Sprawozdanie krajowe na temat Polski. w ramach analizy. realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych

Transkrypt

1

2

3 DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYKI WEWNĘTRZNEJ DEPARTAMENT TEMATYCZNY C: PRAWA OBYWATELSKIE I SPRAWY KONSTYTUCYJNE WOLNOŚCI OBYWATELSKIE, SPRAWIEDLIWOŚĆ I SPRAWY WEWNĘTRZNE Sprawozdanie krajowe na temat Polski w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych STUDIUM Treść W niniejszym opracowaniu przedstawiono sytuację dzieci niepełnosprawnych w Polsce, wskazując luki w przepisach ramowych i ich stosowaniu, trudności, jakich doświadczają dzieci niepełnosprawne, oraz najlepsze praktyki. To opracowanie krajowe jest częścią szerszego badania, w ramach którego dokonano analiz w odniesieniu do 18 państw członkowskich. Opierając się na analizie porównawczej opracowań krajowych, w sprawozdaniu pt. Analiza realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych zawarto pewne zalecenia co do działań UE mających na celu poprawę sytuacji dzieci niepełnosprawnych. PE PL

4 Niniejsze opracowanie zostało zlecone przez Komisję Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych Parlamentu Europejskiego. AUTORZY Patrycja Pogodzińska Pod kierunkiem Milieu Ltd. (Belgia); kierownicy projektu: Marta Ballesteros i Nathalie Meurens, marta.ballesteros@milieu.be i nathalie.meurens@milieu.be; Milieu Ltd, 15 rue Blanche, B-1050, Bruksela, Tel.: ; Faks: ; strona internetowa: WŁAŚCIWY ADMINISTRATOR Erika Schulze Departament Tematyczny C Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne Parlament Europejski B-1047 Bruksela poldep-citizens@europarl.europa.eu WERSJE JĘZYKOWE Oryginał: EN Tłumaczenie: PL O REDAKCJI W celu skontaktowania się z departamentem tematycznym lub zaprenumerowania jego biuletynu prosimy pisać na adres: poldep-citizens@europarl.europa.eu Parlament Europejski, dokument ukończono w czerwcu 2013 r. Unia Europejska, Bruksela, 2013 r. Niniejszy dokument jest dostępny przez Internet na stronie: UWAGA Opinie wyrażone w niniejszym dokumencie są jedynie opiniami autorów i niekoniecznie odzwierciedlają oficjalne stanowisko Parlamentu Europejskiego. Powielanie i tłumaczenie do celów niehandlowych jest dozwolone pod warunkiem wskazania źródła oraz wcześniejszego poinformowania wydawcy i wysłania mu egzemplarza. 2

5 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych SPIS TREŚCI SPIS SKRÓTÓW 5 STRESZCZENIE 6 WSTĘP 7 1. PRZEGLĄD SYTUACJI I PROBLEMÓW DZIECI NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE Wprowadzenie do sytuacji dzieci niepełnosprawnych w Polsce Przegląd problemów i identyfikacja potencjalnych luk prawnych PRZEGLĄD RAM PRAWNYCH W POLSCE Ogólny przegląd krajowych ram prawnych i instytucjonalnych Szczególne ramy prawne i instytucjonalne dotyczące dzieci niepełnosprawnych Ramy prawne Instytucje i organy Definicje RAMY PRAWNE I OCENA STOSOWANIA PRAWA Wdrożenie przepisów CRPD i CRC Dobro dziecka (art. 3 CRC; art. 7 CRPD) Zakaz dyskryminacji (art. 2 CRC; art. 3 i 5 CRPD) Rozwijające się zdolności dziecka (art. 5 CRC i art. 3 CRPD) Prawo do bycia wysłuchanym/ do uczestnictwa (art. 12 CRC; art. 7 i 30 CRPD) Wolność od przemocy (art. 19 CRC; art. 16 CRPD) Prawo do życia rodzinnego (art. 9 CRC; art. 23 ust. 3 CRPD) Prawo do pomocy (art. 23 CRC; art. 23 ust. 5, art. 26 i art. 28 CRPD) Prawo do kształcenia umożliwiającego integrację (art. 28 CRC; art. 24 CRPD) Szczególne problemy, na jakie narażone są dzieci niepełnosprawne Zagrożenie ze względu na płeć Przemoc 26 3

6 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne Dzieci jako podejrzani wymagający szczególnego traktowania Edukacja integracyjna Inne specyficzne problemy, z którymi zmagają się dzieci niepełnosprawne w Polsce OCENA PRZESTRZEGANIA PRAW I ZASAD PRAWA W PRAKTYCE Mechanizmy wdrażania i sprawozdawczości Luki prawne, problemy i zagadnienia dotyczące wdrażania Praktyki godne naśladowania Mechanizmy danych i monitorowania Zalecenia w literaturze przedmiotu PODSUMOWANIE 38 BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIK 1 TABELA PODSUMOWUJĄCA ZAŁĄCZNIK 2 DANE STATYSTYCZNE ZAŁĄCZNIK 3 ANALIZA POLITYKI PAŃSTW CZŁONKOWSKICH W ODNIESIENIU DO DZIECI NIEPEŁNOSPRAWNYCH STRESZCZENIE 53 ZAŁĄCZNIK 4 - PRZEGLĄD ODNOŚNYCH OPRACOWAŃ 64 4

7 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych SPIS SKRÓTÓW Art. Artykuł CRC Konwencja ONZ o prawach dziecka CRPD Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych ECHR Konwencja Rady Europy o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Karta Karta praw podstawowych Unii Europejskiej; NFZ Narodowy Fundusz Zdrowia ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. TSUE Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej TUE Traktat o Unii Europejskiej UE Unia Europejska 5

8 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne STRESZCZENIE Ogólnie polskie ustawodawstwo spełnia wymogi CRPD i CRC w odniesieniu do dzieci niepełnosprawnych. Dzieci i osoby niepełnosprawne korzystają z ochrony państwa określonej w Konstytucji i w szeregu aktów prawnych. W szczególności dzieci niepełnosprawne objęte są pomocą i wsparciem Rzecznika Praw Dziecka, do którego rozległych kompetencji należy możliwość reprezentowania interesów dziecka w postępowaniach administracyjnych, a także sądowych. Poza przepisami dotyczącymi kształcenia specjalnego i pomocy społecznej istnieje jednak bardzo niewiele przepisów dotyczących konkretnie dzieci niepełnosprawnych. W ubiegłych latach wprowadzono pewną liczbę reform i zmian ustawodawczych, co świadczy o tym, że w polityce krajowej obecne jest zainteresowanie poprawą sytuacji dzieci niepełnosprawnych, w szczególności w sprawach takich jak równość szans edukacyjnych, pomoc społeczna i przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Wprawdzie wdrożenie praw i zasad wynikających z CRPD i CRC jest ogólnie zadowalające, nadal istnieje jednak pole do ulepszeń. W szczególności należy zmienić przepisy antydyskryminacyjne, tak aby obejmowały one dyskryminację ze względu na niepełnosprawność we wszystkich dziedzinach życia. Ponadto zainteresowane podmioty, z którymi kontaktowano się przy pracy nad niniejszym sprawozdaniem, zaleciły lepszą koordynację systemu pomocy społecznej oraz zwiększenie zakresu usług oferowanych w celu wspierania samodzielnego życia niepełnosprawnych osób dorosłych i dzieci. Zainteresowane podmioty uważają też, że podstawowe znaczenie ma utworzenie kompleksowego i skoordynowanego systemu zapewniającego wielodyscyplinarną, świadczoną przez całe życie pomoc dla osób niepełnosprawnych umysłowo oraz wczesną pomoc dla rodziców. Co do kształcenia uczniów o specjalnych potrzebach w ubiegłym dwudziestoleciu polski system przeszedł ewolucję od modelu segregacyjnego do modelu integracyjnego. Model mieszany, wprowadzony w latach 80., według opinii wyrażanych w literaturze przedmiotu i przez zainteresowane strony, okazał się nieefektywny. W ostatnich latach wprowadzono szereg zmian ustawodawczych w celu poprawy sytuacji. Analizując literaturę przedmiotu i opinie zainteresowanych podmiotów, można jednak stwierdzić niewystarczające stosowanie prawa oraz niepełne wykorzystywanie środków i narzędzi przewidzianych w ustawodawstwie. W szczególności chodzi tu o nieprawidłowe stosowanie ram prawnych zapewniających dzieciom niepełnosprawnym równy dostęp do kształcenia we wszystkich typach szkół. Wynika to głównie z wadliwego systemu finansowania kształcenia dzieci o specjalnych potrzebach, który niekiedy prowadzi do tego, że zasoby finansowe przeznaczone dla tych dzieci nie trafiają do przyjmujących je szkół. Ponadto nauczycielom szkół ogólnodostępnych brakuje niezbędnego doświadczenia i wiedzy potrzebnych w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi. Ogólnie, dostępna literatura na temat dzieci niepełnosprawnych i ich praw jest uboga. Przy tym jeszcze mniej badań poświęcono ich sytuacji i praktycznemu egzekwowaniu ich praw. Najnowsze publikacje skupiają się na szansach edukacyjnych, jednak w wielu dziedzinach bardzo trudno ocenić skuteczność obowiązujących przepisów i przeanalizować ich stosowanie w praktyce. 6

9 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych WSTĘP W grudniu 2010 r. Unia Europejska stała się stroną Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (CRPD, Convention on the Rights of Persons with Disabilities). W ten sposób Unia Europejska uznała problemy, jakich doświadczają osoby niepełnosprawne przy egzekwowaniu swych praw, i podkreśliła, że działania UE w tej sprawie muszą być istotnym punktem w programach działania Unii Europejskiej i jej państw członkowskich. Dzieci niepełnosprawne wymagają specjalnego traktowania już z tego tylko powodu, że są dziećmi. Ze względu na ich niepełnosprawność takie traktowanie jest im szczególnie potrzebne. Z tego powodu zasługują one na konkretne gwarancje i ochronę ze strony UE i jej państw członkowskich. Główne podstawy prawne działania UE w tej dziedzinie to decyzja UE ratyfikująca CRPD, zawarty w art. 10 TFUE wymóg, by Unia dążyła do zwalczania dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność, a także cel, jakim jest ochrona praw dziecka, zapisany w art. 3 TUE. Te podstawowe przepisy w wyjątkowy sposób umożliwiają UE dążenie do lepszej ochrony praw dzieci niepełnosprawnych oraz rozwijanie inicjatyw legislacyjnych i politycznych. Kolejną podstawę do działania w tym obszarze stanowi Konwencja ONZ o prawach dziecka (CRC, Convention on the Rights of the Child) 1. Niniejsze sprawozdanie krajowe na temat Polski stanowi część szerszej analizy, która ma dać Parlamentowi Europejskiemu ogląd sytuacji dzieci niepełnosprawnych w wybranych państwach członkowskich, z myślą o ocenie zakresu, w jakim prawodawstwo europejskie potrzebne jest do wzmocnienia praw dzieci niepełnosprawnych w Unii Europejskiej. Dokonano przeglądu ram prawnych, politycznych i instytucjonalnych obowiązujących w 18 państwach członkowskich. W każdym sprawozdaniu krajowym przeanalizowano stosowanie międzynarodowych zasad i praw wynikających z CRPD i CRC w celu wykrycia wszelkich szczególnych problemów wymagających dalszych działań politycznych i legislacyjnych na szczeblu krajowym i unijnym. Wyniki sprawozdań krajowych służą też za podstawę analizy porównawczej przedstawionej w sprawozdaniu pt. Analiza realizowanych przez państwa członkowskie strategii politycznych dotyczących dzieci niepełnosprawnych. Kluczowe zasady wynikające z CRC i CRPD w odniesieniu do dzieci niepełnosprawnych obejmują: obowiązek działania dla dobra dziecka; prawo do niedyskryminacji; uwzględnianie rozwijających się zdolności dziecka; prawo do uczestnictwa/ prawo do bycia wysłuchanym; prawo do wolności od przemocy; prawo do życia rodzinnego; prawo do pomocy; prawo do kształcenia (w tym kształcenia integracyjnego). 1 CRC ratyfikowało wszystkich 27 państw członkowskich, a CRPD podpisało wszystkich 27 państw członkowskich (Finlandia, Holandia i Irlandia podpisały ją, lecz jeszcze nie ratyfikowały). 7

10 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne W wyniku ratyfikacji obu konwencji ONZ państwa członkowskie są zobowiązane do podjęcia niezbędnych środków w celu zapewnienia poszanowania praw przysługujących każdemu dziecku lub dorosłej osobie niepełnosprawnej na obszarze objętym ich jurysdykcją. Państwa członkowskie powinny podejmować odpowiednie działania w celu zapewnienia ochrony dzieci przed wszelkimi formami dyskryminacji lub przemocy, w tym poprzez przyjmowanie odpowiednich środków legislacyjnych, administracyjnych i innych służących egzekwowaniu tych praw. Ponadto ochronę praw dzieci niepełnosprawnych należy uwzględniać jako istotny element we wszystkich obszarach polityki i programach zgodnie z art. 4 ust. 3 CPRD, dotyczącym zaangażowania osób niepełnosprawnych we wszelkie procesy decyzyjne. Z uwagi na rozległość przedmiotu oraz ubogość dostępnych materiałów zakres niniejszego sprawozdania nie obejmuje w szczegółach szerokiego zakresu problemów wynikających z sytuacji dzieci niepełnosprawnych i z nią związanych. Jego celem nie jest przeprowadzenie dogłębnej analizy, lecz raczej dokonanie przeglądu sytuacji w zakresie praw dzieci niepełnosprawnych w Polsce. W opracowaniu przedstawiono w skrócie niektóre najważniejsze problemy i przeszkody, z którymi spotykają się dzieci niepełnosprawne i ich rodziny, analizę prawną stosowania głównych praw i zasad uznanych w CRC i CRPD oraz mających zastosowanie do sytuacji dzieci niepełnosprawnych, a także wskazano potencjalne rozwiązania na szczeblu krajowym i unijnym z myślą o poprawie sytuacji. Każde sprawozdanie krajowe ma następującą strukturę: na wstępie przedstawia się sytuację dzieci niepełnosprawnych na poziomie krajowym. Opisuje się prawne i instytucjonalne krajowe ramy ochrony praw dzieci niepełnosprawnych i analizuje stosowanie na szczeblu krajowym zasad i praw ujętych w konwencjach ONZ (CRC i CRPD). Następnie rozważa się konkretne kwestie dotyczące sytuacji dzieci niepełnosprawnych, w tym takie jak sytuacja dzieci podejrzanych o popełnienie czynów zabronionych, kwestie związane z płcią, przemoc oraz edukacja. Na koniec omawia się istniejące mechanizmy służące wdrażaniu ram prawnych, przy czym zwraca się uwagę na luki, problemy, najlepsze praktyki i zalecenia na podstawie literatury przedmiotu lub rozmów z zainteresowanymi stronami. 8

