DIASPORO - de poloj en mondo.

Transkrypt

1 Alicja U. I. (Krejci ) LEWANDERSKA QUEDNAU UA- PL- DE Kurso en S-2/4 Kulturintegroj a/ Diasporo Albana. b/ Diasporo Pola estas kursoj por la temo Multetneco- minoritatoj preparitaj por BUS la 7-a en Karlovo. Eblas elekto, aŭ eblas prepari tutaĵon. DIASPORO - de poloj en mondo. La termino POLONIA, - aperis en la duono de 19 jc.- kaj signifas la polan etnan grupon, kiu loĝas ester de etna pola teritorio precize for de tereno de Pola Ŝtato. Polonia konsistas el elmigrantoj, kiuj elmigris de lando, serĉante pli ofte laboron, aŭ forlasante landon pro politikaj kaŭzoj. (elmigrado politika), ĉu personoj kiuj edziĝis kun eksterlanda partnero. En periodo de dispartigo de Pollando, ankaŭ aperis politikaj malliberuloj ekz ili ekloĝis en Siberio kaj Kazahio. Iliaj posteuloj, - se ili volas kaj sentas sin Poloj- povas kaj rajtas aparteni al Polonia. Ili eĉ povas reveni kaj peti pri pola ŝtataneco, eĉ se ili oficiale havas perfeorte ricevitan apartanecon al alia lano. Al Polonia, kaj al etnaj poloj, povas kaj rajtas idoj de peronoj poldevenaj, kiuj post la dua mondmilito, restis en teritorio de nuna Ruslando, Litovio, Ukrainio, Bjelorusio iam apartananataj al Pola Ŝtato. POLONIA la plena nomo de asocio sonas: Towarzystwo Łączności z Polakami za granicą = Asocio por kunigo kun Esksterlandaj Poloj ankaŭ estas nomata: Wspólnota Polska KOMUNUMO difino uzata en sociologio - (kolektivo) - socia, karakterizata de forta enanaligo. La bazo estas, ke ne nur oni intencas pri konsciaj celoj, sed precipe pri emociaj ecoj, kies fonto troviĝas en frua tradicio kaj sento, pri komunaj etnajradikoj, tradicio ĉu lingvo. Stowarzyszenie Wspólnota Polska - Asocio de Pola Komunumo baziĝas sur fruaj tradicioj, aŭ kontinuas ilin, sed ĉefe baziĝas sur la tradicio de Asocio por kunigi kun Esterlanda Polonia- Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną POLONIA - fondita en Ekde 1973 oni ricevis la statuson deasiociode pli alta utileco. Celo estas kunlaborado kun aliaj ĉiuj polaj asocioj - vivantaj eksterlande. Flegado kaj disvolvigo de pola kulturo, lingvo kaj identeco - oni sendas al interesitoj (poldvenaj precipe en orieneuropaj landoj-lernolibrojn, beletrajn poemojn, sciencajn materialojn kaj aliaj n instruhelpilojn).

