Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok

Transkrypt

1 Załącznik do uchwały nr XXV/276/2012 Rady Miasta Zamość z dnia 28 grudnia 2012 r. Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Prezydent Miasta Zamość Wydział Kultury i Spraw Społecznych Urzędu Miasta Zamość

2 Wstęp I. Podstawa prawna i merytoryczna programu II. Diagnoza problemów narkomanii w mieście Zamościu III. Adresaci programu IV. Cele programu V. Zadania programu VI. Zasady finansowania i realizacja programu VII. Kontrola realizacji Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 2

3 Wstęp Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok wpisuje się w cele i zadania zawarte w Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Miasta Zamość w latach oraz kierunki na , przyjętej uchwałą nr XXV/274/04 Rady Miejskiej w Zamościu z dnia 27 września 2004 r. Program realizuje następujące cele Strategii : Cel główny 1. Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Cel główny 2. Zintegrowany system wsparcia osób i rodzin. Cel główny 4. Poprawa jakości życia mieszkańców. I. Podstawa prawna i merytoryczna programu Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok opracowano na podstawie : 1. Ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii ( tekst jednolity Dz. U. z 2012 r. poz. 124). 2. Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jednolity Dz. U. z 2012 r. poz ). 3. Ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (tekst jednolity Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 225 z późn. zm). 4. Ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych ( Dz. U. Nr 94, poz. 651 z późn zm). 5. Ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej ( tekst jednolity Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz z późn. zm.). 6. Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. Nr 49, poz. 887 z późn. zm.). 7. Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół ( Dz. U. z 2012 r. poz. 997). 8. Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem ( Dz. U. Nr 26, poz. 226). Dokumenty krajowe, regionalne i lokalne z realizacją których koresponduje realizacja Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok : 1. Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata (rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 marca 2011 r. ). 2. Narodowy Program Zdrowia na lata (uchwała nr 90/2007 Rady Ministrów z dnia 15 maja 2007 r.). 3. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego (rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r.). 4. Wojewódzki Program Przeciwdziałania Narkomanii i HIV/AIDS na lata Miejski Program Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata (uchwała nr XV/166/2012 Rady Miejskiej w Zamościu z dnia 30 stycznia 2012 r.). 6. Gminny program wspierania rodziny na terenie miasta Zamość w latach (uchwała nr XXII/227/2012 Rady Miasta Zamość z dnia 24 września 2012 r. ). Cele oraz działania ujęte w Programie określone zostały na podstawie wytycznych zawartych w Krajowym Programie Przeciwdziałania Narkomanii na lata i diagnozy problemów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych w mieście. Powyższe cele odzwierciedlają zadania dla gmin określone w art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii: Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 3

4 1) zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych i osób zagrożonych uzależnieniem, 2) udzielanie rodzinom, w których występują problemy narkomanii, pomocy psychospołecznej i prawnej, 3) prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej, edukacyjnej oraz szkoleniowej w zakresie rozwiązywania problemów narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie zajęć sportowo rekreacyjnych dla uczniów, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo wychowawczych i socjoterapeutycznych, 4) wspomaganie działań instytucji, organizacji pozarządowych i osób fizycznych, służących rozwiązywaniu problemów narkomanii, 5) pomoc społeczną osobom uzależnionym i rodzinom osób uzależnionych dotkniętym ubóstwem i wykluczeniem społecznym i integrowanie ze środowiskiem lokalnym tych osób z wykorzystaniem pracy socjalnej i kontraktu socjalnego. Cel Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok jest tożsamy z celem Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata i brzmi: Ograniczenie używania narkotyków i związanych z tym problemów społecznych i zdrowotnych. Cel ogólny Krajowego Programu ma być realizowany w następujących obszarach: 1. Profilaktyka. 2. Leczenie, rehabilitacja, ograniczanie szkód zdrowotnych i reintegracja społeczna. 3. Ograniczenie podaży. 4. Współpraca międzynarodowa. 5. Badania i monitoring. W Krajowym Programie określono kierunki działań dla samorządów lokalnych, które powinny być uwzględniane przy konstruowaniu gminnych programów. W obszarze profilaktyki wspieranie rozwoju programów profilaktyki uniwersalnej, selektywnej i wskazującej, podnoszenie wiedzy lokalnej społeczności w zakresie problemów narkomanii oraz podnoszenie kwalifikacji zawodowych osób zaangażowanych w działalność profilaktyczną. W obszarze leczenia, rehabilitacji, ograniczania szkód zdrowotnych i reintegracji społecznej samorządy terytorialne realizować powinny działania zmierzające do poprawy jakości życia osób używających narkotyków szkodliwie i osób uzależnionych. Istotne dla formułowania celów i zadań lokalnych programów w obszarze profilaktyki uzależnień jest przypomnienie definicji podstawowych pojęć. Odpowiednio do stopnia zagrożenia profilaktyka uzależnień prowadzona jest na trzech poziomach: profilaktyka uniwersalna, selektywna oraz wskazująca. Profilaktyka uniwersalna ukierunkowana na całe populacje. Są to działania adresowane do całych grup bez względu na stopień indywidualnego ryzyka występowania problemów alkoholowych, problemów narkotykowych lub innych problemów psychicznych. Profilaktyka selektywna ukierunkowana na jednostki i grupy zwiększonego ryzyka. Ten poziom profilaktyki jest adresowany do jednostek lub grup, które ze względu na swoją sytuację społeczną, rodzinną, środowiskową lub uwarunkowania biologiczne są narażone na większe od przeciętnego, ryzyko wystąpienia problemów alkoholowych, narkotykowych lub/ i innych zaburzeń zdrowia psychicznego. Profilaktyka wskazująca ukierunkowana na jednostki (lub grupy) wysokiego ryzyka demonstrujące pierwsze symptomy problemów alkoholowych, narkotykowych, pierwsze objawy zaburzeń psychicznych. Są to działania profilaktyczne adresowane do osób (grup osób), które mają bardzo wysoki indywidualny poziom ryzyka rozwoju problemów Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 4

