Michał Jurecki. Ponidzie. W świętokrzyskim stepie

Transkrypt

1 Michał Jurecki Ponidzie W świętokrzyskim stepie

2

3

4

5

6 Partnerzy publikacji: Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Świętokrzyskiego Urząd Miasta i Gminy Busko Zdrój Urząd Miasta i Gminy Pińczów Zarząd Powiatu Pińczowskiego Zarząd Powiatu Buskiego Uzdrowisko Busko Zdrój S.A. Pensjonat Zamek Dersława Urząd Gminy Sobków Urząd Miasta Jędrzejowa Starostwo Powiatowe w Jędrzejowie Sanatorium Nida-Zdrój w Busku Zdroju Urząd Gminy Wiślica Urząd Miasta i Gminy Chęciny Sanatorium Włókniarz w Busku Zdroju Urząd Gminy Nagłowice Urząd Gminy Nowy Korczyn Urząd Gminy Solec Zdrój Uzdrowisko Solec Zdrój Sp. z o.o. Urząd Gminy Stopnica Urząd Gminy w Czarnocinie Starostwo Powiatowe w Kazimierzy Wielkiej Urząd Miasta i Gminy w Skalbmierzu 21. Wojskowy Szpital Uzdrowiskowo-Rehabilitacyjny Parafia św. Brata Alberta w Busku Zdroju Wydawca: Ponidzie wiosenne, Ponidzie leniwe jest miejscem magicznym położone wśród nadnidziańskich łąk owych świętokrzyskich stepów pośród których, jak wyspy na falującym morzu, wystają wieże gotyckich kościółków, głowy świątków, Nepomucenów, Frasobliwych, czerwone dachówki stromych dachów, fantazyjne, manierystyczne kształty dawnej świetności. Ponidzie jest swoistą syntezą natury i sztuki. Na tym stosunkowo niewielkim obszarze napotkamy zarówno roślinność pontyjskich stepów, jak i wspaniały las bukowy; jest tu perła gotyku kolegiata wiślicka, a także wspaniały wykwit klasycyzmu kościół w Krzyżanowicach. Przewodnik proponuje 6 tematycznych tras wypraw samochodowych, propozycje wędrówek dla rowerzystów i turystów pieszych, a także kajakarski szlak Nidy oraz jedyny w swoim rodzaju przejazd Ciuchcią Ponidzie. Publikacja pragnie służyć też radami praktycznymi, podpowiadając, gdzie się zatrzymać na nocleg czy też gdzie znaleźć smaczną strawę. ISBN Przewodnik otrzymał I nagrodę w XIII Ogólnopolskim Konkursie Książki Krajoznawczej i Turystycznej podczas Międzynarodowego Salonu Turystycznego TOUR SALON 2004 w Poznaniu

7 O f e r t a d l a s a m o r z ą d ó w przewodniki drukowane przewodniki na komórki i GPS prezentacje multimedialne strony www Program Promocji Regionalnej PolskaTurystyczna.pl Amistad sp. z o.o. ul. Stolarska 13/7, Kraków tel./faks: (0-12) biuro@polskaturystyczna.pl Przewodniki: na GPS na komórkę internetowe

8

9 fot. Piotr Kaleta Magiczną rzeką Ponidzia jest Nida. Wijąca się niezmierzoną ilością meandrów wśród morza łąk i pastwisk jest kręgosłupem krainy. fot. Michał Jurecki Nida fot. Michał Jurecki Za Nowym Korczynem Nida oddaje swoje wody Wiśle.

10 fot. Michał Jurecki fot. Piotr Kaleta Przyroda Ponidzia fot. Piotr Kaleta Projektowany rezerwat Zimne Wody. fot. Michał Jurecki Miłki wiosenne w rezerwacie Krzyżanowice. Dziewięćsił bezłodygowy. Zespół przydrożnych figur w okolicach Młodziaw.

11 fot. Michał Jurecki Uzdrowiska Łazienki Soleckie. Ruda mieszkanka uzdrowiskowego parku. fot. Piotr Kaleta Latem buskie Łazienki toną w zieleni parku. fot. Piotr Kaleta

12 Ponidzie gotyckie fot. Michał Jurecki Późnogotycki kościół w Gorysławicach. fot. Michał Jurecki fot. Michał Jurecki Fresk z Domu Długosza przedstawiający fundatora. fot. Gabriela Kiełtyka Kolegiata w Wiślicy perła nadnidziańskiego gotyku. Gotyckie freski w kościele w Działoszycach.

13 fot. Michał Jurecki Zbór ariański w Kolosach. Ponidzie ariańskie Zbór ariański w Cieszkowach. fot. Michał Jurecki

14 Pamiątki Ordynacji Pińczowskiej Klasztor Reformatów na Mirowie fundacja ordynatów Myszkowskich. fot. Michał Jurecki fot. Michał Jurecki Kościół w Młodzawach nekropolia ordynatów. fot. Michał Jurecki Pałac Wielopolskich w Pińczowie.

15 Zamki nadnidziańskie Ruiny zamku królewskiego w Chęcinach. Ruiny zamku w Mokrsku Górnym. Baszta narożna fortalicji sobkowskiej. fot. Michał Jurecki fot. Michał Jurecki fot. Michał Jurecki

16 Miasta i miasteczka Ponidzia Gotyckie budowle górują nad współczesną zabudową Wiślicy. fot. Michał Jurecki fot. Michał Jurecki fot. Michał Jurecki W Nowym Korczynie do tej pory zachowała się tradycyjna małomiasteczkowa architektura. Mirów to najbardziej malownicza część Pińczowa.

17 Michał Jurecki Ponidzie W świętokrzyskim stepie

18 Współpraca: Ksawery Duś, Sebastian Motyl Szlaki piesze Redakcja: Aurelia Hołubowska Korekta: Barbara Faron, Aurelia Hołubowska Redaktor prowadzący: Łukasz Galusek Zdjęcia: Michał Jurecki, Piotr Kaleta, Gabriela Kiełtyka, arch. Zdzisława Pilarskiego Zdjęcia na okładkach: Okł. I Meandrująca Nida, fot. Piotr Kaleta (zasoby fot. gminy Busko-Zdrój); Stopnicka fara, fot. Michał Jurecki; Ponidziańska kapliczka, zasoby fot. gminy Busko-Zdrój Okł. IV Na świętokrzyskim stepie, fot. Michał Jurecki Rysunki: Wojciech Kwiecień-Janikowski, Renata Piwowarczyk, Zbigniew Polak Redakcja map i schematów: Bartłomiej Cisowski, Aurelia Hołubowska Wykonanie map: Bartłomiej Cisowski, Agnieszka Drapich, Tomasz Kropornicki, Tomasz Zając Projekt okładki serii: Konrad Rządowski Koncepcja graficzna: Łukasz Galusek, Dominika Zaręba Skład: Paweł Kosmalski, Katarzyna Leja, Michał Tincel Publikacja jest efektem partnerskiej współpracy pomiędzy instytucjami ponidziańskimi: Regionalną Organizacją Turystyczną Województwa Świętokrzyskiego, Urzędem Miasta i Gminy Busko-- Zdrój, Urzędem Miasta i Gminy Pińczów, Zarządem Powiatu Pińczowskiego, Zarządem Powiatu Buskiego, Uzdrowiskiem Busko-Zdrój S.A., Pensjonatem Zamek Dersława, Urzędem Gminy Sobków, Urzędem Miasta Jędrzejowa, Starostwem Powiatowym w Jędrzejowie, Sanatorium Nida-Zdrój w Busku-Zdroju, Urzędem Gminy Wiślica, Urzędem Miasta i Gminy Chęciny, Sanatorium Włókniarz w Busku-Zdroju, Urzędem Gminy Nagłowice, Urzędem Gminy Nowy Korczyn, Urzędem Gminy Solec-Zdrój, Uzdrowiskiem Solec-Zdrój Sp. z o.o., Urzędem Gminy Stopnica, Urzędem Gminy w Czarnocinie, Starostwem Powiatowym w Kazimierzy Wielkiej, Urzędem Miasta i Gminy w Skalbmierzu, 21. Wojskowym Szpitalem Uzdrowiskowo- -Rehabilitacyjnym, Parafią Rzymskokatolicką pw. św. Brata Alberta w Busku-Zdroju. Autorzy i wydawca przewodnika dołożyli wszelkich starań, by jego treść była jak najbardziej zgodna z rzeczywistością. Nie mogą jednak wziąć odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikłe z wykorzystania zawartych w nim informacji. Będziemy wdzięczni naszym Czytelnikom za informacje dotyczące błędów i nieaktualnych danych. Wszelkie uwagi są dla nas cenne, gdyż dzięki nim możemy poprawić kolejne wydania. Prosimy kontaktować się z nami, używając poniższego adresu. Amistad Sp. z o.o. Program PolskaTurystyczna.pl ul. Stolarska 13/7, Kraków tel./faks: biuro@polskaturystyczna.pl, Klientów branżowych zapraszamy do składania zamówień w Dziale Handlowym Grupy Wydawniczej Helion S.A. tel.: wew. 123, faks: zamawiam@helion.pl Wydanie IV, Kraków 2009 ISBN Copyright by Amistad Program PolskaTurystyczna.pl powstał w ramach Wydawnictwa Bezdroża w 2003 r. Jego celem jest promocja ciekawych regionów, gmin i miejscowości przy wykorzystaniu zarówno najnowocześniejszych narzędzi multimedialnych, jak i tradycyjnych form wydawniczych. Zapraszamy na portal Informacje dodatkowe: biuro@polskaturystyczna.pl Koordynator Programu: Agnieszka Błaszczak

