RAPORT Z BADAŃ ZAPOTRZEBOWANIE DOKTORANTÓW NA ZAJĘCIA Z ZAKRESU UMIEJĘTNOŚCI MIĘKKICH

Transkrypt

1 RAPORT Z BADAŃ ZAPOTRZEBOWANIE DOKTORANTÓW NA ZAJĘCIA Z ZAKRESU UMIEJĘTNOŚCI MIĘKKICH KRAJOWA REPREZENTACJA DOKTORANTÓW KOMISJA DS. BADAŃ SPOŁECZNYCH I OPINII Warszawa, marzec 2015 r.

2 Spis treści 1. Wstęp Organizacja badań Wyniki Rok studiów Dziedzina Rodzaj jednostki naukowej Płeć Wiek Realizowany program studiów doktoranckich a potrzeby i oczekiwania doktorantów Pora i dni, w jakich odbywają się zajęcia Realizowane przedmioty, kursy Zakres tematyczny zajęć Prowadzący zajęcia podczas studiów doktoranckich Warunki zaliczenia przedmiotów Wyposażenie laboratoriów Praktyki, zajęcia ze studentami Braki w programie studiów doktoranckich Współpraca z promotorem Czy Twoja Uczelnia/Instytut prowadzi współpracę z biznesem Forma współpracy z biznesem Staż w ramach współpracy z biznesem Czy korzystałaś/eś z takiego stażu Jak oceniasz odbyty staż? Udział w szkoleniach z zakresu rozwoju kompetencji miękkich Czego dotyczyło szkolenie? Jak oceniasz odbyte szkolenie? Umiejętności miękkie w programie studiów doktoranckich Uzasadnienie Czego powinny dotyczyć takie kursy? Czy takie kursy powinny być obligatoryjne czy fakultatywne?

3 3.21 W jakim wymiarze czasowym powinny odbywać się takie kursy? Czy kursy powinny być prowadzone przez pracowników Uczelni/Instytutu czy przez niezależnych trenerów? Ile uczestników Twoim zdaniem mogłoby maksymalnie uczestniczyć w jednym szkoleniu? Jakie według Ciebie korzyści mogą płynąć z uczestnictwa w szkoleniach z zakresu umiejętności miękkich? Podsumowanie Wnioski i rekomendacje Spis wykresów

4 1. Wstęp Krajowa Reprezentacja Doktorantów (KRD) jest przedstawicielem wszystkich doktorantów Rzeczpospolitej Polskiej. KRD powstała, by środowisko doktorantów mogło wyrażać swoje opinie, a także przedstawiać swoje wnioski, w tym także opiniować akty prawa krajowego dotyczące spraw doktorantów. W celu usprawnienia swojego działania, Krajowa Reprezentacja Doktorantów powołała Komisję ds. Badań Społecznych i Opinii, która jest ciałem inicjatywno doradczym, zajmującym się zbieraniem informacji o opiniach i postawach oraz trendach w społeczności doktorantów. Na tej podstawie przygotowywane są opracowania i analizy. Wynikiem prac Komisji ds. Badań Społecznych i Opinii jest niniejszy raport. Został on przygotowany na podstawie ankiety przeprowadzonej wśród doktorantów różnego typu jednostek naukowych. Badania dotyczyły kilku obszarów, tj.: rodzaju realizowanych studiów doktoranckich, współpracy uczelni i instytutów naukowych z biznesem i wreszcie, zapotrzebowania doktorantów na szkolenia z zakresu umiejętności miękkich w ramach programu studiów doktoranckich. Celem badań zaś było uzyskanie opinii i oceny doktorantów wyżej wymienionych obszarów. Celem przygotowania opracowania jest pokazanie zapotrzebowania doktorantów na szkolenia/zajęcia z umiejętności miękkich oraz konieczności wprowadzenia ich do programu studiów doktoranckich. 2. Organizacja badań Badania zostały przeprowadzone w dniach lutego 2015 roku. Ankieta została skierowana do doktorantów wszystkich rodzajów jednostek naukowych, prowadzących studia doktoranckie. Kwestionariusz składał się z 31 pytań. Informacja o badaniu została zamieszczona na stronie internetowej KRD i profilu na portalu Facebook. Ponadto Komisja ds. Badań Społecznych i Opinii skierowała prośbę o rozpowszechnienie informacji o badaniu wśród doktorantów, za pomocą poczty elektronicznej, do przedstawicieli właściwych organów samorządu doktorantów. W rezultacie podjętych działań uzyskano ponad 600 odpowiedzi na ankietę. Wyniki wraz z omówieniem zamieszczono poniżej. 3