2 Interkonatiĝas la Poloj eksterlanden inter si, por ke estu ena kunigo, kaj prezentas al ili gravaj eventoj pri lando, pri disvolvigo de kulturo, scienco ktp. La oficiala bulteno estas Panorama Polski. Ankaŭ la pola societo kaj civitanoj, ricevas informojn pri la vivo de Polonia - pri sukcesoj kaj problemoj. Informoj pri Poloj logantaj eksterlande aparas en jarajperiodikoj kiel: Problemy Polonii Polskiej, Przegląd Polonijny, en Germanio - Samo Życie. Organizas kursojn de pola lingvo, tendarojn por infanoj kaj junuloj, Internaciaj aŭ landajn: polajn festivalojn: pri dancoj, kantoj, beletra - aro, arto ktp. Ekde 15j en Munkeno, dr Elżbieta Zawadzka kun la Helpo de Pola Katolika Misio kaj Lokaj polaj ĵurnaloj organizas konursosn: Ni serĉas novajn, talentojn inter juna generacio. Stowarzyszenie Wspólnota Polska asocio de komunumo de poloj - de eksterlando, estis plu akceptita kaj reĝistrita en en kaj ilia ĉefsidejo troviĝas en Warszawa (Varsovio). Lastaj du prezidantoj ests prof Stelmachowski - eks, Marsalo de Pola Sejmo-Parlamento, kaj Maciej Płażynski, kiu pereis en lasta akcidento - aviadila en arbaro de Smoleńsk. La nuna bulteno estas: Polszczyzna swojszczyzna - swój = sia, Iom pri specialaj problemoj, kaj historio. En marto 1990, venis al Marŝalo de Pola Parlamento (Sejmo) peticio nome de aliaj eksterlande vivantajn Poloj - de Jana PLATER-GAJEWSKIEGO. En ĝi Plater - transdonas postulojn de pluraj poloj vivantaj eksterlande. La peticio tekstas: /.../ tio estas certigo, ke ĉiuj polaj civitanoj, (ĉiuj- kiuj estis ilin- ĝis kaj en la tiu- ĉi tago) la 1-an de Septembro 1939 sendepende de tio, kie ili troviĝis (poste) en marto de 1990 estas ĝis nun la polaj civitanoj, sendepende de (fakto) tiu, ĉu ili libervole akceptis fremdajn civitanecojn, ĉu iu deviĝis ilin. 1). Tiu-ĉi apelo, postalas starigi la leĝon pri la duobla civitaneco, kaj la leĝan konstaton kaj konfirmon pri valideco de pola civitaneco, sen konsidero de premisa, kaj sen leĝa devigo al Poloj, akcepti la fremdajn civitanecojn. POLA KONSTITUCIO el 1921 (nomata marta) ĉu sekva (aprila) el 1935, ne antaŭvidis, alian kroman civitanecon- ensepte polan (krom la pola) Sur baze de kontrakto el aŭgusto 1939, inter Ribbentrop-Mołotow sen propra volo (decido) devige APERIS Poloj- loĝantaj laŭ ili en propra lando-pollando; laŭ decido de kontrakto frue menciita-... loĝantaj en fremda lando, ne en Pollando. - ĉar laŭ la kontrakto, limoj de Pollando, estis ŝanĝitaj.

3 Tiuj Poloj de generacia tradicio, iliaj gepatroj, ĉu avoj neniam foriris de siapatrolando- vi vis delonge kaj historie. Neniam ili ankaŭ postulis ekhavi la sovietan civitanecojn. Pro tio indas citi, kelkajn formulojn (difinojn ĉu terminojn) por precizigi aŭ helpi por bildigi la miskomprenon kaj misuzon. En tiu loko, por ne poloj, oni necesas precizigi la informojn, ĉar temas pri t. n KRESY wschodnie (limregiono orienta), aŭ regionoj ĉe limregiono- e nuna ĉefe Ukrainio, Bjelorusio, Litovio - ktp. En apelo de J. PLATER- ĉefe estas pri eks- teritorio de Ukraino (rubież- ĉelimo). Oni ofte dum tia diskuto- substrekas la signifon de t.n DEVENO DE INDIVIDUO- de kie li/ŝi devenas- kaj samtempe ofte oni indikas la socian devenon (do samtempe la stataneco kaj devenorigino). Tiuj kiuj sentas sin ligitaj per komuna ŝtataneco, ofte substrekas ligon kun PATRUJO- PATROLLANDO - LANDO; TERITORIO EN KIU KONKRETA HOMO -INDIVIDUO - NASKIĜIS KAJ TRAVIVIS PLEJ GRANDAN PARTON DE SIA VIVO; Loĝas aŭ, se eĉ provizore, ĉu por konstante estas for - estas emocie ligita, kvankam ekzistas inter li, kaj patrolando - distanco. CIVITANECO -civita apartaneco al stato ĉu nacieco, estas kutime la privata afero pri sento kaj identeco de la individuo, kaj: bazigas sur konkreta kazo, estas persona libera decido de plenkreska - matura kaj plen konscia psike la homo. NACIECO (nacio, popolo) deveno de individue konkreta grupo, ĉu popolo- aŭ etno. Oni mencias identecon pri komuna lingvo, konscion pri aparteco aŭ ligo kun konkreta grupo, ĉu lando. Ofte sentas dispartigon de aliaj kun kiuj oni kunlogas ĉu kunvivas - kaj uzas por la propra Grupo propran nomon, ofte publike manifestas ligon ĉu identecon (ekz fama pilkludisto: Łukasz Podolski - naskita en Gliwice-Sośnica. Lia patro estis la fama pilkludisto en Górnik- Zabrze - areno en Sośnica-Gliwice) ETNA GRUPO - komunaj veftoj ĉu ecoj. Etna grupo estas ligita pere de komuna lingvo, ekz pola, ĉu albana, laste armena (ormiańska) ĉu juda (pri kiu estas longe diskuto: ĉu ili estas gento- ĉu diasporo.3) La formado de nacio kaj ŝtato, komenciĝas laŭ historikistoj, ĉu politologoj-sociologoj F. Ziemski, J. Szczepański, J.J. Wiatr: de rilatoj inter la elito, poste la anoj decidias /dis /aŭ anonciss pretecon al komuna agado kaj ekzisto sur la konkreta teritorio kaj lando. x) Do oni ofte ankaŭ mencias la difinon pri kulturo,politiko ĉu kulturpolitiko.