19 Spis treści O autorze... 5 Zaproszenie do Ponidzia... 5 O przewodniku... 5 Uwagi do wydania IV... 8 Rozdział I. Część krajoznawcza Ukształtowanie terenu Budowa geologiczna Hydrografia Klimat Przyroda Dzieje regionu Kultura regionu Kuchnia regionalna Kraina oczyma jej mieszkańców Ponidziańskie legendy Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego Rozdział II. Samochodem przez Ponidzie Trasa 1. Szlak Uzdrowiskowy Trasa 2. Szlak Gotycki Trasa 3. Szlak Ordynacji Pińczowskiej Trasa 4. Szlak Ariański Trasa 5. Szlak Literacki Trasa 6. Szlak Nadnidziańskich Zamków Rozdział III. Szlaki piesze i rowerowe Szlaki piesze Szlaki rowerowe Rozdział IV. Alternatywne formy poznania Ponidzia Wybór literatury Indeks nazw geograficznych

20 Spis map i schematów Ponidzie, trasy opisane w przewodniku skrzydełko przedniej okładki Parki krajobrazowe Ponidzia Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy Busko-Zdrój Solec-Zdrój Wiślica Kazimierza Wielka Pinczów Jędrzejów Chęciny Zamek królewski w Chęcinach Trasy spacerowe Trasy popularne Trasy zaawansowane Ponidzie, trasy opisane w przewodniku skrzydełko tylnej okładki Spis ramek w tekście 4 Legenda o Nidzie 14 Ponidziańska Prowansja 16 Ulubieniec Afrodyty 17 Historia dwóch pomników 49 Buska Rabka 56 Gruziński epizod 62 Samko Zborowski 70 Jan ze Stobnicy 74 Seria baryczkowska 75 Postmodernizm a pogański książę silny wielce 84 O Wisławie z rodu Pompiliusza, Walterze Mocnym i niewiernej Helgundzie 85 Statuty wiślickie 87 Bizantyjsko-ruskie freski wiślickiej kolegiaty 91 Zełgałem jak pies 96 Stanisław ze Skalbmierza 109 Tadeusz Stryjeński architekt i urbanista 113 Święty Andrzej Świerad 124 Nowokorczyńskie szkoły 128 Generał małopolski 132 Wielka historia w murach nowokorczyńskiego zamku 134 Poczet ordynatów Myszkowskich 137 Pińczowska premiera 141 Cuda i dziwy pińczowskiego gniazda ordynatów 147 Włoska kolonia artystów 153 Margrabia Wielopolski 158 Żuawi śmierci 164 Wiersz Włochy do czytelnika 166 Z Sancygniowa do Watykanu 173 Koński biznes 178 Mistrz Wincenty 192 Paludamentum Ulryka von Jungingena 203 Mistrz Kacper 217 Filmowa kariera Chęcin 221

21 O autorze Michał Jurecki historyk kultury, zajmuje się zjawiskiem kresowości i pogranicza w Europie Środkowej i Wschodniej. Z Rumunią związany od lat poprzez działalność naukową i turystyczną. Wielokrotnie odwiedzał wszystkie kraje Europy Środkowej i Bałkanów. Jest autorem przewodnika Bukowina. Kraina łagodności (Bezdroża 2001) oraz Rumunia. Mozaika w żywych kolorach (Bezdroża 2007). Autor wielu wystaw fotograficznych prezentowanych w Polsce, Rumunii oraz na Węgrzech. Współautor albumu fotograficznego Ukraina. Od Lwowa po Krym (Bezdroża 2005). Zaproszenie do Ponidzia Ponidzie wiosenne, Ponidzie leniwe jest dla mnie miejscem magicznym położonych wśród nadnidziańskich łąk owych świętokrzyskich stepów, pośród których, jak wyspy na falującym morzu, wystają wieże gotyckich kościółków, głowy świątków, Nepomucenów, Chrystusów Frasobliwych, czerwone dachówki stromych dachów, fantazyjne, manierystyczne kształty dawnej świetności. Ponidzie ze swoim nieprzebranym bogactwem form, kształtów, odcieni i melodii tworzy nierozerwalną jedność. Jakże mądrze brzmi przysłowie cudze chwalicie, swego nie znacie. Choć poznaję Ponidzie od wielu lat, dopiero po wyjeździe z mojego rodzinnego Buska zobaczyłem je w pełnej krasie zobaczyłem jego unikatowość, fenomen i czystą wspaniałość. Tymi wrażeniami chciałbym się z Państwem podzielić, prowadząc ścieżkami opiewanymi przez Wojtka Belona ponidziańskiego barda. Ponidzie jest swego rodzaju syntezą przyrody i sztuki. Na tym stosunkowo niewielkim obszarze odnajdziemy zarówno roślinność pontyjskich stepów, jak i wspaniały las bukowy; jest tu perła gotyku kolegiata wiślicka, a także wspaniały wykwit klasycyzmu kościół w Krzyżanowicach. Majestat chęcińskiego zamku, unikatowość pińczowskiej synagogi, zjawiskowość ariańskich zborów to niektóre tematy, które pragnę zgłębić w niniejszej publikacji. W tym miejscu pragnę podziękować mojemu przyjacielowi, Ksaweremu, z którym podczas niezliczonych wycieczek, rajdów i marszobiegów odkrywałem uroki Woli Chroberskiej, Sobkowa i Grochowisk. O przewodniku Przewodnik Ponidzie. W świętokrzyskim stepie zasadniczo różni się zasięgiem tematycznym od swoich poprzedników. Wydany w 1985 r. przewodnik Marii i Przemysława Pilichów Ponidzie w sposób niezwykle rzetelny prowadził turystę szlakami Ponidzia, które autorzy zdefiniowali jako obszar położony między Wisłą (na odcinku Koszyce Szczucin) a drogami: Koszyce Działoszyce Jędrzejów, 5