11 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych 1. PRZEGLĄD SYTUACJI I PROBLEMÓW DZIECI NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE NAJWAŻNIEJSZE USTALENIA Działania krajowe skupiają się na następujących obszarach: szanse edukacyjne, przeciwdziałanie przemocy w rodzinie i pomoc społeczna. Wskazano następujące luki, problemy i wyzwania: wadliwy system finansowania edukacji dzieci o specjalnych potrzebach, który sprzyja złemu administrowaniu dostępnymi zasobami; pracownicy administracji (w tym nauczyciele, funkcjonariusze organów ścigania, służby socjalne itd.) nie dysponują wystarczającą wiedzą na temat potrzeb i praw dzieci niepełnosprawnych Wprowadzenie do sytuacji dzieci niepełnosprawnych w Polsce Na mocy prawa polskiego dzieci korzystają z szerokiej ochrony. Przez długi czas polska polityka dotycząca osób niepełnosprawnych opierała się na podejściu opiekuńczym, co stawiało osoby niepełnosprawne w pozycji petentów instytucji opieki społecznej, a nie podmiotów aktywnie uczestniczących w życiu publicznym 2. Podejście to zmieniło się w ostatnich latach, a ratyfikacja CRPD jeszcze nasili tę zmianę i przyczyni się do stworzenia bardziej kompleksowego podejścia do problemów osób niepełnosprawnych3. Ogólnie polskie ustawodawstwo spełnia wymogi CRPD i CRC w odniesieniu do dzieci niepełnosprawnych. Ponadto w ubiegłych latach wprowadzono pewną liczbę reform i zmian ustawodawczych, co świadczy o tym, że w polityce krajowej obecne jest zainteresowanie poprawą sytuacji dzieci niepełnosprawnych, w szczególności w sprawach takich jak równość szans edukacyjnych, pomoc społeczna i przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Analizując dostępną literaturę przedmiotu i opinie zainteresowanych podmiotów, można jednak stwierdzić niewystarczające praktyczne stosowanie obowiązujących przepisów oraz niepełne wykorzystywanie środków i narzędzi przewidzianych w ustawodawstwie. Według analizy4 przeprowadzonej przez Fundację Instytut Rozwoju Regionalnego i Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych przeważająca większość trudności, jakich doświadczają dzieci niepełnosprawne, jest wynikiem niedociągnięć w praktycznym stosowaniu obowiązujących przepisów, co ma źródło w uprzedzeniach o zinstytucjonalizowanym charakterze. 2 Uzasadnienie projektu ustawy o ratyfikacji Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r., kwiecień 2012 r., dostępne pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.). 3 Tamże. 4 Waszkielewicz A. M. (red.), Polska droga do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2008, dostępne pod adresem: konwencja onz polska droga.pdf (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.). 9

12 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne 1.2. Przegląd problemów i identyfikacja potencjalnych luk prawnych Wprawdzie Konstytucja RP zakazuje dyskryminacji osób niepełnosprawnych w pewnej liczbie dziedzin, w tym w dziedzinie edukacji (ustawa o systemie oświaty gwarantuje dzieciom niepełnosprawnym możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół), brak jednak aktu ustawowego wyraźnie zakazującego dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność we wszystkich sferach życia. Kodeks pracy oraz ustawa o wdrożeniu niektórych przepisów UE w zakresie równego traktowania (dalej zwana ustawą o równym traktowaniu ) przyjęta w 2010 r. zakazują dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność w zakresie zatrudnienia, kształcenia zawodowego oraz dostępu do usług dotyczących rynku pracy itd. Zakres ustawy o równym traktowaniu nie obejmuje jednak dyskryminacji ze względu na m.in. niepełnosprawność w dziedzinie edukacji, opieki zdrowotnej, ochrony socjalnej i mieszkalnictwa. Co do kształcenia uczniów o specjalnych potrzebach w ubiegłym dwudziestoleciu polski system przeszedł ewolucję od modelu segregacyjnego do modelu integracyjnego. Mieszany model integracyjny, wprowadzony w latach 80., okazał się nieskuteczny, gdyż jak zasugerowano w niedawnym sprawozdaniu Rzecznika Praw Obywatelskich szkolnictwo ogólnodostępne nie było wystarczająco przygotowane, a nowe podejście budowano na fundamentach modelu segregacyjnego 5. W ubiegłych latach, w szczególności od 2010 r., wprowadzono szereg zmian ustawodawczych mających na celu poprawę sytuacji w tym zakresie, a w szczególności 6 : stworzenie bardziej elastycznego modelu edukacji, odpowiadającego indywidualnym potrzebom uczniów; stworzenie warunków do systematycznego doskonalenia metod nauczania; przygotowanie uczniów do podejmowania świadomych decyzji zawodowych; zapewnienie lepszego dostępu do wczesnego wsparcia w zakresie rozwoju i edukacji, co obejmuje wczesną interwencję i edukację przedszkolną; zapewnienie form i warunków egzaminów zewnętrznych dostosowanych do charakteru niepełnosprawności. Według literatury przedmiotu i w opinii zainteresowanych podmiotów 7 istnieje jednak wiele niedociągnięć w systemie, takich jak problemy w stosowaniu istniejących środków. Najczęściej przywoływanym problemem jest wadliwy system finansowania specjalnych potrzeb edukacyjnych, który daje administracji lokalnej możliwość niewłaściwego wykorzystywania subwencji oświatowych otrzymywanych z budżetu państwa poprzez kierowanie ich na inne cele. W efekcie szkoły muszą spełniać ustawowe obowiązki wobec dzieci niepełnosprawnych, w szczególności dostosowywać metody pracy i otoczenie 5 Równe szanse w dostępie do edukacji osób z niepełnosprawnościami. Analiza i zalecenia, Biuletyn RPO, Źródła 2012 nr 7, Warszawa 2012, sprawozdanie przygotowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich, dostępne pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.). 6 Children with special educational needs in Polish education system, materiały konferencyjne: Raising Achievement for All Learners - Quality in Inclusive Education (RA4AL), Europejska Agencja ds. Rozwoju Szkolnictwa Specjalnego, dostępne pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.). 7 Ministerstwo, Rzecznik Praw Dziecka, organizacje pozarządowe zajmujące się prawami dzieci i prawami osób niepełnosprawnych. 10

13 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych fizyczne, nie otrzymują jednak niezbędnych środków i zasobów 8. Kwestia ta zostanie szczegółowo omówiona w sekcji 4.2. Często wskazywano też inne, następujące wady systemu. Nie ma wiarygodnego systemu informacji ani środków wczesnej interwencji dla rodziców dzieci niepełnosprawnych. Ponadto instytucjonalnie koordynowany system pomocy osobom niepełnosprawnym, w szczególności niepełnosprawnym umysłowo, potrzebny jest od urodzenia do późnej dorosłości. Obecnie każda instytucja pracuje oddzielnie i rzadko współpracuje z innymi instytucjami, co skutkuje powielaniem i rozproszeniem pomocy oraz częstym występowaniem nadużyć. System pomocy społecznej działa nieskutecznie i zamiast zapewniać niezbędną pomoc, utrudnia życie rodzin i opóźnia rozwój dzieci (wiele różnych terapii w różnych miejscach; konieczność podróżowania z dzieckiem do różnych specjalistów, których działania nie są skoordynowane, co często skutkuje niespójnością terapii) 9. Ponadto w przeanalizowanej literaturze przedmiotu krytykuje się niewystarczającą dostępność usług wspomagających osoby niepełnosprawne w niezależnym życiu i zapewniających wsparcie ich rodzinom. System wsparcia finansowego jest fragmentaryczny, a przy tym brak mu spójności i elastyczności. Koncentruje się na zapewnianiu świadczeń finansowych, a nie usług, które sprzyjałaby zaspokajaniu szczególnych potrzeb osób niepełnosprawnych związanych z prowadzeniem niezależnego i samodzielnego życia Równe szanse w dostępie do edukacji osób z niepełnosprawnościami. Analiza i zalecenia, Biuletyn RPO, Źródła 2012 nr 7, Warszawa 2012, sprawozdanie przygotowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich, dostępne pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.), s. 20; informacje zgromadzone w drodze konsultacji z krajowymi zainteresowanymi stronami (Ministerstwo, Rzecznik Praw Dziecka, organizacje pozarządowe). 9 Informacje zgromadzone w drodze konsultacji z zainteresowanymi podmiotami. 10 Waszkielewicz A. M., (red.), Polska droga do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ (nr 5), s ; informacje zgromadzone w drodze konsultacji z zainteresowanymi podmiotami. 11

14 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne 2. PRZEGLĄD RAM PRAWNYCH W POLSCE NAJWAŻNIEJSZE USTALENIA Polska jest państwem unitarnym o kontynentalnym systemie prawnym. Ratyfikowane i oficjalnie opublikowane umowy międzynarodowe należą do wiążących źródeł prawa. Polska ratyfikowała zarówno CRC, jak i CRPD. Dzieci i osoby niepełnosprawne korzystają z ochrony państwa określonej w Konstytucji i w szeregu aktów prawnych. Rzecznik Praw Dziecka szczególną troską i pomocą otacza dzieci niepełnosprawne. Poza przepisami dotyczącymi kształcenia specjalnego i pomocy społecznej istnieje niewiele przepisów dotyczących konkretnie dzieci niepełnosprawnych Ogólny przegląd krajowych ram prawnych i instytucjonalnych Rzeczpospolita Polska jest państwem unitarnym, zorganizowanym na zasadzie podziału władzy. Władzę ustawodawczą sprawują wspólnie Sejm i Senat niższa i wyższa izba parlamentu. Akt ustawodawczy zostaje uznany za przyjęty po wyrażeniu zgody przez obie izby i po jego podpisaniu przez Prezydenta. Prezydent może skorzystać z prawa weta, a parlament może odrzucić weto. Władzę wykonawczą pełnią Prezydent RP oraz Rada Ministrów (rząd), zaś władzę sądowniczą Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe. Inicjatywa ustawodawcza leży głównie po stronie rządu, jednak posłowie, Senat, prezydent i grupy złożone z co najmniej obywateli również mają prawo do proponowania aktów ustawodawczych. Polska posiada kontynentalny system prawny. Główne źródła powszechnie wiążącego prawa w Polsce to: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe i rozporządzenia. Wymagana jest ich publikacja w Dzienniku Ustaw. Wszystkie inne akty, takie jak uchwały przyjmowane przez Sejm, Senat i Radę Ministrów lub zarządzenia wydawane przez prezydenta, premiera i ministrów, należą do ustawodawstwa wewnętrznego i mają moc wiążącą tylko dla administracji publicznej. Akty te są zazwyczaj publikowane w Monitorze Polskim. Co do prawa międzynarodowego polski system prawny jest mieszanką monistycznego i dualistycznego podejścia. Zgodnie z Konstytucją RP ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, stanowi część krajowego porządku prawnego i obowiązuje bezpośrednio, chyba że jej obowiązywanie jest uzależnione od wydania ustawy. Ratyfikacja leży w gestii Prezydenta. Niektóre umowy wymagają wcześniejszej zgody parlamentu w formie ustawy. Umowy takie przeważają nad ustawami w przypadku kolizji przepisów. Jednakże wszystkie źródła prawa międzynarodowego, w przypadku których zgoda państwa została wyrażona w inny sposób, np. w drodze podpisania, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia, a także rezolucje organizacji międzynarodowych lub zwyczaj międzynarodowy, nie należą automatycznie do krajowego systemu prawnego. Aby stały się 12

15 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych obowiązujące, muszą zostać włączone do prawa polskiego aktem prawnie wiążącym, takim jak ustawa lub rozporządzenie. Akty prawne podlegają kontroli konstytucyjnej sprawowanej przez Trybunał Konstytucyjny. Obywatele są uprawnieni do wnoszenia indywidualnych skarg konstytucyjnych do Trybunału. Skarga może dotyczyć jedynie konstytucyjności aktu normatywnego, na którym opiera się prawomocna decyzja naruszająca prawa lub swobody skarżącego. Naruszenie musi wynikać z decyzji podjętej przez sąd lub organ administracji publicznej w indywidualnym przypadku osoby skarżącej. Od 1999 r. podział terytorialny kraju obejmuje trzy szczeble administracyjne: 16 województw, 379 powiatów i 2479 gmin. Rząd centralny jest reprezentowany przez wojewodów mianowanych przez premiera i nadzorujących zgodność z prawem działalności rad wojewódzkich (samorządów województw). Powiaty i gminy to jednostki samorządowe, którymi zarządzają odpowiednie rady wybierane w powszechnych i bezpośrednich wyborach. Władzę wykonawczą w powiatach sprawuje starosta, wybierany przez radę powiatową. Urząd sprawujący władzę wykonawczą w gminach nosi różne nazwy w zależności od wielkości gminy wójt w gminach wiejskich, burmistrz w miastach i prezydent w dużych miastach. Wójtowie, burmistrze i prezydenci pochodzą z wyborów bezpośrednich. W czerwcu 1991 r. Polska ratyfikowała Konwencję ONZ o prawach dziecka (dalej zwaną CRC). Konwencja ta weszła w życie w dniu 7 lipca 1991 r. i została opublikowana w Dzienniku Ustaw w dniu 23 grudnia 1991 r., stając się w ten sposób częścią polskiego prawa. W dniu 30 marca 2007 r. Polska podpisała Konwencję ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (dalej zwaną CRPD) (ale nie protokół fakultatywny do niej). Konwencja ta została ratyfikowana w dniu 25 września 2012 r. i weszła w życie w dniu 25 października 2012 r. (to jest 30. dnia po przedłożeniu aktu ratyfikacyjnego sekretarzowi generalnemu ONZ). Tego samego dnia została opublikowana w Dzienniku Ustaw Szczególne ramy prawne i instytucjonalne dotyczące dzieci niepełnosprawnych Ramy prawne Polskie prawodawstwo zapewnia dzieciom niepełnosprawnym szeroką ochronę. Ogólnie korzystają one z tych samych praw co wszystkie inne dzieci i przysługuje im ta sama pomoc co wszystkim osobom niepełnosprawnym. Ponadto korzystają ze szczególnych praw przysługującym wyłącznie dzieciom niepełnosprawnym. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej 11 zakazuje dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny, zobowiązuje władze publiczne do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom i osobom niepełnosprawnym (art. 68) oraz do udzielania osobom niepełnosprawnym pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej (art. 69). Art. 72 Konstytucji gwarantuje najważniejsze prawa dzieci: 11 Dz.U nr 78 poz