5 3. Wyniki 3.1 Rok studiów Wykres 1. Ankietowani doktoranci według lat studiów W ankiecie wzięli udział doktoranci wszystkich lat studiów doktoranckich. Udział procentowy rozłożył się porównywalnie na uczestników studiów doktoranckich z roku pierwszego (27%), drugiego (25%) i trzeciego (23%). Doktoranci czwartego roku studiów stanowili 16% ankietowanych, natomiast osoby, które znajdują się na przedłużeniu studiów doktoranckich - około 10%. 4

6 3.2 Dziedzina Wykres 2. Ankietowani doktoranci według dziedzin nauki W badanej grupie doktorantów największą grupę stanowili doktoranci nauki technicznych (25%), medycyny i nauki o zdrowiu (19%), następnie nauk społecznych (17%) i przyrodniczych (11%). Poniżej przedstawiony został graficzny obraz danych. 5

7 3.3 Rodzaj jednostki naukowej Wykres 3. Ankietowani doktoranci według jednostki naukowej W badanu wzięli udział głównie doktoranci realizujący swoją pracę naukową w podstawowych jednostkach organizacyjnych uczelni wyższych tj. Uniwersytetach, Politechnikach. Stanowią oni 93% ankietowanych. Doktoranci realizujący prace doktorską w jednostkach naukowych Polskiej Akademii Nauk stanowią 5% pytanych. 6

8 3.4 Płeć W przeprowadzonym badaniu wzięło udział 628 osób, wśród nich znajdowało się 70% kobiet i 30% mężczyzn. Wykres 4. Ankietowani doktoranci według płci 3.5 Wiek Rozkład wieku osób objętych badaniem kształtował się następująco: osoby w przedziale wiekowym do 26 lat stanowiły 26% ankietowanych. Dominującą grupą były osoby w przedziale wiekowym lat, które stanowiły 58% badanych. Grupa osób w wieku pomiędzy 31 a36 rokiem życia stanowiła 19% ankietowanych, w wieku powyżej 36 lat - 4%. Wykres 5. Rozkład wieku ankietowanych doktorantów 7

9 3.6 Realizowany program studiów doktoranckich a potrzeby i oczekiwania doktorantów Pytania w podrozdziale 3.6 miały charakter zamknięty i polegały na przyznaniu punktów w skali od 1 do 5. Szczegółowe pytania dotyczące różnych aspektów programu studiów doktoranckich pozwoliły na wskazanie tych najbardziej problematycznych. Zastosowana została następująca skala ocen: 1 - w ogóle nie spełnia oczekiwań i potrzeb 2 - spełnia w niskim stopniu oczekiwania i potrzeby 3 - dostatecznie spełnia oczekiwania i potrzeby 4 - dobrze spełnia oczekiwania i potrzeby 5 - spełnia w pełni oczekiwania i potrzeby Doktorantom zadano pytanie W jakim stopniu realizowany przez Ciebie program studiów doktoranckich spełnia Twoje potrzeby i oczekiwania? Wyniki badań wykazały, że tylko 5% badanych jest w pełni usatysfakcjonowanych zaproponowanym przez uczelnię/jednostkę naukową programem studiów. Swój program studiów jako dostateczne dobry uznało 32% pytanych. Dla 13% ankietowanych zaoferowany program w ogóle nie spełnia ich oczekiwań i potrzeb. Wykres 6. Ocena programu studiów doktoranckich Pora i dni, w jakich odbywają się zajęcia Według badanych pora i dni, w jakich odbywają się zajęcia na studiach doktoranckich, jest dobrze dopasowana do ich potrzeb (33%) lub bardzo dobrze (28%). Tylko 9% odpowiadających uznało, że godziny i dni zajęć nie zostały dopasowane do ich potrzeb. 8

10 Wykres 7. Ocena trafności terminu zajęć Pora i dni, w jakich odbywają się zajęcia Realizowane przedmioty, kursy Ankietowani ocenili proponowane im kursy i przedmioty jako dostatecznie dobrze spełniające ich potrzeby (31%) lub jako nieodpowiednie do ich potrzeb (30%). Skrajna ocena niezadowolenia została zaznaczona aż przez 15% ankietowanych doktorantów. Grupa osób w pełni zadowolonych z proponowanych im zajęć stanowi tylko 4%. Wykres 8. Ocena jakości doboru przedmiotów i kursów 9