22 6 Jędrzejów Chmielnik, Chmielnik Busko-Zdrój Szczucin. W wydanym w 1996 r. przewodniku Ponidzie autorstwa Leszka Cmocha zasięg opisywanego obszaru jest dużo szerszy. Opisane w tej publikacji szlaki samochodowe biegną od Racławic (na zachodzie) aż do Połańca i Staszowa (na wschodzie), natomiast granica północna regionu jest tożsama z tą przyjętą przez Pilichów. Przewodnik, który mają Państwo w rękach, proponuje nowy uzasadniony wieloma argumentami zasięg terytorialny regionu turystycznego Ponidzia. W tej publikacji nie znajdzą Państwo ani Staszowa, ani Szydłowa, ani Połańca czy Chmielnika. Tereny te, włączone przez Cmocha do Ponidzia (prawdopodobnie ze względu na spojrzenie na ten region oczami buskowiaka), nie pas ują ani geograficznie, ani historycznie do głównego trzonu Ponidzia, jaki stanowi Dolina Nidy. Atrakcyjność okolic Szydłowa, Staszowa czy Połańca powinna zostać opisana w innej publikacji, obejmującej wielce interesujący, główny trzon dawnego województwa sandomierskiego. Również tereny leżące na wschód od Stopnicy nie są już na pewno Ponidziem i umieszczanie ich w tego typu publikacji wydaje się nieuzasadnione. Tak okrojone Ponidzie obejmuje więc przede wszystkim Dolinę Nidy oraz okolice Buska-Zdroju (ograniczone Szańcem, względnie Śladkowem Małym, Stopnicą oraz Solcem-Zdrojem). Drugą, wydaje się, że wręcz rewolucyjną zmianą, jest włączenie w zakres Ponidzia Doliny Górnej Nidy do tej pory niesprawiedliwie omijanej. Położona pomiędzy Ponidziem (w starym rozumieniu tego słowa) a Górami Świętokrzyskimi była obszarem buforowym, o którym zapomniały wszystkie przewodniki. Sobków czy Mokrsko są niezwykle atrakcyjnymi miejscowościami, nieznanymi nawet mieszkańcom Pińczowa czy Buska-Zdroju. Nida, choć nie tak powykręcana jak w dolnym biegu, również tam posiada wiele uroku, płynąc w sąsiedztwie ciekawych Wzgórz Sobkowsko-Korytnickich. Dołączenie tego obszaru do Ponidzia wydaje się bezdyskusyjne. Autor niniejszego przewodnika włączył do obszaru Ponidzia także Chęciny. Nie chcąc zmieniać geografii, podkreślam, iż basen chęciński jak najbardziej należy do Gór Świętokrzyskich, jednakże samo miasto może stać się pewnego rodzaju zwornikiem łączącym w sobie dwa duże regiony turystyczne Ponidzia i Gór Świętokrzyskich. Nie wydzierając Górom Świętokrzyskim Chęcin i nie wchodząc na szlaki górskie, opisuję przede wszystkim miasto i jego najbliższe okolice. Z dwóch pierwotnych Nid (Białej i Czarnej), które pod Brzegami łączą się w jedną rzekę, do niniejszego przewodnika została włączona Biała Nida. Argumentem przemawiającym za tym jest fakt, iż rzeka ta opływa od północy Jędrzejów, który w ten sposób położony jest niemalże w centrum Ponidzia. Również historycznie tereny wokół Białej Nidy są spójne z Jędrzejowem i historią całego regionu. Dolina Czarnej Nidy należy w moim przekonaniu do okolic Kielc i zamieszczanie tego

23 regionu w przewodniku po Ponidziu byłoby niepraktyczne, gdyż pociągnęłoby za sobą konieczność włączenia również Chmielnika i okolic, co według ustalonej koncepcji przewodnika byłoby niewskazane. Utworzony w ten sposób region Ponidzia obejmuje przede wszystkim tereny leżące wzdłuż Nidy, jedynie w kierunku Buska-Zdroju, Stopnicy, Czarnocina, Jędrzejowa i Chęcin odchodzi nieznacznie od jej koryta. Teren ten w dużej części uwarunkowany jest historycznie poprzez istnienie tu do końca XVIII w. rozległych królewszczyzn (Nowy Korczyn, Wiślica, Stopnica, Chęciny), które w sposób zasadniczy miały wpływ na jego krajobraz kulturowy. Środkowa część Ponidzia zdominowana jest przez tereny dawnej Ordynacji Pińczowskiej (Pińczów, Szaniec, Chroberz, Młodzawy). Reformacyjny rozdział dziejów tego regionu zaciążył w równie doniosły sposób na krajobrazie kulturowym zarówno terenu dawnej Ordynacji, jak i terenów sąsiednich (m.in. Cieszkowy, Kolosy, Sancygniów, Góry, Oksa). Równie istotnym faktem jest położenie w tym regionie dwóch (jedynych) uzdrowisk świętokrzyskich (Busko-Zdrój, Solec-Zdrój) o niemal identycznym profilu leczniczym. Wydaje się, iż zakres terytorialny Ponidzia określony powyżej ma charakter spójny (czego wyrazem są także proponowane w przewodn iku szlaki tematyczne) i powinien na stałe wejść do literatury turystycznej zajmującej się tym regionem. Przewodnik, który Państwo trzymają w rękach, składa się z dwóch zasadniczych części. Pierwsza stanowi pewnego rodzaju skrótową monografię regionu. Jej początek zajmują informacje praktyczne, takie jak: dojazd, komunikacja w regionie, charakterystyka bazy hotelowej oraz wyszczególnienie najważniejszych atrakcji turystycznych regionu (skierowane do turystów weekendowych). Rozdział drugi opisuje geografię, przyrodę, historię i kulturę regionu, skupiając się na ukazaniu zjawisk charakterystycznych dla Ponidzia i stanowiących jego tożsamość. Na drugą część przewodnika składa się opis proponowanych szlaków i tras (samochodowych, rowerowych, pieszych) wiodących przez Ponidzie. Główny trzon tej części stanowią propozycje tematyczne tras samochodowych, które kierują turystę do niemal wszystkich interesujących zakątków regionu. Tematyka szlaków nawiązuje do rozmaitych zjawisk historycznych i kulturowych składających się na obraz poszczególnych części nadnidziańskiej krainy. Szlak Uzdrowiskowy łączy ze sobą ponidziańskie kurorty Busko z Solcem. Celem Szlaku Gotyckiego, biegnącego od Stopnicy przez Wiślicę do Nowego Korczyna, jest zwrócenie uwagi na jeden z wyróżników Ponidzia, jakim są niewielkie kościółki gotyckie (m.in. Dobrowoda, Strożyska, Gorysławice, Chotel Czerwony, Zagość), których zarówno poziom artystyczny (Wiślica, Stopnica), jak i ilość jest świadectwem wielkiego bogactwa tych terenów w późnym średniowieczu. Dla lepszego zorientowania się w tej tematyce szlak wyróżnia 7

24 pewne grupy zabytków (kościoły pseudodwunawowe, fundacje długoszowskie, realizacje romańskie). Szlak Ordynacji Pińczowskiej oprowadza nas po władztwie Myszkowskich i Wielopolskich (Pińczów Młodzawy Chroberz Szaniec Pińczów), podkreślając zarówno wkład Pińczowa w ogólnopolską kulturę umysłową epoki Odrodzenia, jak i przedstawiając dylematy historii związane z postacią margrabiego Aleksandra Wielopolskiego. Pamiątki związane z historią powstania styczniowego (Grochowiska, Chroberz) stanowią znakomite tło tego tematu. Szlak Ariański biegnący od Czarkowych do Pińczowa jest wspaniałym dopełnieniem dziejów pińczowskiej reformacji. Bezapelacyjnymi perełkami tego szlaku są unikatowe, zachowane zbory ariańskie (Kolosy, Cieszkowy, Sancygniów). Szlak Literacki ma na celu zapoznanie turysty z postaciami poetów i pisarzy związanych w różny sposób z tą krainą (Belon, Pasek, Dygasiński, Kadłubek, Rej). Ostatnim opisywanym szlakiem jest Szlak Nadnidziańskich Zamków, biegnący od Pińczowa do Chęcin. Oprócz tytułowych nadnidziańskich fortec (Sobków, Mokrsko, Chęciny) zobaczymy tu także wspaniały skansen w Tokarni (Muzeum Wsi Kieleckiej). Wymienione powyżej szlaki samochodowe tworzą jednolitą sieć, dzięki czemu można je swobodnie łączyć, tworząc własne ułożone według możliwości i zainteresowań trasy wycieczek. Niniejszy przewodnik pragnie także zwrócić uwagę na inne charakterystyczne dla tego regionu obiekty (nadnidziańskie kapliczki, zegary słoneczne, architekturę małomiasteczkową). Opisy poszczególnych zabytków są skonstruowane tak, aby zwrócić uwagę na obiekty i zjawiska najbardziej interesujące (wyróżnione tłustym drukiem). Atrakcją Ponidzia jest także jego przyroda chroniona w licznych rezerwatach (m.in. Skorocice, Grabowiec, Krzyżanowice, Przęślin, Skowronno), w pobliżu których biegną proponowane szlaki piesze i rowerowe. Alternatywnymi trasami umożliwiającymi obserwację urody Ponidzia są opisane na końcu książki: szlak Nidy oraz szlak Ciuchci Ponidzia. 8 Uwagi do wydania IV Pięć lat upłynęło od ukazania się pierwszego wydania niniejszego przewodnika. W tym czasie publikacja ta została przychylnie przyjęta przez wielu znawców i miłośników Ponidzia za co autor jest niezmiernie wdzięczny otrzymując jednocześnie w 2004 r. pierwszą nagrodę w XIII Ogólnopolskim Konkursie Książki Krajoznawczej i Turystycznej, organizowanym podczas Międzynarodowego Salonu Turystycznego Tour Salon w Poznaniu. Obecne, czwarte wydanie różni się nieco od poprzednich. Zmiany te polegają przede wszystkim na aktualizacji części praktycznych, wymianie kilku zdjęć zarówno archiwalnych, jak i współczesnych oraz na dodaniu jeszcze jednej trasy do rozdziału o szlakach rowerowych.

