Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach

Transkrypt

1 PAWE SZCZEPAÑSKI Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach Wstêp Agresja III Rzeszy na ZSRR z 22 czerwca 1941 r. diametralnie zmieni³a uk³ad si³ w Europie. Kraj Rad, dotychczasowy sojusznik Hitlera, wbrew swej woli sta³ siê kolejn¹ ofiar¹ nazistowskiej machiny wojennej. Nowa sytuacja wymaga³a zupe³nej reorientacji radzieckiej polityki, a co tym idzie, i propagandy. W tym duchu kapitalistyczna wojna sta³a siê ojczyÿnian¹, a Wielka Brytania z pod egacza wojennego zosta³a przemianowana na sojusznika 3. Najwa niejsz¹ konsekwencj¹ tej zmiany dla Polski by³o znalezienie siê po jednej stronie frontu razem ze swoim okupantem, który zacz¹³ szybko zyskiwaæ sympatiê zachodnich aliantów. W fakcie ataku Niemiec na ZSRR dopatrywali siê oni szansy na powa - ne os³abienie pañstw Osi. Jeszcze tego samego dnia premier Churchill w radiowym przemówieniu do narodu stwierdzi³, e choæ re im nazistowski trudno odró niæ od ustroju panuj¹cego w ZSRR, to obiecuje zapewniæ temu drugiemu wszelk¹ dostêpn¹ pomoc w walce ze wspólnym wrogiem Hitlerem 4. Oznacza³o to, e Polska nie tylko traci pozycjê najwiêkszego sojusznika, lecz tak e musi wspó³pracowaæ z pañstwem, które zaledwie dwa lata wczeœniej dokona³o zaboru po³owy jej terytorium. Cele i strategia ZSRR Józef Stalin zdawa³ sobie sprawê, e bez szerokiego wsparcia ludnoœci krajów okupowanych Armia Czerwona nie bêdzie potrafi³a w krótkim czasie odeprzeæ napaœci. Za pomoc¹ Komiternu przekazano wiêc specjalne dyrektywy instruuj¹ce postêpowanie komunistycznego ruchu oporu w pañstwach znajduj¹cych siê pod kontrol¹ Niemiec. Zak³ada³y one przeprowadzenie przez ich cz³onków akcji sabo Absolwent Licencjackich Studiów Administracyjnych, Wydzia³ Prawa i Administracji, Uniwersytet Gdañski. Niniejszy artyku³ jest czêœci¹ pracy licencjackiej autora. P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s. 65. W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s Disputatio Tom VIII Re imy

2 Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach ta owych wymierzonych w hitlerowskiego okupanta, jak te próbê stworzenia narodowych antyfaszystowskich frontów walki z najeÿdÿc¹ 5. Jednoczeœnie zalecano unikanie rewolucyjnych hase³ przedstawianie konfliktu z Niemcami jako starcia dwóch totalitarnych ideologii wypada³o dla ZSRR nad wyraz niekorzystnie i mog³oby odstraszyæ ewentualnych sprzymierzeñców 6. Walka mia³a odbywaæ siê w imiê obrony niepodleg³oœci, wolnoœci i demokracji notabene wartoœci, którymi Stalin pogardza³. Realizacjê planu budowy podleg³ego Kremlowi ruchu oporu powierzono specjalnym grupom inicjatywnym, sk³adaj¹cym siê z przeszkolonych wczeœniej przez NKWD agentów. Ich zadaniem by³o mobilizowanie ludnoœci do zbrojnych wyst¹pieñ przeciwko Niemcom: Tylko przejœcie od biernego oporu, poprzez walki partyzanckie do masowego, zorganizowanego ataku na wroga przyspieszy upadek ciemiê cy, przybli y chwilê wyzwolenia 7. Nale y zauwa yæ, e wspomniana w odezwie walka mia³a toczyæ siê za wszelk¹ cenê, bez wzglêdu na koszty. Sta³o to w sprzecznoœci z polskimi za³o eniami strategicznymi, wed³ug których ewentualne ogólnonarodowe powstanie mia³o zostaæ przeprowadzone w sposób zorganizowany i skoordynowany w chwili za³amania siê wojsk niemieckich. Urzeczywistnienie radzieckiego planu, zak³adaj¹cego ci¹g³¹ otwart¹ walkê, spowodowa³oby tylko szereg krwawych akcji odwetowych, mog¹cych poch³on¹æ tysi¹ce ofiar 8. Nieliczenie siê ze stratami nie by³o spowodowane jedynie chêci¹ jak najszybszego pokonania Niemiec. W szerokiej koncepcji Stalina grupy inicjatywne mia³y staæ siê zal¹ kami nowych rz¹dów, których zadaniem by³o przejêcie w³adzy w okupowanych krajach, po oswobodzeniu ich przez kontratakuj¹ce wojska radzieckie. Tym razem, inaczej ni w 1920 r., czerwony sztandar mia³ zawisn¹æ na dachach wielu europejskich stolic. W Wielkiej Koalicji Pocz¹wszy od uzgodnienia zapisów Karty Atlantyckiej 9 Alianci Zachodni zaczêli tworzyæ wizjê powojennego ³adu, jaki mia³ zapanowaæ po klêsce III Rzeszy. Gdy do Wielkiej Koalicji do³¹czy³ ZSRR, ujawni³y siê rozbie noœci dotycz¹ce przysz³ego kszta³tu granic pañstw europejskich oraz stref wp³ywów. Ustalono, e rozwi¹zanie najwa niejszych spornych kwestii nast¹pi w czasie szeregu oficjalnych spotkañ g³ów trzech mocarstw: USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR. ¹cznie odby³y siê trzy konferencje: w Teheranie (28 listopada 1 grudnia 1943 r.), w Ja³cie P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s. 66. Ibidem, s. 67. Trybuna Wolnoœci z 1 lipca 1942 r. [w:] W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s. 29. W. Roszkowski, Raport. Cieñ Ja³ty, Warszawa 2005, s. 25. Disputatio Tom VIII Re imy 51

3 Pawe³ Szczepañski (4 11 lutego 1945 r.) oraz w Poczdamie (15 lipca 2 sierpnia 1945 r.). Reprezentantami pañstw w czasie dwóch pierwszych konferencji byli prezydent Roosevelt, premier Churchill oraz Stalin. W czasie ostatniego spotkania nie yj¹cego ju prezydenta USA zast¹pi³ nowy, Harry Truman, a przegranego w wyborach premiera Wielkiej Brytanii Clement Attlee. Stalin uwa a³ ostatni¹ zmianê za dowód s³aboœci ustroju demokratycznego wobec re imu panuj¹cego w ZSRR. Trudno bowiem wyobraziæ sobie sytuacjê, w której wol¹ narodów tworz¹cych Pañstwo Rad, jego dyktator ustêpuje ze stanowiska dla Stalina by³a to sytuacja abstrakcyjna. Niestety, zachodni przywódcy zdawali siê nie przyjmowaæ tego do wiadomoœci 10. Od samego pocz¹tku kwesti¹ budz¹c¹ najwiêcej kontrowersji by³a przysz³oœæ Polski. Zachodnim Aliantom zale a³o na jego porozumieniu, a nastêpnie wspó³pracy z ZSRR ostatni¹ rzecz¹ jakiej pragnêli, by³ spór pomiêdzy koalicjantami. Po nawi¹zaniu stosunków dyplomatycznych przez oba kraje okaza³o siê, e Kreml nie tylko nie zamierza w przysz³oœci zwróciæ zagrabionych terytoriów 11, lecz równie nie potrafi wyjaœniæ losu blisko 20 tysiêcy wziêtych do niewoli przez Armiê Czerwon¹ oficerów 12. W kwietniu 1943 r., po niespe³na dwóch latach prób wspó³pracy, cofaj¹ce siê niemieckie wojska odkry³y 13 masowe groby zamordowanych trzy lata wczeœniej polskich o³nierzy. Cieñ podejrzeñ pad³ na Moskwê twierdz¹c¹, e s¹ to cia³a polskich jeñców, którzy w 1941 r. wpadli w niemieckie rêce. Strona polska zwróci³a siê do Czerwonego Krzy a o zbadanie sprawy, co ZSRR uzna³o za wspó³pracê rz¹du RP z III Rzesz¹ i zerwa³o stosunki dyplomatyczne. Koalicji antyhitlerowskiej grozi³ roz³am. W krytycznym dla Polski momencie w katastrofie lotniczej na Gibraltarze 4 lipca 1943 r. zgin¹³ gen. Sikorski. By³ on jedyn¹ osob¹ ciesz¹c¹ siê uznaniem wszystkich koalicjantów. Jego niewyjaœniona œmieræ 14 otworzy³a nowy rozdzia³ we wspó³pracy trzech mocarstw. Od tej chwili polskie interesy nie posiada³y rzecznika formatu zmar³ego premiera, a tym samym nie sta³y ju na drodze realizacji planów Stalina. W czasie konferencji w Teheranie zapad³y kluczowe dla Polski rozstrzygniêcia. Wstêpnie ustalono, e jej wschodnia granica przebiegaæ bêdzie na linii Curzona, a zachodnia na rzece Odrze. Jednoczeœnie postanowiono o przekazaniu jej Prus Wschodnich, z pominiêciem Królewca i K³ajpedy te dwa niezamarzaj¹ce porty zosta³y przekazane ZSRR. Ponadto dokonano podzia³u stref wp³ywów na kontynencie Polska z racji swego po³o enia mia³a siê znaleÿæ pod faktyczn¹ radzieck¹ okupacj¹. Na proœbê Roosevelta powy sze decyzje nie mia³y zostaæ ujawniane opinii publicznej, gdy chcia³ on uzyskaæ g³osy Polonii amerykañskiej w nadchodz¹cych wyborach. Churchill z kolei nie zdo³a³ przekonaæ partnerów do 10 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s Ibidem, s W œwietle najnowszych badañ Niemcy wiedzia³y o zbrodni katyñskiej. Ujawnienie jej faktu mia³o na celu rozbicie koalicji wobec w³asnej pora ki na froncie wschodnim. 14 Wiêcej na ten temat w: T. Kisielewski, Zamach tropem zabójców genera³a Sikorskiego, Poznañ Disputatio Tom VIII Re imy