16 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka. Zgodnie z ustawą o Rzeczniku Praw Dziecka 12 Rzecznik Praw Dziecka szczególną troską i pomocą otacza dzieci niepełnosprawne (art. 3). Zgodnie z ustawą o systemie oświaty 13, którą uzupełniają odpowiednie rozporządzenia wykonawcze, dzieciom niepełnosprawnym zapewnia się: wczesne wspomaganie rozwoju dziecka (art. 71b); pobieranie nauki we wszystkich typach szkół zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami (art. 1 pkt 5); dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej (art. 1 pkt 4); realizowanie zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych (art. 1 pkt 5a); możliwość przedłużenia każdego etapu edukacji, ocenę wiedzy i kwalifikacji w dostosowanej formie i warunkach, bezpłatne zakwaterowanie w specjalnych ośrodkach edukacyjno-pedagogicznych, bezpłatny transport i opiekę w czasie przewozu do szkoły lub ośrodka specjalnego (art. 14a i 17). Karta praw osób niepełnosprawnych (niewiążąca uchwała Sejmu) 14 podkreśla, że osoby niepełnosprawne mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji. W karcie wymieniono 10 praw, wskazując najważniejsze dziedziny wymagające działania rządu. W Karcie uznaje się m.in., że osoby niepełnosprawne mają prawo do: życia w środowisku wolnym od barier, w tym dostępu do obiektów użyteczności publicznej, korzystania ze środków transportu, dostępu do informacji, możliwości komunikacji międzyludzkiej; edukacji; pracy na otwartym rynku pracy w warunkach dostosowanych do potrzeb; uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym itd. Rząd przygotowuje coroczne sprawozdania z realizacji założeń Karty. Ustawa o wdrożeniu niektórych przepisów UE w zakresie równego traktowania 15 zakazuje dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność w zakresie zatrudnienia (co obejmuje pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej i samozatrudnienie), kształcenia zawodowego oraz dostępu do usług rynku pracy. Zakres tej ustawy nie obejmuje jednak dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność w dziedzinie edukacji, opieki zdrowotnej, ochrony socjalnej i mieszkalnictwa. Ustawa zawiera definicję dyskryminacji bezpośredniej 12 Dz.U 2000 nr 6 poz Dz.U nr 256 poz j.t. 14 M.P nr 50 poz Dz.U nr 254 poz

17 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych i pośredniej, a także definicję nierównego traktowania. Zgodnie z ustawą do spraw o naruszenie zasady równego traktowania stosuje się odpowiednio Kodeks cywilny i Kodeks postępowania cywilnego 16 (art. 13 i 14 tej ustawy), co oznacza, że jej przepisy mogą być przywoływane w postępowaniu sądowym przed sądem cywilnym. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 17 reguluje rehabilitację społeczną i zawodową oraz zatrudnianie osób niepełnosprawnych w Polsce, a także procedury oceny niepełnosprawności; ustanawia Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON), który rozdziela dotacje i subwencje na różnego rodzaju działania mające na celu wspieranie i integrację osób niepełnosprawnych; ustanawia Pełnomocnika Rządu do spraw Osób Niepełnosprawnych w randze sekretarza stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, a także Krajową Radę Konsultacyjną do spraw Osób Niepełnosprawnych organ doradczy Pełnomocnika Rządu do spraw Osób Niepełnosprawnych. Ustawa stanowi, że [r]ehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym uczestnictwie tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej (art. 7). Kodeks rodzinny i opiekuńczy 18 reguluje następujące kwestie: małżeństwo, prawa i obowiązki małżonków, stosunki własnościowe między małżonkami, ustanie małżeństwa, separacja, sprawy związane z macierzyństwem i ojcostwem, stosunki między rodzicami a dziećmi, adopcja oraz obowiązek alimentacyjny. Kodeks ten określa też przepisy dotyczące pieczy nad osobami małoletnimi oraz ustanawianie pieczy lub opieki. Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej 19 reguluje różne formy wspierania rodzin doświadczających trudności w korzystaniu ze swoich praw w zakresie pieczy i edukacji. Ponadto ustawa ta reguluje zasady i formy pieczy zastępczej oraz określa warunki, które muszą spełniać kandydaci na rodziny zastępcze. Ustawa o świadczeniach rodzinnych 20 określa kryteria, których spełnienie uprawnia do uzyskania świadczeń rodzinnych, oraz przepisy dotyczące przyznawania i wypłacania tych świadczeń. Ustawa o pomocy społecznej 21 określa kryteria, których spełnienie uprawnia do korzystania z usług i świadczeń pomocy społecznej. Zapewnia dwa rodzaje pomocy społecznej: świadczenia finansowe i usługi niepieniężne (pomoc w opłacaniu składek na ubezpieczenie zdrowotne, doradztwo specjalistyczne, terapia rodzinna, usługi opiekuńcze itd.). Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie 22 określa obowiązki państwa i władz lokalnych w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, a także innych odpowiednich procedur. Zgodnie z ustawą Prawo przewozowe z dnia 15 listopada 1984 r. 23 przewoźnik powinien 16 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U nr 43 poz. 296). 17 Dz.U nr 127 poz. 721 j.t. 18 Dz.U nr 0 poz. 788 j.t. 19 Dz.U nr 149 poz Dz.U nr 139 poz. 992 j.t. 21 Dz.U nr 175 poz j.t. 22 Dz.U nr 180 poz Dz.U nr 0 poz j.t. 15

18 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne podejmować działania ułatwiające osobom o ograniczonej zdolności ruchowej oraz osobom niepełnosprawnym korzystanie ze środków transportowych (art. 14). Dzieci i dorosłe osoby niepełnosprawne mają prawo do ulgi przy przejazdach (art. 1-2 ustawy o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego z dnia 20 czerwca 1992 r.). Ustawa Prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 r. stanowi, że budynki należy projektować i budować w sposób zapewniający niezbędne warunki do korzystania z obiektów użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego przez osoby niepełnosprawne, w szczególności poruszające się na wózkach inwalidzkich (art. 5) Instytucje i organy Sprawami dotyczącymi dzieci i/lub osób niepełnosprawnych zajmują się następujące instytucje i organy: Rzecznik Praw Obywatelskich organ konstytucyjny gwarantujący przestrzeganie praw człowieka i praw obywatelskich oraz praw określonych w Konstytucji i innych aktach prawnych. Rzecznik Praw Obywatelskich jest mianowany przez Sejm za zgodą Senatu, jednak działa niezależnie od innych organów państwowych. Rzecznik Praw Obywatelskich może podejmować właściwe działania (prowadzić dochodzenia, wydawać zalecenia, sprawozdania, petycje kierowane do organów odpowiedzialnych za podejmowanie inicjatyw legislacyjnych, wnieść kasację, zwrócić się o wszczęcie postępowania sądowego) na wniosek obywatela, organizacji, organu samorządowego, Rzecznika Praw Dziecka lub z własnej inicjatywy. W sprawach dotyczących dzieci Rzecznik Praw Obywatelskich współpracuje z Rzecznikiem Praw Dziecka. W uzasadnieniu projektu ustawy o ratyfikacji CRPD 24 zaproponowano wyznaczenie Rzecznika Praw Obywatelskich jako punktu kontaktowego w sprawach dotyczących wdrażania Konwencji (art. 33 CRPD), jednak nie zostało to wyraźnie zapisane w żadnym wiążącym akcie prawnym. Rzecznik Praw Dziecka jest organem konstytucyjnym władzy państwowej. Rzecznik Praw Dziecka stoi na straży praw dziecka określonych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, CRC i innych przepisach prawa 25. Działa na rzecz ochrony praw dziecka, w szczególności prawa do życia i ochrony zdrowia, prawa do wychowania w rodzinie, prawa do godziwych warunków socjalnych oraz prawa do nauki. Podejmuje działania zmierzające do ochrony dzieci przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją, zaniedbaniem oraz innym złym traktowaniem. Szczególną troską i pomocą otacza dzieci niepełnosprawne, a także upowszechnia prawa dziecka oraz metody ich ochrony. W 2010 r. polskie ustawodawstwo zostało zmienione w celu poszerzenia zakresu kompetencji Rzecznika Praw Dziecka. W wyniku tych zmian Rzecznik Praw Dziecka ma prawo do udziału w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawach dotyczących praw dzieci lub do wniesienia kasacji od prawomocnego orzeczenia oraz do udziału w toczących się już postępowaniach w sprawach osób nieletnich. Pełnomocnik Rządu do spraw Osób Niepełnosprawnych to sekretarz stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej odpowiedzialny za stosowanie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z 1977 r. Do zadań Pełnomocnika należy m.in. opiniowanie projektów aktów normatywnych dotyczących zatrudnienia, rehabilitacji oraz warunków życia osób niepełnosprawnych oraz 24 Uzasadnienie projektu ustawy o ratyfikacji Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych (nr 2). 25 Ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka z dnia 6 stycznia 2000 r. (Dz.U nr 6 poz. 69), s

19 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych opracowywanie projektów programów rządowych dotyczących osób niepełnosprawnych. Minister Edukacji Narodowej odpowiada za niemal cały system edukacyjny, z wyjątkiem szkolnictwa wyższego, które podlega Ministrowi Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Minister Edukacji Narodowej koordynuje i realizuje państwową politykę edukacyjną, częściowo nadzoruje pracę kuratoriów oraz współpracuje z innymi instytucjami i jednostkami organizacyjnymi w dziedzinie oświaty 26. Kurator oświaty to główny urząd do spraw edukacji na szczeblu regionalnym. Odpowiada za ogólne administrowanie oświatą w województwie. Jest mianowany przez wojewodę i realizuje politykę Ministerstwa Edukacji Narodowej. Kurator oświaty odpowiada m.in. za: nadzór pedagogiczny nad publicznymi i niepublicznymi szkołami i placówkami oświatowymi, w tym nad centralnymi placówkami doskonalenia nauczycieli w danym regionie; wydawanie decyzji administracyjnych w niektórych dziedzinach określonych prawem oraz realizację państwowej polityki oświatowej 27. Samorządy lokalne. Krajowa polityka oświatowa jest prowadzona centralnie, natomiast administrowanie oświatą i prowadzenie szkół jest zdecentralizowane. Powiaty sprawują kontrolę administracyjną nad ponadgimnazjalnymi szkołami ogólnokształcącymi i zawodowymi, a także nad szkołami pomaturalnymi oraz publicznymi szkołami specjalnymi. Odpowiadają też za zarządzanie szkołami artystycznymi, szkołami sportowymi, ośrodkami kształcenia przez całe życie, poradniami psychologicznopedagogicznymi oraz pozaszkolnymi ośrodkami edukacyjnymi. Gminy odpowiadają za administrowanie placówkami przedszkolnymi, szkołami podstawowymi i gimnazjami. Finansowanie wszystkich zadań edukacyjnych prowadzonych przez trzy szczeble samorządu terytorialnego odbywa się za pośrednictwem ogólnej subwencji z budżetu państwa. Jednostka samorządu terytorialnego, jako organ prowadzący lub wspierający szkołę, odpowiada za sporządzenie programu budżetowego dla wszystkich szkół i placówek edukacyjnych na danym obszarze 28. Pełnomocnik Rządu do spraw Równego Traktowania jest sekretarzem stanu w Kancelarii Premiera. Stanowisko to powstało w 2008 r. na mocy rozporządzenia rządowego, jednak nową podstawę prawną jego działania stanowi ustawa o równym traktowaniu (2010). Pełnomocnik nie dysponuje podległym sobie urzędem ani budżetem i działa przy Kancelarii Premiera. Jego główne zadanie to realizacja polityki rządu w dziedzinie równego traktowania. Zasadniczym zadaniem jest koordynowanie działań międzydepartamentalnych dotyczących równego traktowania, co obejmuje przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność. Kompetencje Pełnomocnika obejmują: przygotowywanie projektów ustaw dotyczących równego traktowania i przygotowywanie opinii na temat takich projektów; kompetencje w zakresie monitorowania; promowanie równego traktowania; współpracę międzynarodową; realizację projektów, które wspierają równe traktowanie i przeciwdziałają dyskryminacji. Zważywszy, że kompetencje Pełnomocnika obejmują podejmowanie działań zmierzających do eliminacji lub ograniczenia skutków powstałych w wyniku naruszenia zasady równego traktowania, Pełnomocnik może przyjmować skargi i interweniować, zwracając się do właściwych organów o wyjaśnienia lub zalecając odpowiednie zmiany. Nie wydaje jednak wiążących 26 General information Poland. Responsibilities and administration, Europejska Agencja ds. Rozwoju Szkolnictwa Specjalnego, dokument dostępny pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie w dniu 10 listopada 2012 r.). 27 Tamże. 28 Tamże. 17

20 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne decyzji 29. Rzecznik Praw Pacjenta jest agencją rządową. Każdy obywatel może zwrócić się do Rzecznika Praw Pacjenta o bezpłatną pomoc w ochronie swych praw dotyczących leczenia, z jakiego obywatel korzystał lub zamierza korzystać. Rzecznik Praw Pacjenta może też wszczynać dochodzenia na podstawie uzasadnionych informacji o tym, że prawa pacjenta zostały naruszone. Pacjent może odwołać się do Komisji Lekarskiej działającej przy Rzeczniku Praw Pacjenta od opinii medycznej lub diagnozy lekarza, jeżeli taka opinia lub diagnoza wpływają na prawa lub obowiązki pacjenta. Rada ma obowiązek wydać decyzję szybko, a w każdym razie nie później niż w ciągu 30 dni od daty odwołania. Rzecznik Praw Pacjenta zatrudnia też Rzeczników Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego, których rolą jest ochrona praw pacjentów korzystających z opieki zdrowotnej w czasie hospitalizacji w szpitalach psychiatrycznych Definicje W prawie polskim nie ma jednolitej definicji terminu niepełnosprawność. Niektóre akty prawne zawierają definicję niepełnosprawności do celów danego zagadnienia. Poniżej podano najistotniejsze przykłady. Karta praw osób niepełnosprawnych z 1997 r. (niewiążąca uchwała Sejmu) stanowi, że osoby niepełnosprawne to osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi 31. Zgodnie z ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z 1997 r. (dalej zwaną ustawą o rehabilitacji społecznej ) niepełnosprawność oznacza trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy. W myśl ustawy o rehabilitacji społecznej [o]soby, które nie ukończyły 16 roku życia, są uznawane za osoby niepełnosprawne, jeżeli mają naruszoną sprawność fizyczną lub psychiczną o przewidywanym okresie trwania powyżej 12 miesięcy, z powodu wady wrodzonej, długotrwałej choroby lub uszkodzenia organizmu, powodującą konieczność zapewnienia im całkowitej opieki lub pomocy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych w sposób przewyższający wsparcie potrzebne osobie w danym wieku (art. 4a). Świadczenia i pomoc przewidziane w tym i szeregu innych aktów prawnych przysługują osobom, których niepełnosprawność została potwierdzona orzeczeniem właściwego organu (art. 1). Zgodnie z ustawą o systemie oświaty uczniowie niepełnosprawni mogą wymagać specjalnej organizacji nauki i metod pracy, co określa się jako kształcenie specjalne. 29 Ustawa o równym traktowaniu z 2010 r.; rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 2008 r. w sprawie Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Traktowania; strona internetowa Pełnomocnika pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie w dniu 10 listopada 2012 r.). 30 National report submitted in accordance with paragraph 5 of the annex to Human Rights Council resolution 16/21 Poland, dokument na 13. posiedzenie grupy roboczej ds. powszechnego okresowego przeglądu praw człowieka, 8 marca 2012 r., dostępny pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.). 31 Karta praw osób niepełnosprawnych, uchwała Sejmu z dnia 1 sierpnia 1997 r., par