5 i jednocześnie demonstrują wczesne symptomy problemów alkoholowych/narkotykowych lub /i innych problemów psychicznych. Profilaktyka jest jednym z elementów w strukturze działań dotyczących rozwiązywania problemów zdrowotnych. Miejsce profilaktyki w ochronie zdrowia przedstawia poniższy schemat: promocja zdrowia» profilaktyka» leczenie» postępowanie po leczeniu Istotne są także kolejne definicje przytoczone za Krajowym Biurem ds. Przeciwdziałania Narkomanii. Narkomania - stałe lub okresowe używanie w celach niemedycznych środków odurzających lub substancji psychotropowych albo środków zastępczych, w wyniku czego może powstać lub powstało uzależnienie od nich. Narkotyk substancja psychoaktywna inna niż alkohol i tytoń; termin narkotyk obejmuje substancje nielegalne, a także niektóre legalne, jak leki psychotropowe oraz substancje wziewne (kleje, benzyny), używane w celu odurzenia się. Osoba uzależniona osoba, która w wyniku używania środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych albo używania ich w celach medycznych znajduje się w stanie uzależnienia od tych środków lub substancji. Osoba zagrożona uzależnieniem osoba, u której zespół zjawisk psychicznych i oddziaływań środowiskowych stwarza wysokie prawdopodobieństwo powstania zależności od środków odurzających lub substancji psychotropowych, albo osoba sporadycznie używająca środków odurzających lub substancji psychotropowych albo środków zastępczych. Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 r. uwzględnia kierunki dla jednostek samorządu terytorialnego ujęte w Krajowym Programie oraz przewiduje kontynuację działań podjętych w latach ubiegłych i poszukiwanie nowych propozycji profilaktycznych i pomocowych. Przy konstruowaniu programu uwzględniono również stan lokalnych zasobów instytucjonalnych i kadrowych umożliwiających prowadzenie działalności profilaktycznej i naprawczej. Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok jest współrealizowany z Miejskim Programem Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na 2013 rok. II. Diagnoza problemów narkomanii w mieście Zamościu Diagnoza problemów narkomanii służy przede wszystkim dostosowaniu polityki miasta w zakresie rozwiązywania problemów uzależnień do lokalnych potrzeb. Diagnoza ma charakter dynamiczny i wymaga stałej aktualizacji. Służy temu monitoring problemu narkotyków i narkomanii w środowisku lokalnym. Monitoring dostarcza nie tylko danych do ciągłej aktualizacji diagnozy, ale również danych do ewaluacji podejmowanych działań. Monitoring na potrzeby opracowania i ewaluacji Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii odbywa się m.in. poprzez: zbieranie i analizę danych statystycznych różnych instytucji, służb i organizacji, w tym Policji, Miejskiego Centrum Pomocy Rodzinie, podmiotów prowadzących działalność leczniczą, placówek oświatowych, Sądu, Stacji Sanitarno Epidemiologicznej, Głównego Urzędu Statystycznego, lokalne badania ankietowe ( badanie z 2011 r. Diagnoza uzależnień od substancji psychoaktywnych oraz przemocy Korporacja Badawcza Pretendent Sp. z o.o. z Wrocławia ), Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 5

6 lokalne badania jakościowe ( badanie z 2011 r. rodziców, nauczycieli i pedagogów szkolnych w ramach Diagnoza uzależnień od substancji psychoaktywnych oraz przemocy, Korporacja Badawcza Pretendent Sp. z o.o. z Wrocławia ), ogólnopolskie i regionalne badania ilościowe i jakościowe. Rozpowszechnienie używania substancji psychoaktywnych w szczególności wśród młodzieży W opinii dorosłych Polaków problem narkomanii nie należy do najważniejszych problemów społecznych. Jednak większość dostrzega ryzyko szkód związanych z używaniem substancji psychoaktywnych, a także posiada świadomość szczególnego zagrożenia młodzieży. Ponadto większość społeczeństwa nie wyraża pozwolenia na używanie narkotyków oraz ich legalizację. W Polsce najbardziej rozpowszechnioną substancją nielegalną była marihuana, drugą w kolejności amfetamina, trzecią pod względem powszechności używania - ecstasy. Leki uspokajające i nasenne stosowane bez przepisu lekarza znajdują się na drugim miejscu pod względem popularności wśród dorosłych mieszkańców Polski. Eksperymentowanie z lekami jednak spadło na przestrzeni W przypadku marihuany, amfetaminy, ecstasy odnotowano wzrost używania (Używanie substancji psychoaktywnych w Polsce, Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii, 2011). Z badań wojewódzkich wynika, że narkomania traktowana jest jako jeden z ważnych problemów społecznych, ale mniej ważny niż alkoholizm. Przedstawiciele zamojskich instytucji i organizacji pozarządowych, działających w sferze szeroko rozumianych spraw społecznych w badaniu zrealizowanym w 2010 r. narkomanię umieścili na 6 miejscu wśród najważniejszych (14) problemów społecznych w mieście. Dorośli mieszkańcy miasta w 2011 r. w ramach projektu socjologicznego Diagnoza uzależnień od substancji psychoaktywnych oraz przemocy (N=400) ocenili narkomanię jako nieważny problem społeczny. Badani Zamościanie (w 2011 r.) o używanie narkotyków twierdząco odpowiedzieli na poziomie niecałego procenta. 100% ankietowanych nigdy nie sięgnęło po środki działające podobnie do narkotyków dopalacze. 95% respondentów zadeklarowało, że są przeciwni stosowaniu narkotyków a 96% stosowaniu dopalaczy. 73% uważa, że osoby posiadające narkotyki, dopalacze powinny być karane. Badania w Zamościu pokazały, że większość osób deklaruje negatywną postawę wobec narkotyków co jest bardzo pozytywnym zjawiskiem w kontekście planowania działań profilaktycznych. Głównym źródłem informacji na temat konsekwencji spożywania alkoholu, palenia papierosów i używania narkotyków jest telewizja oraz prasa. W razie problemu z nałogiem Zamościanie najchętniej zwróciliby się do rodziny (39%) oraz do specjalisty do spraw uzależnień (20%). Z badań ogólnopolskich realizowanych metodologią ESPAD w 2011 r. wynika, że najbardziej popularne substancje nielegalne, po które sięga młodzież, to marihuana i haszysz. Do używania przetworów konopi przyznało się 24,3% latków i 37,3% latków. W obu przypadkach stanowiło to wzrost w stosunku do wyników z 2007 r. Wśród substancji nielegalnych na drugim miejscu pod względem rozpowszechnienia używania uplasowała się amfetamina. Odnotowano tendencję spadkową w rozpowszechnianiu doświadczeń z lekami. Nastąpił wzrost dostępności przetworów konopi oraz tendencja spadkowa dostępności substancji syntetycznych. Niepokojący jest spadek rozpowszechniania przekonań o dużym ryzyku związanym z używaniem przetworów konopi, nawet jeśli mowa o używaniu regularnym. Z Diagnozy używania substancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież województwa lubelskiego (badanie zrealizowano w 2009 r.) wynika, że 16% uczniów doświadczyło już inicjacji narkotykowej. 84% twierdzi, że nigdy nie zażywało żadnych środków odurzających narkotyków. Niemal połowa uczniów (47%) w momencie inicjacji Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 6