4 Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach swojej koncepcji otwarcia drugiego frontu na Ba³kanach, który uniemo liwi³by ich zabór przez Armiê Czerwon¹. Zamiast tego przywódcy ustalili, e wojska USA i Wielkiej Brytanii dokonaj¹ desantu u pó³nocnych wybrze y Francji, co umo liwi³o Stalinowi póÿniejsze zajêcie Europy Œrodkowo-Wschodniej 15. Radziecki dyktator odniós³ pe³en sukces 16. Konferencja w Ja³cie odbywa³a siê w szczególnej dla Polski chwili. Mija³y cztery miesi¹ce od upadku Powstania Warszawskiego, Armia Czerwona osi¹gnê³a liniê Odry, prawowity rz¹d RP w Londynie traci³ wp³ywy, a w Lublinie powsta³ marionetkowy oœrodek w³adzy Stalin posiada³ wszystkie atuty 17. Wobec tego przywódcy uœciœlili tylko uzgodnienia zawarte w Teheranie: granica wschodnia RP mia³a oprzeæ siê na linii Curzona z odchyleniami 5-8 km na korzyœæ Polski, ale bez Lwowa. Zgodzono siê równie, e kraj powinien uzyskaæ znaczny przyrost terytorialny na pó³nocy i zachodzie, jednak e sprawê ostatecznego wytyczenia granic pozostawiono przysz³ej konferencji pokojowej. Novum by³y ustalenia dotycz¹ce sk³adu przysz³ego polskiego rz¹du oraz przeprowadzenia wyborów. Przedstawiciele USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR zdecydowali, i obecnie dzia³aj¹cy na ziemiach polskich Rz¹d Tymczasowy RP ma zostaæ poszerzony o przywódców demokratycznych z Polski i z zagranicy. Taki gabinet ma z kolei obowi¹zek szybkiego przeprowadzenia wolnych wyborów, do których maj¹ zostaæ dopuszczone partie antynazistowskie i demokratyczne 18. Ujêcie kwestii sprawowania w³adzy i organizacji wyborów w powy szy sposób dopuszcza³o mo liwoœæ manipulacji. Nie zosta³o bowiem doprecyzowane kto ma do³¹czyæ do Rz¹du Tymczasowego, ani w jaki sposób ma nast¹piæ weryfikacja partii pragn¹cych wzi¹æ udzia³ w wyborach 19. Po raz kolejny Stalin osi¹gn¹³ swoje cele. Konferencja w Poczdamie by³a ostatecznym potwierdzeniem wczeœniejszych decyzji. Potwierdzono granice Polski, przyznaj¹c jej dodatkowo Szczecin, a ZSRR Królewiec wraz z po³ow¹ Prus Wschodnich. Mimo, e nowy prezydent USA, Harry Truman prezentowa³ twarde stanowisko wobec Moskwy ni jego poprzednik, to jednak by³o ju a póÿno na jakiekolwiek zmiany. Armia Czerwona okupowa³a ju pó³ Europy, a mocarstwa zachodnie chcia³y unikn¹æ nowego konfliktu. Tym samym usankcjonowa³a siê przewaga ZSRR we wschodniej czêœci Starego Kontynentu, gdzie od tej pory jedyn¹ si³¹ sprawcz¹ by³a wola Stalina. W czasie trzech konferencji pokojowych zarysowa³a siê wyraÿna tendencja do ustêpowania Stalinowi, podziwu dla dokonañ Armii Czerwonej na froncie wschodnim, a tak e do lekcewa enia zapisów Karty Atlantyckiej. Jednak najbardziej jaskraw¹ cech¹ dyplomacji anglosaskiej by³a ignorancja oraz niewiedza w sprawach dotycz¹cych Europy Œrodkowo-Wschodniej. Zachodni przywódcy wydawali siê 15 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s J. Eisler, Drogi do wolnoœci. Drogi do wspólnej Europy, Warszawa 2008, s W. Roszkowski, Raport. Cieñ Ja³ty, Warszawa 2005, s W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski, , Warszawa 2003, s Disputatio Tom VIII Re imy 53

5 Pawe³ Szczepañski nie rozumieæ prawdziwych celów oraz zamierzeñ Kremla dotycz¹cych tej czêœci kontynentu. Krystyna Kersten trafnie porówna³a powy sz¹ sytuacjê do tej z 1938 r., uwiecznionej w zapiskach radzieckiego dyplomaty, Maksyma Litwinowa: Cudzoziemcy niczego nie rozumiej¹ z naszych spraw (...) z wyj¹tkiem Polaków, którzy rozumiej¹ a nadto dobrze, co siê u nas dzieje (...). Gdyby mieli 60 milionów ludnoœci tak jak Niemcy, bylibyœmy skoñczeni. Na szczêœcie Polaków jest tylko 20 milionów 20. Trudne pocz¹tki 28 grudnia 1941 r., pod os³on¹ nocy, we wsi Wi¹zowa pod Warszaw¹zostali zrzuceni Pawe³ Finder, Boles³aw Mo³ojec i Marceli Nowotko 21. Zgodnie z planem Stalina mieli za zadanie zorganizowaæ podleg³y Kremlowi masowy, antyfaszystowski ruch, mog¹cy konkurowaæ z niepodleg³oœciowym podziemiem. 5 stycznia 1942 r. stworzyli oni oficjalnie Polsk¹ Partiê Robotnicz¹ 22, której zbrojnym ramieniem zosta³a Gwardia Ludowa. Ta ostatnia szybko przesz³a do dzia³ania, przeprowadzaj¹c wiosn¹ ataki bombowe na dwie niemieckie kawiarnie. Akcje te, poza wydÿwiêkiem propagandowym, nie mia³y wiêkszego znaczenia, a represje wywo³ane przez nie by³y wspó³mierne do uzyskanych korzyœci 23. Za³o enia programu PPR zosta³y umieszczone w u³o onej jeszcze w Moskwie deklaracji ideowej: Do robotników, ch³opów i inteligencji, do wszystkich patriotów polskich!. W pierwszej czêœci dokumentu, zawieraj¹cej historyczny wstêp, win¹ za utratê niepodleg³oœci obarczono sanacyjny rz¹d, który oskar ono równie o paktowanie z III Rzesz¹, wprowadzenie ustroju faszystowskiego oraz prowadzenie obozów koncentracyjnych i gett 24. Nastêpnie odezwa przedstawia³a program spo³eczny. PPR w sposób ogólnikowy zapowiada³a likwidacjê wyzysku, oddanie ziemi ch³opom, przywrócenie wolnoœci i pokoju. W kolejnych zdaniach grupa polskich dzia³aczy robotniczych i spo³ecznych wzywa³a do walki z niemieckim okupantem, odwo³uj¹c siê m.in. do s³owiañskiej solidarnoœci, a wojnê przedstawiaj¹c jako starcie œwiata kultury ze œwiatem barbarzyñstwa. Najwa - niejszym jednak przes³aniem deklaracji by³o wezwanie do zbrojnej walki przeciwko okupantowi, wszystkimi dostêpnymi metodami i œrodkami przez niszczenie mostów, wykolejanie poci¹gów, podpalanie cystern itd. Zgodnie z wytycznymi z Moskwy ofiary wojny partyzanckiej, z jakimi trzeba by³o siê przecie liczyæ, nie by³y wa ne K. Kersten, Ja³ta w polskiej perspektywie, Londyn 1989, s W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s Nawet nazwa partii, której autorstwo przypisuje siê równie Stalinowi, mia³a nie budziæ skojarzeñ z ruchem komunistycznym. 23 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s Ibidem, s Disputatio Tom VIII Re imy