21 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych Oznacza to, że w okresie nauki dzieci te potrzebują szerokiego wsparcia specjalistycznego oraz dostosowanego programu i warunków nauczania. Potrzebę kształcenia specjalnego musi potwierdzać orzeczenie poradni psychologiczno-pedagogicznej. Orzeczenie musi również określać zalecane formy kształcenia specjalnego oraz wskazywać, czy kształcenie to ma być prowadzone w szkołach ogólnodostępnych, szkołach lub oddziałach integracyjnych, szkołach lub oddziałach specjalnych, czy też specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych (art. 71b). Posiadanie orzeczenia o niepełnosprawności wydanego zgodnie z ustawą o rehabilitacji społecznej nie skutkuje automatycznie wydaniem decyzji o potrzebie kształcenia specjalnego. W związku z tym do celów ustawy o systemie oświaty termin dziecko niepełnosprawne występuje w znaczeniu szerszym niż dziecko posiadające orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Określenie dzieci potrzebujące kształcenia specjalnego stosowane w ustawie o systemie oświaty jest jeszcze szersze i obejmuje dzieci dotknięte chorobami przewlekłymi, problemami adaptacyjnymi, szczególnymi trudnościami w nauce, dysleksją, dysgrafią, dyskalkulią, zaburzeniami mowy, problemami emocjonalnymi i behawioralnymi itd. Zgodnie z Kodeksem cywilnym 32 osoby, które ukończyły 18 lat, są pełnoletnie i mają pełną zdolność do czynności prawnych (art. 10). Dzieci poniżej 13 roku życia nie mają zdolności do czynności prawnych, dzieci w wieku od 13 do 17 lat mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych (co oznacza zdolność do zawierania umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego oraz do rozporządzania swoim zarobkiem i określonymi przedmiotami majątkowymi (art Kodeksu cywilnego). Różne akty prawne przewidują jednak konkretny wiek w odniesieniu do określonych praw i obowiązków. Na przykład nauka jest obowiązkowa do ukończenia 18 roku życia (art. 15 ustawy o systemie oświaty); zgodnie z ustawą o zawodach lekarza i lekarza dentysty z dnia 5 grudnia 1996 r. 33 pacjent, który ukończył 16 lat, ma pełne prawo do otrzymania informacji o swoim stanie zdrowia, rozpoznaniu, możliwych metodach leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu (art. 31); Kodeks pracy z dnia 26 czerwca 1974 r. 34 stanowi, że zatrudnianie osób, które ukończyły 16 lat, jest dopuszczalne pod pewnymi warunkami (art ). 32 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U nr 16 poz. 93).. 33 Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U nr 277 poz j.t.). 34 Ustawa z dnia 26 kwietnia 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U nr 21 poz. 94 j.t.). 19

22 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne 3. RAMY PRAWNE I OCENA STOSOWANIA PRAWA NAJWAŻNIEJSZE USTALENIA Ogólnie ramy prawne są dobre, chociaż istnieje potrzeba ulepszeń w niektórych obszarach, w szczególności w zakresie kompleksowej opieki społecznej oraz systemu wsparcia i doradztwa dla dzieci niepełnosprawnych i ich rodziców. Należy zmienić przepisy antydyskryminacyjne, tak aby obejmowały one dyskryminację ze względu na niepełnosprawność we wszystkich dziedzinach życia. Wdrożenie zasad i praw przewidzianych w CRPD i CRC jest zadowalające. Praktycznie wszystkie zasady i prawa zostały przetransponowane do prawa polskiego. Występujące trudności wynikają głównie ze sposobu stosowania prawa w praktyce. Głównym problemem, z jakim spotykają się dzieci niepełnosprawne w Polsce, są trudności w dostępie do edukacji na równych prawach oraz brak kompleksowego systemu wsparcia Wdrożenie przepisów CRPD i CRC Dobro dziecka (art. 3 CRC; art. 7 CRPD) Zgodnie z Konstytucją Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka (art. 72 ust. 1). Sądy uznają dobro dziecka. Jest to ogólna zasada polskiego prawa rodzinnego i wartość nadrzędna w stosunku do interesu rodziców, opiekunów i innych stron 35. Zgodnie z art. 1 ust. 3 ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka Rzecznik przy wykonywaniu swoich uprawnień kieruje się dobrem dziecka oraz bierze pod uwagę, że naturalnym środowiskiem jego rozwoju jest rodzina. Większość zasad konstytucyjnych dotyczących dzieci skodyfikowano w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, a zasada dobra dziecka jest w nim często przywoływana (np. w przepisach dotyczących stosunków między rodzicami a dziećmi, rozwodu, adopcji, pieczy zastępczej władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny. art. 95 ust. 3). Sąd może odmówić rozwodu, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro małoletnich dzieci małżonków (art. 56 ust. 2), natomiast sąd opiekuńczy wydaje odpowiednia zarządzenia, jeżeli dobro dziecka jest zagrożone (art. 109 ust. 1). Respektowanie dobra dziecka jest również najwyższą zasadą etyczną, która obowiązuje w systemie opieki społecznej, w edukacji, w postępowaniach w sprawach osób nieletnich, a także w systemie opieki psychiatrycznej. Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (w preambule i ust. 4) stanowi też, że stosując ją, należy mieć na względzie dobro oraz prawa dziecka, natomiast ustawa o pomocy społecznej odwołuje 35 Zob. np.: uchwała Sądu Najwyższego (skład 7 sędziów zasada prawna) z dnia 8 sierpnia 1952 r., C 1188/51; uchwała Sądu Najwyższego (skład 7 sędziów zasada prawna) z dnia 21 listopada 1984 r., III CZP 47/84. 20

23 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych się do dobra rodziny i osób korzystających z pomocy społecznej (art. 100, 119). Ustawa o systemie oświaty stanowi, że [n]auczyciel w swoich działaniach dydaktycznych, wychowawczych i oświatowych ma obowiązek kierowania się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawę moralną i obywatelską z poszanowaniem godności osobistej ucznia (art. 4). Zgodnie z ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich w sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego (art. 3 ust. 1) Zakaz dyskryminacji (art. 2 CRC; art. 3 i 5 CRPD) Konstytucja RP zawiera ogólną klauzulę antydyskryminacyjną w art. 32. Bardziej szczegółowo, uznaje równość płci w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym, w szczególności m.in. w zakresie kształcenia, zatrudnienia i zabezpieczenia społecznego (art. 33). Ponadto zapewnia równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych (art. 68). Co się tyczy wykształcenia, zgodnie z Konstytucją władze publiczne zapewniają wszystkim obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia (art. 70). Ustawa o systemie oświaty gwarantuje uczniom niepełnosprawnym możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół, w tym w szkołach ogólnodostępnych oraz szkołach/ oddziałach specjalnych i integracyjnych (art. 1). Ustawa o równym traktowaniu stanowi transpozycję przepisów dotyczących równego traktowania zawartych w różnych dyrektywach UE 36. Zakazuje ona jednak dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność (a także orientację seksualną, religię lub wiek) jedynie w zakresie zatrudnienia, kształcenia zawodowego oraz dostępu do usług rynku pracy. Nie dotyczy zatem dyskryminacji ze względu na płeć w dziedzinie edukacji, opieki zdrowotnej, opieki społecznej i mieszkalnictwa. Ustawa o równym traktowaniu definiuje dyskryminację bezpośrednią i pośrednią, a także molestowanie oraz zachęcanie do nierównego traktowania (art. 3). Ustawa wyznacza istniejące urzędy Rzecznika Praw Obywatelskich oraz Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Traktowania jako organy właściwe w sprawach równego traktowania. Ofiary dyskryminacji mogą dochodzić zadośćuczynienia w sądzie cywilnym zgodnie z ogólnymi przepisami prawa cywilnego. Wymóg racjonalnych usprawnień 37 został wprowadzony ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych w odniesieniu do osób niepełnosprawnych, które są zatrudnione, uczestniczą w procesie rekrutacji lub odbywają szkolenie zawodowe, staż itp., jednak nie poza stosunkiem pracy. Karta praw osób niepełnosprawnych stanowi, że osoby niepełnosprawne mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji. Uznaje się w mniej m.in., że osoby niepełnosprawne mają prawo do życia w środowisku wolnym od barier, w tym dostępu do obiektów użyteczności publicznej, korzystania ze środków transportu, dostępu do informacji i możliwości komunikacji 36 Chodzi o następujące dyrektywy: 86/613/EWG, 2000/43/WE, 2000/78/WE, 2004/113/WE i 2006/54/WE. 37 Prawo do niedyskryminacji wymaga racjonalnych usprawnień, co oznacza, że należy wprowadzić konieczne i odpowiednie zmiany i dostosowania, nienakładające nieproporcjonalnego lub nadmiernego obciążenia, jeśli jest to potrzebne w konkretnym przypadku, w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym możliwości korzystania z wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności oraz ich wykonywania na zasadzie równości z innymi osobami (art. 2 CRPD). W rezultacie prawo do niedyskryminacji nie oznacza identycznego traktowania i może wymagać przyjęcia specjalnych środków w celu ograniczenia lub eliminacji warunków powodujących dyskryminację. 21

24 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne międzyludzkiej; edukacji; uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym itd. Karta jednak została przyjęta przez Sejm w formie uchwały. Nie ma zatem mocy prawnej. Niemniej jednak stanowi oświadczenie woli Sejmu, w którym podkreśla on, że wymienione w niej prawa wynikają z już wiążących zobowiązań międzynarodowych, oraz wzywa rząd do urzeczywistnienia tych praw i do składania corocznie informacji o podjętych działaniach w tym zakresie. Ustawa o systemie oświaty przewiduje obowiązek dostosowania organizacji systemu edukacyjnego do zdolności intelektualnych i fizycznych uczniów. Zgodnie z ustawą Prawo przewozowe przewoźnik powinien podejmować działania ułatwiające osobom o ograniczonej zdolności ruchowej oraz osobom niepełnosprawnym korzystanie ze środków transportowych (art. 14). Według ustawy Prawo budowlane budynki należy projektować i budować w sposób zapewniający niezbędne warunki do korzystania z obiektów użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego przez osoby niepełnosprawne, w szczególności poruszające się na wózkach inwalidzkich (art. 5). Nie istnieje jednak ogólne prawo antydyskryminacyjne, które wyraźnie zakazywałoby dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność w zakresie edukacji oraz dostępu do towarów i usług Rozwijające się zdolności dziecka38 (art. 5 CRC i art. 3 CRPD) Nie ma przepisów prawnych, w których konkretnie wspominano by o rozwijających się zdolnościach dzieci niepełnosprawnych. W niektórych aktach prawnych w szczególności w dziedzinie prawa rodzinnego i oświaty mowa jednak o emocjonalnym i fizycznym rozwoju dziecka. Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi, że rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala (art. 95 ust. 4). Rodzice obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka39. Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej stanowi, że należy mieć na względzie prawo dziecka do informacji i wyrażania opinii w sprawach, które go dotyczą, odpowiednio do jego wieku i stopnia dojrzałości (ust. 4). Stosując to prawo należy wziąć pod uwagę podmiotowość dziecka. Zgodnie z ustawą o systemie oświaty system ten zapewnia w szczególności dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów; możliwość pobierania przez dzieci nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami; realizowanie zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania; zajęcia rewalidacyjne. Ponadto ustawa ta przewiduje możliwość tworzenia zespołów wczesnego wspomagania w szkołach ogólnodostępnych oraz w przedszkolach i szkołach specjalnych w celu pobudzania psychoruchowego i społecznego rozwoju dziecka od chwili wykrycia niepełnosprawności (art. 71b ust. 2a). 38 Koncepcja rozwijających się zdolności dziecka zakłada, że w miarę jak dzieci zdobywają coraz większe umiejętności i doświadczenie, zmniejsza się potrzeba nadzoru, a zwiększa się zdolność dzieci do odpowiedzialności za decyzje mające wpływ na ich życie. W świetle CRC koncepcje koncepcja rozwijających się zdolności dziecka wiąże się z tym, że rodzice (lub prawnie opiekunowie) powinni mieć prawo właściwego kierowania korzystaniem przez dziecko z jego praw, w sposób odpowiedni do rozwijających się zdolności dziecka. Szczegółowe informacje na temat tej koncepcji zob. sprawozdanie pt. Analiza realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych. 39 Art. 96 ust. 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. 22

25 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych Prawo do bycia wysłuchanym/ do uczestnictwa (art. 12 CRC; art. 7 i 30 CRPD) Prawo dzieci do wyrażania opinii jest zapewnione w Konstytucji, która stanowi, że [w] toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka (art. 72 ust. 3). Zasadę tę odzwierciedla szereg aktów, w szczególności w dziedzinie prawa rodzinnego. Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala, oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia (art. 95 ust. 4). Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej stanowi, że należy mieć na względzie podmiotowość dziecka oraz jego prawo do informacji i wyrażania opinii w sprawach, które go dotyczą, odpowiednio do jego wieku i stopnia dojrzałości (ust. 4). Podobnie ustawa o pomocy społecznej zapewnia branie pod uwagę opinii wyrażonej przez dziecko przy udzielaniu pomocy rodzinie dziecka lub wyborze rodziny zastępczej dla dziecka (art. 70 ust. 3). Co się tyczy postępowań w sprawach osób nieletnich, przy wysłuchaniu nieletniego należy dążyć do zapewnienia mu pełnej swobody wypowiadania się (art. 19 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich). W dziedzinie edukacji uczniowie mają prawo do wyrażania opinii (art. 55 Ustawy o systemie oświaty) Wolność od przemocy (art. 19 CRC; art. 16 CRPD) Zgodnie z Konstytucją każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją (art. 72 ust. 1). Zmieniony Kodeks rodzinny i opiekuńczy zakazuje osobom wykonującym władzę rodzicielską lub sprawującym pieczę nad małoletnim stosowania kar cielesnych (art ). Celem zmienionej ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie jest nasilenie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, zapewnienie skuteczniejszej ochrony ofiar przemocy, zwłaszcza dzieci, rozwój mechanizmów, które pomagają w odseparowaniu sprawców od ofiar, oraz zmianę nastawienia sprawców przemocy w rodzinie poprzez programy naprawcze i edukacyjne 40. Dzieci i/lub dorosłe osoby niepełnosprawne są też chronione przed przemocą poza środowiskiem rodzinnym na mocy ogólnych przepisów prawa karnego. Ponadto zgodnie z licznymi przepisami Kodeksu karnego popełnienie przestępstwa na szkodę małoletniego stanowi okoliczność obciążającą, powodującą podwyższenie kary. Kara może też obejmować zakaz pełnienia funkcji związanych z dziećmi (opieka, edukacja itd.). Ponadto bieg okresu przedawnienia w przypadkach przestępstw wobec małoletnich rozpoczyna się dopiero w chwili ukończenia przez osobę pokrzywdzoną 18 lat, a skazanie nie podlega zatarciu, jeżeli pokrzywdzony był małoletnim poniżej lat 15 (art. 101 i 106a Kodeksu karnego). Zgodnie z art. 23 Kodeksu postępowania karnego w sprawie o przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego lub w okolicznościach, które mogą świadczyć o demoralizacji małoletniego, sąd lub prokurator zawiadamia sąd rodzinny w celu rozważenia przewidzianych środków. 40 National report submitted in accordance with paragraph 5 of the annex to Human Rights Council resolution 16/21 Poland, dokument na 13. posiedzenie grupy roboczej ds. powszechnego okresowego przeglądu praw człowieka, 8 marca 2012 r., dostępny pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.). 23