25 W przypadku trzech szlaków tematycznych (Gotyckiego, Ariańskiego i Literackiego) autor już w III wydaniu zdecydował się na ich rozszerzenie o obiekty, które w bezpośredni sposób tworzą tożsamą z całością jedność kulturową. Szlak Gotycki zyskał w ten sposób niezwykle cenne zabytki architektury i malarstwa (Bejsce, Skalbmierz, Działoszyce). Szlak Ariański został uzupełniony o opis Sancygniowa, natomiast Szlak Literacki wzbogacił się o miasto młodości Wojtka Belona. Korekta wspomnianych wyżej szlaków przyniosła również korzyść uboczną w postaci ich wyprostowania na mapie. Argumentem przeważającym dla autora, aby obszar szeroko pojętych okolic Kazimierzy Wielkiej włączyć do tej publikacji, był fakt, iż jako terytoria pogranicza regionu krakowskiego z regionem świętokrzyskim, tereny te często podlegają marginalizacji, zauważalnej również w publikacjach turystycznych. Połączenie głównego trzonu regionu Ponidzia z doliną Nidzicy wydaje się więc zabiegiem dość praktycznym i, co najważniejsze, poprawnym ze względu na jedność przestrzeni narracyjnej, czego dowodem jest spójność proponowanych w tej publikacji szlaków tematycznych. Jako rodowity buszczanin pragnę swoją pracę o Ponidziu zadedykować mojej Rodzinie, a w szczególności pamięci mojego Dziadka, Juliana Jureckiego, znanego buskiego piekarza. Busko-Zdrój, fot. ze zbiorów autora 9

26 Polami, polami, po miedzach, po miedzach, Po błocku skisłym w mgłę i wiatr, Nie za szybko kroki drobiąc, Idzie wiosna, idzie nam. Rozłożyła wiosna spódnicę zieloną, Przykryła błota bury błam. Pachnie ziemia ciałem młodym Póki wiosna, póki trwa. Rozpuściła wiosna warkocze kwieciste, Zbarwniały łąki niczym kram, Będzie odpust pod Wiślicą Póki wiosna, póki trwa. Ponidzie wiosenne, Ponidzie leniwe Prężysz się jak do słońca kot, Rozciągnięte na tych polach, Lichych lasach, pstrych łozinach, Skałkach słońcem rozognionych, Nidą w łąkach roziskrzoną, Na Ponidziu wiosna trwa. Wojtek Belon, Nuta z Ponidzia 10

27 Rozdział I Część krajoznawcza 1 (...) Ponidzie wiosenne, Ponidzie leniwe Prężysz się jak do słońca kot, Rozciągnięte na tych polach, Lichych lasach, pstrych łozinach, Skałkach słońcem rozognionych, Nidą w łąkach roziskrzoną. Wojtek Belon, Nuta z Ponidzia Ukształtowanie terenu Ponidzie położone jest w większości w środkowej części Niecki Nidziańskiej, która oddziela dwa makroregiony geograficzne Polski Wyżynę Kielecko-Sandomierską od Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Niecka Ni dziańska to obszerne zapadlisko tektoniczne, w którym wysokości bezwzględne sięgają od 150 do 415 m n.p.m., co sprawia, iż ma ono charakter wyżynny. Osią i kręgosłupem Ponidzia jest bez wątpienia zgodnie z nazwą Nida. Jej rozległa dolina ograniczona jest z obu stron pasmem garbów i płaskowyżów, ciągnących się z pewnymi odchyleniami równolegle do biegu rzeki. Lessowe wzgórza Garbu Wodzisławskiego oraz dominujący na wschodnim Ponidziu Garb Pińczowski ujmują ramami dolny bieg Nidy. Pomiędzy rzeką a wspomnianym Garbem Pińczowskim rozciąga się dość rozległy obszar malowniczej Niecki Soleckiej. Dolinę Środkowej Nidy ograniczają: stromy próg Płaskowyżu Szanieckiego oraz wydłużone, łagodne wzgórza Płaskowyżu Jędrzejowskiego. Zgodnie z wytyczonym we wstępie zasięgiem Ponidzia, do regionu n ależy także basen chęciński, stanowiący południowo-zachodnią część Gór Świętokrzyskich. Budowa geologiczna Aby dobrze zrozumieć charakter geograficzny i przyrodniczy regionu, należy zwrócić uwagę także na jego interesującą geologię. Zapadlisko Niecki Nidziańskiej powstało na skutek rozpadu pierwotnej, jednorodnej płyty skalnej będącej podłożem tego terenu na olbrzymie bloki, które uległy wzajemnemu poprzesuwaniu. Powstałe wówczas wypiętrzenie spowodowało cofnięcie się morza mioceńskiego, które pozostawiło osady stanowiące dzisiaj m.in. geologiczne osobliwości tego regionu, tzw. wapienie pińczowskie oraz niezwykle zróżnicowane gipsy. W okresie zlodowacenia Niecka została przykryta lodowcem, który, topniejąc i cofając się na północ, pozostawił tu pokrywę glin i piasków. Pokrywa ta została w późniejszym okresie w większości spłukana przez wodę lub uniesiona przez wiatr, dzięki czemu odsłoniła się wcześniejsza, skalista, tzw. strukturalna, rzeźba terenu. Kolejne zlodowacenie sięgnęło Ukształtowanie terenu Budowa geologiczna 11