11 3.6.3 Zakres tematyczny zajęć Ankietowani nisko ocenili dopasowanie tematyki zajęć do ich potrzeb, dla 32% ankietowanych tematy proponowanych zajęć nie spełniają ich potrzeb i oczekiwań. Jako dostatecznie dobrze dopasowane pod względem tematyki i zakresu, zajęcia zostały ocenione przez 28% ankietowanych doktorantów. Wykres 9. Ocena zakresu tematycznego zajęć 10

12 3.6.4 Prowadzący zajęcia podczas studiów doktoranckich Osoby, które wzięły udział w badaniu, pozytywnie ocenili dobór prowadzących do przedmiotów prowadzonych w ramach studiów doktoranckich. Dobór prowadzących zajęcia jako dobrze (36%) i bardzo dobrze (21%) spełniający potrzeby i oczekiwania doktorantów, oceniła ponad połowa ankietowanych. Wykres 10. Ocena doboru prowadzących przedmioty 11

13 3.6.5 Warunki zaliczenia przedmiotów Warunki zaliczenia przedmiotów odpowiadały ankietowanym w stopniu dobrym (32%) lub bardzo dobrym (32%). Wśród odpowiadających, 3% oceniło je jako zupełnie nie spełniające ich oczekiwań i potrzeb. Wykres 11. Ocena warunków zaliczenia przedmiotów 12

14 3.6.6 Wyposażenie laboratoriów Doktoranci ocenili, że wyposażenie laboratoriów w jednostkach, w których realizują swoją pracę doktorską, spełnia ich potrzeby w stopniu dobrym i bardzo dobrym (odpowiednio po 20%). Wyposażenie laboratoriów zupełnie nie spełnia oczekiwań i potrzeb 9% badanych doktorantów. Wykres 12. Ocena wyposażenia laboratoriów 13

15 3.6.7 Praktyki, zajęcia ze studentami Organizacja praktyk zawodowych (zajęć ze studentami) odpowiadała potrzebom i oczekiwaniom w stopniu dobrym (29%) i dostatecznie dobrym (21%). Grupa osób, dla których organizacja praktyk zawodowych w zupełności nie odpowiadała potrzebom i oczekiwaniom, stanowiła 11% ankietowanych. Wykres 13. Ocena jakości praktyk i zajęć ze studentami Praktyki 14

16 3.7 Braki w programie studiów doktoranckich W pytaniu o charakterze otwartym zadano pytanie Czego Twoim zdaniem, brakuje w programie studiów doktoranckich?. Ankietowani najczęściej wskazywali na brak zajęć, które pomogłyby im w pisaniu wniosków grantowych lub komercjalizacji swoich badań. Doktoranci zwrócili uwagę, że ich programy studiów nie są dostosowane do aktualnych trendów. Ankietowanym brakuje również przygotowania pedagogicznego do zajęć ze studentami oraz możliwości odbycia praktyk. Spore grono odpowiadających zwróciło uwagę na brak przedmiotów z zakresu umiejętności miękkich. Równie często pojawiały się głosy, że program studiów doktoranckich powinien być bardziej zindywidualizowany. Wielokrotnie w odpowiedziach ankietowani podkreślali zbyt małą liczbę godzin zajęć z języka angielskiego, a zwłaszcza angielskiego specjalistycznego. 3.8 Współpraca z promotorem Kolejne pytanie w kwestionariuszu dotyczyło kwestii współpracy z opiekunem naukowym lub promotorem. Prawie połowa ankietowanych może liczyć na wsparcie ze strony opiekuna naukowego lub promotora i jest z poziomu tej współpracy zadowolona. Brak współpracy i wsparcia zdeklarowało tylko 5% badanych. Wykres 14. Ocena współpracy z opiekunem naukowym lub promotorem 15

17 3.9 Czy Twoja Uczelnia/Instytut prowadzi współpracę z biznesem Blisko połowa Uczelni i Instytutów, na których na studiach doktoranckich studiują badane osoby, prowadzi współpracę z biznesem. Wśród ankietowanych, liczna grupa osób (37%) nie była w stanie odpowiedzieć na to pytanie. Wykres 15. Prowadzenie współpracy z biznesem przez Uczelnie/Instytuty 16

18 3.10 Forma współpracy z biznesem Najczęstszą formą współpracy z biznesem na Uczelniach i Instytutach badawczych jest inkubator przedsiębiorczości (23%), centrum innowacji (17%) oraz centrum/dział transferu wiedzy i baza informacyjna/oferta technologiczna uczelni (14%). Wykres 16. Forma realizacji współpracy z biznesem 3.11 Staż w ramach współpracy z biznesem Ankietowani zostali zapytani, czy doktoranci w ramach współpracy Uczelni lub Instytutu z biznesem mają możliwość odbycia stażu w firmach. Okazało się, że prawie połowa ankietowanych nie posiada informacji na ten temat. Na taką możliwość wskazało 13% badanych. Wykres 17. Możliwość realizacji stażu w ramach współpracy z biznesem przez Uczelnie/Instytuty 17

19 3.12 Czy korzystałaś/eś z takiego stażu Tylko 3% osób ankietowanych skorzystała z możliwości odbycia staży w ramach współpracy Uczelni lub Instytutu z biznesem. Wykres 18. Udział w stażach w ramach współpracy z biznesem przez Uczelnie/Instytuty 3.13 Jak oceniasz odbyty staż? Pytanie miało charakter zamknięty i polegało na przyznaniu punktów w skali od 1 5. Osoby, które skorzystały ze stażu, oceniły, że staż nie spełnił ich oczekiwań i potrzeb. Wykres 19. Ocena odbytego stażu w ramach współpracy z biznesem przez Uczelnie/Instytuty 18

20 3.14 Udział w szkoleniach z zakresu rozwoju kompetencji miękkich Ponad połowa ankietowanych doktorantów uczestniczyła w szkoleniach z zakresu rozwoju kompetencji miękkich. Wykres 20. Udział w szkoleniach z zakresu rozwoju kompetencji miękkich 3.15 Czego dotyczyło szkolenie? Najczęściej wybierane przez ankietowanych były szkolenia z pracy w zespole (27%) i zarządzania czasem (22%). Wykres 21. Tematyka szkoleń 19

21 3.16 Jak oceniasz odbyte szkolenie? Grupa osób uczestnicząca w szkoleniach oceniła je jako dobrze spełniające ich oczekiwania i potrzeby (42%), przeciętnie spełniające (25%) i w pełni spełniające ich oczekiwania (22%). Wykres 22. Ocena odbytych szkoleń 3.17 Umiejętności miękkie w programie studiów doktoranckich Ankietowane osoby zapytano: Czy programy studiów doktoranckich powinny zawierać kursy dotyczące rozwijania umiejętności miękkich? Zdecydowana większość doktorantów (80%) opowiedziała się za wprowadzeniem kursów do programów studiów. Wykres 23. Zapotrzebowanie na zajęcia z umiejętności miękkich w programie studiów doktoranckich 20

22 3.18 Uzasadnienie W pytaniu otwartym poproszono o uzasadnienie odpowiedzi na pytanie Ankietowani zwracali uwagę na potrzebę posiadania wiedzy z zakresu umiejętności miękkich w przyszłej współpracy z przemysłem, umiejętnego zarządzania czasem przy realizowanych projektach i grantach, a także zarządzania zespołem i projektami. Często też pojawiały się głosy dotyczące zapotrzebowania na szkolenia z zakresu prezentacji i wystąpień publicznych oraz radzenia sobie ze stresem Czego powinny dotyczyć takie kursy? Pytanie miało charakter otwarty, którego celem było uzyskanie odpowiedzi, czego miałyby dotyczyć kursy z zakresu umiejętności miękkich. Ankietowani wskazywali liczne, zróżnicowane obszary. I tak, część z nich wskazywała potrzebę szkoleń z zakresu prezentacji konferencyjnych czy prowadzenia zajęć ze studentami. Bezpośrednio z tymi dwoma obszarami wiąże się także potrzeba szkoleń z zakresu radzenia sobie ze stresem. Ankietowani poszukują pomocy w pisaniu artykułów naukowych czy przygotowywania wniosków o granty. Pojawiły się też głosy o konieczność realizacji szkoleń z zakresu savoir vivre u. Na podstawie przesłanych odpowiedzi można stwierdzić, że zapotrzebowanie istnieje na każde możliwe szkolenie z zakresu rozwijania umiejętności miękkich. Należy jednak zaznaczyć, że istnieje każda z ankietowanych osób wyraziła bardzo zróżnicowanie potrzeby w kwestii tematyki szkoleń, w związku z czym wskazane byłoby przygotowanie jak najszerszej oferty Czy takie kursy powinny być obligatoryjne czy fakultatywne? Wykres 24. Forma realizacji kursów z zakresu umiejętności miękkich Zdecydowana większość ankietowanych (68,8%) uznała, iż kursy powinny być fakultatywne. 21