26 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne Prawo do życia rodzinnego (art. 9 CRC; art. 23 ust. 3 CRPD) Prawo polskie określa nadrzędność prawa dzieci do wychowywania się we własnej rodzinie. Zasada ta została odzwierciedlona w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, w nowej ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 2011 r., a także w ustawie o pomocy społecznej. Są to główne akty dotyczące systemu opieki na dziećmi. Zapewniają one wsparcie rodzinom biologicznym oraz pomoc dzieciom, które nie mogą pozostawać z własną rodziną. Ustawa o wspieraniu rodziny ma na celu m.in. poprawę w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie; doskonalenie metod pracy z rodzinami mającymi problemy ze sprawowaniem funkcji opiekuńczych i wychowawczych; rozwijanie rodzinnych form opieki zastępczej oraz ograniczenie liczby i wielkości instytucjonalnych placówek opiekuńczych. Rzecznik Praw Dziecka zwrócił uwagę, że bardzo niewiele niepełnosprawnych sierot znajduje rodziców adopcyjnych 41. Ponadto zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym dzieci i rodzice mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów (art. 113). Rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków (art. 56 ust. 2) Prawo do pomocy (art. 23 CRC; art. 23 ust. 5, art. 26 i art. 28 CRPD) Zgodnie z art. 68 ust. 3 Konstytucji RP władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom i osobom niepełnosprawnym, natomiast art. 69 wyraźnie gwarantuje, że osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej. Ponadto dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych (art. 72 ust. 2 Konstytucji). Zgodnie z Ustawą o Rzeczniku Praw Dziecka Rzecznik Praw Dziecka szczególną troską i pomocą otacza dzieci niepełnosprawne (art. 3 ust. 4). Pomoc społeczna jest organizowana przez państwo i samorządy lokalne na różnych szczeblach, często we współpracy z organizacjami pozarządowymi. Pomoc społeczna to złożony system różnych zasiłków, świadczeń i dotacji, regulowanych licznymi ustawami i rozporządzeniami. Do najważniejszych z nich należą: ustawa o pomocy społecznej, ustawa o świadczeniach rodzinnych, ustawa o rencie socjalnej z 2003 r., ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, a także rozporządzenia wykonawcze do tych ustaw. Wsparcie dla osób niepełnosprawnych w Polsce jest dostępne głównie w ramach ubezpieczenia społecznego (na mocy ustawy o rencie socjalnej), systemu świadczeń i zasiłków rodzinnych (na mocy ustawy o świadczeniach rodzinnych) oraz systemu pomocy społecznej (na mocy ustawy o pomocy społecznej). Na pomoc społeczną składają się różne kategorie świadczeń finansowych, z których większość zależy od wysokości dochodów. Osoby niepełnosprawne mogą też korzystać z systemu świadczeń dla rodzin z dziećmi uzyskujących niskie dochody. Kryterium dochodu w przypadku rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym jest mniej rygorystyczne niż w przypadku innych rodzin. Kwota zasiłku rodzinnego zależy od wieku dziecka. Zasiłkowi rodzinnemu może towarzyszyć szereg dodatków, takich jak dodatek z tytułu kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego. Ponadto system świadczeń rodzinnych obejmuje dwa świadczenia niezależne od wysokości 41 Informacja o działalności Rzecznika Praw Dziecka, dostępna pod adresem: 24

27 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych dochodów: zasiłek pielęgnacyjny i dodatek pielęgnacyjny 42. Zgodnie z ustawą o świadczeniach opieki zdrowotnej osoby niepełnosprawne mogą występować do Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ) o przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze. NFZ zwraca koszty do pewnej kwoty. Pod pewnymi warunkami możliwe jest dofinansowanie z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Z literatury przedmiotu wynika jednak, że dostępność usług promujących niezależne życie osób niepełnosprawnych i wspierających ich rodziny jest daleka od zadowalającej. System wsparcia finansowego jest fragmentaryczny, a przy tym brak mu spójności i elastyczności. Ponadto brakuje usług pomagających w zaspokajaniu szczególnych potrzeb osób niepełnosprawnych związanych z prowadzeniem niezależnego i samodzielnego życia i integracją społeczną, w pierwszym rzędzie poza domem: pomocy w przemieszczaniu się, komunikacji społecznej, uczestnictwie w życiu społecznym i obywatelskim 43. Pomoc osobista to ciągle koncepcja raczej nowa i rozwijająca się 44. Wprawdzie w ostatnich latach pojawił się nowy zawód, tj. asystent osoby niepełnosprawnej pomagający i doradzający w procesie rehabilitacji, jednak usług takich nie uregulowano w polskim prawie. Obecnie usługi asystentów osobistych są zazwyczaj oferowane przez organizacje pozarządowe i samorządy lokalne i zorganizowane według różnych modeli Prawo do kształcenia umożliwiającego integrację (art. 28 CRC; art. 24 CRPD) Prawo każdego obywatela do nauki jest prawem konstytucyjnym. Artykuł 70 ust. 1 Konstytucji stanowi, co następuje: Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa. Dziecko w wieku 5 lat jest obowiązane odbyć roczne przygotowanie przedszkolne w przedszkolu (art. 14 ustawy o systemie oświaty). Konstytucja stanowi ponadto, że [w]ładze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia. W tym celu tworzą i wspierają systemy indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów. Warunki udzielania pomocy określa ustawa (art. 70 ust. 4 Konstytucji). Nauka do 18 roku życia w szkołach publicznych jest bezpłatna. Rodzice mogą posyłać dzieci do szkół prywatnych (art. 1 pkt 5 ustawy o systemie oświaty). Więcej informacji zob. analiza w sekcji niniejszego sprawozdania. 42 Wapiennik E., ANED country report on the implementation of policies supporting independent living for disabled people. Poland, Akademicka Sieć Europejskich Ekspertów w dziedzinie niepełnosprawności, 2009, dokument dostępny pod adresem: 07%20Task%205%20request%20template approved%20by%20author to%20publish to%20ec.pdf (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.). 43 Waszkielewicz A. M. (red.), Polska droga do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2008, dostępne pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.). 44 Wapiennik E., ANED country report on the implementation of policies supporting independent living for disabled people. Poland, Akademicka Sieć Europejskich Ekspertów w dziedzinie niepełnosprawności, 2009, s. 2, dokument dostępny pod adresem: 07%20Task%205%20request%20templat-e approved%20by%20author to%20publish to%20ec.pdf (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.). 45 Tamże, s

28 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne 3.2. Szczególne problemy, na jakie narażone są dzieci niepełnosprawne Zagrożenie ze względu na płeć Dzieci niepełnosprawne są chronione przed dyskryminacją ze względu na płeć i przed wykorzystywaniem seksualnym na mocy ogólnych przepisów zapobiegających dyskryminacji oraz przepisów szczególnych dotyczących dzieci. W tym obszarze nie ma szczególnych przepisów dotyczących dzieci niepełnosprawnych. Odbyło się kilka kampanii i akcji informacyjnych rządu dotyczących dyskryminacji ze względu na płeć, a także przemocy seksualnej wobec kobiet. Koordynował je m.in. Pełnomocnik Rządu ds. Równego Traktowania, który także podjął kilka interwencji w indywidualnych sprawach 46. Według zainteresowanych podmiotów, z którymi przeprowadzono wywiady na potrzeby niniejszego sprawozdania, i zgodnie z dostępnymi informacjami nie ma różnicy w traktowaniu oraz dostępie do praw między niepełnosprawnymi dziewczętami i chłopcami ani nie zgłoszono do odpowiednich organów przypadków dyskryminacji niepełnosprawnych dziewcząt. W Polsce nie ma programu sterylizacji młodych kobiet ani żadnego programu reprodukcyjnego skierowanego do niepełnosprawnych dziewcząt. Przepisy dotyczące edukacji seksualnej w szkołach nie dyskryminują osób niepełnosprawnych. Jednak badania opinii publicznej wykazują, że osoby niepełnosprawne, szczególnie niepełnosprawne intelektualnie, są postrzegane jako aseksualne, w związku z czym nie uważa się, że potrzebują edukacji seksualnej 47. Takie postrzeganie może w praktyce ograniczać dostęp tych osób do niezbędnej wiedzy. Podpisując CRPD, Polska zastrzegła prawo do niestosowania art. 23 ust. 1 lit. a) konwencji do momentu dokonania zmian w odpowiednich przepisach krajowych, a mianowicie art. 12 ust. 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który przewiduje, że osoba niepełnosprawna dotknięta chorobą psychiczną, która osiągnęła przepisany wiek, nie może zawrzeć małżeństwa bez zezwolenia sądu, który potwierdzi, że stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa, jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie Przemoc Po zmianie do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w 2010 r. obecnie przewiduje on wyraźnie zakaz stosowania kar cielesnych w stosunku do małoletnich przez osoby wykonujące władzę rodzicielską, sprawujące opiekę lub pieczę (art ). Badanie opinii publicznej przeprowadzone w 2011 r. dla Rzecznika Praw Dziecka wskazuje, że akceptacja społeczna wobec rodziców bijących swoje dzieci zaczęła już spadać w wyniku zakazu. Poprzednie badania wykazały, że 78% społeczeństwa akceptuje wymierzanie klapsów dzieciom. Z nowego badania wynika, że społeczna akceptacja takich praktyk spadła do 69%. Równocześnie odsetek osób wyrażających dezaprobatę wobec klapsów wzrósł z 19% w 2008 r. do 27% w 2011 r. Jednak pytania w obydwu badaniach nie były sformułowane jednakowo, co nie pozwala na wyciągnięcie żadnych wiarygodnych wniosków. W jednym 46 Patrz strona internetowa Rzecznika: 47 Waszkielewicz A. M. (red.), Polska droga do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2008, s , dostępne pod adresem: konwencja onz polska droga.pdf (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.). 26

29 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych z artykułów prasowych na ten temat podano inne badania przeprowadzone w 2001 i 2009 r., w których nie badano postaw ani opinii, ale zachowania, a rodziców pytano o to, czy wymierzają klapsy dzieciom. Badania te wykazują spadek liczby rodziców wymierzających klapsy z 80% do 70%, a używających pasa z 25% do 20% 48. Istituto Internazionale Maria Ausiliatrice zgłosił w swoim sprawozdaniu opracowanym na rzecz powszechnego okresowego przeglądu dotyczącego Polski (sesja 2012), że przypadki przemocy wobec dzieci nadal się zdarzają przede wszystkim w domu, a przemoc domowa jest powszechna w przypadku rodziców z uzależnieniem narkotykowym i alkoholowym, choć nie tylko 49. Jednak rząd zamierza zapewnić ofiarom przemocy domowej większą pomoc oraz zwiększyć świadomość i czujność społeczną poprzez liczne reformy legislacyjne, szkolenia i kampanie społeczne, organizowane także we współpracy z organizacjami pozarządowymi 50. Zmieniona ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie nakłada na rząd i administrację lokalną nowe obowiązki, takie jak wyznaczenie wojewódzkich koordynatorów realizacji krajowego programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Samorządy gminne i powiatowe są zobowiązane do opracowania lokalnych programów zapobiegania przemocy w rodzinie i powołania zespołów interdyscyplinarnych w celu zapewnienia skuteczniejszej ochrony ofiarom przemocy domowej. Wprowadzono na przykład specjalną procedurę Niebieskiej Karty, którą rozpoczyna się, gdy istnieje podejrzenie przemocy domowej. Kilkakrotnie zmieniono także polski kodeks karny, by poprawić ochronę dzieci przed przemocą seksualną i przeciwdziałać pedofilii w internecie. Jeżeli chodzi o dzieci niepełnosprawne, niektóre zaangażowane podmioty uważają, że przemoc wobec nich ma miejsce nie tylko w domach rodzinnych, ale także w niektórych domach opieki społecznej, które są zakładami zamkniętymi, gdzie wszelkie dysfunkcje pozostają niewidoczne dla opinii publicznej. Oczywiście nie ma jednak żadnych odpowiednich danych statystycznych Dzieci jako podejrzani wymagający szczególnego traktowania Na podstawie Kodeksu karnego za czyn zabroniony może odpowiadać osoba, która ukończyła 17 lat. W drodze wyjątku od tej zasady nieletni w wieku powyżej 15 lat, który popełnił najcięższe przestępstwo, może odpowiadać na zasadach odkreślonych w Kodeksie karnym. Nieletni w wieku od 13 do 17 lat, który popełnił czyn zabroniony, nie odpowiada karnie, ale odpowiada przed sądem rodzinnym, który decyduje o zastosowaniu środków poprawczych lub wychowawczych w stosunku do takiego przestępcy. 48 Golus A., Kary cielesne w liczbach, czyli społeczna akceptacja bicia dzieci, Nasze maluchy 2012, dostępne pod adresem: cielesne w liczbach;jsessionid=54f914b9d84f9114f3164fc7ea9856f9 (ostatnia wizyta na stronie w dniu 20 listopada 2012 r.). 49 Summary prepared by the Office of the High Commissioner for Human Rights in accordance with paragraph 5 of the annex to Human Rights Council resolution 16/21 Poland, 13. posiedzenie grupy roboczej powszechnego okresowego przeglądu praw człowieka, 12 marca 2012 r., dostępne pod adresem: 50 National report submitted in accordance with paragraph 5 of the annex to Human Rights Council resolution 16/21 Poland, 13. posiedzenie grupy roboczej powszechnego okresowego przeglądu praw człowieka, 8 marca 2012 r., dostępne pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.). 51 Informacje zebrane w toku wywiadów z zainteresowanymi podmiotami (organizacje pozarządowe zajmujące się prawami osób niepełnosprawnych). 27

30 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich przewiduje, że w sprawie nieletniego sąd kieruje się przede wszystkim dobrem dziecka, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekunów ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny (art. 3). Sąd rodzinny może zastosować środki poprawcze wobec nieletnich w wieku od 13 do 17 lat, którzy popełnili czyn karalny, a środki wychowawcze wobec nieletnich w wieku poniżej 17 lat, którzy wykazują przejawy demoralizacji (art. 1). W odniesieniu do osób niepełnosprawnych umysłowo art. 31 ust. 1 Kodeksu karnego stanowi, że nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem. Jeżeli zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Bardzo niewiele jest szczególnych przepisów proceduralnych mających zastosowanie do osób niepełnosprawnych 52. Jeżeli istnieją podejrzenia co do zdrowia psychicznego podejrzanego, sąd zwraca się o opinię biegłych, a obecność obrońcy w postępowaniu jest obowiązkowa (art. 79 i 192 Kodeksu postępowania karnego). W odniesieniu do nieletniego kroki proceduralne może podejmować w jego imieniu jego opiekun prawny. W sprawie nieletniego postępowanie prowadzi sąd rodzinny według ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, która ma także zastosowanie do nieletnich niepełnosprawnych umysłowo. Ustawa ta ma zastosowanie do przypadków, kiedy nieletni popełnił czyn zabroniony lub wykazuje przejawy demoralizacji. Zgodnie z art. 1 ustawy, nieletnim jest osoba: w wieku poniżej 18 lat do celów zapobiegania i zwalczania demoralizacji; w wieku od 13 do 17 lat w postępowaniu w sprawach o czyny karalne; w wieku do 21 lat do celów wykonywania środków wychowawczych i poprawczych. Zgodnie z obecnym rozumieniem wymiaru sprawiedliwości w sprawach nieletnich, młodocianego przestępcy nigdy nie traktuje się jako winnego, a jako osobę znajdującą się w sytuacji ryzyka. Każde dziecko, bez względu na to, czy ma problemy psychiczne, czy też rozwijało się normalnie, musi być chronione prawem, a państwo musi zapewnić mu najlepsze warunki i możliwości leczenia 53. W przypadku gdy nieletni w wieku od 13 do 17 lat popełnił czyn zabroniony, sąd rodzinny zarządza badanie psychologiczne i analizuje sytuację rodzinną oraz przebieg nauki nieletniego. Jeżeli wyniki badania i wywiadu wskazują na istnienie choroby psychicznej lub zaburzenia psychicznego, sąd rodzinny orzeka o podjęciu leczenia i może zdecydować o umieszczeniu nieletniego w specjalistycznym ośrodku terapeutycznym lub rewalidacyjnym. Leczenie uważa się za bardzo ważne. Zależnie od rodzaju upośledzenia umysłowego i poziomu demoralizacji nieletniego sąd rodzinny orzeka o leczeniu w zakładzie 52 W prawie karnym najczęściej używa się terminów takich jak choroba psychiczna/ upośledzenie umysłowe lub niepoczytalność. 53 Barciszewska M., Sadowska J., Analysis of the current situation of young offenders with mental problems in Poland in Mental Health Resources and Young Offenders: State of art, challenges and good practices, Międzynarodowe Obserwatorium Wymiaru Sprawiedliwości w sprawach Nieletnich, IJJO, listopad 2011, s. 271, dostępne pod adresem: monitoring evaluation/ijjo MentalHealthResourcesForYoungOffe ndersvol1_2011_en.pdf (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.). 28

