Spotkania z Małym Księciem. Wykorzystanie sztuki w pracy pedagogicznej z dziećmi

Transkrypt

1

2

3 Spotkania z Małym Księciem Wykorzystanie sztuki w pracy pedagogicznej z dziećmi

4

5 Małgorzata Kapłon Spotkania z Małym Księciem Wykorzystanie sztuki w pracy pedagogicznej z dziećmi Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2006

6 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006 Adiustacja: Anna Czelakowska Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska ISBN ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) , fax (012) Wydanie I, Kraków 2006

7 Spis treści Wstęp... 9 Rozdział I Wychowanie przez sztukę Wychowanie jako kształcenie do rozwoju i wartości Twórczy charakter działalności dziecka Istota wychowania przez sztukę Rozdział II Scenariusze sytuacji edukacyjnych integrujących działania w obrębie dziedzin sztuki, oparte na Małym Księciu Antoine, a de Saint-Exupéry Etap I Spotkanie bohaterów Etap II Na planecie Małego Księcia Etap III Podróże międzyplanetarne Etap IV Wędrówka po Ziemi Etap V Rozstanie bohaterów... 74

8 6 Spis treści Rozdział III Oddziaływania wychowawczo-dydaktyczne na kształtowanie się osobowości dzieci w procesie wychowania przez sztukę Dziecięca interioryzacja wartości i emocji oparta na sztuce Powiązanie plastyki z innymi dziedzinami sztuki Piosenka jako obszar aktywności dziecięcej Dziecięca ekspresja zainspirowana muzyką Łączenie sztuki z zabawami interakcyjnymi Uogólnienia i wnioski Bibliografia Aneks

9 Wszystkim moim dzieciom

10

11 Wstęp Przygotowuję się dobrze do pracy, gdyż błędem jest myśleć, że sztuka to rzecz łatwa. H. Toulouse-Lautrec Na początku XXI wieku szczególną wagę zyskuje wiedza towarzysząca dojrzałej osobowości człowieka, a także relacje międzyludzkie. Potrzebne stają się jednostki o skrystalizowanym poczuciu własnej i kulturowej tożsamości; osoby kreatywne, empatyczne, otwarte i odpowiedzialne, o szerokich kompetencjach komunikacyjnych. Jak zauważa słynny futurolog A. Toffler, od ludzi oczekuje się, że w pracy wykorzystywać będą nie tylko swe zdolności umysłowe, ale także uczucia, intuicje i wyobraźnię 1. Jest on przekonany, że naturalnymi zwolennikami przemian są jednostki ceniące odmienność i niezależność. Pedagogika nieustannie poszukuje nowych sposobów wspierania i doskonalenia rozwoju człowieka. W momencie uznania twórczości za nieodłączny atrybut człowieczeństwa włączyła się do dyskusji nad kreatywnością, gdyż odpowiednie warunki do ukształtowania tak pożądanej obecnie, wszechstronnej osobowości mogą stworzyć tylko nauczyciele świadomi kulturotwórczego sensu edukacji, nauczyciele kreatywni i odważni. Współcześni pedagodzy za najważniejsze uznają stwarzanie dziecku warunków do rozwoju osobowości oraz przybliżanie mu świata wartości uznawanych za uniwersalne, a wśród nich wartości tradycyjnych: prawdy, dobra i piękna. W dalszej kolejności wymieniane są sprawności, a dopiero na końcu 1 A. Toffler, H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Zysk i S-ka, Poznań 1996, s. 56.

12 10 Wstęp wiadomości. Praca pedagogiczna jest skierowana na dziecko jako podmiot i indywidualność, a różne zabiegi edukacyjne stosowane w jej trakcie mają doprowadzić do zintegrowania się w nim przez poznanie, doświadczanie i przeżywanie elementów rzeczywistości w aspekcie motywacyjnym, działaniowym i intelektualnym. Istotę tej pracy stanowi możliwość poznania wielopłaszczyznowej i wielowątkowej rzeczywistości otaczającej dziecko oraz wykorzystania w praktyce zdobytych sprawności i umiejętności, wiadomości i doświadczeń. Niniejsza książka powstała w związku z ideą integracji oddziaływań wychowawczo-dydaktycznych w pedagogice przedszkolnej i wczesnoszkolnej i dotyczy stymulacji dziecka do poznawania, przeżywania i przetwarzania świata w wychowaniu przez sztukę. W rozdziale pierwszym (teoretycznym) omówiłam współczesne rozumienie wychowania, a także twórczy charakter działalności dziecka oraz istotę wychowania przez sztukę. Rozdział drugi zawiera przykłady scenariuszy sytuacji edukacyjnych, będące propozycjami praktycznych rozwiązań założeń wychowania przez sztukę, które zostały oparte na Małym Księciu Antoine, a de Saint-Exupéry. Scenariusze te powstały jako owoc mojej wieloletniej pracy w roli nauczycielki wychowania przedszkolnego i związanych z nią poszukiwań. Zrealizowałam je w pracy pedagogicznej z dziećmi pięcioletnimi w jednym z podkrakowskich przedszkoli, ale mogą być także wykorzystane w pracy z dziećmi starszymi (w tym w nauczaniu zintegrowanym). W zależności od predyspozycji i inwencji nauczyciela mogą zostać twórczo przekształcone lub odtworzone w wybranych fragmentach bądź w całości. W rozdziale trzecim prezentuję oddziaływania wychowawczo-dydaktyczne na wszechstronne kształtowanie się osobowości dzieci w procesie wychowania przez sztukę. Książkę kończą uogólnienia i wnioski, w aneksie zaś został zamieszczony sprawdzian dyspozycji twórczych dziecka mojego autorstwa.

