Czynniki determinujące sposoby karmienia noworodków i małych dzieci

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ VI ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 DOBROSTAN I RODZINA 1 Zakład Propedeutyki Położnictwa Katedry Zdrowia Kobiety Wydziału Nauk o Zdrowiu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach Institute of Obstetric Propaedeuties Chair of Woman s Health Health Care Department, Medical University of Silesia in Katowice 2 Zakład Profilaktyki Chorób Kobiecych i Seksuologii Katedry Zdrowia Kobiety Wydziału Nauk o Zdrowiu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach Chair of Woman s Health, Health Care Department Medical University of Silesia in Katowice 3 Studia I stopnia kierunku Położnictwo Wydziału Nauk o Zdrowiu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach First degree studies in Midwifery Health Care Department Medical University of Silesia in Katowice MARTA MAJCHRZAK 1, KATARZYNA STAWICKA 2, ANNA JENCZURA 2, MARIOLA CZAJKOWSKA 1, AGNIESZKA PYRCEK 3, AGNIESZKA MANN 3, KLAUDIA OCIEPA 3, JUSTYNA PŁONKA 3 Czynniki determinujące sposoby karmienia noworodków i małych dzieci Factors determining ways of feeding infants and young children Słowa kluczowe: przeciwwskazania zdrowotne; postawa partnera; zalety karmienia naturalnego Key words: medical contraindications; attitude of a partner; advantages of natural feeding Sposób karmienia dziecka ma duży wpływ na jego prawidłowy rozwój fizyczny oraz intelektualny. Pierwsze miesiące życia to okres szybkiego wzrostu, dlatego tak ważne jest prawidłowe odżywianie dziecka. W tym czasie zapotrzebowanie na

2 ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 Dobrostan i rodzina składniki odżywcze, witaminy i sole mineralne jest duże. Mleko kobiece jest pokarmem, który zawiera wszystkie składniki potrzebne do rozwoju malca w odpowiednich ilościach. Naturalny pokarm zawiera również cenne przeciwciała, które chronią dziecko przed zakażeniem dróg oddechowych, uszu, dróg moczowych oraz przed zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych [11]. U niemowląt karmionych piersią występuje mniejsze ryzyko zespołu nagłego zgonu niemowląt (SIDS) czy zachorowanie na celiakię, cukrzycę, krzywicę, otyłość, nadciśnienie [13,2]. Karmienie piersią to nie tylko korzyści dla dziecka, ale również dla matki. Wczesne rozpoczęcie karmienia, już na sali porodowej, zmniejsza ryzyko krwotoków poporodowych. Kobieta karmiąca piersią jest obciążona mniejszym ryzykiem zachorowania na raka piersi i jajnika, a w wieku podeszłym chroniona przed złamaniem biodra i zachorowaniem na osteoporozę [11]. Podjęcie decyzji o wyborze sposobu karmienia wymaga od kobiety jak największej wiedzy o karmieniu, dlatego tak ważna jest edukacja pacjentek oraz zachęta do ich samodzielnego pogłębiania wiedzy. CEL PRACY Celem pracy było poznanie motywów, którymi kierują się kobiety podczas podejmowania decyzji o sposobie karmienia dziecka. Analizując przyczyny zostało uwzględnione: uczestnictwo w Szkole Rodzenia oraz inne źródła wiedzy o karmieniu (położna, lekarz, fachowa literatura medyczna, Internet, rodzina); przeciwwskazania zdrowotne do karmienia piersią; postawa partnera; obawa o wygląd piersi po zakończeniu karmienia; wiedza kobiet na temat zalet i korzyści wynikających z karmienia naturalnego; znajomość technik skutecznego przystawiania noworodka do piersi oraz obawa przed karmieniem w obecności osób trzecich. MATERIAŁ I METODA Badaniem o charakterze ankietowym objęto 220 kobiet, które urodziły dzieci w ciągu ostatnich