31 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych otwartym, półotwartym lub zamkniętym. Po ukończeniu procesu terapeutycznego sąd rodzinny analizuje postęp i jedynie w przypadku braku poprawy może orzec o zastosowaniu środka poprawczego. Jeżeli zaburzenie psychiczne nieletniego uważane jest za głębokie, wtedy sąd zastosuje tylko leczenie dostosowane do indywidualnej sytuacji nieletniego. Umieszczenie w zakładzie zamkniętym jest środkiem ostatecznym i ma zastosowanie tylko wtedy, gdy inne środki nie są skuteczne 54. Jednak zgodnie ze sprawozdaniem Międzynarodowego Obserwatorium Wymiaru Sprawiedliwości w sprawach Nieletnich wyżej wspomniane zasady nie zawsze są stosowane w praktyce, przede wszystkim ze względu na słabą organizację ośrodków świadczących opiekę, leczenie i rehabilitację społeczną. Są to zasadniczo przepełnione struktury, w których brakuje kompetentnych i zmotywowanych pracowników, ponadto stosuje się nieskuteczną terapię i nieskuteczne metody rehabilitacyjne. Ponadto częste są konflikty między personelem medycznym i pedagogicznym, a warunki bytowe są niesprzyjające. Wielu dyrektorów takich ośrodków chętnie jednak współpracuje z innymi ośrodkami i instytucjami prowadzącymi działania wychowawcze, terapeutyczne i reintegracyjne. Rozwija się także współpracę z organizacjami pozarządowymi, ale w zbyt wąskim zakresie Edukacja integracyjna Zgodnie z ustawą o systemie oświaty i rozporządzeniami wykonawczymi polski system oświaty zapewnia każdemu dziecku kształcenie odpowiednie do wieku i osiągniętego rozwoju, a także dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologicznopedagogicznej i specjalnych form nauczania. Zobowiązanie to dotyczy wszystkich typów szkół, bez względu na to, jakiego wyboru dokonają dziecko i jego rodzice (art. 1). Uczniowie niepełnosprawni mogą uczęszczać do szkół wszystkich szczebli i typów: szkół ogólnodostępnych, integracyjnych lub specjalnych, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami (art. 1 ust. 5). Rodzice lub opiekunowie mają swobodę wyboru rodzaju edukacji dziecka. W Polsce istnieją następujące typy szkół: szkoły ogólnodostępne, zapewniające edukację integracyjną; szkoły ogólnodostępne z klasami integracyjnymi; szkoły integracyjne; szkoły specjalne i szkoły specjalne z internatem dla niewidomych i niedowidzących, głuchych i niedosłyszących, upośledzonych umysłowo lub psychicznie, dla dzieci chorych (szkoły w szpitalach) oraz placówki dla młodzieży niedostosowanej społecznie. Zgodnie z art. 3 ustawy o systemie oświaty szkoła specjalna (klasa specjalna) to szkoła (klasa) dla uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego (patrz niżej w niniejszej sekcji), klasa integracyjna to klasa, w której uczniowie posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego uczą się i wychowują razem z pozostałymi 54 Tamże. 55 Tamże, s

32 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne uczniami, a szkoła integracyjna to szkoła, w której wszystkie klasy są klasami integracyjnymi. Ponadto dzieci i młodzież z głębokim upośledzeniem umysłowym mogą także uczestniczyć w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych, które mogą być organizowane w publicznych przedszkolach, szkołach, placówkach opiekuńczo-wychowawczych, niepublicznych ośrodkach rehabilitacyjno-wychowawczych, w domach pomocy społecznej i w domu rodzinnym dziecka 56. Dzieci i młodzież mają specjalne potrzeby edukacyjne lub rozwojowe, jeżeli ich szanse edukacyjne, rozwojowe i nauczania są ograniczone w takim stopniu, że nie mogą oni spełnić wymogów szkolnych bez dodatkowej pomocy, zarówno w toku całego procesu edukacyjnego (na przykład ze względu na niepełnosprawność czy konkretne problemy w nauce), jak i podczas określonych etapów edukacji (dziecko wykazujące problemy emocjonalne wynikające z traumy). Termin ten obejmuje także dzieci uzdolnione 57. Uczniowie o specjalnych potrzebach edukacyjnych to także dzieci wymagające szczególnej organizacji nauczania i metod nauczania (kształcenie specjalne) 58. Oznacza to, że takie dzieci potrzebują szerokiego wsparcia specjalistycznego podczas nauki, dostosowanego programu i warunków nauczania. Do grupy tej należą dzieci z różnego rodzaju niepełnosprawnością lub zaburzeniem psychicznym i umysłowym. W literaturze przedmiotu uważa się stosowanie terminu kształcenie specjalne (w znaczeniu specjalna organizacja i metody nauczania ) za mylące, ponieważ może wywoływać wrażenie, że dziecko wymagające kształcenia specjalnego musi uczęszczać do szkoły specjalnej. Dlatego zaleca się zmianę terminu 59. Rodzice lub opiekunowie dziecka mogą złożyć wniosek o zapewnienie dziecku specjalnej organizacji i metod nauczania (kształcenia specjalnego) do publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej. Decyzja zostanie wydana na podstawie opinii interdyscyplinarnego zespołu orzekającego 60. W decyzji tej poradnia psychologicznopedagogiczna zaleca formy kształcenia specjalnego i typ szkoły. Zalecenie to nie ogranicza jednak rodziców w ich prawie do swobodnego wyboru typu szkoły dla dziecka. Ponieważ system jest elastyczny, rodzice mogą zmienić rodzaj szkoły na każdym etapie nauczania. W polskim prawie szkoły ogólnodostępne są zobowiązane do przyjmowania wszystkich dzieci mieszkających w ich rejonie. Uczniom mającym specjalne potrzeby edukacyjne muszą zapewnić kształcenie zgodnie z zaleceniem wydanym w ocenie. Od dnia 1 września 2011 r. szkoły ogólnodostępne są także zobowiązane do opracowywania indywidualnych planów dla uczniów niepełnosprawnych w oparciu o ocenę 56 Organizowane zgodnie z ustawą o ochronie zdrowia psychicznego oraz rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 1997 r. w sprawie zasad organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim. 57 Children with special educational needs in Polish education system, Europejska Agencja ds. Rozwoju Szkolnictwa Specjalnego, czerwiec 2012 r., dostępne pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.); Specjalne potrzeby edukacyjne dzieci i młodzieży. Prawne ABC dyrektora przedszkola, szkoły i placówki, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa Zgodnie z art. 71b ustawy o systemie oświaty i rozporządzeniem ministra edukacji narodowej w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych. 59 Wdówik P., Edukacja, [w:] Waszkielewicz A. M. (red.), Polska droga do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2008, s Zgodnie z rozporządzeniem ministra edukacji narodowej w sprawie orzeczeń i opinii wydawanych przez zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych. 30

33 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych przeprowadzoną przez interdyscyplinarny zespół orzekający. Rozporządzenie w sprawie warunków w szkołach ogólnodostępnych lub integracyjnych z 2010 r. nie nakłada na szkoły ogólnodostępne obowiązku wynajmowania specjalistów do pracy z dziećmi niepełnosprawnymi, by wesprzeć zwykłych nauczycieli, chyba że są w szkole klasy integracyjne lub specjalne. Takich specjalistów można jednak zatrudnić za zgodą organu zarządzającego 61. Według ustawy o systemie oświaty gminy mają obowiązek zapewnienia dzieciom niepełnosprawnym bezpłatnego transportu do szkół (lub specjalnych ośrodków) oraz opieki podczas transportu; w przypadku gdy transport i opiekę zapewniają rodzice lub opiekunowie, zwraca się im poniesione koszty (art. 14a i 17). Zainteresowane podmioty wskazują, że chociaż polski system oświaty w coraz większym stopniu uwzględnia edukację integracyjną, to poszczególni dyrektorzy szkół ogólnodostępnych mogą nadal wywierać presję na rodziców dzieci niepełnosprawnych, by umieścili dziecko w szkole specjalnej (więcej na ten temat: patrz sekcja 4.2) Inne specyficzne problemy, z którymi zmagają się dzieci niepełnosprawne w Polsce Niektórzy 63 zwracają uwagę na niewystarczające wsparcie instytucjonalne udzielane rodzicom i opiekunom osób niepełnosprawnych, szczególnie niepełnosprawnych umysłowo. Według informacji zebranych w wywiadach istniejące struktury są niewydajne, nie mają odpowiednich narzędzi ani zasobów, by udzielać tak szerokiej pomocy (psychologicznej, ale także dotyczącej leczenia, wyboru szkoły itd.), jakiej potrzebują rodzice, dostępnej w jednym miejscu. Brakuje całościowej polityki obejmującej wszystkie potrzeby dzieci (i dorosłych) z niepełnosprawnością intelektualną. Istniejąca infrastruktura skupia się na osobach z trudnościami w poruszaniu się. Ponadto system opieki społecznej w obecnej postaci nie jest wydajny, ponieważ koncentruje się na działaniach biurokratycznych wypłacaniu zasiłków, prowadzeniu rejestrów ale nie oferuje faktycznej pomocy ani poradnictwa. Asystent rodzinny (co przewiduje prawo, ale taka instytucja nie istnieje jeszcze w praktyce) lub asystent dziecka niepełnosprawnego mógłby pełnić takie funkcje. Prawo przewiduje możliwość tworzenia zespołów wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Jednak według zainteresowanych podmiotów niewiele przepisów zapewnia takie wsparcie na wczesnym etapie życia osoby niepełnosprawnej 64. Inne wspominane zagadnienia to faktyczny brak oferty telewizji publicznej dla dzieci niepełnosprawnych, a także problemy związane z likwidacją barier architektonicznych w miejscach publicznych i w domu oraz z uzyskaniem dofinansowania na sprzęt rehabilitacyjny. 61 DOTCOM: internetowe narzędzie Komisji służące osobom niepełnosprawnym Polska, dostępne pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie w dniu 20 listopada 2012 r.). 62 Informacje zebrane w toku rozmów z zainteresowanymi podmiotami (Rzecznik Praw Dziecka, organizacje pozarządowe zajmujące się prawami dziecka). 63 Rzecznik Praw Dziecka, organizacje pozarządowe zajmujące się prawami dziecka i osób niepełnosprawnych. 64 Organizacje pozarządowe zajmujące się prawami dziecka i osób niepełnosprawnych. 31

34 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne 4. OCENA PRZESTRZEGANIA PRAW I ZASAD PRAWA W PRAKTYCE NAJWAŻNIEJSZE USTALENIA Stopień praktycznego wdrożenia ram prawnych jest umiarkowany. Przede wszystkim w dziedzinie oświaty środki finansowe skierowane do dzieci wymagających kształcenia specjalnego nie docierają do szkół przyjmujących te dzieci. Rzecznik Praw Dziecka ma szerokie uprawnienia do reprezentowania interesu dziecka w postępowaniu administracyjnym i sądowym. Literatura przedmiotu opierająca się na badaniach i danych statystycznych nie jest obszerna. Literatura przedmiotu zaleca: 1. reformę obecnego systemu finansowania oświaty; 2. koordynację rozczłonkowanego systemu pomocy społecznej i położenie większego nacisku na usługi sprzyjające samodzielnej egzystencji; 3. utworzenie kompleksowego i skoordynowanego systemu obejmującego interdyscyplinarną pomoc przez całe życie dla osób niepełnosprawnych umysłowo i wczesne wsparcie rodziców Mechanizmy wdrażania i sprawozdawczości Wszystkich praw ustawowych można dochodzić w sądzie. Na podstawie art. 61 Kodeksu postępowania cywilnego organizacje pozarządowe, które w zakresie swoich zadań statutowych mają m.in. ochronę równości oraz przeciwdziałanie dyskryminacji, mogą za zgodą zainteresowanej osoby wytaczać powództwa na jej rzecz lub przystąpić do niej w toczącym się postępowaniu. Pomoc prawna i wsparcie stanowią znaczną część działań organizacji zajmujących się prawami dziecka lub osób niepełnosprawnych. Przypisuje się to względnie niskiej świadomości kontekstu prawnego w społeczeństwie, a także w przypadku rodziców dzieci niepełnosprawnych ich wyczerpaniu i poczuciu braku możliwości samodzielnego prowadzenia spraw dotyczących dziecka 65. W sprawach dotyczących systemu oświaty dzieci i rodzicie (oraz odpowiednie organizacje) mogą skorzystać z odwołania w trybie administracyjnym do kuratora oświaty od opinii wydanej przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną, a w sprawach administracyjnych i finansowych do jednostki samorządu terytorialnego. Od wszystkich decyzji administracyjnych można odwołać się do sądów administracyjnych. Co do przemocy w rodzinie, ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie przewiduje specjalną procedurę Niebieskiej Karty, która określa zestaw działań przeprowadzanych przy rozpatrywaniu skarg dotyczących przemocy w rodzinie, wraz z działaniami naprawczymi i współpracą z podmiotami innymi niż policja. Procedurę mogą wszcząć, nawet bez aktywnego udziału ani zgody ofiary, pracownicy opieki społecznej, policja, 65 Informacje zebrane w toku rozmów z zainteresowanymi podmiotami. 32