7 narkotykowej miała więcej niż 15 lat. 37% miało wtedy między 13 a 15 lat. Inicjacja narkotykowa 29% uczniów odbyła się na zabawie szkolnej, a 24% - na podwórku ze znajomymi. 19% pierwszy narkotyk zażyło na imprezie, a 13% - na dyskotece. Głównym powodem sięgnięcia przez uczniów po narkotyki była ciekawość. Aż 79% właśnie z tego powodu zażyło je po raz pierwszy. 41% uczniów chciało się lepiej bawić, co piąty (20%) natomiast zrobił to z nudy, a 12% - z chęci przypodobania się znajomym. Największą popularnością wśród uczniów cieszy się marihuana/haszysz (50% wskazań) lub alkohol z marihuaną (19%). Niemal połowa uczniów (48%) deklaruje, że ich kontakt z narkotykami był jednorazowy. 33% z kolei przyznaje, że zażywa je rzadziej niż raz w miesiącu, a 19% - robi to częściej. Podstawowym źródłem wiedzy uczniów na temat skutków zażywania narkotyków jest telewizja (74%) oraz Internet (63%). Często informacje takie trafiają do uczniów za pomocą prasy (50%), a także od nauczycieli (49%) i rodziców (44%). Uczniowie zostali również zapytani, czy znają osobiście osobę, która rozprowadza narkotyki. Co czwarty uczeń przyznał, że zna takie osoby, a 72% nie dysponuje taką wiedzą. Aż 37% ankietowanych uczniów deklaruje, iż nie wiedzą, w jakim miejscu najłatwiej zaopatrzyć się w narkotyki. Spośród konkretnych miejsc, najwięcej, bo 30% wskazań, uzyskała dyskoteka. 13% uczniów kupiłoby narkotyki na podwórku, 7% - zrobiłoby to w szkole, 5% - zamówiło przez Internet, a 3% - przez telefon. Ponad połowa ankietowanych uczniów (53%) jest przekonanych, że narkotyków nie należy nawet próbować. Kolejne 17% zwraca uwagę na fakt, że należy postępować z nimi ostrożnie, a 18% uczniów przyznaje każdemu prawo do samodzielnego decydowania czy chce podjąć próbę ich zażycia czy nie. W 2011 r. zostało zrealizowane w Zamościu badanie Diagnoza uzależnień od substancji psychoaktywnych oraz przemocy (szkoła podstawowa N=364, gimnazjum N= 754, szkoła ponadgimnazjalna N = 1258), w którym 15% uczniów przyznało się do zażywania narkotyków, a spośród tych którzy nie próbowali do tej pory narkotyków 16% bierze pod uwagę ich spróbowanie. Są to wyniki bardziej pozytywne w stosunku do badań wojewódzkich z 2009 r. Na pytanie o wiek inicjacji narkotykowej najwięcej padło odpowiedzi wskazujących kategorię najstarszą czyli powyżej 15 lat 8%. Inicjacja narkotykowa uczniów odbyła się najczęściej ze znajomymi na podwórku i w czasie imprezy towarzyskiej. W ostatnich latach zmienia się miejsce używania środków. Obecnie szkoła i inne placówki szkolno wychowawcze są mniej popularne niż miejsca wypoczynku i rekreacji oraz mieszkania prywatne. Podobnie jak na terenie województwa według zamojskich uczniów również najłatwiej zaopatrzyć się w narkotyki na dyskotece. Główny powód sięgnięcia przez uczniów po narkotyki to ciekawość. Najbardziej popularna wśród uczniów jest marihuana. Niepokoi fakt, że 2,4% badanych uczniów zażywa narkotyki kilka razy w tygodniu i częściej. Ponad połowa ankietowanych w pytaniu o opinię na temat narkotyków stwierdziła, że nie należy ich nawet próbować. 55 % popiera karalność za posiadanie narkotyków. Bardzo istotne były pytania z dziedziny profilaktyki. Okazało się, że w przypadku kłopotów z wszelkimi substancjami psychoaktywnymi, młodzi ludzie szukają pomocy w gronie najbliższych (rodzice i przyjaciele). Badanie wskazało jednak, że w szkole są osoby, które w ocenie uczniów potrafią pomóc w razie problemów z używkami. Ponad połowa badanych brała udział w zajęciach profilaktycznych. Najwyżej uczniowie oceniają pogadanki z wychowawcą oraz zajęcia warsztatowe z psychologiem, pedagogiem lub innym specjalistą. W ocenie ponad połowy młodzieży zajęcia profilaktyczne w szkole nie spełniają zamierzonych celów i jest to bardzo duże wyzwanie w zakresie planowania i realizacji szkolnych programów profilaktyki. Oszacowanie problemowych użytkowników narkotyków W oparciu o dane dotyczące leczenia z 2009 r. przeprowadzono badanie mające oszacować liczbę osób problemowo zażywających narkotyki z zastosowaniem metody porównawczej w ramach ogólnokrajowego badania społeczeństwa w 2010 r. Na podstawie Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 7