pięciu lat. Respondentki wypełniały ankietę indywidualnie. Badania ankietowe zostały przeprowadzone w okresie od lutego do kwietnia 2013 roku w Żłobku w Raciborzu, w Z.O.Z w Świętochłowicach Sp. Z o. o. oraz w Szpitalu Miejskim w Żorach. Wiek kobiet biorących udział w badaniu zawierał się w przedziale lat. W większości były to kobiety zamieszkujące średniej wielkości miasta (od 10 do 100 tys. mieszkańców), posiadające wyższe wykształcenie oraz określające swoją sytuację materialną jako dobrą. Narzędzie badawcze stanowił kwestionariusz ankiety opracowany przez autorów pracy. Zawierał on 34 pytania, z czego 29 pytań było zamkniętych, 2 półotwarte oraz 3 otwarte. Ankieta była anonimowa oraz dobrowolna. Uzyskane dane zostały wprowadzone i poddane analizie statystycznej w programie Microsoft Office Excel

3 Marta Majchrzak, Katarzyna Stawicka, Anna Jenczura, Mariola Czajkowska, Agnieszka Pyrcek, Agnieszka Mann, Klaudia Ociepa, Justyna Płonka Czynniki determinujące sposoby karmienia noworodków i małych dzieci WYNIKI BADAŃ Wśród badanej populacji matek najliczniejszą grupę stanowiły kobiety w przedziale wiekowym lat (36%). Mediana wieku wynosiła 30 lat. W grupie badanej przeważały kobiety z wykształceniem wyższym (45%) i średnim (40%), które w większości zamieszkują miasta (79%). Respondentki najczęściej określały swoją sytuację materialną jako dobrą (49%) oraz zadowalającą (40%). Karmienie naturalne zadeklarowało 82% ankietowanych, natomiast sztuczne 18%. Na uwagę zasługuje fakt, iż 8% kobiet po urodzeniu kolejnego dziecka zmieniło sposób karmienia z naturalnego na sztuczne. U większości tych matek nie wystąpiły żadne przeciwwskazania zdrowotne (tabela I). Tabela I. Przyczyny dla których respondentki wybrały karmienie sztuczne Przyczyny wyboru karmienia sztucznego n % Przeciwwskazania zdrowotne 8 20 Inne Razem Bezwzględne przeciwwskazania do karmienia naturalnego to: ciężka choroba psychiczna, narkomania, niewydolność krążenia IV stopnia wg skali NYHA u matki oraz galaktozemia u dziecka [1]. Niepokojącym jest że występują one zaledwie u 1 / 5 kobiet, które decydują się na karmienie sztuczne. Wśród przyczyn takiej decyzji znalazły się: niechęć kobiet do karmienia piersią, problemy z przystawieniem dziecka do piersi, zbyt mała ilość pokarmu oraz obawa o reakcję partnera na wygląd piersi po zakończeniu karmienia. Jak wynika z przeprowadzonych badań wsparcie partnera w karmieniu piersią jest dla kobiet bardzo ważne. Zaledwie 70% z nich było wspieranych przez swojego partnera (tabelaii). Tabela II. Respondentki, którym podczas karmienia naturalnego wsparcia udzielił partner Wsparcie partnera w karmieniu naturalnym n % Tak Nie Razem U 1 / 5 matek, które nie były zachęcane do karmienia naturalnego spowodowało to, iż obawiały się one reakcji partnera na wygląd piersi po zakończonym karmieniu. Kolejnym dowodem na to, iż partner odgrywa znaczącą rolę podczas podejmowania 81

4 ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 Dobrostan i rodzina decyzji o sposobie karmienia dziecka jest fakt, że spośród kobiet, które obawiały się jego reakcji zaledwie 16% z nich postawiło na pierwszym miejscu dobro dziecka i zdecydowało się karmić piersią. W edukacji oraz w przygotowaniu kobiet do karmienia piersią ogromną rolę odgrywają Szkoły Rodzenia, dlatego tak ważne jest aby jak najwięcej rodziców uczestniczyło w ich zajęciach. Niepokojącym jest fakt, iż zaledwie 23% kobiet uczestniczyło w zajęciach Szkoły Rodzenia. 