23 3.21 W jakim wymiarze czasowym powinny odbywać się takie kursy? Wykres 25. Wymiar godzinowy kursów Ankietowani wskazywali najczęściej (32%), że preferują jednorazowe spotkania od 8 do 16 godzin (1-2 dni). Jednak niewiele mniej (28%) wskazało, że kursy powinny odbywać się jako przedmiot do 15h w semestrze. Inni z kolei wskazują potrzebę do 30h w semestrze (24%). W związku z tym, słusznym wydaje się, aby kursy były realizowane zarówno w formie jednorazowego spotkania, jak i przedmiotu w ramach programu studiów doktoranckich Czy kursy powinny być prowadzone przez pracowników Uczelni/Instytutu czy przez niezależnych trenerów? Wykres 26. Prowadzący kursy Ponad ¾ badanych uważa, że kursy powinny być prowadzone przez niezależnych trenerów. Przeciwnego zdania jest zaledwie 5% badanych. Dla sporej grupy osób, tj. 18%, trudno jest opowiedzieć się za którąś z wymienionych opcji. 22

24 3.23 Ile uczestników Twoim zdaniem mogłoby maksymalnie uczestniczyć w jednym szkoleniu? Wykres 27. Maksymalna liczba osób w grupie kursowej Ankietowani wskazali, że w jednym szkoleniu maksymalnie powinno uczestniczyć 5-10 (47% wskazań) lub osób (45% wskazań). Słusznym zatem wydaje się taki podział grup zajęciowych, aby nie znajdowało się w nich więcej niż 15 osób Jakie według Ciebie korzyści mogą płynąć z uczestnictwa w szkoleniach z zakresu umiejętności miękkich? Pytanie miało charakter otwarty, którego celem było wskazanie przez ankietowanych korzyści z uczestnictwa w szkoleniach rozwijających umiejętności miękkie. Część z ankietowanych uważa, że nie można odnaleźć żadnych korzyści i przeprowadzanie szkoleń to strata pieniędzy. Pozostali jednak wskazują na korzyść w postaci wzrostu swoich kompetencji, który przejawia się na wiele sposobów. Ankietowani wskazywali lepsze przygotowanie do wejścia na rynek pracy czy podejmowania i prowadzenia współpracy z biznesem. Wskazywano lepsze przygotowanie do wystąpień publicznych, w tym prezentacji własnych badań naukowych i w prowadzeniu pracy naukowej. Pojawiły się także odpowiedzi podkreślające, że szkolenia mogą przynieść poprawę komunikacji międzyludzkiej w codziennym życiu. 4. Podsumowanie Badania przyniosły wiele ciekawych i istotnych opinii. Zaobserwowano potrzebę zmian postulowanych przez doktorantów. Wydaje się także, że aktualne badanie może być przyczynkiem do kolejnej wersji (uaktualnienia) wcześniejszego opracowania KRD, a mianowicie Diagnozy Stanu Studiów Doktoranckich. 23