28 1 tylko do północnego skraju Niecki, ale wody płynące spod lodowca na południe wyrzeźbiły w podłożu szeroką na kilka kilometrów Dolinę Nidy i wypełniły ją piaskiem. Jako ciekawostkę warto dodać, iż Niecka a w szczególności obszar Garbu Pińczowskiego oraz Płaskowyżu Jędrzejowskiego należy wciąż do terenów czynnych tektoniczne. Budowa geologiczna 12 Kuesta gipsowa Kuesta gipsowa jest jednym z najbardziej charakterystycznych elementów występujących w krajobrazie Doliny Nidy. Jest to wyjątkowo malownicza, stroma krawędź położona między łagodnie nachylonymi warstwami skalnymi, biegnąca równolegle do rzeki od Krzyżanowic przez Wolę Zagojską, Skotniki do Aleksandrowa. Znajduje się ona na czole wychodni gipsów i osiąga do 60 m wysokości, a swoją specyficzną budowę zawdzięcza zróżnicowanej twardości budujących ją skał. W górnych warstwach kuesty dominują twarde, krystaliczne gipsy, w przeciwieństwie do występujących poniżej nich miękkich margli, które ulegając szybkiej erozji, tworzą w efekcie charakterystyczny dla nadnidziańskiego krajobrazu stromy próg. W podobny sposób powstają wyspowe ostańce, a ich najładniejszy przykład zobaczymy w rezerwacie Przęślin. Jak powstał gips Bogata w złoża gipsu kuesta eksploatowana jest na niewielkim stosunkowo obszarze przez dwa największe w Polsce zakłady gipsowe, położone na terenie wsi Gacki. Aby mówić o historii kształtowania się gipsu, musimy cofnąć się o kilkanaście milionów lat. Wtedy to dzisiejszy teren Ponidzia pokrywała płytka zatoka mor ska, która miała niewielki jedynie kontakt z pełnym morzem Paratetydą. Ze względu na bardzo gorący klimat ówcześnie panujący, powierzchnia zatoki intensywnie parowała, dzięki czemu pod nosiło się stężenie substancji mineralnych. W konsekwencji gęstsze, zasolone wody gromadziły się coraz głę biej. Ponieważ stężenie substancji mineralnych było tu bardzo wysokie, następowało wytrącanie się gipsu w postaci olbrzymich kryształów o wielkości do 3 m 3 wprost na dnie. W tych kryształach poszczególne podkryształy ułożyły się w charakterystyczne, sy metryczne struktury zwane jaskółczymi ogonami. Jednak z czasem zatoka uległa zupełnemu wypłyceniu, co z kolei zmieniło warunki krystalizacji gipsu. Wtedy właśnie uformowały się mniejsze kryształy tzw. muraw selenitowych, zwane także gipsami trawiastymi. Dzięki wynurzeniu kryształów powstawały warstwy rumoszu kryształów połamanych i rozpuszczonych. Po powtórnym pogłębieniu zatoki nastąpiło kolejne rozwarstwienie gęstości wód, jednakże wody te miały już inny skład chemiczny i w warunkach przepływu solanki wytworzyły się szablaste kryształy gipsu. Następna zmiana form kryształów tego minerału związana była ze zmianą składu chemicznego

29 wody. Ze względu na coraz większe nasycenie wód chlorkiem sodu, gips wytrącał się bezpośrednio w toni wodnej w postaci mikroskopijnych kryształków, które dziś są surowcem eksploatacyjnym. Kryształy soli (chlorek sodu), ulegające czasem rozpuszczeniu, zanim pokryła je ochronna warstwa gipsu, stwarzały specyficzne warunki, w których tworzył się alabaster z luźnego mułu gipsowego, wypełniającego puste przestrzenie po kryształach. Dopływ wód z głównego basenu ówczesnego morza, które rozcieńczyły solanki znajdujące się w zatoce, przyniósł zakończenie procesu tworzenia gipsu. W wodach o niskim zasoleniu rozwinęło się życie organiczne. Dziś najpiękniejsze ekspozycje przeszłości geologicznej gipsu można zobaczyć w nieczynnym kamieniołomie gipsów w Gackach, w przekopie drogi łączącej wsie Zagość i Winiary, w nieczynnym kamieniołomie w Gartatowicach, na wzgórzu kościelnym w Chotlu Czerwonym, jak również w Łagiewnikach. Należy jeszcze wspomnieć o kopułach gipsowych, unikatowych tworach skalnych występujących w Wiślicy, które zbudowane są najczęściej z nawarstwionych, grubych muraw selenitowych. Ich pochodzenie nie jest do końca wyjaśnione. Kamień pińczowski Kamień pińczowski to obok gipsu najbardziej charakterystyczny ponidziański surowiec. W znacznym stopniu wpłynął on na krajobraz kulturowy tego regionu. Jest to specyficzny rodzaj wapienia, który osadził się w przybrzeżnej strefie trzeciorzędowego morza przy udziale glonów zwanych litotamniami (stąd ich geologiczna nazwa wapienie litotaminowe). Kamień pińczowski zaraz po wydobyciu jest niezwykle miękkim surowcem, poddającym się obróbce zwykłego noża lub piły do drewna. Pod wpływem powietrza z czasem twardnieje, co czyni go wspaniałym tworzywem dla rzeźbiarzy. To właśnie kamień pińczowski był przyczyną powstania w XVI-wiecznym Pińczowie kolonii artystów, zamieniających w swych warsztatach bezkształtny surowiec w piękne renesansowe i manierystyczne dzieła, które możemy podziwiać na obszarze całej Małopolski. Dostępność tego surowca sprawiła, iż w krajobrazie Ponidzia (począwszy od XVI w.) zaczęły dominować niewielkie, lecz niezwykle urzekające kapliczki i rzeźby świętych stojące właściwie wszędzie na wzgórzach, rozstajach, gościńcach, w parkach dworskich, na terenach przykościelnych, nad rzeką. Ponidziańskie kapliczki tworzą aurę sakralności i niezwykłej łagodności. Zjawiska krasowe Prawdziwie spektakularnym zjawiskiem geologicznym na terenie Ponidzia są zjawiska krasowe. Proces krasowy polega na rozpuszczeniu skał przez wodę. Gdy woda dostanie się na powierzchnię skał rozpuszczalnych w niej, wnika w naturalne spękania 1 Budowa geologiczna 13

30 bloków skalnych i, stopniowo je rozpuszczając, powoduje rozszerzenie 1 szczelin. W takie rozszerzone szczeliny wnika coraz większa ilość wody, co powoduje szybsze tempo wymywania skał i powstanie systemu kanałów krasowych. System ten powiększa się w głębszych warstwach skały, więc górne kanały krasowe ulegają osuszeniu, wskutek czego powstają interesujące jaskinie. Najciekawszym i najbardziej malowniczym miejscem występowania zjawisk krasowych na Ponidziu jest wyjątkowo urozmaicony Wąwóz Skorocicki (obecnie rezerwat Skorocice ), wyrzeźbi ony w miękkich gipsowych skałach przez jeden potok, który pojawia się wielokrotnie na powierzchni. Podobna choć znacznie mniejsza dolina znajduje się w Aleksandrowie, w Siesławicach natomiast oglądać możemy do linę krasową z kilkoma lejami krasowymi, schro niskami i jaskiniami. Zjawiska krasowe wciąż są czynne w rejonie Szańca i Galowa. Hydrografia 14 Hydrografia Magiczną rzeką Ponidzia jest Nida. Wijąca się niezmierzoną ilością meandrów wśród morza łąk i pastwisk jest kręgosłupem krainy, łączącym jej najstarsze ośrodki Wiślicę, Nowy Korczyn, Chroberz, Chęciny. Nida stanowi także oś terytorialną dawnej Ordynacji Pińczowskiej wraz z centralnie położonym, malowniczym Pińczowem. Wzniesione w jej pobliżu niewielkie Legenda o Nidzie Dawno temu niedaleko rzeki żył młoda i piękna niewiasta o imieniu Nida, w której zakochał się mężny rycerz Olborm. Dziewczyna, odwzajemniając uczucie, obiecała oddać rękę ukochanemu. Jednak Olborm okazał się niestały w uczuciach i porzucił ją dla nowej narzeczonej. Nida, nie mogąc znieść takiego nieszczęścia, znalazła ukojenie w toni rzeki. Na pamiątkę tej smutnej historii okoliczni mieszkańcy mieli nazwać rzekę imieniem dziewczyny, jednakże wedle językoznawców nazwa ta należy do najstarszych w Polsce nazw rzecznych i oznacza wody płynące po nizinie. kościoły, zamki, dwory, a także zwykłe wsie i tonące w nadnidziańskich łąkach kapliczki i świątki tworzą jedną, nierozdzielną ekumenę wspólnotę rzeki silnie zrośniętej z krajobrazem kulturowym i symboliką regionu. Nida powstaje z połączenia Białej i Czarnej Nidy w Brzegach k. Chęcin. Źródła Białej Nidy znajdują się w Moskorzewie w województwie śląskim, Czarna Nida natomiast prowadzi wody z centralnej części Gór Świętokrzyskich. Dopływem Nidy jest Maskalisa, która swój początek ma na stokach Góry Kwiatkowej na zachodniej granicy Buska. Nida jest typową rzeką nizinną, o bardzo niskim spadku, płyną cą na piaszczystym podłożu i o szerokiej terasie zalewowej pokrytej łąkami. Szerokość koryta w najwęższym punkcie wynosi 6 m, a w najszerszym 79 (okolice Motkowic), głębokość z kolei waha się od 0,4 do 2,6 m. Nidę zasilają także wody podziemne. Warto dodać, iż