49% z nich stwierdziło, iż w szkole rodzenia uzyskało zadowalające informacje na temat karmienia, 4% twierdzi, że nie uzyskało ich wcale, a 15%, że nie były tak wyczerpujące jakby tego oczekiwały (tabela III). Tabela III. Informacje zdobyte w Szkole Rodzenia na temat karmienia naturalnego Informacje uzyskane w Szkole Rodzenia n % Nie tak wyczerpujące jakbym chciała 8 15 Zadawalające Wyczerpujące Nie 2 4 Razem W odpowiedzi na pytanie wielokrotnego wyboru dotyczące źródeł z których czerpały wiedzę kobiety zaznaczyły: fachową literaturę medyczną (51%), położną (47%), rodzinę (47%), Internet (30%) oraz lekarza (15%) (tabela IV). Tabela IV. Źródła wiedzy, z których kobiety czerpały wiedzę Źródła wiedzy n % Lekarz Położna Internet Fachowa literatura Rodzina Razem % kobiet uważa, że mleko matki posiada funkcję profilaktyczną. Jedną z korzyści dla matek karmiących piersią jest ochrona przed chorobami nowotworowymi sutka i jajnika [13,2]. Wiedzę tą jednak posiada zaledwie 62% respondentek. Istotne znaczenie ma fakt, iż 90% respondentek uważa, iż mleko matki jest pełnowartościowym pokarmem dla dziecka. 75% kobiet wie, że karmienie naturalne przyspiesza obkurczanie mięśnia macicy po porodzie (tabela V). 82

5 Marta Majchrzak, Katarzyna Stawicka, Anna Jenczura, Mariola Czajkowska, Agnieszka Pyrcek, Agnieszka Mann, Klaudia Ociepa, Justyna Płonka Czynniki determinujące sposoby karmienia noworodków i małych dzieci Tabela V. Wiedza respondentek na temat karmienia naturalnego Wiedza respondentek na temat : Czy karmienie piersią przyśpiesza obkurczanie mięśnia macicy? Czy mleko matki jest pełnowartościowym pokarmem dla dziecka? Czy karmienie naturalne zmniejsza ryzyko zachorowania na raka piersi i jajnika? Czy mleko kobiece posiada funkcję profilaktyczną? Odpowiedzi respondentek Razem Tak Nie n % n % n % Zaskakujący jest fakt, iż matki, które czerpały wiedzę tylko ze źródeł niemedycznych miały wyższy poziom wiedzy na temat karmienia naturalnego niż kobiety czerpiące tylko ze źródeł medycznych. Najwyższy poziom wiedzy prezentowały kobiety, które uzyskiwały ją z obu źródeł. Zauważono również, iż wzrost poziomu wiedzy wpływa na wzrost liczby kobiet, które decydują się na naturalne karmienie. Warto także wspomnieć, iż respondentki, które zadeklarowały sztuczne karmienie dziecka mimo braku przeciwwskazań medycznych do karmienia naturalnego nie znają zalet wynikających z karmienia piersią. Na tej podstawie można stwierdzić, że wciąż za mało mówi się o zaletach karmienia naturalnego. Większość kobiet posiada wiedzę na temat pozycji podczas karmienia oraz sposobów skutecznego przystawiania noworodka do piersi. Istotne znaczenie ma fakt, iż 50% kobiet, które wiedzy tej nie posiadają mimo to wybierają karmienie naturalne. Kobiety zostały również zapytane czy wstydzą się karmić w obecności innych ludzi. Wśród ankietowanych, które wstyd taki odczuwają w obecności partnera oraz rodziny są tylko matki karmiące piersią. Kobiety, które wstydzą się karmienia w obecności rodziny i obcych ludzi aż 16% to respondentki, które wybrały sztuczne karmienie dziecka. Natomiast 6% kobiet, które wstydzą się karmić tylko w obecności obcych ludzi zrezygnowało z naturalnego karmienia. Został również zbadany wpływ pracy zawodowej na decyzję o sposobie karmienia. 12% ankietowanych zadeklarowało, iż praca zawodowa utrudniała bądź uniemożliwiała im karmienie naturalne. Spośród tych kobiet aż 24% karmiło dziecko sztucznie. Wśród matek, które stwierdziły, iż żałują wyboru sposobu karmienia 83% chciałoby zmienić go po urodzeniu kolejnego dziecka. Karmienie piersią ma korzystny wpływ na relacje emocjonalne między kobietą a jej dzieckiem [12]. Cztery procent kobiet uważa, że podczas karmienia naturalnego pomiędzy nią a dzieckiem nie wytworzyła się silniejsza więź. U 3% badanych matek pokarm wydzielający się z piersi wzbudza w nich obrzydzenie. Czternaście procent kobiet zadeklarowało, iż zrezygnowało z naturalnego karmienia z powodu konieczności przestrzegania zbilansowanej diety lekkostrawnej. 83