6 Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach Reakcje na nowy, patriotyczny program PPR, stawiaj¹cy sobie za g³ówny cel walkê z okupantem, by³y ró ne. Dawni dzia³acze Komunistycznej Partii Polski z niechêci¹ odnosili siê do nowej formu³y. Czêœci z nich obce by³y niepodleg³oœciowe idea³y pragnêli walczyæ pod sztandarem rewolucji klasowej, nie zaœ byæ cz³onkiem budz¹cego podejrzenia PPR 26. Inni z kolei przyjêli z du ym zrozumieniem zmiany programowe narzucone przez Moskwê, a t³umaczone przez dzia³aczy partyjnych jako obowi¹zuj¹ce tylko na danym etapie 27. By³a równie grupa dzia³aczy, która, maj¹c w pamiêci los cz³onków przedwojennego KPP, ba³a siê partii maj¹cej zwi¹zek z Kremlem i nie zaanga owa³a siê w tworzenie nowego ruchu 28. W kierownictwie PPR od samego pocz¹tku dochodzi³o do rywalizacji o w³adzê. W jej efekcie 28 listopada 1942 r. zamordowany zosta³ sekretarz partii, Marceli Nowotko. Najprawdopodobniej czynu tego dokona³ Boles³aw Mo³ojec, który uzurpowa³ sobie prawo do przejêcia steru partii. Inni cz³onkowie nie pozostali obojêtni w krótkim czasie zlikwidowali Mo³ojca oraz jego brata, a sekretarzem partii zosta³ Pawe³ Finder 29. Gangsterskie metody sprawowania w³adzy wœród dzia³aczy PPR by³y na porz¹dku dziennym. Doskonale oddaj¹ to wspomnienia z posiedzenia Sztabu G³ównego GL Mariana Spychalskiego, który zosta³ ostro zaatakowany przez Boles³awa Mo³ojca D³ugiego : By³em zaskoczony i z trudem opanowuj¹c siê powiedzia³em, e jego prywatnych furerowskich rozkazów nie bêdê wykonywa³. D³ugi wœciek³ siê. Skoczy³ na równe nogi i w najordynarniejszy sposób ubli aj¹c zacz¹³ iœæ do mnie (...). Podniós³ badylowate rêce... a podziwia³em moje opanowanie... powiedzia³em: radzê trzymaæ rêce przy sobie, bo mo e byæ zepsuta twa piêkna buzia (uprawia³em boks i dysponowa³em silnym ciosem...) 30. Czêsto w czasie spotkañ partyjnych dochodzi³o do u ycia pozawerbalnych œrodków perswazji czy te gróÿb likwidacji rozmówcy. W tej sytuacji dzia³acze udaj¹cy siê na zebranie nierzadko zmuszeni byli dla w³asnego bezpieczeñstwa zaopatrywaæ siê w broñ. Nie inaczej wygl¹da³o, wa ne w yciu ka dej partii, pozyskiwanie funduszy na dzia³alnoœæ 31. Cz³onkowie PPR nie wahali siê dokonywaæ akcji rabunkowych, których ofiarami byli czêsto sami Polacy. Rabowano przy tym przedmioty, które trudno by³o uznaæ za niezbêdne w walce przeciwko okupantowi, np. buty, halki, futra karaku³owe 32. Taki sposób pozyskiwania œrodków nie tylko wyczerpywa³ znamiona dzia³alnoœci zwyk³ej 26 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s Warto odnotowaæ, e pierwszej grupie inicjatywnej Komitern przyzna³ subwencjê w wysokoœci 10 tys. dolarów amerykañskich na rozruch dzia³alnoœci. Jednak e ambitne plany wydawnicze, jak równie yciowe potrzeby poszczególnych cz³onków PPR, wymaga³y wiêkszych œrodków. 32 Ibidem, s Disputatio Tom VIII Re imy 55

7 Pawe³ Szczepañski grupy przestêpczej, lecz tak e wskazywa³ miejsce PPR w starciu œwiata kultury ze œwiatem barbarzyñstwa. Prze³om roku 1943 r. Po œmierci Nowotki i Mo³ojca do trójki, obok JóŸwiaka, wszed³ W³adys³aw Gomu³ka, który zacz¹³ odgrywaæ w PPR coraz wiêksz¹ rolê. Stan¹³ on na czele delegacji prowadz¹cej od 18 lutego 1943 r. rozmowy z Delegatur¹ rz¹du RP w Londynie. Celem rozmów by³o uznanie PPR przez Londyn jako równoprawnej organizacji podziemnej na równi z innymi. Towarzysz Wies³aw zaproponowa³ wspó³pracê sztabów GL z AK oraz szerokie porozumienie stronnictw politycznych. Pomys³y te spotka³y siê z ch³odnym przyjêciem podziemia niepodleg³oœciowego. Za ¹da³o ono od PPR uznania rz¹du londyñskiego, uznanie integralnoœci terytorialnej pañstwa polskiego oraz wykazanie braku zwi¹zku z Komiternem 33. Inicjatywa komunistów od samego pocz¹tku budzi³a w krêgach Delegatury i AK niepokój. Obawiano siê, e celem ewentualnego porozumienia bêdzie penetracja struktur pañstwa podziemnego oraz ich póÿniejsza likwidacja. Jednak e kwietniowe zerwanie stosunków dyplomatycznych przez ZSRR, a nastêpnie utworzenie Krajowej Reprezentacji Polski 34, zawiesi³o negocjacje PRR z Delegatur¹. Ostatecznie sk³oni³o t¹ pierwsz¹ do utworzenia konkurencyjnego i niezale nego podziemia. Podobne dzia³ania podj¹³ Stalin, tworz¹c w Moskwie w lutym tego roku Zwi¹zek Patriotów Polskich 35, maj¹cy w przysz³oœci staæ siê zal¹ kiem nowego oœrodka w³adzy. W wydawanej przez ZPP Wolnej Polsce zarzucano rz¹dowi londyñskiemu chêæ dominacji nad innymi nacjami oraz faszystowskie metody w jej osi¹gniêciu. Polscy patrioci z kolei przedstawiali siê jako przyjaciele ZSRR, pragn¹cy utworzenia wolnej Polski, po³¹czonej braterskimi wiêzami z Krajem Rad. Jednym ze sposobów realizacji tego celu by³o powstanie armii polskiej w ZSRR maj¹c¹ byæ alternatyw¹ dla wojska Andersa. Dowództwo nowoutworzonej 1 Dywizji im. Tadeusza Koœciuszki obj¹³, zwolniony z ubianki, p³k. Berling. Jednak e 67% oficerów Dywizji pochodzi³o z Armii Czerwonej, z czego jedynie 30% posiada³o wy sze wykszta³cenie 36. Chrzest bojowy Koœciuszkowców mia³ miejsce w bitwie pod Lenino 12 paÿdziernika 1943 r. 37 Tym samym, wobec uleg³ej postawy USA i Wielkiej Brytani, Stalin rozpocz¹³ budowê nowej, komunistycznej Polski. 33 W œrodowiskach niepodleg³oœciowych skrót PPR t³umaczono jako P³atne Pacho³ki Rosji oddaj¹c tym samym istotê tej organizacji. 34 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s. 26; KRP sk³ada³a siê z przedstawicieli PPS, SL, SN oraz SP. Mia³a stanowiæ reprezentacjê stronnictw podziemnego pañstwa. 35 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s Ibidem, s Ibidem s Disputatio Tom VIII Re imy

8 Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach W kraju PPR, wobec zerwania stosunków polsko-radzieckich, rozpoczê³a aktywn¹ akcjê propagandow¹ przeciwko rz¹dowi oraz AK. Na ³amach Trybuny Wolnoœci, Trybuny Ch³opskiej oraz Gwardzisty by³y publikowane artyku³y oskar aj¹ce polskie w³adze o kolaboracjê z Niemcami, a Armiê Krajow¹ o stanie z broni¹ przy nodze podczas gdy ZSRR dÿwiga ca³y ciê ar wojny. Po raz kolejny PPR stara³a siê rozpêtaæ wojnê partyzanck¹ bez wzglêdu na poniesione straty. Trybuna Ch³opska wzywa³a: Twórzcie bojowe oddzia³y dla niszczenia mostów, szos, dróg kolejowych, samochodów i w ogóle sprzêtu wojennego wroga. W zieleni¹ spowitych lasach, w g¹szczu których mo na siê ukryæ, w zbo u i w rowie przydro nym, za ka dym krzakiem powinna czatowaæ ch³opska stra i, gdy nadarzy siê sposobnoœæ, niszczyæ wroga, konfiskowaæ broñ, ywnoœæ itp. 38 Postawa w³adz podziemnych wobec powstania t³umaczona by³a przez Trybunê Wolnoœci nastêpuj¹co: S¹ wreszcie tacy, którzy, prawda, nawo³uj¹ do zbrojenia i zbroj¹ siê rzeczywiœcie, ale czyni¹ to w tym celu, a eby po wojnie gwa³tem pochwyciæ w³adzê, a eby narody wci¹gn¹æ w now¹ wojnê, tym razem z Sowietami dla ich zniszczenia i zniewolenia. Bo przecie po zniszczeniu armii hitlerowskiej t. j. kiedy murzyn zrobi³ swoje, murzyn nie tylko mo e odejœæ, ale nale y po³amaæ mu ebra. 39 Wszystko co s³u y³o radzieckim celom wojskowym by³o s³uszne i uczciwe, a ka de odstêpstwo od linii wyznaczonej przez PPR spotyka³o siê z oskar eniami o reakcjê lub wspó³pracê z hitlerowcami. Koniec 1943 r. okaza³ siê prze³omowy dla PPR. W listopadzie Gestapo aresztowano Paw³a Findera, ostatniego ju cz³onka grupy inicjatywnej. W zwi¹zku z tym wytworzy³a siê, wzrastaj¹ca zreszt¹ przez ca³y 1943 r., przewaga krajowych dzia³aczy nad przyby³ymi z Moskwy. Kreml, chc¹c zachowaæ pe³n¹ kontrolê nad ruchem komunistycznym, przerzuci³ ju w lipcu do Warszawy agenta NKWD, Boles³awa Bieruta. Zosta³ on przewodnicz¹cym Krajowej Rady Narodowej 40 organu powsta³ego w sylwestrow¹ noc 1943 r. W zamyœle Gomu³ki KRN mia³a byæ przeciwwag¹ dla Polskiego Pañstwa Podziemnego, która mog³aby stwarzaæ pozory legalnej w³adzy, posiadaj¹cej krajowe korzenie, a po wejœciu Armii Czerwonej oficjalnie przej¹æ w³adzê 41. KRN pod Manifestem demokratycznych organizacji spo³eczno-politycznych i wojskowych, który w grudniu zapowiedzia³ utworzenie organu reprezentuj¹cego ca³y naród, podpisa³o siê dziewiêæ organizacji 42. Taki wybieg obliczony by³ na stworzenie wra enia realnego przedstawicielstwa ca³ego polskiego spo³eczeñstwa. W rzeczywistoœci organizacje te albo nie istnia³y, albo by³y jednoosobowymi ugrupowaniami lub te, na potrzebê chwili, zosta³y przywrócone do ycia przez ich by³ych cz³onków. KRN wyda³ 38 P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s Ibidem, s K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s Ibidem, s Disputatio Tom VIII Re imy 57