31 czapla siwa jastrząb, myszołów bocian czarny 1 Hydrografia Nida Stara Nida Starorzecze Umianowickie Schemat Delty Środkowej Nidy, rys. W. Kwiecień-Janikowski rzeka należy do najcieplejszych w Polsce, jej wody osiągają w lecie temperatury do 27 C. Całkowita długość Nidy wynosi 156,2 km. Mieszkańcy nadnidziańskich wiosek przyzwyczajeni są do corocznych sezonowych podtopień i powodzi, gdyż praktycznie każdy większy przybór wód powoduje zalanie dna doliny. Spowodowane jest to płytkim korytem rzeki, która wylewając na łąki, będące jej naturalnymi polderami tworzy okresowe morze, w którym po pas stoją wierzby i inne drzewa. Dla terenu całego Ponidzia cha rakterystycznym elementem krajobrazu są także liczne stawy, wykorzystywane współcześnie najczęściej do hodowli ryb. Niektóre z nich pierwotnie służyły do spiętrzania wody poruszającej koła młyńskie. Delta Środkowej Nidy Choć Nida nie wpływa bezpośrednio do morza, podobnie jak Dunaj czy Nil posiada własną deltę. Na mapie Ponidzia pomiędzy Motkowicami a Skowronnem Dolnym zobaczymy rzekę wijącą się pośród zabagnień, starorzeczy oraz niewielkich otwartych rozlewisk. To właśnie Delta Środkowej Nidy, unikatowy przykład delty śródlądowej jedyne w swoim rodzaju królestwo ptaków i owadów którą tworzy duże zagłębienie tektoniczne charakteryzujące się płaskim dnem. Podobnie jak przy ujściu do morza, rzeka zwalnia tu swój bieg i dzieli koryto na kilka, płynących równolegle, ramion. Cały obszar poprzecinany jest siecią małych, powierzch niowych cieków, którymi woda przepływa między głównymi zbiornikami i odgałęzieniami rzeki. Zmiany biegu rzeki, a co za tym idzie tworzenie starorzeczy, spowodowane są nanoszeniem przez Nidę materiału, który, osadzając się na jej dnie, powoduje wypłycenie lub całkowite zatkanie koryta. Przez ostatnie 200 lat główne koryto wędrowało od brzegu do brzegu basenu Delty, by w latach 70. XX w. wrócić na początkowe miejsce. Krajo braz rozlewisk 15

32 1 urozmaicają cztery niewielkie wzgórza, z których największe nosi nazwę Antoniów. Klimat Przyroda Klimat Klimat Ponidzia należy do grupy klimatów umiarkowanych i znajduje się pod wpływem obszarów przyległych, tj. Kotliny Sandomierskiej oraz wyżyn: Krakowsko-Częstochowskiej i Kielecko-Sandomierskiej. Średnia roczna temperatura waha się w okolicach 8 C. Naj cieplejszym miesiącem jest lipiec, kiedy to przeciętna temperatura wynosi ok. 19 C, natomiast w najzimniejszym miesiącu styczniu średnia temperatura to -3 C. Średnie roczne wartości opadów kształtują się w granicach mm i są one o ok mm mniejsze niż w Górach Świętokrzyskich. Maksymalna liczba opadów przypada na lipiec i waha się od 90 do 100 mm, najmniej natomiast opadów jest w miesiącach zimowych styczniu i lutym 30 mm. Wiatry są słabe i umiarkowane, wieją głównie z kierunku zachodniego i północno- -zachodniego. Przyroda (...) Niech Ci się przyśnią pory roku Niech grają we śnie Twoim i tańczą Jesień prężąca liście do lotu Lato w upale słonecznym A jeśli zima to w śniegu cała Wiosna w miłków wiosennych łąkach Wojtek Belon, Kołysanka dla Joanny 16 Ponidziańska Prowansja Nie bez przyczyny Busko-Zdrój jak mówią jego mieszkańcy posiada w swym herbie słońce, gdyż właśnie w tym mieście i jego bliskich okolicach panuje dość specyficzny, jak na Ponidzie, klimat. W najcieplejszym miesiącu lipcu średnia dobowa temperatura wynosi tu ok. 24 C, natomiast w najchłodniejszym miesiącu styczniu ok. -6 C. Busko jest więc uważane przez klimatologów za najbardziej nasłonecznione uzdrowisko w Polsce. Na południowych zboczach Garbu Pińczowskiego okolic Buska rosną najbardziej soczyste jabłka i śliwy tylko patrzeć pierwszych winnic. Podróżując po Ponidziu w czasie niepogody, warto więc spróbować szczęścia w Busku, gdzie mamy zawsze duże szanse zobaczyć słońce nie tylko to w herbie. Tuż po stopnieniu ostatnich śniegów Ponidzie pokrywa nagle złocistożółty kobierzec pięknych kwiatów. Jest to miłek wiosenny rosnący na ponidziańskich suchych łąkach, będący bez wątpienia cudownym symbolem tej krainy. Kwiat ten jest wieloletnią rośliną z rodziny jaskrowatych. Występuje w Azji i w Europie Południowo-Wschodniej. W Polsce jest rośliną dosyć rzadką i chronioną. Od najdawniejszych czasów ziele miłka stosowano w lecznictwie ludowym i medycynie weterynaryjnej jako środek regulujący i pobudzający czynność serca. Wiemy, że w Rosji był wykorzystywany już w XIV w. Charakterystyczną dla Ponidzia grupą roślinności są suche murawy

33 Ulubieniec Afrodyty Łacińska nazwa miłka wiosennego brzmi Adonis vernalis. Według mitologii greckiej Afrodyta przemieniła ciało swego umiłowanego Adonisa, zabitego przez dzika, którego nasłał zazdrosny Ares, w roślinę o krwistoczerwonych kwiatach. W innej wersji kwiaty wyrosły z krwi Adonisa. Początkowo nazwę Adonis odnoszono tylko do niektórych odmian miłka o czerwonych kwiatach, później nazwę tę przeniesiono także na pozostałe odmiany tego kwiatu. o charakterze stepowym (tzw. kserotermy), porastające słoneczne zbocza wzgórz i wąwozów oraz skarpy dolin rzecznych. W miejscach tych panują stosunkowo wysokie temperatury powietrza i gleby, ponadto, zwłaszcza w okresie letnim, brakuje tu wody. Ponidziańskie, ciepłolubne zbiorowiska kserotermiczne swym składem florystycz nym nawiązują do stepów południowo-wschodniej Europy. Najstarszymi historycznie zbiorowiskami kserotermicznymi są pionierskie zbiorowiska ostnicy włosowatej. Miłek rozpoczyna okres kwitnienia muraw kserotermicznych, które latem, przy wysokich temperaturach, zapadają w stan spoczynku. Jesienią murawy ożywają na krótko, zdobiąc Ponidzie ostatnimi różnokolorowymi kwiatami, wśród których możemy odnaleźć m.in. astra gawędkę. W sąsiedztwie muraw kserotermicznych spotkać można ciepłolubne zarośla z często dominującą wiśnią karłowatą. W tego typu środowisku możemy spotkać także słynny dyptam jesionolistny. Jest to okazała bylina (do 1,2 m wysokości) z rodziny rutowatych, o wzniesionej łodydze zakończonej gronem dużych, różowych kwiatów. Kwitnie w maju i czerwcu. Gatunek ten rośnie w miejscach ciepłych, nasłonecznionych, na podłożu skalistym i wapiennym południowej Europy. W Polsce możemy go spotkać jedynie na dwóch stanowiskach (rezerwat Grabowiec na Ponidziu oraz rezerwat Kulin koło Włocławka). Jest on rośliną miododajną i leczniczą. Cała roślina jest pokryta gruczołkami wydzielającymi olejki eteryczne o silnym, cynamonowo-cytrynowym zapachu. W krajach o cieplejszym klimacie dochodzi niekiedy do jej samozapalenia. Zjawisko to spowodowało, iż dyptam zwany jest także krzewem Mojżesza. Uwaga osoby bardzo wrażliwe mogą zareagować na kontakt z dyptamem objawami alergicznymi. Bardzo ciekawą rośliną jest obuwnik, który spotkać można w żyznych, prześwietlonych lasach liściastych oraz ciepłolubnych zaroślach na podłożu bogatym w węglan wapnia. Kwitnie on późną wiosną, a jego kwiat posiada dużą rozdętą warżkę w kształcie trzewika, stanowiącą pewnego rodzaju pułapkę na owady. Zwabiony silnym cytrynowo-waniliowym zapachem owad wędruje po warżce, aż ześlizgnie się po jej wywoskowanych krawędziach do środka pułapki. Chcąc wydostać się z kwiatu, ociera się o znamię słupka i pozostawia na nim przyniesiony z innych obuwników pyłek. Na Ponidziu 1 Przyroda 17