4 Identeco de POLOJ. Ĝenerale oni pritaksas, ke ekster la lando (Pollando) loĝas ĉirkaŭ milionoj da Poloj. Ili plej parte - ĉefe indentas kun la naskiglando, - loko de ilia naskigo kaj deveno. (vidu ANEKSO: tabelo nr 1). Tiuj homoj, ofte elmigris de patrujo, pro pluraj kialoj. Piej ofte elmigradon (simile kiel nun en EU) kaŭzis ekonomiaj motivoj. Ekszitis tamen en historio de Pollando - politikaj kaŭzoj. Alia speca evento, estis la aperado de ŝanĝoj de landlimoj, dum kaj post la 2-a MM. Specifaj. Ofte eĉ komplikaj estas la sorto de Poloj, kiuj restis sur la teritorio de nuna Sovietunio-, Bjelorusio, Litovio Ukrainio ĉu Kazahio. Laŭ statiskikaj notoj- plej mula kaj forta estas la Polonio en Usono kaj Germanio. Karakerizaj ecoj de ekzistado de Polonia- estas ankaŭ forta ligo kun katolika eklezio (kvankam en USONO-ĝis nun ekzistas kaj bone agas, kunlaborante kun pola reĝistraro-pola NACIA PREĜEJO - POLSKI KOŚCIÓŁ NARODOWY. Ĝi oficiale estas sendependa de Romo (Papo) kaj pastroj havas familion (okazis la disiron pro interna miskompreno inter estraro kaj parohanoj). La unuaj elmigradoj (konkrete de Silezio - kaj kunparohanoj el Bavario) organizis kaj poste gvidis pastro Boneventura Moczygemba. Ili fondis la urbeton ST- Maria kaj unuajn klostrojn, pregejojn kaj sidejojn de POLA KATOLIKA MISIO en USA.xx) Lingvo - kiel ĉefa ĉenligilo. Idente al opinio kaj sento, de anoj de Polonia, same kiel Poloj - loĝantaj en lando - uzas la ĝenerale - la oficialan literaturan- polan lingvon. 4) Temen, samtempe por normala ĉiutago, uzas ankaŭ proprajn regionajn dialektojn aŭ gvarojnĉu eĉ ĵargonojn. 5) Pola lingvo, kiel lingvo el karakteriza por la slava familio-, samtempe apartenas al grupo de indoeŭropeaj lingvoj. Ĝi evoluiĝis simile al aliaj okcidentaj- slavaj lingvoj. Kiel aparta lingvo, ĝi estis disvolviganta en 10 jc - rilate kaj akompane al pola ŝtato, posta POLA REĜLANDO.6) Kelkaj lingvistoj - estis atestantaj, ke ankoraŭ Bolesław Chrobry - (brava- kuraga- ne bone nun ebla por traduki guste- speca pola vorto) - scipovas senpere komuniki kun Ĉehoj. Plej granda ŝanĝoj en evoluo de pola lingvo, oni observas en mezepoko, kiam aperis la presaĵo kaj la komenco de tradicio de skriba lingvo. Ankaŭ oni povas observi kaj konstati, ke ekestis stabiligo en lingvo, ekkestis haltigo de ŝanĝoj en lingvo kaj plifortigis la originalaj specaj- ecoj, tipaj por pola lingvo.

