OCENA rozprawy doktorskiej mgr Tadeusza Wadasa nt. Postawy pielęgniarek wobec umierania i śmierci "

Transkrypt

1 Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej ul. M. Curie-Skłodowskiej 7a, Białystok Tel/fax: (085) , Kierownik: prof. dr hab. med. Elżbieta Krajewska-Kułak Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Bialymstoku Białystok, OCENA rozprawy doktorskiej mgr Tadeusza Wadasa nt. Postawy pielęgniarek wobec umierania i śmierci " W każdej epoce i we wszystkich systemach filozoficzno-religijnych można dostrzec występowanie zróżnicowanych postaw i wyobrażeń na temat śmierci oraz odmienny stosunek człowieka wobec kresu życia. Engles pisał: Życie polega przede wszystkim na tym właśnie, że dana istota jest w każdej chwili ta sama, a jednak inna. Życie jest to więc także sprzeczność tkwiąca obiektywnie w samych rzeczach i procesach, nieustannie się wyłaniająca i rozwiązująca; a gdy tylko ustaje sprzeczność, ustaje także życie, następuje śmierć. Śmierć jest zjawiskiem powszechnym, niezmiennym w swej naturze, bogatym doświadczeniem, nieodłącznym elementem życia każdego człowieka i zawsze złożoną reakcją relacji człowiek umierający i otoczenie (rodzina, przyjaciele, znajomi). W naszej kulturze śmierć jest zjawiskiem paradoksalnie postrzeganym z jednej strony jako coś patologicznego i wstydliwego, zepchniętego na margines życia społecznego, z drugiej natomiast pewne formy śmierci są przedmiotem nieustających fascynacji. Stosunek człowieka do śmierci uwarunkowany jest wieloma czynnikami, takimi jak kontekst kulturowy, doświadczenia rozwojowe, prezentowany światopogląd, odporność na stresory, aktualna sytuacja życiowa, styl życia, preferowane wartości życiowe oraz prawdopodobieństwo zgonu osoby bliskiej. Do powyższego przyczynił się także rozwój medycyny, który zniósł wyraźną granicę pomiędzy życiem a śmiercią, doprowadził do jej instytucjonalizacji, co także wpłynęło na sposób jej postrzegania. Z profesjonalnego punktu widzenia, bardzo interesujące wydaje się więc poznanie postaw pracowników ochrony zdrowia, w tym pielęgniarek, wobec umierającego człowieka i śmierci, albowiem z racji wykonywanego przez nie

2 zawodu, lęk przed śmiercią jest u nich zjawiskiem niepożądanym. Jego obecność ma silny, negatywny wpływ na zachowania, powodując unikanie terapeutycznego kontaktu z pacjentami w terminalnej fazie choroby, umierającymi i z rodzinami osób zmarłych. Nowoczesne standardy kształcenia na kierunku Pielęgniarstwo zawierają zagadnienia związane z opieką paliatywną, jednakże można stwierdzić istotne braki w obszarze kształtowania umiejętności behawioralno-poznawczych, głównie w zakresie strategii oraz stylów radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Pamiętać bowiem należy, iż grupa zawodowa pielęgniarek jest potencjalnie narażona na działanie stresorów w postaci silnych negatywnych uczuć w związku z umieraniem pacjentów oraz trudnych relacji z rodziną umierającego chorego. W związku z powyższym badania Doktoranta można traktować jako ważne, a z racji nielicznych prac poruszających powyższą tematykę, jako wypełniające istniejącą lukę badawczą w tym zakresie. Przedstawiona mi do recenzji rozprawa doktorska mgr Tadeusza Wadasa obejmuje 81 stron maszynopisu, w tym 5 rycin, 30 tabel, 112 pozycji piśmiennictwa oraz aneks zawierający autorski kwestionariusz ankietowy, Kwestionariusz Rozumienia Empatycznego Innych Ludzi KRE-2 autorstwa Andrzeja Węglińskiego, Skalę Satysfakcji z Życia SWLS i Uchwałę Komisji Bioetycznej przy Uniwersytecie Medycznym w Lublinie nr KE-0254/2/2014 z dnia 30 stycznia 2014 roku. Układ pracy jest typowy dla rozprawy doktorskiej: zawiera wstęp, założenia teoretyczne, opis metodyki badawczej, analizę wyników badań własnych, dyskusję, wnioski, wykaz piśmiennictwa, streszczenie w języku polskim i angielskim, spis tabel i wykresów oraz aneks. Na początku rozprawy Doktorant opisał i wyjaśnił założenia teoretyczne dotyczące charakterystyki postaw oraz ich czynników kulturowych, społecznych i psychologicznych, a następnie przybliżył postawy pielęgniarek wobec śmierci oraz Testamentu Życia. Głównym celem podjętych przez Doktoranta badań była próba określenia postaw pielęgniarek wobec umierania i śmierci. Za problemy szczegółowe uznał sprawdzenie, czy istnieje związek pomiędzy postawami pielęgniarek wobec umierania i śmierci, a cechami socjodemograficznymi takimi jak: wiek, płeć, staż pracy, miejsce zamieszkania, typ ukończenia szkoły pielęgniarskiej lub studiów wyższych, w jakim zakresie rozumienie empatyczne ma związek z postawami pielęgniarek wobec umierania i śmierci, czy są one determinowane poziomem satysfakcji pielęgniarek ze swojego życia lub religią, jak pielęgniarki oceniają swoje umiejętności towarzyszenia choremu w procesie umierania i jaki mają stosunek do Testamentu Życia. Doktorant za zmienne zależne przyjął postawy pielęgniarek i