34 Przyroda możemy także natrafić na słonorośla. 1 W okolicach wsi Owczary znajdują się słone źródła wypływające z pokładów gipsowych, które objęte zostały rezerwatem. Są to wody z dwóch mało wydajnych źródeł, które wypełniają niewielką nieckę, tworząc tzw. limnokren. Zbiornik ten jest bardzo silnie nagrzany, zatem koncentra cja soli mineralnych stale się zwiększa przez odparowywanie wody. Występujące tutaj rośliny inaczej nazywa się halofitami i są to: muchotrzew solniskowy, sitowiec nadmorski, przewiercień cienki, łoboda oszczepowata i kończyna rozdęta. Na terenie rezerwatu Owczary znajduje się jedyne śródlądowe stanowisko rupii morskiej. Bogatą roślinnością odznaczają się starorzecza, gdzie flora rośnie w charakterystycznym układzie strefowym. Najdalej od brzegu znajdują się rośliny podwodne: moczarka, rogatek i inne. Widoczny pas tworzy roślinność pływająca, głównie lilie wodne. Maleńka rzęsa wodna, niekiedy pokrywająca zielonym kożuchem cały zbiornik wodny, nie ma korzeni. W bardzo płytkich wodach występuje rzadka i chroniona osoka aloesowata o białych kwiatach i liściach przypominających domowy aloes. Rośliny wynurzone, np. objęta ochroną strzałka wodna, są w większości przystosowane do życia podyktowanego stanem wody: od całkowitego zanurzenia aż po formy lądowe. Tuż przy 18 brzegu rozciąga się pas szuwarów. Tworzą go najczęściej: manna, pałki, trzcina i różne gatunki turzyc. Szuwary sąsiadują ze zbiorowiskami tworzącymi torfowiska niskie oraz z łąkami wilgotnymi i świeżymi, a niekiedy z zaroślami i lasami łęgowymi oraz olszynami. Teren Ponidzia został wcześnie i w dużym stopniu wylesiony. Najpiękniejsza zachowana enklawa leśna Ponidzia poło żona jest na zboczach Garbu Wodzisławskiego, gdzie na bardzo żyznych glebach rośnie wspaniały las liściasty. Na glebach jałowych powstały bory sosnowe. W okolicy tej, w wilgotnych siedliskach, można także znaleźć resztki lasów łęgowych, natomiast w dolinie Nidy, na nadrzecznych terasach występują również olszyny. Fauna Ponidzia jest niezwykle różnorodna. Wiąże się to przede wszystkim z występowaniem unikatowych dla południowej Polski gatunków zwierząt oraz z bardzo bogatą fauną siedlisk wodnych i podmokłych. Ponidzie zamieszkują niezwykle rzadkie w Polsce gatunki, których główny zasięg terytorialny obejmuje tereny położone daleko na południu Europy i Azji (np. modraszek gniady). Na Czerwonej Liście zwierząt świata, wydanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody, odnajdziemy trzy gatunki fauny żyjące do tej pory na Ponidziu: derkacza (niewielki ptak wilgotnych łąk odzywający się charakterystycznym, zgrzytającym głosem), szczeżuję spłaszczoną (gatunek dużego małża żyjącego w rzekach) oraz skójkę gruboskorupkową (duży małż o wyjątkowo masywnej muszli). Dolina Nidy jest ważnym szlakiem wędrówek ptaków wiosną można tu ob-

35 serwować ciągnące stada kaczek, gęsi i ptaków siewkowatych, które w podmokłej dolinie rzeki znajdują świetne miejsca do odpoczynku i żerowa nia. W okresie wędrówek zalatują tutaj bardzo rzadkie gatunki, jak czapla biała i nadobna, kobczyk, pliszka cytrynowa. Nad rzeką natomiast regularnie pojawia się rybołów. Bardzo wiele ciekawych okazów fauny znaleźć możemy na stromych i wypalonych słońcem wapiennych lub gipsowych stokach wzgórz. Na Ponidziu możemy spotkać bardzo rzadką w Polsce drapieżną modliszkę zwyczajną, sławną z pojawiającego się w nie woli zwyczaju zjadania własnego partnera po odbyciu kopulacji. Jest ona typowym gatunkiem kserotermicznym, ponieważ aktywna jest w stosunkowo wysokiej temperaturze (ok. 20 C), natomiast już w temperaturze 10 C traci zdolność poruszania się. Innym egzotycznym owadem, który występuje na kserotermach Ponidzia jest typowo południowa cykada, o polskiej nazwie piewik. Charakterystyczny jest fakt, że samiec potrafi śpiewać wydaje głośne dźwięki przy pomocy błony dźwiękowej umieszczonej u podstawy odwłoka, wprawianej w drgania specjalnymi mięśniami. Wydawany dźwięk jest wzmacniany rezonatorami. W starożytności południowoeuropejskie cykady były trzymane w klatkach dla ich śpiewu, któremu wiele strof poświęcili poeci. Nadnidziańskie stepy zamieszkuje także modraszek gniady, który jest typowym gatunkiem pontyjskich stepów, zamieszkującym tereny suche i ciepłe z roślinnością stepową i kserotermiczną. Na Ponidzie przywędrował on prawdopodobnie w holocenie, gdy w Europie Środkowej panowały ku temu najbardziej sprzyjające warunki. Stare kamieniołomy, które często uważane są za teren całkowicie zdewastowany przyrodniczo, stały się z czasem ostoją gatunków charakterystycznych dla obszarów skalistych. W starym kamieniołomie w Gackach pod Pińczowem, w pozostałej po wydobyciu gipsu olbrzymiej ścianie skalnej, znajduje się kolonia lęgowa kilku par małe go sokoła pustułki, który gnieździ się w szczelinach skalnych. Na łąkach Doliny Nidy najczęściej występują kolonie ptaków siewkowatych: czajki, rycyka i krwawodzioba. W kwiet niu, na łąkach położonych na południe od Wiślicy, możemy być świadkami toków setek par tych gatunków. Szczególną uwagę warto zwrócić na charakterystyczne toki koszyka, który wy konuje wysokie loty połączone z pikowaniem w dół w trakcie takiego lotu nurkowego, pióra w ogonie ptaka wydają bardzo charakterystyczny odgłos. Zobaczyć tu także możemy toki rzadkich batalionów, których samiec wyposażony jest w długą, kolorową perukę z piór. Ponidzie nie byłoby tym, czym jest, bez stad kaczek, które zakładając gniazda na podtopionych partiach łąk, ubarwiają krajobraz tej krainy. Wśród kaczek poza pospolitą krzyżówką występują tu także: cyranka oraz bardzo rzadkie: krakwa i płaskonos. Najcenniejszymi partiami 1 Przyroda 19