5 Jeszcze Polska nie zginęła, Kiedy my żyjemy. Co nam obca przemoc wzięła, Szablą odbierzemy. św. Wojciech św. Stanisław św. Kazimierz św. Antoni Bobola Marsz, marsz Dąbrowski, Z ziemi włoskiej do Polski. Za twoim przewodem Złączym się z narodem. Przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę, Będziem Polakami. Dał nam przykład Bonaparte, Jak zwyciężać mamy. Marsz, marsz... Jak Czarniecki do Poznania Po szwedzkim zaborze, Dla ojczyzny ratowania Wrócim się przez morze. Marsz, marsz... Już tam ojciec do swej Basi Mówi zapłakany Słuchaj jeno, pono nasi Biją w tarabany. Marsz, marsz...

6 Tipaj originalaj ecoj de pola lingvo. Al tipaj originalaj ecoj de pola lingvo apartenas: ŝanĝo de konsonantoj, kreintaj silabojn ekz. r, l al ligo de vokaloj (aroj) ligitaj de konsonantoj ekz. kark, sarna (nuko, karpeolo), pierścień, wilk (ringo, lupo) a) ĉehe krk, srn, prsten, vlk b) ŝanĝo e o en fleksiaj er ar formoj de konsonanto, lat-o lec-ie kun moliĝo de t c aŭ e a wieziesz, wiozą c) apero de konsonantoj palatywnych. La sciencistoj estas konkorde opiniantaj, ke loko de aperado de praindeŭropea lingvo. laŭ granda propableco estis la teritorioj de orietna kaj meza Eŭropo. Ateston por la tiu-ĉi hopotezo baziĝas sur analizo de plej alta socitavolo de eŭropeaj vortoj, precipe de nomoj de bestoj kaj storoj. La prauloj de Poloj, konataj estis la specioj, kiu ĝis nun vivas aŭ estis vivantaj en modera klimato mezeŭropo. wilk, owca, brzoza (lupo, ŝafo, betulo) Laŭ opinio de T. Milewski la praindoeŭropea lingvo ne estis unulitaj, de ĝi apartiĝis partikularaj grupoj ligitaj kun teritorioj. Tempo por tempo iĝis pralingvoj de unuopaj grupoj, latinidaj, germanaj, baltaj, ĉu indoeuropeaj. La procedo de dispartigo de lingva familio slava estis malrapida lanta. Post malintegro kaj dispartigo de indoeuropea lingvo estis periodo de komuna ligo kun baltaj landoj. Ĉirkaŭ ĉe 2 mil.j. antaŭ n.e. apartigis de tui grupo la praslava lingvo, kaj en grupo de okcident-

7 eŭropeajslavaj, ekestis pola lingvo. Prof. T. Milewski prilaborisskemon laŭ krei li komparis inter si slavajn lingvojn jene: praslava lingvo lingvoj okcidentslavaj - pola, - ĉeĥa, - slovaka, - sub. lingvoj nord-slavaj - slovena, - serbo-kroata, - makedonia, - bulgara lingvoj orientslavaj - ukraina, - rusa, - bielorusa Specimeno de pola lingvo. Pola lingvo havas la fleksian deklinacion, 7 kazoj. La kazoj gramatikoj en pola lingvo ensepate de: 1) Nominativo (Mianownik) kaj a) Akuzativo havas formon de prepozativaj substantivo havas du nombrojn (singularon kaj dualo) tri gentojn laŭ genroj, vira, femala, neŭtra. Verbo estas transitiva kaj netransitiva helpa verbo być. refleksa, ekzistas personoj (1,2,3) kaj nombro. Tempo (gramatika tenso) ekzistas: prezenco, futuro, preterito perfekto, predikta preterito (imiesłów kun esti (być), predikto, futuro. Verbo estas: netransitiva, helpa verbo, transitiva verbo, refleksa. Havas tribon (modo): subjunictivo łączący, oznajmiający indikativo, rozkazujący imperativo, rozkazujący i łączący volitivo, warunkowy kondicionalo,... optavida. Strony czynna i bierna (aktiva kaj pasiva) Czas teraźniejszy (prezenco nuntempa), przeszły (preteroto), przyszły (futuro).