3 rozumienie empatyczne, za niezależne wiek, płeć, staż pracy, miejsce zamieszkania, typ ukończenia szkoły pielęgniarskiej, a za subiektywny wskaźnik indywidualny satysfakcję z życia. W kolejnym rozdziale rozprawy Doktorant w sposób jasny i nie budzący żadnych zastrzeżeń przedstawił metody oraz materiał badań. Badania przeprowadził wśród 518 pielęgniarek i pielęgniarzy pracujących w podmiotach leczniczych państwowych oraz prywatnych, na oddziałach internistycznych, intensywnej terapii, chirurgicznych i w zakładach opiekuńczo leczniczych. Na prowadzenie badań uzyskał zgodę Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie. Do realizacji postawionego celu Doktorant wykorzystał metodę sondażu diagnostycznego i zastosował kwestionariusz ankiety do oceny postaw pielęgniarek wobec umierania i śmierci oraz skalę satysfakcji z życia SWLS autorstwa E. Dienera w polskiej adaptacji Z. Jurczyńskiego zakupioną i Kwestionariusz Rozumienia Empatycznego innych ludzi (KRE-II) wg Andrzeja Węglińskiego. Zebrany materiał badawczy poddał stosownej analizie statystycznej. Warunki prowadzonego badania oraz użyte środki nie budzą zastrzeżeń i są zgodne z wymogami dla tego typu prac badawczych. Wyniki pracy zostały opracowane starannie i zebrane w postaci 5 rycin oraz 30 tabel. W omówieniu badań Doktorant wykazał, że jest dobrze obeznany z fachowym piśmiennictwem, a dyskusja jest przejrzysta i wyczerpująca. Uzyskane wyniki pozwoliły Doktorantowi na sformułowanie 6 wniosków, w których wykazał korelację pomiędzy postawami pielęgniarek wobec umierania i śmiercią, a takimi cechami socjodemograficznymi, jak płeć i wykształcenie. Stwierdził także, że rozumienie empatyczne ma pozytywny związek z postawami pielęgniarek wobec umierania i śmierci, a postawy te różnicuje poziom zadowolenia z własnego życia oraz wiara i praktyki religijne. Okazało się także, że pielęgniarki prezentują obojętne postawy wobec Testamentu Życia. Niepokój może niestety wzbudzać wniosek, iż w samoocenie aż 48,7% pielęgniarek swoje umiejętności towarzyszenia choremu w procesie umierania oceniło jako dostateczne i niedostateczne. Wszystkie wnioski wypływające z przeprowadzonych badań w pełni znajdują potwierdzenie w przeprowadzonych badaniach własnych Doktoranta. Piśmiennictwo składa się ze 112 odpowiednio dobranych pozycji, głównie z okresu ostatnich lat. W wykazie piśmiennictwa bark jest pozycji: Thurstone, 1956 cytowanej na stronie 8