36 Przyroda siedlisk Doliny Nidy są stałe rozlewiska, z których największe znajduje 1 się w Delcie Środkowej Nidy w okolicach wsi Umianowice. Tutaj właśnie występują bardzo rzadkie gatunki ptaków, odnotowane w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Są to np.: gatunek trzcinowej czapli zwany bąkiem, kureczka kropiatka, kureczka zielonka, błotniak łąkowy, a także bocian czarny, gniazdujący w laskach położonych wśród bagien. Ciekawym może być fakt, iż występują tutaj także gatunki ptaków drapieżnych, związanych z lasami (np. jastrząb gołębiarz, myszołów, trzmielojad). Na rozlewiskach ma także swoją kolonię czapla siwa (ok. 60 gniazd). Tutaj również znajduje się niezwykle cenne miejsce rozmnażania się płazów. Spotkać można m.in. huczka ziemnego, niewielkiego płaza bezogonowego oraz wszystkie krajowe gatunki ropuch. Z kolei wśród roślinności bagiennej występują liczne gatunki motyli, takie jak: chronione modraszki, pięknie ubarwione czerwończyki dukaciki oraz pazie królowej. Fauna wód Ponidzia jest wyjątkowa ze względu na fakt, iż zachowały się tutaj naturalne zbiorniki, głównie starorzecza i jeziorka krasowe, a Nida na długim odcinku posiada naturalny charakter. Występują tu pospolite gatunki ryb (kiełb, karaś, płoć, okoń, karp, brzana, szczupak, leszcz, kleń, ukleja) oraz płazów (traszka zwyczajna i grzebieniasta, kumak nizinny, rzekotka drzewna, 20 huczka, ropuchy: szara, zielona i paskówka oraz żaby: trawna, wodna, jeziorkowa i moczarowa). Ważnym faktem jest również występowanie tutaj zwierząt bezkręgowych wpisanych na Światową Listę Zwierząt Zagrożonych (dwa gatunki małży: szczeżuja spłaszczona oraz skójka gruboskorupkowa). Nad Nidę w ostatnich latach powrócił także naturalny mieszkaniec tej krainy bóbr. Dolina Nidy niegdyś słynęła z występowania tego gatunku, jednak został on całkowicie wytępiony i pojawił się ponownie w okolicy dopiero w latach 80. XX w. Bóbr zajął nory pod Wiślicą i od tej pory co parę lat notowane są nowe stanowiska tego zwierzęcia. W okolicach Pińczowa bobry już nie gnieżdżą się w norach, ale zbudowały prawdziwe żeremia na podmokłej wyspie pozostałej po odciętym meandrze. W lasach Ponidzia, możemy spotkać wspomnianego już wyżej bociana czarnego, orlika krzykliwego, drapieżnego trzmielojada, sokoła kobuza oraz jelonka rogacza. Ten ostatni to największy w Polsce chrząszcz razem ze szczękami może osiągać nawet 9 cm długości. Jego ogromne szczęki nasuwają skojarzenie z porożem jelenia i stąd nazwa tego wyjątkowego owada. Pomimo że samice tego gatunku są o wiele mniejsze i nie odbiegają wyglądem od przeciętnego chrząszcza, to one właśnie mogą ugryźć człowieka. Samce z kolei są raczej niegroźne. Wczesnym latem samce rozpoczynają wieczorne loty w poszukiwaniu samic, jednak lot tak wielkiego chrząszcza ma dość niezgrabny charakter i często kończy się uderzeniem w przypadkowy przedmiot.

37 Dla całości spojrzenia na ponidziańską faunę należy dodać, iż do kompleksu lasów Bogucice niedaleko Pińczowa introdukowano w ostatnich latach piękne zwierzę łowne daniela. Dzieje regionu Ponidzie już od wczesnego średniowiecza było regionem dość gęsto zaludnionym, o silnie rozwiniętej strukturze znaczących demograficznie i gospodarczo ośrodków osadniczych. Nida będąca kręgosłupem i główną arterią komunikacyjną tej krainy sprzyjała procesom kolonizacyjnym. Obecność na tym terenie dwóch wielkich grodzisk epoki plemiennej (Stradów, Szczaworyż) wskazuje na dużą rolę regionu u zarania polskiej państwowości. Na szczególną uwagę zasługuje grodzisko stradowskie największy powierzchniowo tego typu obiekt w Polsce jego szczytowy rozwój datowany jest na okres poł. IX poł. X w. Według niektórych historyków na ten sam okres przypada istnienie pierwotnego, niewielkiego grodu położonego na tzw. Regii w Wiślicy. Istnienie we wczesnym średniowieczu tak wielu ważnych ośrodków osadniczych na tym terenie świadczy o doniosłej roli, jaką odegrała dolina Nidy w procesie państwotwórczym. Według niektórych hipotez tereny Ponidzia stanowiły jeden z ośrodków związku plemiennego Wiślan. Ostateczne włączenie Doliny Nidy do państwa piastowskiego (koniec X w.) przypieczętowane zostało budową nowego wiślickiego grodu, położonego w pewnej odległości od wspomnianej Regii. W ramach mo- 1 Dzieje regionu 21 Nida i Ponidzie na mapie Grodeckiego z 1562 r.

38 narchii pierwszych Piastów Wiślica, 1 będąc siedzibą kasztelanii, pozostała jednym z najważniejszych grodów państwowych. Biegnący przez Ponidzie główny szlak handlowy, łączący Kraków z Rusią, stymulował dalszy rozwój demograficzny i gospodarczy regionu. Po dokonanym w 1138 r. podziale państwa, przeprowadzonym na podstawie ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego, kasztelania wiślicka została włączona prawdopodobnie do dzielnicy senioralnej i w 1146 r. przekazana wraz z całą ziemią sandomierską księciu Henrykowi. Po jego śmierci (1166) stała się prawdopodobnie trzonem władztwa terytorialnego najmłodszego syna Bolesława Krzywoustego Kazimierza Sprawiedliwego, który już w 1168 r. na wiecu państwowym zwołanym do Jędrzejowa uzyskał pozostałą część ziemi sandomierskiej. Począwszy od 2. poł. XI w. nadania książęce na rzecz rycerstwa zmieniły strukturę własności na Ponidziu. Ufundowane w XII w. klasztory w Zagości (joannici), Jędrzejowie (cystersi) i Busku (norbertanki) stały się również znaczącymi właścicielami ziemskimi. W XIII w. ośrodek władzy książęcej przeniósł się w dół Nidy z Wiślicy do Korczyna (Starego). W tym okresie nastąpiło dalsze rozdrobnienie własności ziemskiej regionu. Nadania książęce spowodowały, iż jedyny zwarty teren rozciągający 22 się od Wiślicy do Korczyna (oraz tereny położone na północ od niego) pozostał w domenie książęcej. Wiek XIII Dzieje regionu przyniósł także pierwsze lokacje miejskie (Nowe Miasto Korczyn, Jędrzejów, Busko). Po zjednoczeniu państwa polskiego (pocz. XIV w.) rola regionu zdecydowanie wzrosła. W okresie panowania Władysława Łokietka zamek chęciński, będący najpotężniejszą wówczas fortecą królestwa, pełnił rolę centrum życia politycznego, w którym często odbywały się zjazdy rycerstwa oraz roki sądowe. Okres panowania Kazimierza Wielkiego oraz jego następców, królowej Jadwigi i Władysława Jagiełły, to złote czasy dla całego regionu. Według nowego podziału administracyjnego te ren Ponidzia objął starostwa stopnickie, korczyńskie oraz chęcińskie. Wielki król zbudował w tym regionie szereg kościołów (Wiślica, Stopnica, Chęciny, Zagość, Stary Korczyn) i zamków (Nowy Korczyn, Wiślica, Stopnica), które często gościły swego fundatora. Teren domeny królewskiej Dolnej Nidy (starostwa korczyńskie i stopnickie) oddzielony był od starostwa chęcińskiego pasem dóbr prywatnych i kościelnych. Pomimo niepokojów związanych z walką opozycji husyckiej z kardynałem Zbigniewem Oleśnickim (bitwa pod Grotnikami 1439 r.) Ponidzie, wchodzące w skład województwa sandomierskiego, w okresie rządów synów Jagiełły rozwijało się nadal bardzo prężnie, stając się znaczącym regionem gospodarczym Korony. Biegnące tędy szlaki handlowe (ruski i węgierski) sprzyjały intensywnej wymianie towarowej, w której aktywnie uczestniczyły tu-