9 Pawe³ Szczepañski równie dekret powo³uj¹cy Armiê Ludow¹ (przemianowana Gwardia Ludowa), na której czele stan¹³ Micha³ Rola- ymierski 43 genera³ przedwojennego WP, skazany w II RP na karê wiêzienia za malwersacje finansowe, potem sowiecki agent 44. Powy sze dzia³ania, choæ mia³y uwiarygodniæ komunistów w oczach polskiego spo³eczeñstwa, w praktyce by³y tylko kolejnymi kadrowymi roszadami. Wrogie stanowisko organizacji niepodleg³oœciowych, traktowanie PPR jako radzieckiej ekspozytury czy nawet nik³e zainteresowanie parti¹ i jej programem te wszystkie trudnoœci znika³y wobec zbli aj¹cej siê Armii Czerwonej, której obecnoœæ na ziemiach polskich by³a ju tylko kwesti¹ czasu. Ponad Prawem 3 stycznia 1944 pod Rokitnem na Wo³yniu radzieckie wojska przekroczy³y przedwojenn¹ granicê Polski. GroŸba zajêcia ca³ego jej terytorium stawa³a siê coraz bardziej realna. Wobec powy szego KRN og³osi³a w marcu apel do Polaków, zapowiadaj¹cy rych³e nadejœcie wyzwolenia spod okupacji hitlerowskiej oraz zachêcaj¹cy do wstêpowania do Armii Ludowej. W maju tego roku delegacja KRN uda³a siê do Moskwy, gdzie zosta³a przyjêta przez Stalina, a nastêpnie uznana przez niego i ZPP za reprezentacjê narodu. Dwa miesi¹ce potem do ZSRR zosta³a przerzucona kolejna grupa pe³ni¹cych obowi¹zki Polaków, jak nazywano ich w kraju. Przy ich udziale 21 lipca powsta³ Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, na czele którego stan¹³ Edward Osóbka-Morawski. Nastêpnego dnia radio moskiewskie, w audycji ZPP, nada³o Manifest PKWN do narodu polskiego. W odezwie tej zapowiedziano m.in. powrót do konstytucji marcowej, zorganizowanie w³adzy w oparciu o system rad narodowych, a tak e okreœlenie przysz³ych zachodnich granic na Odrze. Jednoczeœnie nowa w³adza podpisa³a ze Stalinem umowê, na mocy której ustala³a wschodni¹ granicê z ZSRR na linii Curzona, bez Lwowa 45. PKWN mia³o odt¹d byæ organem wykonawczym KRN, która wci¹ pe³ni³a rolê jedynego legalnego reprezentanta spo³eczeñstwa. Powy sza legalnoœæ budzi jednak znaczne w¹tpliwoœci. Twórcy PKWN odrzucili w Manifeœcie konstytucjê kwietniow¹, uwa aj¹c j¹ za faszystowsk¹ i uchwalon¹ niezgodnie z prawem. ród³a legalnoœci swojej w³adzy dopatrywali siê natomiast w nieobowi¹zuj¹cej konstytucji marcowej, która, zdaniem komunistów, stanowi³a szansê powrotu do demokracji parlamentarnej 46. Jak zauwa a M. Korkuæ 47, powy sze stwierdzenia by³y nie tylko bezzasadne 43 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s A. Garlicki, Majowa, marcowa, kwietniowa, Tygodnik Polityka nr 11 / , s M. Korkuæ, Od ideologii antypañstwowej do fa³szywego legalizmu PRL [w:] M. Wenkler (red.), Koniec ja³tañskich z³udzeñ, Kraków 2007, s Disputatio Tom VIII Re imy

10 Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach z prawnego punktu widzenia (prawowity rz¹d RP wci¹ istnia³), lecz tak e wyczerpywa³y znamiona pojêcia zbrodni stanu zawartego w rozporz¹dzeniu Prezydenta Rzeczpospolitej z 11 lipca 1932 r. wprowadzaj¹cego Kodeks karny. Czeœæ szczególna rozporz¹dzenia wymienia m.in.: usi³owanie pozbawienia Pañstwa Polskiego niepodleg³ego bytu lub oderwania czêœci jego obszaru (art. 93 p. 1), usi³owanie zmiany przemoc¹ ustroju Pañstwa Polskiego (art. 93 p. 2), usi³owanie usuniêcia Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej lub zagarniecie jego w³adzy, albo wywarcie wp³ywu na jego czynnoœci przemoc¹ lub groÿb¹ bezprawn¹ (art. 94 p. 2), usi³owanie usuniêcia przemoc¹ Sejmu, Senatu, Zgromadzenia Narodowego, Rz¹du, Ministra lub S¹dów, albo zagarniêcie ich w³adzy (art. 95). Dodatkowo okreœlono, e karze podlega ten, kto w celu pope³nienia czynu z art. 93, 94 lub 95 porozumiewa siê z osob¹ dzia³aj¹c¹ w interesie obcego pañstwa lub organizacji miêdzynarodowej, albo gromadzi œrodki walki orê nej. Nietrudno zauwa yæ, e dzia³alnoœæ PPR, KRN, a w koñcu i PKWN wyczerpywa³a wiêkszoœæ, jeœli nie wszystkie znamiona zdrady stanu. Nowa w³adza, wprowadzana si³¹ i bez poparcia spo³ecznego, nie mog³a uchodziæ za legaln¹ w myœl konstytucji marcowej, na któr¹ siê powo³ywa³a. Co wiêcej ustawa zasadnicza z 1921 r. nie przewidywa³a w swojej treœci istnienia organów, takich jak KRN, a zatem nie mo na tu mówiæ o jakichkolwiek podstawach prawnych istnienia organów uznanych przez Moskwê. Uznawanie konstytucji kwietniowej za nieobowi¹zuj¹c¹ mia³o istotne znaczenie w strategii Stalina. W myœl ustawy zasadniczej z 1935 r. do jednej z prerogatyw prezydenta nale a³o wyznaczenie na czas wojny swojego nastêpcy (art. 13 p. 2b). Mechanizm ten zosta³ wykorzystany w obliczu niemieckiej agresji w 1939 r., umo liwiaj¹c zachowanie ci¹g³oœci w³adzy organów naczelnych RP. Rz¹d w Londynie, nieuznawaj¹cy zaboru kresów oraz wrogo nastawiony do PPR, by³ dla Kremla niewygodnym partnerem, wobec czego postanowiono podwa yæ legalnoœæ jego wyboru i funkcjonowania. Od chwili powstania PKWN Moskwa nie pragnê³a ju doprowadzaæ do rekonstrukcji gabinetu Miko³ajczyka, ale powiêkszyæ sk³ad Komitetu o wybranych przez siebie cz³onków londyñskiego rz¹du. Tym sposobem Stalin móg³ z ³atwoœci¹ pozbawiæ wp³ywu na politykê uznanych przez siebie za niewygodnych polityków, np. genera³a Sosnkowskiego. Konsekwencj¹ powy szych dzia³añ by³o cofniêcie uznania rz¹dowi londyñskiemu 5 lipca 1945 r. przez USA i Wielk¹ Brytaniê, a przyznanie go Tymczasowemu Rz¹dowi Jednoœci Narodowej. Jednak e, jak zauwa a M. Korkuæ 48, nawet w kontekœcie tego zdarzenia nie mo na mówiæ o definitywnym koñcu II RP, bowiem decyzje obcych pañstw nie s¹ w stanie zmieniaæ porz¹dku konstytucyjnego Polski. 48 Ibidem, s. 31 Disputatio Tom VIII Re imy 59