8 Słowo posiłkowe być mieć (infimitivo bezokolicznik). Adjektivoj kaj numeraloj havas deklinacion. Numeraloj dispartigas al bazaj, ordaj, dividaj, adverbaj, substantivaj, frakciaj, multnombraj, kolektivaj. En pola fleksio gravrolas ŝangĝeblo la finaĵajn konsolantojn kaj vokalojn ene de ĉefa temo. Oni ĝenerale diras, ke ekzistas gramatika temo kaj (kun) finaĵoj. Al konsonantoj: b, c, d, f, g, j, k, l, m, n, p, r, s, w, z. vokaloj: a, e, i, o, u, ę, ą Pola lingvo havas duoblajn literojn cz, sz, rz, dz, dź, dż, nazaj (nosówki) ę, ą, sonaj / malsonaj: h / ch, u / ó kaj mulaj ś, ć, ź. Pola lingvo apartenas al lingvoj kun dominanta nombro de sintaksaj nomoj inverse ekz. al franca lingvo, por kiu karakteriza estas analitikaj formoj. Ekzemplo: pola jadalnia germana Speisezimer franca salle a manger En pola verbformgrupo nomoj de vortoj, iĝas la serio kaj unuopaj mortenoj reciproke legi: czytać: czytelnia, czytelnik, czytelniczy, czytelnictwo. Tamen en numa periodo, la pola lingvo alproksimiĝas al formo de analitikaj lingvoj. Simtaksaj formoj plej ofte estas anstataŭantaj pere de kunigoj kun prepozino. En 19 jc. oni uzidis formon odbiec domu (od biegać biec) = zbiec, zbiegać. En 20 jc. aperas odbiec od (de) domu. Aliaj ŝanĝoj: p, b, m, v, f, i, d, r, ś, ź Ankaŭ t, d, r ć, dź, rx. Malaferis intonacio (tonanonco) por konstante ekestis la konstanta akcento, en antaŭlasta silabo po-le. Vokaloj longaj transformis al mallongaj a, o, e a, ó, e. Malaperis la duobla formo de perfektajn tempojn i.a. arysto kaj imperfektum aperis nova (simpligita kaj mallongita forma) de futuro: czytał em czytal iśmy ł : e kaj perfektum ligitaj będę czyta ł będę czyta ć M, F ~ ł, ła : ć La deklinaciojn verb participa estis anstataŭanta de pronoma. En pluralo de deklinacio de subjektoj malaperis diferencoj pri gentoj: femina, maskuliva kaj formiĝis neŭtro la formo vir-persona kaj femin subje virinobjekto. Nur en pola lingvo restis la nazvokaloj ę, g. Ekzemplo: p = mięso, cz = maso. Paŝo post paŝo malaperas participoj, anstataŭantaj ilin pere de koniunkcilo, gdyż, ponieważ. Formoj de nuntempa pola lingvo: lingvo oficialo kaj gravoj (idiomaj) en pola lingvo oni diversigas gvaroj, dialektoj kaj ĵargonoj, labormedio, media-slango, gvaroj urbaj, regionaj formoj, ktp.