35 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych pracownicy instytucji oświatowych i służby zdrowia, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie przemocy w rodzinie. Głównymi celami procedury są: powstrzymanie przemocy w rodzinie; zorganizowane zebranie informacji o sytuacji każdej rodziny z osobna; zapewnienie ofiarom przemocy w rodzinie wsparcia informacji o możliwościach uzyskania pomocy; podjęcie interwencji wobec sprawcy przemocy; dokonanie diagnozy sytuacji rodziny i przygotowanie planu wsparcia uwzględniającego potrzeby wszystkich członków rodziny; uruchomienie lokalnego systemu wsparcia rodziny w oparciu o współpracę poszczególnych usługodawców 66. Dzieci i rodzice mogą także starać się o pomoc i składać skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, a w konkretnych sprawach do Rzecznika Praw Pacjenta, Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Traktowania albo do Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. Dwaj pełnomocnicy rządu sprawują m.in. nadzór nad wykonywaniem ustaw i realizacją polityki w ramach swoich uprawnień. Rzecznik Praw Obywatelskich może prowadzić dochodzenia, wydawać zalecenia, sporządzać sprawozdania, kierować petycje do właściwych organów o podjęcie inicjatywy legislacyjnej oraz może żądać wszczęcia postępowania sądowego. Może także wnosić skargi kasacyjne do Sądu Najwyższego w sprawach karnych oraz uczestniczyć w postępowaniu w związku ze skargą konstytucyjną przed Trybunałem Konstytucyjnym. Uprawnienia Rzecznika Praw Dziecka zostały znacznie rozszerzone po zmianach w ustawie z 2008 i 2010 r. Zgodnie z art. 10 ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka może on: zbadać, nawet bez uprzedzenia, każdą sprawę na miejscu, żądać od organów władzy publicznej, organizacji lub instytucji złożenia wyjaśnień lub udzielenia informacji, a także udostępnienia akt i dokumentów, w tym zawierających dane osobowe, zgłosić udział w postępowaniach przed Trybunałem Konstytucyjnym wszczętych na podstawie wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich lub w sprawach skargi konstytucyjnej, dotyczących praw dziecka oraz brać udział w tych postępowaniach, występować do Sądu Najwyższego z wnioskami w sprawie rozstrzygnięcia rozbieżności wykładni prawa w zakresie przepisów prawnych dotyczących praw dziecka, wnieść kasację albo skargę kasacyjną od prawomocnego orzeczenia, w trybie i na zasadach określonych w odrębnych przepisach, żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych oraz wziąć udział w toczącym się już postępowaniu - na prawach przysługujących prokuratorowi, wziąć udział w toczącym się już postępowaniu w sprawach nieletnich - na prawach przysługujących prokuratorowi, żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa, zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego, wnosić skargi do sądu administracyjnego, a także uczestniczyć w tych postępowaniach - na prawach przysługujących prokuratorowi, wystąpić z wnioskiem o ukaranie w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, w trybie i na zasadach określonych w odrębnych przepisach, zlecać przeprowadzanie badań oraz sporządzanie ekspertyz i opinii. 66 Sasal H. D., Procedura Niebieskiej Karty jako przykład łączenia kompetencji różnych służb, dostępne pod adresem: ustawa/poradnik - eksperci radza/07. Hanna Dorota Sasal.pdf (ostatnia wizyta na stronie 20 listopada 2012 r.). 33

36 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne 4.2. Luki prawne, problemy i zagadnienia dotyczące wdrażania Badania i wywiady z zainteresowanymi podmiotami prowadzone w toku niniejszej analizy prowadzą do stwierdzenia, że pomimo istnienia kompleksowych i satysfakcjonujących przepisów dotyczących nauczania dzieci niepełnosprawnych istnieje nadal wiele problemów z ich stosowaniem w praktyce, a w związku z tym rzeczywistość odbiega od wizji szkoły przedstawianej przez ustawodawstwo i wytyczne polityczne. Zgodnie z literaturą przedmiotu i wypowiedziami zainteresowanych podmiotów wynika to przede wszystkim z niedoskonałości mechanizmu finansowania szczególnych potrzeb uczniów niepełnosprawnych. Za nauczanie odpowiedzialne są władze lokalne, a finansowane jest ono z budżetu państwa poprzez subwencję oświatową. Dzieli się ją między jednostki samorządu terytorialnego na podstawie liczby uczniów uczących się w danym rejonie/danej gminie. W przypadku ucznia niepełnosprawnego kwota subwencji oświatowej jest o 1,4-9,5 razy wyższa niż w przypadku innych uczniów. Następnie władze lokalne mają przekazać fundusze odpowiednim szkołom. Teoretycznie budżet powinien być skierowany do szkoły wybranej przez ucznia. W praktyce subwencja nie jest dzielona między szkoły w ten sposób. Natomiast władze lokalne korzystają z subwencji według własnych priorytetów. W najlepszym razie część subwencji przeznaczona na nauczanie uczniów niepełnosprawnych wspiera nauczanie uczniów zdrowych 67. Praktyka ta powoduje, że szkoły przyjmujące dzieci niepełnosprawne ponoszą zwiększone wydatki, które nie są refundowane. Decyzja o potrzebie kształcenia specjalnego nakłada na szkołę pewne obowiązki związane z dostosowaniem programu nauczania, metod pracy, otoczenia fizycznego i wynajęcia wykwalifikowanych pracowników. Pracownicy szkoły i kadra zarządzająca są często niechętni do podjęcia tego ciężaru, szczególnie jeżeli jest to pierwszy przypadek niepełnosprawności w ich szkole. Powodem niepokoju jest często nieznajomość prawa, szczególnie co do prawa żądania od burmistrza niezbędnych funduszy i pomocy, do czego uprawnieni są szkoła i dziecko (jak wspomniano wyżej w niniejszej sekcji). Ponieważ odpowiednie fundusze nie są automatycznie kierowane do szkoły, do której uczęszcza uczeń, dyrektor szkoły musi za każdym razem zwracać się do gminy o podwyższenie funduszy w celu pokrycia dodatkowych kosztów. Niektórzy dyrektorzy nie znają tych praw i obowiązków szkoły, inni wolą nie wchodzić w konflikt z burmistrzem, który mianuje dyrektorów 68. W rezultacie starają się oni przekonać rodziców do wypisania dziecka ze szkoły. W podobny sposób gminy nie są chętne do wydawania potrzebnego budżetu, by organizować dzieciom niepełnosprawnym transport do szkoły. Głównym celem jest minimalizacja kosztów. Dlatego na przykład zamiast organizować odpowiedni transport i wynajmować asystenta, zwracają koszty biletów autobusowych. Taka praktyka stawia w trudnej sytuacji dzieci z obszarów wiejskich, gdzie transport publiczny jest gorzej zorganizowany. Z powodu problemów z transportem dzieci niepełnosprawne często uczą się w domu, co pozbawia ich integracji społecznej i daje im niższy poziom wykształcenia. 67 Równe szanse w dostępie do edukacji osób z niepełnosprawnościami. Analiza i zalecenia, Biuletyn RPO. Źródła 2012 nr 7, Warszawa 2012, sprawozdanie przygotowane dla Rzecznika Praw Obywatelskich, dostępne pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie 21 listopada 2012 r.), s. 20; informacje zebrane w toku wywiadów z zainteresowanymi podmiotami (ministerstwo, organizacje pozarządowe zajmujące się prawami dziecka i osób niepełnosprawnych). 68 Dudzińska A., Prawo dziecka niepełnosprawnego do nauki w szkole ogólnodostępnej wskazówki dla rodziców i opiekunów, 2011, dostępne pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie 20 listopada 2012 r.). 34

37 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych Jednak Rzecznik Praw Dziecka zauważył, że liczba skarg składanych do Rzecznika na niedostosowanie instytucji oświatowych do potrzeb dzieci niepełnosprawnych stopniowo maleje, co może oznaczać, że sytuacja się poprawia 69. Jeden z podmiotów zauważył, że nowa ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej nie jest w pełni wdrażana. Ustawa przewiduje instytucję asystenta rodziny, który ma wspierać rodziny przeżywające trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczowychowawczych. Także w tym przypadku głównym problemem wydaje się być brak funduszy. W rezultacie dzieci niepełnosprawne potrzebujące całodobowej opieki są często umieszczane w domach opieki społecznej, które są przestarzałymi zamkniętymi instytucjami opieki i nie sprzyjają rozwojowi Praktyki godne naśladowania Jednym z najważniejszych jest Rzecznik Praw Dziecka, którego uprawnienia ostatnio znacznie wzrosły, co pozwala mu na monitorowanie i skuteczne wdrażanie praw dziecka. Ustawa o systemie oświaty przewiduje narzędzia pozwalające na dostosowywanie procesu kształcenia, jego form i programów do indywidualnych potrzeb dziecka i oferowanie mu odpowiedniego rodzaju pomocy psychologicznej i pedagogicznej, wraz z zajęciami wyrównawczymi. Pomimo problemów w przestrzeganiu tych praw (opisanych powyżej w sekcji 4.2), jest wiele przykładów gmin, w których ogólnodostępne przedszkola i szkoły w pełni zaspokajają potrzeby dziecka niepełnosprawnego 71. Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej przewiduje instytucję asystenta rodziny, który ma m.in. wspierać rodziny przeżywające trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Funkcja ta, gdy zostanie w pełni wdrożona, może okazać się bardzo przydatna w zapewnianiu rodzinom pomocy psychologicznej, a także doradztwa co do praw i obowiązków wynikających z przepisów prawa. Nauczyciele zatrudnieni do pracy z dzieckiem niepełnosprawnym powinni mieć odpowiednie kwalifikacje. W oparciu o zalecenia zainteresowanych podmiotów minister edukacji narodowej i minister nauki i szkolnictwa wyższego wprowadzili zagadnienia dotyczące niepełnosprawności do programów studiów pedagogicznych Mechanizmy danych i monitorowania Istnieje bardzo niewiele danych na temat dzieci niepełnosprawnych, przeprowadzono na ich temat również niewiele badań naukowych. Żaden z podmiotów nie był w stanie dostarczyć żadnych danych statystycznych dla potrzeb niniejszego sprawozdania. Minister edukacji narodowej zarządza Systemem Informacji Oświatowej (SIO) 73, który obejmuje m.in. dane na temat uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi 74. Celem SIO jest zebranie danych niezbędnych do realizacji krajowej polityki oświatowej, zapewnienie 69 Informacja o działalności Rzecznika Praw Dziecka w roku 2011, dostępna pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie 21 listopada 2012 r.). 70 Informacje zebrane w toku rozmów z zainteresowanymi podmiotami (organizacje pozarządowe zajmujące się prawami osób niepełnosprawnych). 71 Waszkielewicz H. (red.), Dobre praktyki samorządów Polityka na rzecz osób niepełnosprawnych, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2011, dostępne pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie 21 listopada 2012 r.). 72 Informacje zebrane w toku rozmów z zainteresowanymi podmiotami (ministerstwo). 73 Centrum Informatyczne Edukacji, System Informacji Oświatowej, dostępne pod adresem: 74 System Informacji Oświatowej: (ostatnia wizyta na stronie 21 listopada 2012 r.). 35

38 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne jakości i rozpowszechniania nauczania oraz poprawa finansowania zadań oświatowych 75. Jednak żaden system nie umożliwia kontroli ani monitorowania samorządów pod kątem wykorzystania przez nich budżetu przeznaczonego na kształcenie specjalne, a przede wszystkim nie umożliwia sprawdzenia, ilu uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi otrzymuje za pośrednictwem swojej szkoły całe finansowanie, do którego są uprawnieni. Inne organy przeprowadzają badania doraźne. Na przykład Rzecznik Praw Obywatelskich opublikował ostatnio sprawozdanie zatytułowane Równe szanse w dostępie do edukacji osób z niepełnosprawnościami. Analiza i zalecenia 76. Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka publikują także roczne sprawozdania ze swojej działalności, w których uwzględniają przypadki interwencji w sprawach dzieci lub osób niepełnosprawnych oraz formułują ogólne stwierdzenia dotyczące problemów o charakterze bardziej systemowym Zalecenia w literaturze przedmiotu Zainteresowane podmioty nie podnoszą zastrzeżeń co do istniejących przepisów z zakresu przeciwdziałania dyskryminacji. Jednak organizacje międzynarodowe, w szczególności Komisja Praw Człowieka ONZ, w 2010 r. wyraziły zaniepokojenie, że ustawa o równym traktowaniu nie jest wyczerpująca i nie obejmuje dyskryminacji ze względu na orientację seksualną, niepełnosprawność, religię czy wiek w obszarze edukacji, opieki zdrowotnej, opieki społecznej i mieszkalnictwa. Komisja zaleciła, by Polska dokonała dalszych zmian w ustawie, by objąć nią dyskryminację ze względu na wszystkie przyczyny i we wszystkich obszarach 78. Wszystkie zainteresowane podmioty widzą potrzebę kampanii społecznych i większej liczby szkoleń dopasowanych do specyfiki różnych grup (nauczyciele, pracownicy wymiaru sprawiedliwości, pracownicy pomocy społecznej) w celu zwiększenia świadomości społecznej praw dzieci niepełnosprawnych oraz podniesienia poziomu wiedzy o obowiązkach instytucji publicznych. Kampanie społeczne powinny przedstawiać dzieci niepełnosprawne nie jako ofiary, a jako równych obywateli. Ponadto zainteresowane podmioty są zgodne, że konieczny jest nadzór nad administracją lokalną co do wydawania subwencji oświatowej lub zmiana systemu finansowania oświaty. Ponadto zainteresowane podmioty wskazują potrzebę lepszego rozumienia i wspierania przez nauczycieli rodzin dzieci niepełnosprawnych. W tym celu, według zainteresowanych podmiotów, system powinien w większym stopniu korzystać z doświadczenia, wiedzy i potencjału organizacji pozarządowych i nauczycieli pracujących w szkołach i ośrodkach specjalnych 79. Proponuje się pewną zmianę w terminologii używanej w ustawodawstwie dotyczącym oświaty, ponieważ termin kształcenie specjalne, który dotyczy kształcenia w szkołach 75 Mapping the Implementation of Policy for Inclusive Education Overview of Country Data Collection Work, Europejska Agencja ds. Rozwoju Szkolnictwa Specjalnego, Odense 2011, dostępne pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie 21 listopada 2012 r.). 76 Równe szanse w dostępie do edukacji osób z niepełnosprawnościami. Analiza i zalecenia, Biuletyn RPO, Źródła 2012 nr 7, Warszawa 2012, sprawozdanie przygotowane dla Rzecznika Praw Obywatelskich, dostępne pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie 21 listopada 2012). 77 Patrz odpowiednie strony internetowe: (ostatnia wizyta na stronach 21 listopada 2012 r.). 78 Compilation prepared by the Office of the High Commissioner for Human Rights in accordance with paragraph 5 of the annex to Human Rights Council resolution 16/21 Poland, 13. posiedzenie grupy roboczej powszechnego okresowego przeglądu praw człowieka, 13 kwietnia 2012 r., dostępne pod adresem: (ostatnia wizyta na stronie w dniu 21 listopada 2012 r.). 79 Informacje zebrane w toku rozmów z zainteresowanymi podmiotami (organizacje pozarządowe zajmujące się prawami dzieci i osób niepełnosprawnych). 36