8 wyników tego badania liczbę osób problemowo zażywających narkotyki można w Polsce ocenić na (2,1 3,8 na 1000 mieszkańców w wieku od 15 do 64 lat), co stanowi spadek w porównaniu z danymi szacunkowymi z 2005 r., według których liczba osób problemowo zażywających narkotyki wynosiła Najważniejsze zagrożenia zdrowotne dla problemowych użytkowników narkotyków obejmują: ryzyko zakażenia żółtaczką typu B i C, HIV, gruźlicą oraz ryzyko przedawkowania narkotyku. Udzielanie świadczeń zdrowotnych osobom uzależnionym od narkotyków prowadzone jest przez sieć placówek ambulatoryjnych i stacjonarnych tj. poradnie leczenia uzależnień, oddziały detoksykacyjne, oddziały dzienne, oddziały leczenia uzależnień w strukturach szpitala, ośrodki rehabilitacji średnio i długoterminowej oraz w oddziałach dla osób uzależnionych w zakładach karnych. Na obszarach pozbawionych specjalistycznych placówek leczenia pomoc można otrzymać również w poradniach zdrowia psychicznego lub poradni leczenia uzależnienia od alkoholu ( 16 - krotnie wyższa dostępność w porównaniu z placówkami leczenia uzależnienia od narkotyków). O skali problemowego używania narkotyków mówią dane zawarte w poniższej tabeli. Tabela 1. Choroby psychiczne. Zachorowalność i chorobowość liczby bezwzględne dla powiatu zamojskiego i miasta Zamość Wyszczególnienie Zachorowalność Chorobowość Zaburzenia spowodowane 2009 używaniem innych substancji psychoaktywnych Źródło: Informator Statystyczny Ochrony Zdrowia Województwa Lubelskiego Danych na temat problemowych użytkowników narkotyków na terenie Zamościa dostarcza liczba osób, które leczą się w trybie ambulatoryjnym w Poradni Leczenia Uzależnień. Trudno jest natomiast oszacować wielkość ukrytej populacji problemowych użytkowników. Obserwacja dynamiki osób leczących się w Poradni wskazuje że od 2005 r. do 2010 r. następował sukcesywny wzrost. Natomiast można przyjąć, że w latach liczba pacjentów wskazujących miasto jako miejsce swojego zamieszkania utrzymywała się na stałym poziomie. W 2011 r. nastąpił znaczny spadek w stosunku do 2010 r. Tabela 2. Leczeni w trybie ambulatoryjnym ( zaburzenia spowodowane używaniem psychoaktywnych) środków Wyszczególnienie Ogółem grupy F11 F19 wg ICD - 10 z tego osoby zamieszkałe w mieście Leczeni po raz pierwszy w życiu z tego osoby zamieszkałe w mieście Leczeni po raz pierwszy w życiu w wieku 0-18 lat z tego osoby zamieszkałe w mieście Źródło: NZOZ Centrum Zdrowia Psychicznego w Zamościu. Dane przygotowane na podstawie sprawozdań MZ -15 W tym miejscu należy wskazać, że w lokalnym badaniu ilościowym wśród dorosłej populacji mieszkańców z 2011 r. aż 23% badanych udzieliło odpowiedzi, że spotkało na Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 8

9 terenie Zamościa narkomanów tzn. ludzi, którzy są uzależnieni od narkotyków lub używają ich regularnie w sposób rodzący poważne problemy. Następstwa używania środków psychoaktywnych dotyczą całych rodzin oraz środowiska społecznego. Są to zaburzenia adaptacyjne oraz objawy współuzależnienia w rodzinach problemowych użytkowników. Poniższa tabela ilustruje liczbę osób zdiagnozowanych jako współuzależnione, które korzystały z pomocy Poradni Leczenia Uzależnień w Zamościu. Tabela 3. Liczba osób zdiagnozowanych jako współuzależnione, które zostały przyjęte w Poradni Leczenia Uzależnień w Zamościu (zaburzenia spowodowane używaniem środków psychoaktywnych) Wyszczególnienie Współuzależnienie Źródło: NZOZ Centrum Zdrowia Psychicznego w Zamościu Należy zwrócić uwagę, że liczba członków rodzin korzystających z pomocy specjalistycznej utrzymuje się prawie na tym samym poziomie w latach Przestępczość narkotykowa W ramach systemu sprawozdawczości policyjnej zbierane są dane o przypadkach łamania ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. W obrazie przestępczości przeciwko postanowieniom ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii szczególne miejsce zajmują przestępstwa popełniane przez osoby niepełnoletnie. Poniższa tabela ilustruje dane agregowane przez Komendę Miejską Policji w Zamościu w przedmiotowym zakresie. Tabela 4. Liczba przestępstw przeciwko postanowieniom ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii ( z 1997 r. i 2005 r.) Lata Postępowania Przestępstwa Podejrzani wszczęte zakończone stwierdzone ogółem nieletni Źródło: Komenda Miejska Policji w Zamościu Analizując dane policyjne trudno mówić o występowaniu trwałej tendencji w zakresie przestępstw przeciwko ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii. W 2007 r. nastąpił wyraźny spadek przestępstw stwierdzonych w stosunku do 2006 r. jednak kolejny 2008 r. przyniósł gwałtowny ich wzrost, po czym nastąpił kolejny spadek i kolejny wzrost, który utrzymuje się przez ostatnie dwa lata przyjęte do analizy. Poniższa tabela przedstawia liczbę osób skazanych prawomocnie dla terenu działania Sądu Rejonowego w Zamościu z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii z 1997 r. i 2005 r. Tabela ilustruje także odsetki jakie stanowią skazani z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii do ogólnej liczby skazanych. Z zestawień tych wynika, że na przestrzeni ostatnich trzech lat odsetek ten utrzymuje się na tym samym poziomie. Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 9