11 Pawe³ Szczepañski Wyzwolenie W lipcu 1944 r. Armia Czerwona sforsowa³a Bug ustalon¹ z PKWN now¹ granicê RP. Na zajêtych terenach krasnoarmiejcy dopuszczali siê rabunków i gwa³tów. Opró niali magazyny, sklepy, a tak e prywatne mieszkania, w których rekwirowali zegarki, spirytus, opa³ oraz domowe sprzêty. By wspomóc materialnie wyzwolicieli, PKWN wyda³o dekret nak³adaj¹cy na ludnoœæ obowi¹zek wojennych œwiadczeñ materialnych na rzecz Armii Czerwonej w postaci zbo a, ziemniaków, miêsa i siana 49. Jednoczeœnie trwa³a akcja NKWD wymierzona we wrogie w³adzy ludowej elementy. Na celowniku znaleÿli siê przede wszystkim o³nierze AK, którzy widz¹c fiasko akcji Burza, ukryli siê w lasach. Dzia³ania partyzanckie, jakie prowadzili dot¹d przeciwko nazistom, w nowych warunkach by³y praktycznie niemo liwe. Ocenia siê, i w lecie 1944 r. miêdzy Bugiem a Wis³¹ stacjonowa³o ok. 2,5 miliona o³nierzy radzieckich na 6 milionów ludnoœci cywilnej. Jakakolwiek akcja zbrojna oznacza³aby samobójstwo. W³adys³aw Gomu³ka dotar³ do Lublina 1 sierpnia 1944 r., a dwa dni póÿniej znaleÿli siê tam równie JóŸwiak oraz Bierut. Moskiewscy wys³annicy postanowili zreorganizowaæ PPR: w miejsce trójki kierowniczej powsta³o Biuro Polityczne KC PPR, w którego sk³ad weszli: Gomu³ka, Bierut, Zawadzki, Minc oraz Berman trzej ostatni pochodzili ze œrodowiska Centralnego Biura Komunistów Polskich. Stanowisko sekretarza partii pozosta³o natomiast w rêkach towarzysza Wies³awa, który znalaz³ uznanie w oczach Kremla 50. Zmianie uleg³o równie finansowanie aparatu partii 51 odt¹d koszty ponosi³o bezpoœrednio spo³eczeñstwo, które jednoczeœnie wci¹ pada³o ofiar¹ PPR-owskiego bandytyzmu. Ró nica polega³a na tym, e obecnie kierownictwo dysponowa³o specjalnymi grupami dokonuj¹cymi rabunków, a same zajmowa³o siê jedynie ewidencjonowaniem zdobyczy 52. Na terytoriach zajêtych w sierpniu 1944 r. przez Armiê Czerwon¹ uzurpatorskie PKWN rozpoczê³o tworzenie si³ bezpieczeñstwa podleg³ych Resortowi Bezpieczeñstwa Publicznego, które, we wspó³pracy z NKWD, mia³y za zadanie utrzymywaæ porz¹dek 53. Powsta³a tak e Milicja Obywatelska, rekrutuj¹ca g³ównie partyzantów AL, politycznych analfabetów, karierowiczów oraz kolaborantów niemieckich. W praktyce wy ej wymienione instytucje zajê³y siê, wespó³ z radzieckim wyzwolicielem, likwidacj¹ ujawnionych o³nierzy AK w ramach akcji Burza oddzia³y NKWD, WW, MO oraz si³y UBP 54, najczêœciej noc¹, otacza³y ca³e wsie, przeszukuj¹c zabudowania, prowadz¹c przes³uchania, rabuj¹c 49 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s Do tej pory finansowany by³ przez ZSRR oraz w wyniku ataków na ludnoœæ cywiln¹. 52 P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s Pod koniec 1944 r. MO liczy³o 15 tys. osób, UBP 3 tys., a WW obejmowa³o 4 bataliony. 60 Disputatio Tom VIII Re imy

12 Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach oraz dopuszczaj¹c siê gwa³tów. Aresztowanych wywo ono do by³ych nazistowskich obozów w Zamku Lubelskim, Majdanku, Krzesimowie, Nowinach, Poniatowej, a nawet deportowano w g³¹b Rosji 55. Trwa³ te przymusowy pobór m³odzie y do WP. Wobec jej oporu, czêstych ucieczek do lasu, jak i przypadków dezercji z istniej¹cych oddzia³ów, uda³o siê zwerbowaæ zaledwie 110 tysiêcy o³nierzy. W kolejnych miesi¹cach PKWN postanowi³o uj¹æ w ramy prawne ycie mieszkaj¹cych miêdzy Bugiem a Wis³¹ obywateli. 23 wrzeœnia zosta³ wprowadzony kodeks karny Wojska Polskiego, a 30 paÿdziernika wydano dekret o ochronie pañstwa przewiduj¹cy karê œmierci ze wszystkich jedenastu artyku³ów m.in. za próbê obalenia demokratycznego ustroju pañstwa, utrudnianie pracy KRN i PKWN, a nawet za posiadanie radia 56. W podobny sposób postanowiono równie zabezpieczyæ byt gospodarczy nowego pañstwa. 6 stycznia 1945 r. ukaza³ siê dekret PKWN o wymianie z³otych okupacyjnych na nowe 500 z³ na osobê. Tym samym okradziono spo³eczeñstwo z oszczêdnoœci, które ukrywa³o w czasach okupacji 57. Drakoñskie prawa oraz metody w³adzy starano siê zag³uszyæ wszechobecn¹ propagand¹ zapowiadaj¹c¹ szybk¹ i sprawiedliw¹ reformê roln¹ oraz odbudow¹ zniszczonego kraju. Jednak e nawet takie dzia³ania nie mog³y przykryæ podstawowej prawdy: samozwañcza w³adza nie przynosi³a niczego konstruktywnego drenowa³a tylko wycieñczon¹ latami okupacji ludnoœæ z pieniêdzy i ywnoœci, stosuj¹c przy tym quasi-nazistowskie metody. Spo³eczeñstwo Analizuj¹c postêpy przejmowania w³adzy przez w³adzê ludow¹ nie mo na pomin¹æ kwestii zwi¹zanych z kondycj¹ polskiego spo³eczeñstwa po II wojnie œwiatowej. Zarówno sama wojna, jak i póÿniejsze wydarzenia dokona³y trwa³ych zmian w strukturze ludnoœci Polski. Wœród najwa niejszych czynników maj¹cych wp³yw na polskie spo³eczeñstwo odnotowaæ nale y cztery podstawowe: œmieræ obywateli w wyniku dzia³añ wojennych oraz eksterminacji (w tym praktyczna likwidacja spo³ecznoœci ydowskiej, wysiedlenia i deportacje do obozów pracy w Niemczech oraz do gu³agów w ZSRR), przymusowa lub dobrowolna emigracja oraz przesiedlenia w wyniku zmiany granic pañstwowych. Szacuje siê, e Polska w czasie II wojny œwiatowej straci³a ok. 6 mln obywateli, z czego prawie 3 mln to ydzi. Straty te w stosunku do liczby ludnoœci w 1939 r. by³y najwiêksze wœród wszystkich pañstw bior¹cych udzia³ w konflikcie. Pod wzglêdem wykszta³cenia najbardziej ucierpia³a inteligencja, której zniszczenie sta³o siê priorytetem obu totalitarnych okupantów. Szacuje siê, e zginê³o 30% 55 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s Ibidem, s Ibidem, s Disputatio Tom VIII Re imy 61