4 Zając - Lamparska, 2007 cytowanej na stronie 11. Brak jest także cytowania w tekście pozycji: Dunn, 1997, wymienionej w wykazie piśmiennictwa na pozycji 27 Leung Desplen i wsp., 2012, wymienionej w wykazie piśmiennictwa na pozycji 51 Nesterowicz, 2009, wymienionej w wykazie piśmiennictwa na pozycji 65 Tyloch, wymienionej w wykazie piśmiennictwa na pozycji 97 de Walden - Gałuszko, wymienionej w wykazie piśmiennictwa na pozycji 100 Przed drukiem pracy należało by również ujednolić opis piśmiennictwa cytowanego w tekście: raz przy cytowaniu obok nazwisk autorów są podawane strony, na których znajdują się przytaczane treści, innym razem nie raz podawane jest jedno nazwisko autora, mimo iż prace są wieloautorskie, innym razem, wszyscy lub jedno nazwisko lub jedno nazwisko i dopisek wsp. na stronie 13, przy cytowaniu pozycji Wrężel podano datę druku pracy jako rok 2009 a w wykazie piśmiennictwa - pozycja rok 2000 na stronie 22 jest podany autor jako Woliński J. [2008], zaś w wykazie literatury- pozycja Woleński J., Hartman J., [2008] oraz ujednolicić opis piśmiennictwa w jego wykazie: raz podawane są numer, tom, strony a innym razem nie zwyczajowo w pierwszej kolejności, przy układzie alfabetycznym piśmiennictwa powinny być zamieszczone pozycje tych samych autorów wcześniej wydrukowane np. Bieaga T. z roku poz. 12, powinien być przed Bieaga T. z roku poz. 11; Bocheński J.M. z roku poz. 14, powinien być przed Bocheński J.M. z roku poz. 13 itd. Doktorant nie ustrzegł się także pewnych niedociągnięć w postaci pojedynczych błędów interpunkcyjnych i stylistycznych. Poza tym sugerowałabym też uwzględnienie w spisie treści wykazu piśmiennictwa oraz streszczenia w języku polskim i angielskim, wraz z podaniem stron gdzie one się znajdują. Poczynione uwagi w żaden sposób nie umniejszają wartości ocenianej rozprawy, a całość pracy dokumentuje umiejętność badawczą Doktoranta. Reasumując, oceniam rozprawę doktorską mgr Tadeusza Wadasa nt. Postawy pielęgniarek wobec umierania i śmierci, za niezmierne ważną w szerokorozumianej tematyce badań nad śmiercią. Za szczególnie ciekawe uważam

5 stwierdzenie, że im wyższy był poziom wykształcenia badanych, tym rzadziej uważali oni śmierć za tajemnicę, a im wyższy był poziom rozumienia empatycznego, tym więcej byli zdolni do okazywania innym współczucia, przy czym za najtrudniejszą uważali rozmowę z członkami rodziny będącej obliczu śmierci ich najbliższych. Osoby uważające, że człowiek nie ma prawa do samobójstwa, miały wyższe natężenie sympatyzowania, współodczuwania, wrażliwości, gotowości do poświęceń i empatii. Z kolei im głębsza była wiara badanych, tym częściej, w obliczu śmierci, odczuwali oni jednoczasowo żal, smutek i spokój na raz częściej tylko smutek, a rzadziej tylko żal i tylko spokój. Pamiętać bowiem należy, iż kontakt ze śmiercią w zbiorowości pracowników ochrony zdrowia jest częstszy, niż u przeciętnego człowieka. O ile bowiem niektórzy ludzie w ciągu całego swojego życia mogą nie okazji do naocznego kontaktu z osobą umierającą, o tyle medycy, w tym pielęgniarki, bardzo często stają się świadkami śmierci swoich pacjentów. Doktorant słusznie postuluje, iż istnieje konieczność organizowania warsztatów szkoleniowych prowadzonych przez zespoły wielodyscyplinarne dla personelu pielęgniarskiego w zakresie prawidłowych postaw wobec umierania i śmierci, sposobów radzenia sobie ze stresem, emocjami, rozmów z pacjentami umierającymi i ich rodzinami. W podsumowaniu pragnę podkreślić, iż całościowy układ pracy jest przejrzysty, ujęcie tematu rzeczowe, opisy wyników logiczne, a omówienie wyczerpujące. Na tej podstawie stwierdzam, że przedłożona mi do oceny praca doktorska Pana mgr Tadeusza Wadasa nt. Postawy pielęgniarek wobec umierania i śmierci, spełnia wszystkie wymogi stawiane rozprawom doktorskim. Mam więc zaszczyt przedłożyć Wysokiej Radzie Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Lublinie pozytywną ocenę rozprawy wraz z wnioskiem o dopuszczenie mgr Tadeusza Wardasa. do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Prof. dr hab. n. med. Elżbieta Krajewska-Kułak Prodziekan ds. studenckich Dziekan Wydziału Nauk o Zdrowiu UMB Kierownik Zakładu Zintegrowanej Opieki Medycznej UMB