25 5. Wnioski i rekomendacje 1. Programy studiów doktoranckich w opinii badanych w średnim lub niższym niż średni stopniu spełniają ich potrzeby i oczekiwania. Jeżeli chodzi o ich poszczególne elementy, najgorzej oceniane są przedmioty/kursy oraz zakres tematyczny zajęć. Doktoranci wskazują, że brakuje zajęć związanych z ich zainteresowaniami naukowymi o wyższym poziomie specjalizacji. Podkreślano także zbyt duże obciążenie obowiązkowymi przedmiotami/kursami. Pojawiły się też głosy o braku zajęć z metodologii pracy naukowej. W związku z tym, właściwe organy samorządu doktorantów winny w porozumieniu z doktorantami postulować zmiany w programach studiów doktoranckich, które w większym stopniu spełniałyby ich oczekiwania i potrzeby. 2. Zastanawiające jest, ze ponad ⅓ ankietowanych nie wie, czy ich Uczelnia, bądź Instytut prowadzi współpracę z biznesem. W związku z tym, właściwe organy samorządu doktorantów danych Uczelni i Instytutów powinny przygotować akcje informacyjne na temat współpracy z biznesem (formy, możliwość odbywania staży). Dodatkowo, we współpracy z Krajową Reprezentacją Doktorantów, powinny zastanowić się wspólnie z pracodawcami, w jaki sposób powinny być organizowany staże, bowiem spory odsetek ankietowanych negatywnie ocenia odbyte przez nich staże. 3. Badania pokazały, ze niewiele ponad połowa doktorantów brała kiedykolwiek udział w szkoleniach z zakresu umiejętności miękkich. Jednocześnie 80% ankietowanych uznało, że program studiów doktoranckich powinien zawierać takie kursy i szkolenia. Jest to ważny sygnał świadczący o znacznym zapotrzebowaniu na wiedzę z wyżej wymienionego zakresu. Osoby, które wcześniej ukończyły tego typu szkolenia również skorzystałyby z nich, gdyby zostały one uwzględnione w programach studiów doktoranckich. 4. W opinii ankietowanych, szkolenia czy kursy powinny być nieobowiązkowe. Jest to istotny aspekt w dyskusji z przedstawicielami Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz władz Uczelni i Instytutów. 5. Doktoranci oczekują zarówno szkoleń jednorazowych, jak i w formie przedmiotu w programie studiów doktoranckich. W związku z tym, należy podjąć rozmowy z odpowiednimi przedstawicielami Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz władzami Uczelni i Instytutów, w celu umieszczenia szkoleń z zakresu rozwoju umiejętności miękkich w programach studiów doktoranckich. 5. Doktoranci wyrażają zapotrzebowanie na szkolenia prowadzone przez niezależnych trenerów. Pojawiły się opinie o konieczności zaangażowania ekspertów profesjonalnie zajmujących się tą tematyką oraz gwarantujących wysoką jakość. Wydaje się, że Krajowa Reprezentacja Doktorantów mogłaby podjąć rozmowy z niezależnymi trenerami i wypracować z nimi szkoleniową program szkoleń, który satysfakcjonowałby doktorantów. 24

26 6. Badani preferują małe grupy szkoleniowe, tj. od 5 do 10 lub od 10 do 15 osób. W tym przypadku mogą pojawić się trudności o charakterze logistycznym przy dużej liczbie osób zainteresowanych szkoleniami. Warto mieć jednak na uwadze postulaty doktorantów i w miarę możliwości realizować szkolenia w małych grupach. 25

27 Spis wykresów Wykres 1. Ankietowani doktoranci według lat studiów... 4 Wykres 2. Ankietowani doktoranci według dziedzin nauki... 5 Wykres 3. Ankietowani doktoranci według jednostki naukowej... 6 Wykres 4. Ankietowani doktoranci według płci... 7 Wykres 5. Rozkład wieku ankietowanych doktorantów... 7 Wykres 6. Ocena programu studiów doktoranckich... 8 Wykres 7. Ocena trafności terminu zajęć... 9 Wykres 8. Ocena jakości doboru przedmiotów i kursów... 9 Wykres 9. Ocena zakresu tematycznego zajęć Wykres 10. Ocena doboru prowadzących przedmioty Wykres 11. Ocena warunków zaliczenia przedmiotów Wykres 12. Ocena wyposażenia laboratoriów Wykres 13. Ocena jakości praktyk i zajęć ze studentami Wykres 14. Ocena współpracy z opiekunem naukowym lub promotorem Wykres 15. Prowadzenie współpracy z biznesem przez Uczelnie/Instytuty Wykres 16. Forma realizacji współpracy z biznesem Wykres 17. Możliwość realizacji stażu w ramach współpracy z biznesem przez Uczelnie/Instytuty Wykres 18. Udział w stażach w ramach współpracy z biznesem przez Uczelnie/Instytuty Wykres 19. Ocena odbytego stażu w ramach współpracy z biznesem przez Uczelnie/Instytuty.. 18 Wykres 20. Udział w szkoleniach z zakresu rozwoju kompetencji miękkich Wykres 21. Tematyka szkoleń Wykres 22. Ocena odbytych szkoleń Wykres 23. Zapotrzebowanie na zajęcia z umiejętności miękkich w programie studiów doktoranckich Wykres 24. Forma realizacji kursów z zakresu umiejętności miękkich Wykres 25. Wymiar godzinowy kursów Wykres 26. Prowadzący kursy Wykres 27. Maksymalna liczba osób w grupie kursowej