10 Tabela 5. Skazani z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii Lata Skazani ogółem Skazani z ustawy Odsetek skazanych z ustawy Odsetek skazanych z ustawy w kraju ,36% 2,3% ,92% 3,3% ,88% 4,0% ,99% 4,4% ,75% 4,9% % 4,9 % % % % Źródło: Sąd Rejonowy w Zamościu II Wydział Karny Konsekwencje zdrowotne i społeczne Zgony z powodu przedawkowania narkotyków Do najbardziej dramatycznych konsekwencji używania narkotyków należą zgony z powodu przedawkowania. Źródłem danych o zgonach jest rejestr zgonów Głównego Urzędu Statystycznego. Liczba śmiertelnych przedawkowań zarejestrowana w rejestrze zgonów w populacji ogólnej wskazuje na tendencję malejącą w ostatnich latach, chociaż w 2009 r. łączna liczba zgonów związanych z narkotykami wyniosła 247, a ogólna tendencja w zakresie zgonów związanych z narkotykami jest malejąca od 2002 r., kiedy to zarejestrowano 324 przypadki takich zgonów. W ostatnich latach liczba zgłoszonych przypadków waha się od 214 przypadków w 2007 r. do 247 w roku Według rejestru na terenie miasta Zamościa w latach miało miejsce 14 takich przypadków. Jest to bardzo mało w odniesieniu do średniej umieralności z powodu przedawkowania w Polsce. Poniżej w tabeli znajdują się zestawienia umieralności z powodu przedawkowania w Polsce i Zamościu. Tabela 6. Umieralność z powodu przedawkowania narkotyków Lata Polska Zamość Źródło: Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii i Główny Urząd Statystyczny Powyższe dane w zakresie statystyki krajowej obejmują definicje przyjmowane w ramach europejskiego systemu monitorowania problemu narkotyków i narkomanii. Inne konsekwencje Nierozerwalnie z problematyką używania środków psychoaktywnych wiąże się zagadnienie zakażenia wirusami HCV i HIV. W 2010 r. w Polsce liczba nowo zgłaszanych przypadków zakażeń wirusem HIV wśród osób przyjmujących narkotyki drogą iniekcji nadal wykazywała tendencję spadkową (w 2006 r.: 124 przypadki; w 2007 r.: 88 przypadków; w 2008 r.: 53 przypadki; w 2009 r.: 53 przypadki; w 2010 r.: 34 przypadki). Istnieje jednak ryzyko niedoszacowania liczby przypadków, ponieważ często zdarza się, że droga Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 10

11 przenoszenia pozostaje niewyjaśniona. W 2010 r. występowanie HIV wśród 657 badanych osób przyjmujących narkotyki drogą iniekcji oszacowano w Polsce na 6,8%. Jeśli chodzi o zakażenia przewlekłym zapaleniem wątroby typu B, w 2009 r. zgłoszono 744 przypadki o znanej drodze przenoszenia, natomiast tylko sześć przypadków wiązało się z przyjmowaniem narkotyków drogą iniekcji. Spośród 1318 zgłoszonych w Polsce w 2010 r. przypadków zakażenia przewlekłym zapaleniem wątroby typu C o znanym czynniku ryzyka, w około 134 przypadkach stwierdzono możliwość przeniesienia wskutek przyjmowania narkotyków drogą iniekcji. W województwie lubelskim liczba zakażeń wirusem HIV utrzymuje się na stałym poziomie, corocznie notuje się kilkanaście nowych przypadków. Od 1985 r. do końca 2009 r. w województwie lubelskim zarejestrowano 363 osoby zakażone. Analizując dane liczbowe dotyczące nowych zakażeń wirusem HIV w latach w województwie lubelskim, w tym zakażeń w związku z używaniem narkotyków, można zauważyć począwszy od 2002 r. sukcesywny spadek udziału liczby zakażonych narkomanów w ogólnej liczbie zakażonych. Z danych przekazanych przez Wojewódzką Stację Sanitarno- Epidemiologiczną w Lublinie wynika, iż na terenie miasta Zamościa w latach odnotowano 24 zakażenia wirusem HCV, nie odnotowano z kolei zakażeń wirusem HIV. Żadna jednak z zakażonych osób nie wskazała w wywiadzie faktu iniekcyjnego zażywania narkotyków. W 2008 r. odnotowano 1 osobę zakażoną HIV oraz 5 nowo wykrytych zakażeń HCV (zachorowań na WZW typu C nie odnotowano). W 2009 r. nie odnotowano osób zakażonych HIV, natomiast 2 zachorowania na WZW typu C. W 2010 r. nie było zakażeń HIV ale jeden przypadek HCV jednak nie związany z iniekcyjnym zażywaniem narkotyków. W 2011 r. również nie było zakażeń HIV, zarejestrowano 3 przypadki zakażeń HCV nie związanych z iniekcyjnym zażywaniem narkotyków. Z danych przekazanych przez szpitale działające w naszym mieście wynika, że w 2010 r. pomocy medycznej udzielono 3 osobom będącym pod wpływem narkotyków natomiast w W 2011 jedna osoba hospitalizowana była z powodu schorzeń mającymi związek z nadużywaniem narkotyków. Marginalizacja społeczna i readaptacja Osoby uzależnione i zagrożone uzależnieniem są szczególnie zagrożone wykluczeniem społecznym. Uzależnienie i towarzyszące temu problemy, w tym zachowania kryminogenne, bezdomność, wykluczenie z rynku pracy, niesatysfakcjonujące pełnienie ról społecznych prowadzą do marginalizacji społecznej osób uzależnionych. O marginalizacji społecznej problemowych użytkowników narkotyków świadczą przede wszystkim dane z Miejskiego Centrum Pomocy Rodzinie w Zamościu w sprawie liczby osób objętych pomocą społeczną z powodu narkomanii. Poniżej znajdują się dane dotyczące ilości rodzin, które korzystają z pomocy społecznej w związku z występowaniem problemu narkomanii. Dane te wskazują, że problem narkomanii jest marginalnym powodem przyznawania pomocy społecznej. Dla porównania przedstawiono ogólną liczbę rodzin korzystających z pomocy materialnej oraz rodzin z problemem alkoholowym. Tabela 7. Liczba rodzin objętych pomocą społeczną w formie materialnej z powodu narkomanii i alkoholizmu Lata Ogółem Rodziny z problemem alkoholowym Rodziny z problemem narkomanii Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 11