13 Pawe³ Szczepañski pracowników naukowych, 57% adwokatów, 21,5% sêdziów i 39% lekarzy ogó³em 37,5% osób, które w okresie II RP zdoby³y wy sze wykszta³cenie wobec 30%, które zdoby³y œrednie i a 53,3% wœród absolwentów szkó³ zawodowych 58. Skutkiem powy szych strat by³a zmiana stopnia feminizacji spo³eczeñstwa o ile w 1938 r. na 100 mê czyzn przypada³o 105 kobiet, to w latach by³o ich ju Ponad pó³ miliona osób, które prze y³o wojnê, uleg³o trwa³emu inwalidztwu fizycznemu, a ok. 60 tysiêcy psychicznemu. Stres oraz niedo ywienie powodowa³y wzrost zachorowañ na gruÿlicê, dur brzuszny, schorzenia reumatyczne oraz wszelkiego rodzaju nerwice. Dodatkowo wspomnieæ nale y o alkoholizmie, podsycanym uprzednio przez okupantów, który po wojnie sta³ siê spo³eczn¹ plag¹ 60. W wyniku dzia³añ Niemiec oraz ZSRR ok. 6 mln Polaków musia³o opuœciæ swoje miejsce zamieszkania. W hitlerowskiej strefie okupacyjnej przesiedlenia objê³y 1,7 mln osób, a blisko 2 mln zosta³o wywiezionych do przymusowej pracy w III Rzeszy. Z kolei na terenie kontrolowanym przez Sowietów, przed agresj¹ Niemiec, w wyniku aresztowañ i deportacji do obozów pracy znajdowa³y siê 2 miliony Polaków 61. Z 24 mln osób, które prze y³y wojnê, a 5 mln pozostawa³o poza granicami kraju 62. Straty wojenne oraz masowe przesiedlenia sprawi³y, e polskie spo³eczeñstwo krañcowo ró ni³o siê od tego sprzed wojny. Przede wszystkim straci³o swój wielokulturowy charakter po wojnie Polacy stanowili ponad 95% mieszkañców wobec ok. 65% w okresie II RP. Kontakt z przedstawicielami innych narodowoœci czy grup etnicznych zosta³ bardzo ograniczony. Nie pozosta³o to bez wp³ywu na mentalnoœæ spo³eczeñstwa czasy wojny, kiedy zabijano za sam fakt bycia Polakiem czy Ukraiñcem natê y³y zjawiska antysemityzmu 63 i ksenofobii. Jednorodne spo³eczeñstwo sta³o siê jednak przede wszystkim ofiar¹ propagandy w³adzy ludowej, która, u ywaj¹c narodowych hase³ i strasz¹c powrotem Niemców, stara³a siê utrzymaæ kontrolê nad ludnoœci¹. Powy sze migracje, wynik³e czêœciowo ze zmiany granic, powodowa³y, e wielu ju nigdy nie wróci³o do rodzinnych stron. Zmuszeni osiedlaæ siê w innych miastach i wsiach, tworzyli w nich ma³o zwarte spo³ecznoœci, pozbawione korzeni i tradycji. Wycieñczenie wojn¹, zawód z powodu powtórnie utraconej niepodleg³oœci oraz strach przed okrucieñstwem nowego okupanta sprawia³y, e tylko nieliczni sprzeciwiali siê nowej w³adzy. Wiêkszoœæ stara³a siê chroniæ swoje rodziny, swój, czêsto przyniesiony na plecach, dobytek przed zupe³nym zniszczeniem. Tylko nieliczni zdobywali siê na otwarte wyst¹pienia przeciwko nowej w³adzy, co niejednokrotnie przyp³acali aresztowaniami, torturami i œmierci¹. Byli jednak 58 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s K. Kersten, Miêdzy wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska , Londyn 1993, s Ibidem, s Ibidem, s K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s Ibidem, s Disputatio Tom VIII Re imy

14 Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach równie i tacy, którym w³adza ludowa dawa³a mo liwoœci nieznanego dot¹d awansu. Wobec braków kadrowych zwykli lekarze zostawali ordynatorami szpitali, profesorowie gimnazjalni mieli otwart¹ drogê do kariery uniwersyteckiej, a robotnicy obejmowali stanowiska dyrektorów kopalñ 64. Poprawa statusu mia³a wi¹zaæ tych ludzi z re imem oraz prewencyjnie neutralizowaæ ich wrog¹ postawê wobec komunistów. Sprzyja³a temu równie propaganda: szafowano has³ami narodowymi i patriotycznymi, a za g³ówny cel, prócz walki z zaplutymi kar³ami, obierano odbudowê kraju. Wiele osób, które w normalnych warunkach nie przysta³yby z komunistami, w sytuacji zupe³nej ruiny pañstwa pragnê³o przywrócenia jego dawnej œwietnoœci, godz¹c siê tym samym na wspó³pracê z w³adz¹ ludow¹. Ja³tañskie obietnice 13 paÿdziernika 1944 r. odby³o siê w Moskwie spotkanie przedstawicieli rz¹du w Londynie z przedstawicielami PKWN, Churchillem oraz Stalinem. Poinformowano na nim Miko³ajczyka o decyzjach dotycz¹cych granic Polski, a które zapad³y ju w Teheranie. Miesi¹c póÿniej, gdy by³o ju jasne, e ani USA ani Wielka Brytania nie s¹ zainteresowane suwerennoœci¹ Polski, 22 listopada premier z³o y³ dymisjê swojego gabinetu. Nowy szef rz¹du, Tomasz Arciszewski, utrzyma³ tward¹ liniê wobec ZSRR, co doprowadzi³o do oziêbienia stosunków przez zachodnich aliantów z rz¹dem RP. Sytuacja londyñskiego rz¹du nie by³a ³atwa zaledwie miesi¹c wczeœniej otrzyma³ on informacjê o wynikach konferencji w Teheranie, a ju mia³o dojœæ do kolejnego spotkania Wielkiej Trójki w Ja³cie, na której przypieczêtowano los wschodniej granicy Polski. Wobec presji Stalina, zachodni alianci uznali stworzony przez niego Rz¹d Tymczasowy 65 (przekszta³cony 28 czerwca 1945 r. na konferencji w Moskwie w Tymczasowy Rz¹d Jednoœci Narodowej), jednoczeœnie wymuszaj¹c na Kremlu poszerzenie jego sk³adu o polityków emigracyjnych oraz przeprowadzenie wolnych wyborów 66 w krajach wyzwolonych przez Armiê Czerwon¹. Do dziœ budzi w¹tpliwoœci kwestia wiary USA i Wielkiej Brytanii w dotrzymanie tej obietnicy przez radzieckiego dyktatora wobec podobnych wolnych wyborów przeprowadzonych na terytoriach wcielonych do ZSRR w 1939 r. 67 W kraju zdawano sobie sprawê z niezwyk³ej wagi, jak¹ bêd¹ mia³y wybory. Gomu³ka na plenum KC PRR w lipcu 1944 r. stwierdza³: Wybory bêd¹ w du ej mierze w warunkach polskich plebiscytem za lub przeciw Zwi¹zkowi Radzieckiemu. (...) Jeœli do wyborów nie dokonamy wielkiej pracy uœwiadamiaj¹cej naród, to przy wyborach reakcja bêdzie mia³a du e szanse walki z nami jako 64 Ibidem, s W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s K. Kersten, Ja³ta w polskiej perspektywie, Londyn 1989, s W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski , Warszawa 2003, s Disputatio Tom VIII Re imy 63

15 Pawe³ Szczepañski z agentur¹ sowieck¹ 68. Jak widaæ, rodzimi komuniœci byli œwiadomi swojej s³abej pozycji oraz uczuæ, jakie budz¹ wœród spo³eczeñstwa. By zwiêkszyæ szanse na wyborczy sukces postanowili zbudowaæ wyborczy blok stronnictw demokratycznych, w sk³ad którego wesz³yby PPR, PPS, SL i SD 69. Rozpoczê³y siê te rozmowy z PSL, który zachêcano do wst¹pienia do bloku. Po raz kolejny odnoszono siê do ochrony demokracji i strze enia jej przed faszystowsko-ozonowymi si³ami reakcji. Ostro na polityka Miko³ajczyka oraz dystansowanie siê do pomys³u zblokowania list spotka³o siê z oskar eniami ze strony PPR o anarchizowanie ycia politycznego i gospodarczego w Polsce lutego 1946 r., wobec braku porozumienia w podstawowych kwestiach dotycz¹cych podzia³u mandatów, metod sprawowania w³adzy oraz przysz³oœci kraju, PSL zerwa³ rozmowy w sprawie wejœcia do listy ugrupowañ demokratycznych 71. W zwi¹zku z tym nast¹pi³ dwubiegunowy podzia³ partii na blok czterech stronnictw (PPR, PPS, SL i SD), kontrolowanych przez ZSRR oraz i demokratyczn¹ opozycjê reprezentowan¹ przez PSL oraz SP. Zerwanie rozmów postawi³o pod znakiem zapytania sens przeprowadzenia wyborów w nadchodz¹cym czasie. Jednak e wobec nacisku USA i Wielkiej Brytanii zapad³a decyzja o zorganizowaniu plebiscytu, w którym ludnoœæ mia³aby siê wypowiedzieæ na temat podstawowych zagadnieñ zwi¹zanych z bytem pañstwa 72. Na Sesji Plenarnej KRN (26-28 kwietnia 1946 r.) przyjêto jednog³oœnie ustawê o referendum ludowym, w którym mia³y zostaæ zadane trzy pytania: 1) Czy jesteœ za zniesieniem Senatu? 2) Czy chcesz utrwalenia w przysz³ej konstytucji ustroju gospodarczego wprowadzonego przez reformê roln¹ i unarodowienie podstawowych ga³êzi gospodarki narodowej z zachowaniem podstawowych uprawnieñ inicjatywy prywatnej? 3) Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic pañstwa polskiego na Ba³tyku, Odrze i Nysie u yckiej? 73 Powy sze pytania zosta³y u³o one po myœli komunistów nie zdradza³y one ich prawdziwych planów. Na karcie do g³osowania umieœciæ mo na by³o jedno, dwa i trzy skreœlenia oraz pozostawiæ czyst¹ kartê. Ostatnia opcja równowa na by³a z udzieleniem twierdz¹cej odpowiedzi na wszystkie trzy pytania. Odt¹d poparcie dla wszystkich trzech bêdzie, w propagandzie PPR, synonimem postêpu i bezpieczeñstwa kraju, a sprzeciw równy by³ poparciu dla reakcji. Datê wybo- 68 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s C. Osêkowski, Referendum 30 czerwca 1946 r. w Polsce, Warszawa 2000, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s. 24; Do dziœ historycy nie s¹ w stanie ustaliæ które stronnictwo wysunê³o pomys³ przeprowadzenia referendum. 73 Ibidem, s Disputatio Tom VIII Re imy