39 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych wszystkich typów, nawet w szkołach ogólnodostępnych, wzmacnia istniejące stereotypy. Punkt widzenia przedstawiany w literaturze przedmiotu i przez zainteresowane podmioty jest jednak zróżnicowany jeśli chodzi o potrzebę wprowadzenia w polskim prawie terminu i zasady nadrzędności edukacji integracyjnej. Niektórzy uważają, że ta opcja byłaby korzystna 80, inni twierdzą, że edukacja integracyjna nie zawsze jest najlepszym rozwiązaniem dla każdego dziecka, a wybór szkoły powinien być rozważany w każdym przypadku z osobna, by jak najlepiej uwzględnić dobro dziecka 81. Przepisy dotyczące pomocy społecznej powinny obejmować specjalne usługi, takie jak zapewnienie asystenta osobie niepełnosprawnej, przewodnika dla osoby niedowidzącej lub tłumacza języka migowego dla osoby niedosłyszącej. System pomocy finansowej i rzeczowej powinien zostać skoordynowany i uelastyczniony, przy uwzględnieniu zmieniających się potrzeb i sytuacji życiowej danej osoby. 80 Organizacje pozarządowe zajmujące się prawami dziecka i osób niepełnosprawnych. 81 Informacje zebrane w toku rozmów z zainteresowanymi podmiotami (ministerstwo). Patrz także Wiąckiewicz U., Rola szkoły (specjalnej) w reprezentowaniu interesów i zaspokajaniu potrzeb niepełnosprawnych dzieci i młodzieży oraz ich rodzin, [w:] Podgórska-Jachnik D. (red.), Problemy rzecznictwa i reprezentacji osób niepełnosprawnych, wyd. EGP, WSP w Łodzi, Łódź

40 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne 5. PODSUMOWANIE Dzieci niepełnosprawne są chronione przepisami polskiego prawa, zarówno na szczeblu konstytucyjnym, jak i ustawowym, szczególnie w dziedzinie edukacji, usług socjalnych i pomocy społecznej, a także zapobieganiu przemocy. Jednak żadna ustawa nie zabrania wyraźnie dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność we wszystkich sferach życia. Podczas gdy prawa i zasady CRPD i CRC są zasadniczo dobrze odzwierciedlone w przepisach krajowych, badania i wywiady z zainteresowanymi podmiotami prowadzone dla potrzeb niniejszego sprawozdania wykazują, że istnieje rozdźwięk między ramami prawnymi a ich stosowaniem. Luki w stosowaniu można przede wszystkim stwierdzić w dziedzinie dostępu do edukacji integracyjnej. By usprawnić stosowanie prawa i realizację polityki krajowej w tej dziedzinie, konieczna jest reforma obecnego systemu finansowania kształcenia specjalnego, który umożliwia administracji lokalnej niewłaściwe wykorzystywanie subwencji oświatowej otrzymywanej z budżetu państwa i przeznaczanie jej na inne cele, ponadto potrzebne jest także podniesienie poziomu wiedzy nauczycieli i rodziców o prawach i obowiązkach szkół i władz lokalnych wobec dzieci mających specjalne potrzeby. Do niedawna dominujący nurt polityki krajowej wobec osób niepełnosprawnych był taki, by traktować ich jako podopiecznych instytucji opieki społecznej, a nie aktywnych uczestników życia społecznego. Oczekuje się, że ratyfikacja CRPD doprowadzi do głębszych zmian w takim podejściu i przyczyni się do stworzenia całościowej polityki zaspokajającej potrzeby osób niepełnosprawnych. Jednak zainteresowane podmioty sugerują, że trudności doświadczane przez dzieci niepełnosprawne wynikają w większości przypadków ze zinstytucjonalizowanych uprzedzeń, które jak się wydaje wynikają z dominującego przez długi czas podejścia opiekuńczego. Zainteresowane podmioty zalecają także reformę i koordynację systemu pomocy społecznej, któremu brakuje spójności i który reguluje kilka aktów prawnych, a wykonuje kilka instytucji publicznych rzadko ze sobą współpracujących. Często skutkuje to powielaniem i rozproszeniem pomocy, a także nadużyciami. W literaturze przedmiotu zaleca się ponadto zwrócenie baczniejszej uwagi na usługi sprzyjające niezależnej egzystencji osób niepełnosprawnych; podobnie twierdzą zainteresowane podmioty. Ponadto powinno się stworzyć kompleksowy system interdyscyplinarnej i trwającej przez całe życie pomocy osobom z niepełnosprawnością umysłową, tak by pomagać im od narodzin lub diagnozy do późnej dorosłości. System pomocy finansowej i rzeczowej powinien zostać w większym stopniu skoordynowany i uelastyczniony, przy uwzględnieniu zmieniających się potrzeb i sytuacji życiowej danej osoby. Niektórzy zwracają uwagę na niewystarczające wsparcie instytucjonalne udzielane rodzicom i opiekunom osób niepełnosprawnych, szczególnie niepełnosprawnych umysłowo. Według informacji zebranych w wywiadach istniejące struktury są niewydajne, nie mają odpowiednich narzędzi ani zasobów, by zapewnić w jednym miejscu wszelką pomoc potrzebną rodzicom (psychologiczną, ale także dotyczącą leczenia, wyboru szkoły itd.). Ponadto analiza wykazuje, że istnieje bardzo niewiele danych i badań naukowych dotyczących dzieci niepełnosprawnych, co powoduje, że trudno jest ocenić w praktyce stosowanie i skuteczność istniejących przepisów. 38

41 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych BIBLIOGRAFIA 1. Prawodawstwo a. Prawo międzynarodowe Konwencja o prawach dziecka Organizacji Narodów Zjednoczonych Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych Organizacji Narodów Zjednoczonych b. Prawo krajowe Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r., Dz.U nr 256 poz. 2572, ostatnio zmieniona dnia 1 września 2012 r. Ustawa o świadczeniach rodzinnych z dnia 28 listopada 2003 r., Dz.U nr 139 poz. 992, ostatnio zmieniona dnia 1 stycznia 2012 r. Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z dnia 9 czerwca 2011 r., Dz.U nr 149 poz. 887, ostatnio zmieniona dnia 8 czerwca 2012 r. Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych z dnia 27 sierpnia 2004 r., Dz.U nr 164 poz. 1027, ostatnio zmieniona dnia 1 lipca 2012 r. Ustawa o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania z dnia 3 grudnia 2010 r., Dz.U nr 254 poz Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 r., Dz.U nr 33 poz. 178, ostatnio zmieniona dnia 8 czerwca 2012 r. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994, Dz.U nr 231 poz. 1375, ostatnio zmieniona dnia 1 stycznia 2012 r. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z dnia 29 lipca 2005 r., Dz.U nr 180 poz Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r., Dz.U nr 175 poz. 1362, ostatnio zmieniona dnia 8 czerwca 2012 r. Ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka z dnia 6 stycznia 2000 r., Dz.U nr 6 poz. 69, ostatnio zmieniona dnia 31 sierpnia 2011 r. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 r., Dz.U nr 127 poz. 721, ostatnio zmieniona dnia 15 września 2012 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, uchwała Sejmu z dnia 1 sierpnia 1997 r., M.P nr 50 poz. 475 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny, Dz.U. z 1964 nr 16 poz. 93, ostatnio zmieniona dnia 28 kwietnia 2012 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U nr 78 poz. 483, ostatnio zmieniona dnia 21 października 2009 r. uzasadnienie do projektu ustawy o ratyfikacji Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r., kwiecień 2012, dostępne pod adresem: File/408.pdf (ostatnia wizyta na stronie 21 listopada 2012 r.). 39

42 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 25 lutego 1964 r., Dz.U nr 0 poz. 788, ostatnio zmieniony 8 czerwca 2012 r. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie procedury Niebieskie Karty oraz wzorów formularzy Niebieska Karta z dnia 13 września 2011 r., Dz.U nr 209 poz Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Traktowania z dnia 22 kwietnia 2008 r., Dz.U nr 75 poz. 450, ostatnio zmienione dnia 20 czerwca 2010 r. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie orzeczeń i opinii wydawanych przez zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologicznopedagogicznych z dnia 18 września 2008 r., Dz.U nr 173 poz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci z dnia 3 lutego 2009 r., Dz.U nr 23 poz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych z dnia 17 listopada 2010 r., Dz.U nr 228 poz. 1490, ostatnio zmienione dnia 1 września 2012 r. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz w ośrodkach z dnia 17 listopada 2010 r., Dz.U nr 228 poz. 1490, ostatnio zmienione dnia 1 września 2012 r. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach z dnia 17 listopada 2010 r., Dz.U nr 228 poz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie kryteriów oceny niepełnosprawności u osób w wieku do 16 roku życia z dnia 1 lutego 2002 r., Dz.U nr 17 poz.162, ostatnio mienione dnia 1 stycznia 2010 r. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie zasad organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim z dnia 30 stycznia 1997 r., Dz.U nr 14 poz Bibliografia 2010 Report on Measures to Combat Discrimination, Directives 2000/43/EC and 2000/78/EC Poland, dostępne pod adresem: final.pdf. Children with special educational needs in Polish education system, materiały konferencyjne: Raising Achievement for All Learners - Quality in Inclusive Education (RA4AL), Europejska Agencja ds. Rozwoju Szkolnictwa Specjalnego, czerwiec 2012, dostępne pod adresem: Compilation prepared by the Office of the High Commissioner for Human Rights in accordance with paragraph 5 of the annex to Human Rights Council resolution 16/21 Poland, 13. posiedzenie grupy roboczej powszechnego okresowego przeglądu praw człowieka, 13 kwietnia 2012 r., dostępne pod adresem: Równe szanse w dostępie do edukacji osób z niepełnosprawnościami. Analiza i zalecenia, Biuletyn RPO, Źródła 2012 nr 7, Warszawa 2012, sprawozdanie 40

43 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych przygotowane dla Rzecznika Praw Obywatelskich, dostępne pod adresem: General information Poland. Responsibilities and administration, Europejska Agencja ds. Rozwoju Szkolnictwa Specjalnego, dostępne pod adresem: Mapping the Implementation of Policy for Inclusive Education Overview of Country Data Collection Work, Europejska Agencja ds. Rozwoju Szkolnictwa Specjalnego, Odense 2011, dostępne pod adresem: projects/mapping-the-implementation-of-policy-for-inclusive-education/mipie Overview.pdf. Mapping the Implementation of Policy for Inclusive Education: An exploration of challenges and opportunities for developing indicators, Europejska Agencja ds. Rozwoju Szkolnictwa Specjalnego, Odense 2011, dostępne pod adresem: National report submitted in accordance with paragraph 5 of the annex to Human Rights Council resolution 16/21 Poland, 13. posiedzenie grupy roboczej powszechnego okresowego przeglądu praw człowieka, 8 marca 2012 r., dostępne pod adresem: II Sprawozdanie dotyczące realizacji w Rzeczpospolitej Polskiej Konwencji o Prawach Dziecka w latach , dostępne pod adresem: Specjalne potrzeby edukacyjne dzieci i młodzieży. Prawne ABC dyrektora przedszkola, szkoły i placówki, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa Summary prepared by the Office of the High Commissioner for Human Rights in accordance with paragraph 5 of the annex to Human Rights Council resolution 16/21 Poland, 13. posiedzenie grupy roboczej powszechnego okresowwego przeglądu praw człowieka, 12 marca 2012 r., dostępne pod adresem: The Development of Education: national report of Poland, 48. Międzynarodowa Konferencja na temat Edukacji w Genewie, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 2008, dostępne pod adresem: Reports/ICE 2008/poland NR08.pdf. Barciszewska M., Sadowska J., Analysis of the current situation of young offenders with mental problems in Poland in Mental Health Resources and Young Offenders: State of art, challenges and good practices, Międzynarodowe Obserwatorium Wymiaru Sprawiedliwości w sprawach Nieletnich, IJJO, listopad 2011, dostępne pod adresem: monitoring evaluation/ijjo MentalHea lthresourcesforyoungoffendersvol EN.pdf. Brzdak J., Dońska-Olszko M., Jaworski P., Assessment in Inclusive Settings Project, Country Report Poland, sprawozdanie przygotowane dla Europejskiej Agencji ds. Rozwoju Szkolnictwa Specjalnego, 2006, dostępne pod adresem: Dudzińska A., Prawo dziecka niepełnosprawnego do nauki w szkole ogólnodostępnej wskazówki dla rodziców i opiekunów, dostępne pod adresem: 41

44 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne Dziewulak D., Dostęp do podręczników dla dzieci niewidomych i słabowidzących w Polsce, Szwecji i Wielkiej Brytanii, Analizy BAS 2012, 08, dostępne pod adresem: Dziopa M., Trzcina V., Wczesne wspomaganie. Organizacja wsparcia i świadczenia socjalne. Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków Golus A., Kary cielesne w liczbach, czyli społeczna akceptacja bicia dzieci, Nasze maluchy 2012, dostępne pod adresem: cielesne w liczbach;jsessionid=54f914b9d84f911 4F3164FC7EA9856F9. Grzybowska E., Early Childhood Intervention Project update. General information Poland. Responsibilities and administration, Europejska Agencja ds. Rozwoju Szkolnictwa Specjalnego, dostępne pod adresem: Sasal H. D., Procedura Niebieskiej Karty jako przykład łączenia kompetencji różnych służb, dostępne pod adresem: ustawa/poradnik eksperci radza/07. Hanna Dorota Sasal.pdf. Wapiennik E., ANED country report on equality of educational and training opportunities for young disabled people. Poland, Akademicka Sieć Europejskich Ekspertów w dziedzinie Niepełnosprawności (ANED), 2010, dostępne pod adresem: Wapiennik E., ANED country report on equality of educational and training opportunities for young disabled people. Poland, Akademicka Sieć Europejskich Ekspertów w dziedzinie Niepełnosprawności, 2009, dostępne pod adresem: europe.net/content/aned/media/pl-8-aned%202009%20request 07%20Task%205%20request%20template approved%20by%20author to%20publish to%20ec.pdf. Wapiennik E., Report on the social inclusion and social protection of disabled people in European countries. Poland, Akademicka Sieć Europejskich Ekspertów w dziedzinie Niepełnosprawności (ANED), 2008, dostępne pod adresem: Waszkielewicz A. M. (red.), Polska droga do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2008, dostępne pod adresem: konwencja onz polska droga.pdf. Waszkielewicz H. (red.), Dobre praktyki samorządów Polityka na rzecz osób niepełnosprawnych, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2011, dostępne pod adresem: Wdówik P., Edukacja, [w:] Waszkielewicz A. M. (red.), Polska droga do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków Wiąckiewicz U., Rola szkoły (specjalnej) w reprezentowaniu interesów i zaspokajaniu potrzeb niepełnosprawnych dzieci i młodzieży oraz ich rodzin, [w:] Podgórska-Jachnik D. (red.), Problemy rzecznictwa i reprezentacji osób niepełnosprawnych, wyd. EGP, WSP w Łodzi, Łódź

45 Sprawozdanie krajowe na temat sytuacji w Polsce w ramach analizy realizowanych przez państwa członkowskie strategii dotyczących dzieci niepełnosprawnych 3. Dane statystyczne System Informacji Oświatowej: 4. Pozostałe Ministerstwo Edukacji Narodowej: Europejska Agencja ds. Rozwoju Szkolnictwa Specjalnego: Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego: Akademicka Sieć Europejskich Ekspertów w dziedzinie Niepełnosprawności (ANED): DOTCOM: internetowe narzędzie Komisji służące osobom niepełnosprawnym: Centrum Informatyczne Edukacji: System Informacji Oświatowej: Pełnomocnik Rządu do spraw Równego Traktowania: Rzecznik Praw Dziecka: Rzecznik Praw Obywatelskich: 43

46

47

48

49

50

51

52

53