12 Źródło: Miejskie Centrum Pomocy Rodzinie w Zamościu Zadania z zakresu readaptacji społecznej osób uzależnionych od narkotyków w Zamościu zgodnie z ustawą o pomocy społecznej realizuje Miejskie Centrum Pomocy Rodzinie. Centrum kieruje osoby uzależnione po zakończonym programie terapeutycznym do Klubu Integracji Społecznej. W latach skierowano tam w sumie trzy osoby. W 2011 r. jedna osoba uzależniona w wyniku zawartego kontraktu socjalnego podjęła leczenie. Dostępność nielegalnych substancji psychoaktywnych Dane na temat cen narkotyków na nielegalnym rynku dostarczają informacji na temat podaży i popytu na tego rodzaju środki. Z publikacji Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii wynika, że na polskim rynku narkotykowym dominują przetwory konopi oraz amfetamina. Używanie heroiny, a szczególnie kokainy jest o wiele mniej rozpowszechnione. Informacje o cenach narkotyków otrzymujemy od instytucji zajmujących się walką z nielegalnym rynkiem. Kluczową instytucją w zbieraniu tych danych jest Policja. Z dostępnych policyjnych danych detaliczne ceny najniższe, najwyższe i modalne narkotyków w 2009 r. kształtowały się następująco : marihuana 7 euro ( minimalna 4, maksymalna 12), haszysz 7 euro (4-13), heroina 50 euro, (25 90), kokaina 60 euro (32 65), amfetamina 9 euro (5 25), ecstasy 3 euro (2 7), LSD 6 euro (3 11). Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii w raporcie w 2010 r. zaryzykowało hipotezę o zmniejszeniu się dostępności narkotyków (Nielegalny rynek oraz redukcja podaży na narkotyki, Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii 2010). W 2010 r. przedstawiciele instytucji z zakresu szeroko pojętej polityki społecznej w zakresie tzw. postrzeganej dostępności narkotyków ocenili, że dla przeciętnego osiemnastolatka w Zamościu najłatwiejsze byłoby zdobycie marihuany. Z badań zrealizowanych w 2011 r. wynika, że aż 20% badanych uczniów wie, do kogo może się zwrócić po narkotyki, a także 20% deklaruje, że może taką wiedzę zdobyć, aż 13% ankietowanych zna na terenie Zamościa miejsca, w których można kupić dopalacze. Zasoby do prowadzenia działalności profilaktycznej i pomocowej 1. Poradnia Leczenia Uzależnień ul. Partyzantów 5 2. Punkt informacyjno konsultacyjny ul. Sienkiewicza 22 (budynek Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w Zamościu) 3. Zamojskie Stowarzyszenie Ochrony Zdrowia Psychicznego ul. Partyzantów 5 4. SP ZOZ Szpital Neuropsychiatryczny w Lublinie ul. Abramowicka 2 5. NZOZ MONAR Ośrodek Rehabilitacyjno Readaptacyjny w Majdanie Kozic Dolnych 6. Młodzieżowy Ośrodek Terapii i Readaptacji Powrót z U w Cholewiance 7. Urząd Miasta Zamość Wydział Kultury i Spraw Społecznych Rynek Wielki 4 8. Miejskie Centrum Pomocy Rodzinie ul. Lwowska 57 i ul. Partyzantów 3 9. Ośrodek Interwencji Kryzysowej ul. Sadowa 51 A Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 12