16 Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach rów ustalono na niedzielê, 30 czerwca 1946 r. miêdzy godzin¹ 7:00 a 21:00 74 w ten sposób stronnictwa mia³y 2 miesi¹ce by przekonaæ spo³eczeñstwo do swoich racji. Urna to jest taki pniak, wrzucisz <nie>, wychodzi <tak> %# Zbli aj¹ce siê referendum zaostrzy³o sytuacjê w kraju. Zarówno PPR, jak i PSL nie zamierza³y ust¹piæ pola przeciwnikowi. Oba ugrupowania za pomoc¹ wydawanych przez siebie pism oraz organizowania wieców i masówek stara³o siê pozyskaæ wyborców. Komuniœci ponadto u yli swoich starych, sprawdzonych metod: terrorem, k³amliw¹ propagand¹ i politycznymi morderstwami pragnêli uciszyæ przeciwników z PSL oraz zastraszyæ spo³eczeñstwo. Sekretarz generalny ludowców stwierdza³: Zabójstw, takich jak w okresie zimowym, obecnie nie ma, natomiast na wielk¹ skalê stosowane s¹ szykany, aresztowania, nêkania, wci¹ganie ludzi do wspó³pracy z UB. Ludzie nasi zwalniani s¹ z urzêdów administracyjnych, gospodarczych. (...) Istniej¹ silne tendencje do zlikwidowania naszych ludzi w radach narodowych (...). 76 Przeprowadzanie kampanii w tak trudnych warunkach by³o ryzykowne dla wszystkich cz³onków i potencjalnych wyborców PSL nieznani sprawcy bili do utraty przytomnoœci, a wsie sympatyzuj¹ce z Miko³ajczykiem palono 77. Mimo represji Polacy dobrze zdawali sobie sprawê z proweniencji KRN oraz z szansy jakie daje udzia³ w referendum. Za wyraz œwiadomoœci politycznej spo³eczeñstwa niech pos³u y, napisany prawdopodobnie na pocz¹tku czerwca 1946 r., wierszyk nieznanego autora: Œwietna u nas zawartoœæ, jednolity front, Bo sami nie wiemy, sk¹d siê wzi¹³ nasz rz¹d. Ka dy sobie gada, jakby sam to chcia³, Ale wszyscy wiemy, Stalin nam go da³. A towarzysz Stalin, wielkoduszny pan, Mo na go przy³o yæ do wszychciutkich ran Odebra³ nam Wilno, odebra³ nam Lwów, Lecz da³ Bieruta, mêdrca, szkoda s³ów. 78 Podstawowym problemem, przed jakim stan¹³ PSL, by³ stosunek do pytañ, jakie mia³y paœæ w referendum. Ostatecznie ustalono, e ludowcy bêd¹ zachêcaæ do udzielenia w g³osowaniu przecz¹cej odpowiedÿ na pierwsze pytanie i twierdz¹cej 74 A. Garlicki, Pu³kownik Pa³kin raportuje, Tygodnik Polityka nr 3 / , s J. Wrona, Kampaniawyborczai wybory do Sejmu Ustawodawczego19 stycznia1947, Warszawa1999, s K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s A. Garlicki, Pu³kownik Pa³kin raportuje, Tygodnik Polityka nr 3 / , s. 68; We wsi W¹wolnica ko³o Pu³aw spalono 101 budynków mieszkalnych i ponad 400 gospodarczych, a dwie osoby zginê³y w p³omieniach. By³o to dzia³anie bez precedensu zaledwie rok po wojnie polskie spo³eczeñstwo znów musia³o obawiaæ siê o swoje ycie. 78 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s Disputatio Tom VIII Re imy 65

17 Pawe³ Szczepañski na dwa pozosta³e 79. By³o to wynikiem nie tyle rzeczywistego poparcia dla drugiej izby, lecz chêæ odró nienia siê do zblokowanych stronnictw i wyra enia sprzeciwu wobec metod PPR. Jednoczeœnie PSL namawia³o do masowego udzia³u w g³osowaniu, widz¹c w tym szansê udaremnienia przejêcia w³adzy przez komunistów. Partia Miko³ajczyka, wykorzystuj¹c przewidziane w ustroju demokratycznym mo liwoœci, organizowa³a wiece oraz pogadanki, na których skupia³a siê na prezentacji swojego programu. Kolportowa³a tak e ulotki, rozkleja³a plakaty oraz tworzy³a chwytliwe wierszyki maj¹ce zachêciæ ludnoœæ do sprzeciwu wobec likwidacji Senatu. Oto jeden z nich: Tylko kaczka, g³upi ptak, Mówi ci¹gle tak, tak, tak. M¹dry cz³owiek wie, co chce I na pierwsze mówi: NIE. 80 W odpowiedzi na to PPR rozpêta³o napastliw¹ propagandê pod has³em 3 x tak. W szyfrogramie wojewódzkich urzêdów informacji i propagandy z 13 czerwca instruowano: Wygl¹d miast, miasteczek i osiedli winien znajdowaæ siê pod znakiem jedynie i wy³¹cznie referendum. Wobec tego ca³y czas i wszêdzie rozbrzmiewaæ powinny has³a: Chcesz Polski praworz¹dnej tak; chcesz Polski bogatej i sprawiedliwej tak; 3 x tak to Polska praworz¹dna, sprawiedliwa i suwerenna. Mo na by³o te odwrotnie: Nie chcesz rz¹dów wielkich fabryk; nie chcesz powrotu obszarnika; górniku nie chcesz powrotu baronów wêglowych na kopalnie g³osuj trzy razy tak. 81 Wydawa³o siê, e zag³osowanie 3 x tak, które przyniesie w³¹czenie ziem zachodnich, rozwi¹ e wszystkie problemy i stanie siê przyczyn¹ nowoczesnoœci i potêgi Polski: Dymi¹ siê polskich fabryk kominy Nad Odr¹, Nys¹, K³odzkiem, Szczecinem, W ³opocie bia³o-czerwonych flag Niech zagrzmi nasze potê ne TAK! 82 Jednak e podstawow¹ cech¹ kampanii przedreferendalnej PPR by³o potêgowanie antyniemieckich nastrojów oraz rozbudzenie wœród ludnoœci strachu przed powrotem nazistowskiego okupanta: Niemcy znów œpiewaj¹ Deutschland Deutschland uber alles i Horst Wessel Lied, dziœ, kiedy nie brak na œwiecie si³, które chêtnie pos³u y³yby siê Niemcami, wynagradzaj¹c ich cudzym kosztem, pomyœl tylko przez chwilê, jak ci nasi przyjaciele oceniliby wiêkszoœæ na nie 83. Komuniœci 79 C. Osêkowski, Referendum 30 czerwca 1946 r. w Polsce, Warszawa 2000, s Œwiat Wiedzy, Tom Historia Œwiata, s K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s thread&order=0&thold= K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s Disputatio Tom VIII Re imy

18 Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach wykorzystywali nie tylko obawy przed powrotem wczeœniejszych w³aœcicieli, ale tak e ewolucjê stanowiska anglosaskich sojuszników wobec zmian granicznych. W duchu obrony ojczyzny przed obcymi starali siê odwo³ywaæ równie do patriotycznych uczuæ. Najbardziej cyniczn¹ prób¹ osi¹gniêcia powy szego celu by³o wykorzystanie postaci gen. Sikorskiego: Zw³oki gen. W³adys³awa Sikorskiego spoczn¹ na wieki w ziemi ojczystej g³osuj 3 x tak. Ustawa o g³osowaniu ludowym przewidywa³a, e przeprowadzone zostanie przez aparat wykonawczy g³osowania ludowego, który tworzyli Generalny Komisarz G³osowania Ludowego oraz okrêgowe i obwodowe komisje g³osowania. Przyjêto pionow¹ podleg³oœæ tych organów: Generalny Komisarz sprawowa³ nadzór nad czynnoœciami komisji okrêgowych, z kolei ich przewodnicz¹cy nadzorowali prace komisji obwodowych 84. PPR, zdaj¹c sobie sprawê ze s³abego poparcia wœród spo³eczeñstwa i mo liwej klêski, postanowi³o dzia³aæ. Taktyka komunistów opiera³a siê na obsadzie organów g³osowania oraz aparatu terenowego Generalnego Komisarza (instruktorów i inspektorów) 85. Ponadto na poziomie obwodów powo³ano komitety PPR sk³adaj¹ce siê ze wszystkich zamieszka³ych na danym terenie cz³onków partii. Ich zadaniem by³o stworzenie grup agitatorów, do którzy, grupach osobowych, zajmowaæ siê mieli okreœlon¹ grup¹ rodzin 86. Innym sposobem przebiegu referendum i zapewniania sobie korzystnego wyniku by³a dba³oœæ o odpowiedni sk³ad komisji wyborczych. Zgodnie z przepisami, gdy nie uda³o siê ustaliæ sk³adu komisji w ustawowym terminie, jej cz³onków wybiera³ przewodnicz¹cy, zwykle cz³onek PPR. W ten sposób, wed³ug danych urzêdów bezpieczeñstwa, bezpoœrednio przed referendum 83% cz³onków komisji okrêgowych stanowili cz³onkowie PPR, PPS, SL i SD. Podobna sytuacja przedstawia³a siê w komisjach obwodowych, które okaza³y siê kluczowe w procesie póÿniejszego fa³szowania wyników. Na komisji w 7493 przewodnicz¹cymi by³y osoby z ramienia partii zblokowanych wobec 461 z PSL i 91 z SP 87. Resztê stanowili ludzie zwerbowani przez UB, którego dzia³ania stanowi³y równie wa ny element w procesie manipulacji rezultatami referendum. W skali kraju do ochrony g³osowania skierowano ³¹cznie funkcjonariuszy MO, ORMO, KBW, UB, WP 88 podleg³ych utworzonej w marcu 1946 r. Pañstwowej Komisji Bezpieczeñstwa. Wy ej wymienione s³u by mia³y udzielaæ wszelkiej pomocy przedstawicielom bloku demokratycznego oraz strzec ca³ego procesu wyborczego przed wci¹ aktywnym podziemiem niepodleg³oœciowym 89. Dodatkowymi zadaniem dla wojska by³a praca agitacyjna. Organizowa³o ono wiece, prowadzi³o kolporta materia³ów propagandowych oraz przeprowadza³o rozmowy indywidualne. 84 C. Osêkowski, Referendum 30 czerwca 1946 r. w Polsce, Warszawa 2000, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s. 49. Disputatio Tom VIII Re imy 67