9 Polaj dialektaj formiĝis dum longa historia tempo. Tendencoj al kunigo (inklinoj) helpis al kreigolde trepolaj formoj, ĝenerale nomite la tutpola literata lingvo. Simile al aliaj naciaj lingvoj, ankaŭ la pola ekzistas kaj estas uzataj en du bazaj formoj, kaj manciitaj tiel, kiel rimedo por interkompreniĝo en tuta teritorio de lando (ŝtato) kaj ekster la limoj: 1) oficiala pola lingvo ĝin oni uzas en lernejaj, por societa komunikado, dum kulturaj aranĝoj, 2) formoj forte interne diversaj, tio estas la kompleksoj de gravoj i.a. popolaj, inter kiuj estas diferencaj-specifoj. Konkretigante terminarojn: dialekto variaĵo de oficiala lingvo, havante specifaj diferencecojn, dialekto povas havi narzecze (idiomoj, dialektoj) gvaroj śląska (sileziaj): 2 dialektoj szyra + suba ne prononcas (mazurzy) prononcas (nie mazurzy) Diferencoj fonetikaj kaj leksikalaj. Dialektologia scienco pri dialektoj. Ĉefaj polaj sciencistoj: T. Milewski, K. Nitsch, M. Gładysz, B. Zaręba. Ekzistas gravoj, kiuj konservas strukturon kaj aktivan specon: ekz. en Puławy: choćwa, chodźwa a nie chodźmy kiel aktivaĵo, restis en Genetivo de kelkaj vivinaj subiektoj formo se studnie do piwnice. Ankaŭ sporade estis konservita antaŭa (longa) a prononcata inter a ~ e vokaloj i, y antaŭ ł, ł transiris en y: e y, be l; nosie l. Gvaroj: diversa antigo teritoria, diversa socia, alia formo de interkomunikado, aliaj etapoj de disvoltiĝo (ofte spontanaj). Diferencigas de oficiala lingvo ne nur de vortformoj (leksiko) sed sonoro (sono), gramatikaj formoj kaj kulturaj. Pluraj de ili mazurzy prononcas antstataŭ sz (ŝ), cz (ĉ), ż (ĵ) s, c, z. En regiono de Kielce kaj Radom ekzistas ne nosparolado gęs, zęby, wiązać sed ges, zemby, wiozać. Warmia. Pola lingvo teritorio inkludas. 5 grandajn gvar-kompleksojn: Granpolujo, Mazovio, Silezio, Kaŝubio, Chełmno-Kociewo-

10 Ekde 1945 aperis en okcidentaj partoj de Pollando novaj formoj de dialektoj, ekz. lvova (ligitaj kun loĝantoj de venaj, aperis post la 20a M.M. ankaŭ komenciĝas tipaj miksadoj efekte de kunvivado de diversaj grupoj. Ĝenerale la limojn de dialekto (dialektaj) oni determinas laŭ (kondiĉe) de lingvaj specimenoj (izogłos). Ĉefe oni mencias la limojn de mazurzenia laŭ sona aŭ afonia pronancado konsonantoj en. (Vidu M. Gładysz; Atlas gwar śląskich, Katowice Kraków, ). Oni rimarkas diferencojn en ligoj intervortoj: laŭ formo de pronancado de nazaj vokaloj, laŭ influ-teritorio de vortoj (pri tio okupiĝas la lingvistiko al vortgeografia (lingwistyka językoznawstwo geograficzne). Sciencistoj aplikante la metodon de interpretado, sci povas rekonstrui la pasintecon de regiono kaj kompletigi la informscion jam ekzistantan en scienca leiteraturo faka. Rilate al kaŝuba dialekto-lingvo nek lingvistoj, nek politikistoj estas konkorda kio estas Kaŝubo? G. Gras oficiale informas mi Laste oni nun agnokis al kaŝ-lingvon, instrui en lernejoj kaj eĉ estis fondita Universitato. Plej vastaj gravoj kun similaj lingvo kreaĵecoj oni allalkulas al dialekto. Gvaroj slangoj ĵargonoj urbaj. Plej karakteriza kaj tipa, priskribita poetoj, estas gvaro de Varsovio science prilaboris ĝin profesoro Bronisław Wieczorkiewicz kaj esejoj Stefan Wiech. Ĉefaj ecoj forta emocia koloriga sento kaj, ekzistas la pri moknomoj, ironio, satiro, ekz.: dać komuś okład okładać, dołożyć (bati). Aperadis ankaŭ la vortoj de krimulgrupo majcher (nóż). Regionaj specimenoj de lingvo, estis ligitaj kun diversaj regionoj: kartofle ziemniaki pyry, klapki laczki sandałki. Lokaj gvaroj: a) profesiaj, b) kaŝaj, c) ekspresiaj. ad. a) uzas profesiaj vortoj, ad. b) ĵargonoj (kaŝaj) forsacz człowiek, który ma pieniądze. Pola ĵargono de ŝtelistaj akcept vortojn de: germana szrajbować, rusa- przykaranlić, hebrea (juda) melina, cymes, greka kimać, majcher. Dum la 2-a MM oni speciale uzas la kaŝajn vortojn SEKRETAJN.

11 ad. c) ekspresiva lernejo, studenta kun propa frazeologia, laste sub la fluo de angla reta kaj komputila vortaro. Literaturo en aparta folio.