13 10. Klub Integracji Społecznej ul. Św. Piątka Poradnia Psychologiczno Pedagogiczna Nr 1 ul. Okrzei Środowiskowe Ogniska Wychowawcze TPD - ul. Zamoyskiego 32 B - ul. Konopnickiej 6 - ul. Orzeszkowej 28 - ul. Peowiaków 68 A - ul. Staszica Świetlica Środowiskowa Nasz Drugi Dom ul. Zamoyskiego 48 A 14. Świetlica Środowiskowa Przytulny Kąt ul. Lwowska Świetlica Środowiskowa Słoneczny Promyk ul. Obronna Świetlica Socjoterapeutyczna ul. Podchorążych Placówki oświatowe 18. Instytucje kultury i organizacje społeczno - kulturalne 19. Ośrodek Sportu i Rekreacji ul. Królowej Jadwigi 8 oraz stowarzyszenia sportowe 20. Komenda Miejska Policji ul. Prym. St. Wyszyńskiego Straż Miejska Rynek Wielki Sąd Rejonowy ul Akademicka Podmioty lecznicze 24. Powiatowa Stacja Sanitarno Epidemiologiczna Na terenie Zamościa mamy małą liczbę organizacji pozarządowych specjalizujących się w realizacji projektów z obszaru przeciwdziałania narkomanii. III. Adresaci programu Adresatami programu są wszyscy mieszkańcy miasta Zamościa, a w szczególności: 1) dzieci i młodzież, 2) rodzice, opiekunowie i wychowawcy, 3) użytkownicy narkotyków oraz osoby uzależnione, 4) rodziny osób z problemem narkotykowym, 5) pracownicy podmiotów działających na terenie Zamościa, a zajmujący się zawodowo lub służbowo profilaktyką i rozwiązywaniem problemów uzależnień. IV. Cele programu Cel główny Ograniczenie używania narkotyków i związanych z tym problemów społecznych i zdrowotnych Cele szczegółowe 1. Zmniejszenie rozmiarów uszkodzeń zdrowia spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych. 2. Ograniczenie zaburzeń życia rodzinnego i społecznego wywołanych używaniem substancji psychoaktywnych. 3. Ograniczenie używania substancji psychoaktywnych szczególnie wśród dzieci i młodzieży. 4. Monitorowanie problemów narkotykowych i narkomanii. Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 13

14 W ramach powyższych celów przyjmuje się następujące działania. Cel 1 V. Zadania programu Zmniejszenie rozmiarów uszkodzeń zdrowia spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych Sposób realizacji: 1. Współpraca z placówkami zajmującymi się leczeniem i rehabilitacją osób uzależnionych. 2. Wspieranie działalności środowisk wsparcia dla osób uzależnionych. 3. Realizacja programu terapii grupowej dla rodziców i dorosłych członków rodzin osób dotkniętych problemem narkotykowym. 4. Motywowanie do podjęcia leczenia. 5. Podnoszenie kwalifikacji zawodowych osób prowadzących leczenie i rehabilitację. 6. Zakup i upowszechnianie materiałów edukacyjnych, informujących o istocie uzależnień. * 7. Upowszechnianie informacji o placówkach leczniczych i rehabilitacyjnych, prowadzących programy redukcji szkód zdrowotnych oraz programy reintegracji społecznej.* 8. Prowadzenie punktu informacyjno konsultacyjnego z zakresu problemów narkotykowych. Wskaźniki : - liczba pacjentów objętych leczeniem w trybie ambulatoryjnym, - liczba pacjentów pierwszorazowych leczących się w trybie ambulatoryjnym, - liczba osób uczestniczących w programie dla rodziców i dorosłych członków rodzin osób dotkniętych problemem narkotykowym, - liczba osób korzystających z usług punktu konsultacyjno informacyjnego, - liczba i nakład materiałów informacyjno -edukacyjnych. Cel 2 Ograniczenie zaburzeń życia rodzinnego i społecznego wywołanych używaniem substancji psychoaktywnych Sposób realizacji: 1. Prowadzenie Ośrodka Interwencji Kryzysowej.* 2. Budowanie systemu współpracy i wymiany informacji między instytucjami zajmującymi się problemem wykluczenia społecznego. 3. Diagnozowanie przez pracowników socjalnych sytuacji w rodzinach dotkniętych problemem narkomanii. 4. Udzielanie pomocy osobom uzależnionym i rodzinom osób uzależnionych dotkniętym ubóstwem i wykluczeniem społecznym i integrowanie tych osób ze środowiskiem lokalnym z wykorzystaniem pracy socjalnej i kontraktu socjalnego, poprzez działania realizowane przez Miejskie Centrum Pomocy Rodzinie. Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 14

15 Wskaźniki : - liczba osób korzystających z pomocy Ośrodka Interwencji Kryzysowej z powodu problemu narkomanii, - liczba rodzin dotkniętych problemem narkomanii, którym udzielono pomocy z wykorzystaniem pracy socjalnej i kontraktu socjalnego, - liczba rodzin dotkniętych problemem narkomanii, którym udzielono pomocy materialnej, - liczba osób uzależnionych, które w wyniku zawartego kontraktu socjalnego podjęły leczenie, - liczba osób uzależnionych od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu programu psychoterapii, uczestniczących w programach obejmujących reintegrację społeczną i zawodową. Cel 3 Ograniczenie używania substancji psychoaktywnych szczególnie wśród dzieci i młodzieży Sposób realizacji: 1. Realizacja uniwersalnych programów profilaktycznych, w szczególności programów, które uzyskały rekomendację Krajowego Biura do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii, Ministerstwa Edukacji Narodowej lub Instytutu Psychiatrii i Neurologii.* 2. Realizacja programów profilaktyki narkomanii adresowanych do rodziców. 3. Realizacja programów profilaktyki selektywnej i wskazującej, adresowanych do różnych grup docelowych, przede wszystkim do młodzieży używającej eksperymentalnie lub okazjonalnie środków odurzających, w tym realizacja programu FreD. FreD jest programem profilaktyki selektywnej, opartym o metodę krótkiej interwencji profilaktycznej z wykorzystaniem podejścia motywującego i skierowanego do młodych osób używających narkotyków. 4. Organizacja szkoleń dla pracowników placówek oświatowych i opiekuńczo wychowawczych i wsparcia dziennego.* 5. Organizacja szkolenia w zakresie problematyki narkomanii podnoszącego kwalifikacje różnych grup zawodowych mających styczność z problemowymi użytkownikami narkotyków. 6. Realizacja środowiskowych programów alternatywnych wobec uzależnień, adresowanych do dzieci i młodzieży, promujących życie bez alkoholu i innych środków psychoaktywnych.* 7. Realizacja przez zamojskie instytucje kultury programów alternatywnych wobec uzależnień adresowanych do dzieci i młodzieży, opartych na idei konstruktywnego wykorzystania czasu wolnego poprzez aktywność kulturalną.* 8. Realizacja przez uczniowskie kluby sportowe środowiskowych i pozalekcyjnych zajęć sportowych i sportowo - rekreacyjnych.* 9. Realizacja programów socjoterapeutycznych dla dzieci i młodzieży wraz z dożywianiem poprzez prowadzenie świetlic socjoterapeutycznych. * Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 15