19 Pawe³ Szczepañski Zebrania zazwyczaj odbywa³y siê przed koœcio³ami, sklepami oraz szko³ami w czasie jarmarków, targów oraz wiêkszych zebrañ ludnoœci. Scenariusz wiecu zwykle sk³ada³ siê z dwóch zasadniczych czêœci: najpierw wystêpowa³ oficer WP, czasami równie przedstawiciel w³adzy cywilnej, oraz stara³ siê przekonaæ zgromadzonych do g³osowania na 3 x Tak. Nastêpnie pada³y pytania, na które organizatorzy nie zawsze potrafili udzieliæ odpowiedzi, np. Jaka bêdzie granica wschodnia? Na jaki numer g³osowaæ aby nie g³osowaæ na komunistów? Kim by³ przed wojn¹ Bierut? Dlaczego przeprowadza siê obecnie aresztowania? Czy bêd¹ wywózki na Sybir? Czy w Polsce bêd¹ ko³chozy? Czy w Polsce bêdzie konstytucja sowiecka? 90. W sumie zorganizowano 19 tysiêcy wieców, w których uczestniczy³o oko³o 4,5 mln osób. G³osowanie na ogó³ rozpoczê³o siê o godzinie 7: Od samego pocz¹tku odnotowywano wiele nieprawid³owoœci, wœród których do najczêstszych nale- a³y: pomijanie czêœci mieszkañców przy tworzeniu list wyborczych, umieszczanie na listach osób zmar³ych, dodawanie na listy osób, które nie by³y zameldowane lub nie istnia³y oraz braki kart do g³osowania. Podczas oddawania g³osów dochodzi³o równie do wielu nieprzewidzianych wypadków, np. ostrzeliwania lokali wyborczych przez partyzantów z niepodleg³oœciowego podziemia, zabijania cz³onków komisji obwodowych bêd¹cych cz³onkami lub popieraj¹cymi PPR, bojkotu referendum przez ca³e wsie, oraz tworzenia siê przed lokalami olbrzymich kolejek uniemo liwiaj¹cych przeprowadzenie g³osowania. Frekwencja w skali kraju by³a wysoka o godzinie 18:00 wynosi³a a 80% 92. Taki wynik mo liwy by³ dziêki zainicjowanym przez m.in. ksiê y oraz so³tysów zorganizowanych wyjœæ do lokali wyborczych, a tak e akcji dowo enia wyborców do urn 93. Wraz z koñcem g³osowania rozpoczê³a siê akcja fa³szowania wyników. Zgodnie z prawem w komisjach obwodowych, po zamkniêciu lokali, mia³o dojœæ do liczenia g³osów. Jednak e, z obawy przed ujawnieniem prawdziwych wyników przed cz³onkami PSL, w 40% przypadków przewieziono je od razu do urzêdów gminy lub starostw powiatowych pod siln¹ eskort¹ UB i WP 94. Obliczanie wyników odbywa³o siê pod presj¹ s³u b oraz wojska, tote czêsto ju na etapie obwodów zosta³y one czêœciowo sfa³szowane i to w obecnoœci ludowców 95. Najprostsz¹ metod¹ manipulacji wynikami by³o dosypywanie do urn czystych kartek, oznaczaj¹cych glosowanie 3 x Tak. Takie dzia³anie doprowadza³o jednak do przewy - szenia liczby zameldowanych w obwodzie mieszkañców przez liczbê kart, tote chwytano siê innych sposobów. Powszechne by³o przerabianie znaków minus 90 Ibidem, s Ibidem, s. 116; W kilku miejscowoœciach zanotowano nawet godzinne odchylenia. 92 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s. 127; Zdarza³o siê, e cz³onkowiepsl, nakazem przewodnicz¹cegokomisji, zmuszeni byli staæ kilka metrów od osób licz¹cych g³osy. 68 Disputatio Tom VIII Re imy

20 Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach na plus w przypadkach, gdy nie by³o odpowiedzi tak lub nie lub uniewa - niania g³osów, gdy na karcie znajdowa³y siê sporz¹dzane przez wyborców napisy 96. Nastêpnie urny z kartami przewo ono do powiatów, gdzie ju bez adnej kontroli komuniœci dopuszczali siê fa³szerstw. Przed og³oszeniem wyników spo³eczeñstwo by³o przekonane o pora ce bloku. Wnioskowano tak na podstawie w³asnych spostrze eñ, jak równie notatek sporz¹dzonych z przebiegu liczenia g³osów przez cz³onków PSL i SP. Mimo tych przypuszczeñ powszechne by³o odczucie, e referendum zostanie sfa³szowane. Oficjalne wyniki z 11 lipca 1946 r. potwierdzi³y te obawy. Wed³ug Generalnego Komisarza G³osowania Ludowego na pierwsze pytanie pad³o 68% odpowiedzi twierdz¹cych, na drugie 77,2%, a na trzecie a 91,4% twierdz¹cych 97. Sta³o siê jasne, e grono uzurpatorów nie zamierza oddawaæ raz zagrabionej w³adzy. Mocarstwa zachodnie nie przejawi³y wiêkszego zainteresowania faktem sfa³szowania wyników referendum. Sta³o siê to czêœciowo wskutek, zainspirowanego przez w³adze, pogromu kieleckich ydów, który, w kontekœcie ujawnienia zbrodni Holocaustu, zniechêci³ miêdzynarodow¹ opiniê spo³eczn¹ do Polski i jej losu 98. W œwietnie odtajnionych po latach dokumentów wynik referendum przedstawia siê nastêpuj¹co: na pierwsze pytanie pad³o 26,9% odpowiedzi twierdz¹cych, na drugie 42%, a na trzecie 66,9% 99. Choæ cz³onkowie PPR spodziewali siê niekorzystnego rezultatu, to nie s¹dzili, e bêdzie on a tak tragiczny 100. Po przeanalizowaniu b³êdów oraz niedoci¹gniêæ zaczêli planowaæ kolejne wyborcze fa³szerstwo, maj¹ce zapewniæ im w³adzê, a ZSRR nieograniczone wp³ywy. Polskie spo³eczeñstwo z kolei, wykazuj¹c siê dojrza³oœci¹ polityczn¹, wyczu³o zagro enie i stanê³o w obronie wartoœci narodowych i religijnych. Niestety, po sukcesie wyborczym komunistów niewiele osób mia³o z³udzenia co do przysz³oœci kraju. W³adzy raz zdobytej nie oddamy nigdy 19 sierpnia 1946 r. ambasada USA w Warszawie z³o y³a polskiemu MSZ notê, w której stwierdzi³a, e amerykañski rz¹d nie ponosi adnej odpowiedzialnoœci za referendum, natomiast do³o y wszelkich starañ by wybory zosta³y przeprowadzone zgodnie z demokratycznymi standardami 102. Tego samego dnia podobny 96 Ibidem, s. 128; Zwykle by³y to has³a wyra aj¹ce stosunek wyborców do w³adz, ¹dania zwrotu utraconych ziem wschodnich, a tak e teksty o antypolskim charakterze. 97 Ibidem, s A. Garlicki, Straszni ydzi, Tygodnik Polityka nr 27 / , s C. Osêkowski, Referendum 30 czerwca 1946 r. w Polsce, Warszawa 2000, s Ibidem, s S³owa autorstwa Gomu³ki wypowiedziane wobec Miko³ajczyka w czerwcu 1945 r. w Moskwie, ród³o: J. Wrona, Kampania wyborcza i wybory do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947, Warszawa 1999, s Ibidem, s. 17 i 103. Disputatio Tom VIII Re imy 69