6 ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 Dobrostan i rodzina 84 DYSKUSJA Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleca wyłącznie karmienie naturalne w pierwszych 6 miesiącach życia. Z badań własnych wynika, iż ponad 4 / 5 matek zdecydowało się na ten sposób karmienia (tabela 6). Według badań Woś i Gawędy karmienie naturalne wybrało 67% kobiet [15]. Badania te były przeprowadzane w 2007 roku, można więc zauważyć wzrost popularności karmienia piersią. Kamianowska, Szczepański i Nowicka podają, iż ten sposób karmienia wybrało 85% kobiet [8]. Tabela VI. Sposób karmienia wybierany przez respondentki Sposób karmienia dziecka n % Naturalne Sztuczne Razem Najczęstszymi przyczynami rezygnacji z karmienia naturalnego zarówno w badaniach własnych jak i w danych literaturowych są: mała ilość pokarmu oraz problemy z przystawieniem dziecka do piersi [8]. Dane z piśmiennictwa ukazują znaczącą rolę partnera w zachęcaniu do karmienia piersią [7]. Badania własne również wskazują na partnera jako osobę, która ma zasadniczy wpływ na decyzję kobiet odnośnie karmienia naturalnego. Przeprowadzona analiza wykazuje, iż 16% kobiet z powodu braku wsparcia partnera postanowiło karmić dziecko sztucznie. Uważa się, iż Szkoły Rodzenia odgrywają znaczącą role w przygotowaniu kobiet do karmienia naturalnego oraz w edukacji na temat zalet i korzyści z niego wynikających. Dane odnośnie uczestnictwa matek w zajęciach Szkoły Rodzenia są bardzo różne. Gebuza i wsp. [7] podają iż zaledwie 17% kobiet korzystało z tej formy edukacji (2010 rok). Inne badania podają, iż do Szkoły Rodzenia uczęszczało aż 31% matek (2007 rok) [6]. Podobny wynik uzyskali Kiełbratowska i Preis (32,5%) w 2007 roku [4]. Natomiast dane uzyskane z badań własnych wskazują, iż w zajęciach Szkoły Rodzenia brało udział 23% kobiet. Ponadto mniej niż połowa ankietowanych deklaruje, iż uzyskało tam zadowalające informacje na temat karmienia piersią. Powyższe wyniki wskazują na spadek zainteresowania tą formą edukacji. W celu dobrego przygotowania kobiety do karmienia naturalnego edukację powinno rozpoczynać się jeszcze przed porodem. Należy przede wszystkim uświadomić kobietę, że mleko matki jest najlepszym pożywieniem dla dziecka [7]. Z badań własnych wynika, iż respondentki, aby uzyskać informacje o karmieniu naturalnym najczęściej sięgają po fachową literaturę medyczną (51%). Ważną rolę w edukacji odgrywają również położne i rodzina (47%). Najrzadziej kobiety deklarowały, iż wiedzę czerpały od lekarza. Według danych z piśmiennictwa fachową literaturę

7 Marta Majchrzak, Katarzyna Stawicka, Anna Jenczura, Mariola Czajkowska, Agnieszka Pyrcek, Agnieszka Mann, Klaudia Ociepa, Justyna Płonka Czynniki determinujące sposoby karmienia noworodków i małych dzieci medyczną wybiera: 73% matek w badaniach Cierpki i wsp. [6], 60% u Gawędy i Woś [15] oraz 71% w badaniach przeprowadzonych w Rybniku oraz wsi Turze i Rudy [6]. Z wiedzy położnych korzysta 52% kobiet według Kamianowskiej i wsp. [8]. Rodzinę jako źródło wiedzy wybiera: 47% według Cierpki i wsp. [6] oraz 14% w badaniach Gawędy i Woś [5]. Od lekarza czerpało 9% w badaniach Kamianowskiej i wsp. [8]. Internet