13 Rozdział I Wychowanie przez sztukę Wychowanie jako kształcenie do rozwoju i wartości Wychowanie dziecka to nie miła zabawa, a zadanie, w które trzeba włożyć wysiłek bezsennych nocy, kapitał ciężkich przeżyć i wiele myśli. J. Korczak Socjologowie definiują wychowanie jako najstarszy proces społeczny, sprowadzający się do oddziaływania pokolenia dorosłych na jednostki niedojrzałe, dzięki czemu zachowane zostają wartości i struktury społeczne bytu. Trwałość zasad i norm wychowania pociąga za sobą rozwój jednostki, gwarantuje jej wolność samorealizacji oraz poczucie bezpieczeństwa 1. Najbardziej znamienne w tym procesie jest ukierunkowanie na przyszłość. Współcześnie wychowanie traktowane jest jako całokształt procesów i oddziaływań zachodzących w relacji między dwoma osobami, jako świadome, planowe wspomaganie i towarzyszenie wychowawcy w osiąganiu przez wychowanka wielowymiarowości oraz coraz wyższego poziomu człowieczeństwa. Opiera się na pociągającej mocy wartości i norm, wskazaniu ich we wzorcach zachowań, a także na naturalnym dążeniu człowieka do dobra, prawdy, piękna, miłości, życia wiarą i nadzieją. Polega na rozwija- 1 U. M. Mazurczak, Kryzys scholastyki a kryzys sztuki w świetle paidei [w:] E. Karwowska (red.), Kryzysy w sztuce. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Lublin, grudzień 1985, PWN, Warszawa 1988, s. 33.

14 12 Spotkania z Małym Księciem... niu wszystkich możliwości jednostek związanych z systemem wartości i ich sumieniem. Zakłada tworzenie więzi interpersonalnych, międzyludzkie poznanie i zjednoczenie oraz uznanie i afirmację wolności. Dzięki temu obydwie strony dialogu wychowania urzeczywistniają wobec siebie wartości nadające sens ich życiu, są empatyczne i otwarte, uznają wzajemną godność i wymienność ról, okazują zaufanie i poczucie odpowiedzialności 2. M. Jakowicka tłumaczy kształcenie dla rozwoju jako wyzwalanie wartości wewnętrznych jednostki, ciągłe wzbogacanie jej osobowości ku przekraczaniu siebie z dnia dzisiejszego, uczenie jej trudnej sztuki wyboru wartości, stymulowanie procesu zmian ku podnoszeniu, wzmacnianiu aktywności dziecka w równych zakresach jego życia, ku pogłębianiu zrozumienia i poczucia odpowiedzialności za jakość swego życia 3. R. Guardini podkreślał, jak wielką rolę w procesie wychowania odgrywa wychowawca, pisząc: nie jest ważne ani to, co wychowawca mówi, ani to, jakimi metodami pracuje, jak ważne jest to, kim on sam jest. Nie ma nic ważniejszego dla rozwoju osobowości niż zetknięcie się z człowiekiem naprawdę wielkim, poddanie się wpływowi jego postaci 4. Mówiąc o wzorcu osobowym wychowawcy, nie sposób nie wymienić określających go cech osobowych. Są nimi: samoświadomość oraz świadomość własnego systemu wartości, jasne zasady etyczne, poczucie odpowiedzialności, umiejętność przeżywania i okazywania uczuć oraz zainteresowanie ludźmi i sprawami społecznymi. Drogi w dialogu wychowania powinny wytyczać nauczycielowi z jednej strony maksyma C. Junga: kto chce wychowywać, niech się sam wychowuje 5, a z drugiej przekonanie J. Korczaka, że pierwszym, niespornym jest prawo 2 K. Ostrowska, Nie wszystko o wychowaniu, CMPP MEN, Warszawa 2000, s M. Jakowicka, za: M. Szpiter, Aksjologiczne aspekty edukacji zintegrowanej [w:] H. Kosętka, J. Kuźma (red.), Teoretyczne i praktyczne aspekty kształcenia zintegrowanego, Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, Kraków, listopada 1999 r., Wyd. Nauk. AP, Kraków s R. Guardini, Bóg daleki, Bóg bliski, W drodze, Poznań 1991, s C. G. Jung, O rozwoju osobowości [w:] Rebis, czyli kamień filozofów, PWN, Warszawa 1999, s