16 10. Realizacja programów obejmujących w szczególności zajęcia socjoterapeutyczne, terapeutyczne, korekcyjne, kompensacyjne, logopedyczne dla dzieci i młodzieży z grup ryzyka wraz z dożywianiem uczestników w placówkach wsparcia dziennego.* 11. Organizacja wypoczynku letniego dla dzieci i młodzieży z grup ryzyka w formie kolonii i obozów, przebiegających z realizacją programu profilaktycznego na podstawie naboru, którego dokonuje Miejskie Centrum Pomocy Rodzinie w Zamościu. * 12. Organizacja wypoczynku letniego w miejscu zamieszkania dla dzieci i młodzieży, w szczególności z grup ryzyka z realizacją programu profilaktycznego pod hasłem Lato w mieście * 13. Organizacja imprez i innych przedsięwzięć dla dzieci i młodzieży wraz z tradycyjnymi upominkami/paczkami pod hasłem Mikołaj dla każdego.* 14. Zakup i upowszechnianie materiałów informacyjno - edukacyjnych z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki narkomanii.* 15. Udział w ogólnopolskich i regionalnych kampaniach informacyjno edukacyjnych oraz organizacja lokalnych kampanii oraz współpraca z mediami. 16. Promocja poradni internetowej oraz poradnictwa w ramach Ogólnopolskiego Telefonu Zaufania. 17. Ograniczanie dostępności narkotyków. Wskaźniki : - liczba dzieci, młodzieży, rodziców i kadry pedagogicznej uczestniczących w działaniach profilaktyki uniwersalnej realizowanych w ramach szkolnych programów profilaktyki, - liczba zrealizowanych rekomendowanych programów profilaktycznych oraz liczba ich adresatów, - liczba świetlic socjoterapeutycznych i innych placówek wsparcia dziennego wraz z liczbą dzieci objętych pomocą tych placówek, - liczba programów z zakresu profilaktyki selektywnej i wskazującej oraz liczba ich uczestników, - liczba szkoleń i innych form podnoszących kwalifikacje i umiejętności na temat standardów programów i strategii profilaktycznych oraz metod ich ewaluacji oraz liczba adresatów tych szkoleń, liczba podmiotów będących organizatorami wypoczynku letniego oraz liczba uczestników form wyjazdowych i w miejscu zamieszkania, liczba adresatów projektów pod hasłem Mikołaj dla każdego, - liczba i nakład materiałów informacyjno edukacyjnych, - liczba zrealizowanych kampanii, - ceny narkotyków na nielegalnym rynku. Cel 4 Monitorowanie problemów narkotykowych i narkomanii Sposób realizacji: 1. Zbieranie i analiza danych statystycznych, dotyczących problemu narkotyków i narkomanii, w tym: zgłaszalności do leczenia oraz korzystania z innych rodzajów pomocy i wsparcia, zgonów związanych z narkotykami, zakażenia HIV i HCV wśród osób używających narkotyków w iniekcji, naruszenia ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 16

17 2. Realizacja badań i innych form służących monitorowaniu problemów narkotykowych. * Wskaźniki - liczba przygotowanych diagnoz. VI. Zasady finansowania i realizacja programu 1. Źródłem finansowania zadań wynikających z Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii są dochody z opłat za korzystanie z wydanych zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych, a także środki będące w posiadaniu instytucji, służb i organizacji pozarządowych, realizujących przypisane im ustawowo lub statutowo zadania w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów narkomanii. Na realizację zadań ujętych w programie planuje się wydatkować w 2013 r. kwotę zł. z dochodów własnych Miasta, pochodzących z opłat za zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych. 2. Zadania Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii realizowane są równolegle w ramach Miejskiego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na 2013 rok, a przez to finansowane również w ramach tego programu. 3. Koordynację realizacji programu prowadzi Wydział Kultury i Spraw Społecznych Urzędu Miasta Zamość. 4. O zlecenie realizacji zadania mogą ubiegać się miejskie jednostki organizacyjne, organizacje pozarządowe i podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz inne instytucje i osoby fizyczne. 5. Zlecanie zadań ujętych w programie nastąpi zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa. 6. Podmioty realizujące zadania programu : 1) składają sprawozdanie z realizacji zadania, 2) są zobowiązane do każdorazowego zamieszczania informacji o źródle dofinansowania lub finansowania zadania. 7. Analiza ryzyka: ograniczone zasoby kadrowe, brak realizatorów poszczególnych zadań. VII. Kontrola realizacji Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii Prezydent Miasta Zamość przedkłada Radzie Miasta Zamość sprawozdanie z realizacji programu do końca I kwartału 2014 roku. Gwiazdką (*) zaznaczone zostały działania wspólne dla Miejskiego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii, finansowane w całości lub w głównej części ze środków budżetu Miasta Zamość, zaplanowanych na realizację Miejskiego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 17

18 Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na 2013 rok Strona 18