według badań własnych był źródłem wiedzy dla 30% ankietowanych. W badaniach z 2009 roku dla 13% [8] oraz dla 10% w danych z 2007 roku [6]. Na przestrzeni lat rola fachowej literatury medycznej oraz położnej w edukacji kobiet nie uległa znaczącej zmianie. Natomiast z Internetu korzysta zdecydowanie więcej kobiet niż w latach poprzednich. Mleko kobiece zawiera czynniki przeciwinfekcyjne takie jak: immunoglobuliny, cytokiny, makrofagi, lizozym, laktoferryna czy limfocyty [14, 10]. Z badań własnych wynika, iż 92% kobiet uważa, że mleko matki posiada funkcję profilaktyczną. W badaniach z 2007 roku wiedzę tą posiadało 96% kobiet [15]. 90% respondentek twierdzi, iż mleko matki jest pełnowartościowym pokarmem. W badaniach Cierpki i wsp. [6] 73% matek uważa, iż kobiecy pokarm zawiera idealny skład. Z powyższych danych wynika, iż coraz więcej kobiet zna tę korzyść karmienia naturalnego. W trakcie ssania piersi przez dziecko w organizmie matki wydzielana jest oksytocyna, która zmniejsza ryzyko krwotoków poporodowych oraz przyspiesza obkurczanie mięśnia macicy [13]. Wiedzę na ten temat posiada ¾ kobiet (według badań własnych) oraz 86% w badaniach z 2010 roku [7]. W badaniach własnych 96% matek uważa, że podczas karmienia piersią pomiędzy nią a dzieckiem wytworzyła się silniejsza więź. W badaniach z 2007 roku taki sam procent kobiet twierdzi, iż karmienie piersią stanowi ważny element więzi emocjonalnej z dzieckiem [15]. Zaobserwowano, iż we wcześniejszych badaniach brak jest doniesień na temat obaw kobiet związanych z karmieniem piersią. Nie były uwzględniane odczucia matek związane z wyglądem piersi po zakończeniu karmienia, jak również ich strach przed reakcją partnera. Zauważono także brak informacji na temat tego, czy kobiety żałują podjętej decyzji odnośnie sposobu karmienia dziecka. WNIOSKI 1. Niewiele kobiet uczestniczy w zajęciach Szkoły Rodzenia, a głównymi źródłami wiedzy są: fachowa literatura medyczna oraz położna. 2. Przeciwwskazania zdrowotne do karmienia naturalnego wystąpiły u niewielu kobiet. 3. Mężczyźni nie wspierają swoich partnerek w karmieniu naturalnym. 4. Kobiety posiadają wiedzę na temat zalet karmienia naturalnego, pozycji podczas karmienia i sposobów skutecznego przystawiania dziecka do piersi. 85

8 86 ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 Dobrostan i rodzina W odpowiedzi na postawione wnioski uważa się, iż należy zwiększyć popularność Szkoły Rodzenia, propagować rolę partnera w karmieniu naturalnym oraz podnosić kwalifikacje personelu medycznego w celu wzrostu poziomu wiedzy kobiet. PIŚMIENNICTWO 1. Bień A: Karmienie naturalne. (w:) Opieka nad Noworodkiem. Bałanda A. (red.), PZWL, Warszawa 2009, Borkowski W: Zasady żywienia noworodków donoszonych i wcześniaków. (w:) Opieka pielęgniarska nad noworodkiem. Borkowski W, Medycyna Praktyczna, Kraków 2007, Gawęda A, Fica S: Karmienie naturalne niemowląt i dzieci w wieku poniemowlęcym z terenów miejskich i wiejskich na przykładzie miasta Rybnik oraz wsi Turze i Rudy. (w:) Nowa Pediatria, 2012, 4, Kiełbratowska B, Preis K: Opieka położnicza po cięciu cesarskim wspierająca karmienie piersią. (w:) Ginekologia i Położnictwo, 2007, 2 (4), Caus I. i wsp: Karmienie naturalne i sztuczne. (w:) Podstawy pielęgniarstwa w ginekologii i położnictwie, Wydawnictwo Śląskiej Akademii Medycznej, Katowice 2003, Cierpka A, Żuralska R, Olszewski J, Gaworska-Krzemińska A: Wiedza położnic na temat karmienia piersią. (w:) Problemy Pielęgniarstwa, 2007, 15 (2,3), Gebuza G, Gierszewska M, Kaźmierczak M, Michalska E, Kotzbach R: Przygotowanie kobiet do karmienia piersią. (w:) Problemy Pielęgniarstwa, 2010, 18 (4), Kamianowska M, Szczepański M, Nowicka M: Analiza wpływu wczesnych problemów w karmieniu piersią oraz wiedzy matek w zakresie laktacji na sposób żywienia dzieci w okresie pierwszych 6 tygodni życia. (w:) Przegląd Pediatryczny, 2009, 1, Kubiaczyk-Paluch B, Pisarski T: Połóg o przebiegu fizjologicznym. (w:) Położnictwo i ginekologia. Podręcznik dla studentów. Wydanie IV unowocześnione, Pisarski T. (red.), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012, Łepecka-Klusek C, Bucholc M: Skład mleka kobiecego i jego znaczenie dla zdrowia dziecka. (w:) Pielęgniarstwo we współczesnym położnictwie i ginekologii. Podręcznik dla studiów medycznych. Łepecka-Klusek C. (red.) PZWL, Warszawa 2010, Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M: Dlaczego warto karmić piersią? [online] (w:) Pierwsze 2 lata życia dziecka, Medycyna Praktyczna, 2012 [dostęp 04 listopada 2012] Dostępny w Internecie:

9 Marta Majchrzak, Katarzyna Stawicka, Anna Jenczura, Mariola Czajkowska, Agnieszka Pyrcek, Agnieszka Mann, Klaudia Ociepa, Justyna Płonka Czynniki determinujące sposoby karmienia noworodków i małych dzieci 12. Obladen M: Laktacja, karmienie piersią, leki w mleku matki. (w:) Położnictwo praktyczne i operacje położnicze, Dudenhausen J, Pschyrembel W, PZWL, Warszawa 2009, Sipiński A, Sipińska K, Kazimierczak M: Korzyści z karmienia piersią. (w:) Opieka w położnictwie. Sipiński A. (red.), Śląsk Wydawnictwo Naukowe, Katowice 2012, Skrajnowska D: Mleko kobiece korzyści i zagrożenia dla dziecka. (w:) Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 2006, 2, Woś H, Gawęda A: Przyczyny rezygnacji z karmienia naturalnego dzieci z terenu Górnego Śląska. (w:) Nowa Pediatria, 2007, 3, STRESZCZENIE Sposób karmienia wpływa na rozwój dziecka. W pierwszych miesiącach życia zapotrzebowanie na witaminy i sole mineralne jest duże, mleko kobiece jest pokarmem, który zawiera wszystko czego dziecko potrzebuje. Podjęcie decyzji wymaga od kobiety uzyskania wiedzy o karmieniu. Analiza motywacji kobiet wybierających sposób karmienia swoich dzieci. Badaniem o charakterze ankietowym 220 kobiet, które urodziły dzieci w ciągu ostatnich pięciu lat. Ankiety wypełniano indywidualnie. Wnioski: 1. Kobiety wybierające mleko modyfikowane, kierowały się głównie wyglądem piersi i reakcją partnera. 2. Niewiele kobiet uczestniczyło w zajęciach Szkoły Rodzenia. Do źródeł wiedzy należą: rozmowy z położnymi, fachowa literatura oraz Internet. 3. Matki posiadają wiedzę na temat karmienia naturalnego. 4. Kobiety wstydzą się karmić piersią w obecności obcych ludzi. ABSTRACT Feeding your baby has impact on its development. During the first months of life, the demand for vitamins and minerals is high, breast milk is a food that contains everything what a child needs. The decision requires a woman to get knowledge about feeding. We studied motives which guided a woman selecting the way of feeding her baby. The study included 220 women who gave birth in the last five years. Women who opted for artificial feeding of a child, and who do not have medical contraindications were guided mainly by the appearance of the breasts and reaction of their partners. Few women attend antenatal classes. They acquire the knowledge about advantages of human milk, positions and ways of putting the baby to the breast from conversations with midwives, from books and the Internet. Women are ashamed to breastfeed mainly in the presence of others. Artykuł zawiera znaków ze spacjami 87