15 Rozdział I Wychowanie przez sztukę 13 dziecka do wypowiadania swych myśli, czynnego udziału w naszych o nim rozważaniach i wyrokach 6. Zamiast korygować i oceniać dzieci, powinien korygować własną postawę. Zamiast modelować je na swoje podobieństwo, musi dostrzegać ich potrzeby i prawa. Słowa K. Wojtyły wychowanie to twórczość... w tworzywie całkowicie ludzkim 7 są przykładem interpretowania pracy nauczyciela jako pracy twórczej. Jednym z jej decydujących czynników jest inwencja i umiejętność szybkiego reagowania na nieprzewidziane sytuacje dydaktyczne 8. Założenie, że wychowanie jako proces społeczny prowadzi do możliwie pełnej samorealizacji jednostki wyznacza nauczycielowi priorytetowe zadanie stymulowania działania twórczego wychowanków 9. Dziedziną szczególnie predysponowaną do kształcenia twórczych cech w strukturze osobowości dziecka, które z czasem mogą być transponowane na inne obszary jego aktywności, jest wychowanie przez sztukę 10. Proces stwarzania warunków do bogacenia wewnętrznego świata dziecka wymaga od dorosłych subtelności, wiedzy i kultury 11. Przed nauczycielem stoi zadanie zapewnienia dziecku warunków do optymalnego rozwoju oraz wyzwolenie procesów kształtowania się właściwych form postępowania. Nauczyciel powinien zainspirować dziecko do samodzielnego działania i umiejętnie wycofać się, zachowując życzliwe zainteresowanie jego pracą. J. Korczak pisał: jeśli umiecie diagnozować radość dziecka i jej natężenie, musicie dostrzec, że najwyższą jest radość pokonanej trudności, osiągniętego celu, odkrytej tajemnicy. Radość triumfu i szczęście samodzielności, opanowania, władania J. Korczak, Jak kochać dziecko?, Jacek Santorski, Warszawa 1998, s K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Wyd. Tow. Nauk. KUL, Lublin 1986, s J. Zborowski, Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, WSiP, Warszawa 1986, s R. Cibor, Potencjał twórczy dziecka [w:] B. Dymara (red.), Dziecko w świecie sztuki, Impuls, Kraków 2000, s H. Danel-Bobrzyk, Muzyka inspiracja działań twórczych dziecka [w:] B. Dymara (red.), Dziecko w świecie muzyki, Impuls, Kraków 2000, s B. Dymara, Dziecko w świecie muzyki, słów i ciszy [w:] B. Dymara (red.), Dziecko w świecie muzyki, dz. cyt., s J. Korczak, Jak kochać..., dz. cyt., s. 45.

16 14 Spotkania z Małym Księciem... Stwarzając otwarte sytuacje edukacyjne, nauczyciel uznaje prawo dziecka do kreowania samego siebie. Kształtuje jego twórczą postawę oraz rozwija motywację. Jest otwarty na dziecięce pomysły, prowadzi je do poszukiwania nowych rozwiązań i sposobów radzenia sobie z problemami. Pozostawia dziecku czas na zastanowienie się, planowanie i eksperymentowanie. Pozwala na popełnianie błędów i ich samodzielne korygowanie. Rozwija w dziecku umiejętność dokonywania wyboru i podejmowania odpowiedzialności za własne czyny. Pozwalając dziecku na doświadczanie, działanie i uzewnętrznianie emocji, pomaga mu odkrywać jego indywidualne cechy oraz uczy je oceniać swoje postępowanie i korzystać z wiedzy o samym sobie. Współczesna koncepcja wychowania funkcjonuje w nurcie psychologii humanistycznej, która każe pamiętać o poszanowaniu uczuć, godności, pragnień, dążeń, zdolności i zainteresowań dziecka. W eseju O człowieku trójskrzydłym B. Dymara stwierdza, że przemiana współczesnego świata w kierunku jego humanizacji, musi być oparta na związkach woli, wizji, odwagi i nadziei 13. Wartościowy świat dziecka to taki świat, który zaspokaja jego potrzeby, dążenia i aspiracje oraz zapewnia mu warunki ukierunkowanego i harmonijnego rozwoju. Rozwój ten jest procesem zmian zachodzących w psychice dziecka i prowadzi do podnoszenia się jakości życia dziecka w odpowiednich proporcjach we wszystkich jego aspektach. Wychowanie ukierunkowane na wartości jest skuteczne, gdy nauczyciel zna świat wartości dziecka. Dopiero znając go, może go odpowiednio rozwijać B. Dymara, O człowieku trójskrzydłym [w:] B. Dymara (red.), Dziecko w świecie sztuki, dz. cyt., s M. Szpiter, Aksjologiczne aspekty..., dz. cyt., s

17 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie