Prawnoautorska ochrona programów komputerowych z uwzględnieniem problematyki prezentacji ekranowych i gier komputerowych

Transkrypt

1 Uniwersytet Jagielloński Wydział Prawa i Administracji Sebastian Wiśniewski Nr albumu: Prawnoautorska ochrona programów komputerowych z uwzględnieniem problematyki prezentacji ekranowych i gier komputerowych Praca magisterska na kierunku prawo Praca wykonana pod kierunkiem prof. dr hab. Ryszarda Markiewicza w Katedrze Prawa Autorskiego Instytutu Prawa Własności Intelektualnej UJ Kraków

2 2

3 SPIS TREŚCI 1. WYKAZ SKRÓTÓW WSTĘP PROGRAMY KOMPUTEROWE W PRAWIE AUTORSKIM Geneza i zarys rozwoju ochrony prawnej programów komputerowych Ochrona programów komputerowych w prawie polskim Pojęcie programu komputerowego Podmiot autorskich praw majątkowych do programu komputerowego Autorskie prawa osobiste do programu komputerowego Dozwolony użytek Prawo amerykańskie a prawo europejskie OCHRONA PROGRAMÓW KOMPUTEROWYCH Ramy prawne ochrony programów komputerowych Zakres ochrony Wyłączenia spod ochrony Pojęcie formy wyrażenia programu Prezentacje ekranowe jako element programu komputerowego Konsekwencje zakresu ochrony przyznanego prawem autorskim Kwalifikacja interfejsów użytkownika w świetle prawa autorskiego Zasady ochrony interfejsów Argumenty za i przeciw ochronie prawnoautorskiej interfejsów użytkownika Ochrona interfejsów w świetle dotychczasowego orzecznictwa Przesłanki oryginalności i indywidualności interfejsów użytkownika Funkcjonalność Doktryna scène à faire Standaryzacja Test AFC Interfejsy programów Word i Writer w świetle omówionych kryteriów PRAWNOAUTORSKA PROBLEMATYKA GIER KOMPUTEROWYCH Wstęp

4 5.2. Pojęcie gry komputerowej Budowa gier komputerowych Model tworzenia gier komputerowych KWALIFIKACJA GIER KOMPUTEROWYCH Gra komputerowa jako utwór w rozumieniu prawa autorskiego Możliwe warianty ochrony Kwalifikacja gier komputerowych w świetle dotychczasowego orzecznictwa Orzecznictwo amerykańskie Orzecznictwo francuskie Orzecznictwo niemieckie Próba kwalifikacji Utwór nienazwany Program komputerowy czy utwór audiowizualny? Gra komputerowa jako program komputerowy Gra komputerowa jako rodzaj interfejsu użytkownika Gra komputerowa jako utwór audiowizualny w prawie polskim Interaktywność gier komputerowych Zjawisko konwergencji Gra utworem audiowizualnym KONSEKWENCJE ZAPROPONOWANEJ KWALIFIKACJI Prawa do gry komputerowej jako całości Pola eksploatacji gier komputerowych Autorskie dobra osobiste do gier komputerowych Dozwolony użytek Uprawnienia współtwórców utworu audiowizualnego Naruszenia praw do gier komputerowych PODSUMOWANIE ŹRÓDŁA PRAWA BIBLIOGRAFIA ORZECZNICTWO

5 1. WYKAZ SKRÓTÓW Dz. U. - Dziennik Ustaw Dz. UE Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej ETS Europejski Trybunał Sprawiedliwości, obecnie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej EWG Europejska Wspólnota Gospodarcza F. Supp. Federal Supplement (case law reporter) GRUR Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht GRUR Int. Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht, Internationaler Teil (GRUR International) KC Kodeks Cywilny UE Unia Europejska PiP Państwo i Prawo PrAut ustawa z dnia 4 lutego o prawie autorskim i prawach pokrewnych SA Sąd Apelacyjny SN Sąd Najwyższy TRIPS porozumienie w sprawie handlowych aspektów prawa własności intelektualnej WIPO Światowa Organizacja Własności Intelektualnej ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 5

6 2. WSTĘP Programy komputerowe odgrywają coraz większą rolę, zarówno w życiu społecznym, jak i gospodarczym. Dostęp do informacji, a także różnego rodzaju usług coraz częściej warunkowany jest dostępem do Internetu i korzystaniem ze specjalistycznego oprogramowania. Powoduje to nieustanny wzrost liczby programów i specjalistycznych podmiotów je tworzących. Fakt, że programy komputerowe są coraz powszechniejszym dobrem, wpływa na liczbę regulacji prawnych ich dotyczących zarówno z zakresu prawa cywilnego, jak i karnego. Ochrona programów komputerowych postrzeganych jako dobra prawne wymagała specjalnego podejścia ustawodawcy, gdyż stanowią one zupełnie nowy ich rodzaj. Zdecydowano się na przyjęcie modelu ochrony prawem autorskim, co przez wielu komentatorów poddane zostało krytyce. Rozwiązanie takie pozostawia otwartymi wiele kwestii związanych z zakresem ochrony programów komputerowych. Najbardziej problematyczna wydaje się ochrona tzw. prezentacji ekranowych, czyli wszystkiego tego, co programy generują na ekranie monitora. W tym kontekście największe znaczenie mają oczywiście gry komputerowe, które w bardzo szybkim czasie stały się istotną częścią światowej gospodarki. Przychody ze sprzedaży gier komputerowych sięgają na całym świecie blisko 50 miliardów dolarów rocznie, dlatego też coraz częściej określa się tę dziedzinę ludzkiej twórczości jako przemysł. W takich okolicznościach nie sposób ustrzec się wielu problemów prawnych, które mogą pojawić się w trakcie tworzenia gier komputerowych i w związku z obrotem nimi, dlatego też dziedzinę gier komputerowych określa się jako nowy front w dziedzinie własności intelektualnej 1. Celem niniejszego opracowania jest omówienie problematyki ochrony programów komputerowych, a także gier komputerowych, w prawie autorskim. Największe problemy, co pokazuje liczba procesów sądowych, dotyczą aktualnie treści wyświetlanych na ekranie monitora, określanych często jako tzw. prezentacje ekranowe. Nie jest jasne, czy zakres ochrony przyznany programom komputerowym obejmuje także ten ich element, dlatego też podjęta zostanie próba rozstrzygnięcia tej kwestii w oparciu o rozważania doktryny i najnowsze orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Z uwagi na stosunkowo niewielką ilość opracowań, a także znikomą ilość orzeczeń Trybunału, za wartościowe uznałem odwołanie się do orzecznictwa i doktryny Stanów Zjednoczonych, których możliwości przeniesienia na grunt europejski omówione zostały w oddzielnym podrozdziale. 1 R. A. Dannenberg, S. Mortinger, R. Christ, Ch. Sceisi, F. Alemi, Computer Games and Virtual Worlds. A New Frontier in Intellectual Property Law, Chicago

7 3. PROGRAMY KOMPUTEROWE W PRAWIE AUTORSKIM 3.1. Geneza i zarys rozwoju ochrony prawnej programów komputerowych Stworzenie i rozwój maszyn cyfrowych spowodowały powstanie wielu interesujących zagadnień prawnych, z początku głównie z zakresu prawa wynalazczego. Znacznie istotniejsze problemy zrodziło jednak upowszechnienie się komputerów osobistych i dynamiczny rozwój programów komputerowych, które stając się coraz bardziej dostępne i możliwe do skopiowania wymagały objęcia intensywną ochroną prawną. Ochrona programów komputerowych, choć przez lata rodziła liczne kontrowersje, nie budzi obecnie żadnych wątpliwości. Istniały dwie zasadnicze możliwości wprowadzenia ochrony programów komputerowych włączenie ich w już istniejące ramy ochronne bądź stworzenie autonomicznej ochrony, ochrony sui generis. Propozycje ochrony sui generis, która mogłaby zostać dostosowana do potrzeb i specyfiki programów komputerowych zostały, niestety, odrzucone. Wyrosły one w dużej mierze w oparciu o krytykę modelu ochrony autorskoprawnej, która wielu przedstawicielom doktryny wydawała się niefortunna, dlatego też postulowali, aby programy spełniające przesłanki ochrony z prawa autorskiego chronione były w tym systemie na zasadach ogólnych, pozostałe programy natomiast objąłby specjalny reżim ochrony zbliżony do rozwiązań stosowanych dla ochrony wzorów użytkowych lub topografii układów scalonych 2. Spośród dwóch głównych systemów ochrony, które mogły okazać się adekwatne do ochrony programów komputerowych, a mianowicie systemów prawa patentowego i prawa autorskiego, zdecydowano się jednak na ten drugi. Prawo patentowe chroni rozwiązania o charakterze technicznym, co w przypadku programów komputerowych nie wydaje się podejściem nieuzasadnionym. Po dzień dzisiejszy programy komputerowe stanowią zresztą przedmiot żywego zainteresowania tej dziedziny prawa 3. Wybór prawa autorskiego, nastawionego na twórczość artystyczną i naukową, zdeterminował w pewnym stopniu możliwy zakres ochrony, ale pozwolił także nadać jej międzynarodowy i powszechny charakter. Stało się tak na mocy postanowień Konwencji berneńskiej 4, która opiera ochronę na zasadzie asymilacji 5. Głównym argumentem były zapewne 2 A. Nowicka, Prawnoautorska i patentowa ochrona programów komputerowych, Warszawa 1995, s Zob. M. du Vall, Prawo patentowe, Warszawa 2008, s Akt paryski Konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych sporządzony w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r., Dz. U. z dnia 28 listopada 1990 r. 5 Więcej na temat zasady asymilacji J.Barta, R. Markiewicz w: J. Barta (red.), J. Błeszyński, M. Czajkowska- Dąbrowska, T. Grzeszak, S. Grzybowski, M. kępiński, R. Markiewicz, A. Nowicka, M. Późniak-Niedzielska, J. Preussner-Zamorska, E. Traple, A. Wojciechowska, E. Wojnicka, System Prawa Prywatnego, Tom 13 Prawo 7

8 wymagania obrotu handlowego w tym zakresie. Uzyskanie takiego skutku w przypadku prób konstruowania, od podstaw, ochrony sui generis byłoby niezwykle utrudnione, co pokazuje przykład nieudanej inicjatywy dotyczącej ochrony topografii układów scalonych Układu Waszyngtońskiego z 1989 roku 6. Jednocześnie zdecydowano się na objęcie programów ochroną przyznawaną utworom literackim włączając je do grupy utworów wyrażonych słowem, symbolami matematycznymi i znakami graficznymi. Przyjęcie powyższych założeń, a więc objęcie programów komputerowych ochroną prawa autorskiego i włączenie ich do grupy utworów wyrażonych słowem nie jest wolne od wad. Kwalifikacja taka została przyjęta dlatego, że programy komputerowe tworzone są za pomocą ciągów instrukcji, które wyrażone są właśnie słowami i symbolami matematycznymi. Atrakcyjność tego modelu ochrony podkreślało dodatkowo podobieństwo programowania do procesów typowo twórczych, w którym także upatrywać można wkładu intelektualnego oraz oryginalności i indywidualności, które wyrażają się w programie. To pozornie słuszne rozwiązanie nie jest jednak w stanie w pełni oddać specyfiki, a przede wszystkim złożoności programów komputerowych. Co warto podkreślić, w procesie twórczym programów komputerowych najtrudniej o wypełnienie przesłanki indywidualności, bowiem jest to cecha trudna do odnalezienia w programie komputerowym, który stanowi ciąg instrukcji determinowanych przez ich funkcjonalne zastosowanie. Prawdą jest, że istnieje wiele rozwiązań programistycznych, które pozwalają na uzyskanie takiego samego rezultatu, ale tylko kilka z nich będzie efektywne, a optymalny charakter będzie miało tylko jedno z nich. Problemy stwarza także fakt, że reguły stosowane w odniesieniu do standardowych typów utworów wymagają znacząco zmienionej wykładni. Dotyczy to na przykład stosowanego w prawie autorskim rozdziału na chronioną formę dzieła i wyrażoną w nim niechronioną idee. Problematyczne okazało się także stosunkowo wąskie ujęcie tego, czym program komputerowy jest. Przede wszystkim regulacja prawa autorskiego zdaje się pozostawiać poza ochroną tzw. prezentacje ekranowe, które generowane są przez program na ekranie monitora, w których nierzadko wyrażony jest istotny wkład twórczy programisty bądź grafika komputerowego. Pierwszym krokiem w celu stworzenia międzynarodowej regulacji prawnej dotyczącej programów komputerowych była inicjatywa Światowej Organizacji Własności Intelektualnej, która opracowała w 1977 roku Wzorcowe przepisy o ochronie programów komputerowych. Przepisy te ustanawiały ochronę sui generis dla programów komputerowych. Było to jednak rozwiązanie obarczone wadami, nie zapewniało automatycznej ochrony, a stworzenie warunków autorskie, Warszawa 2007, s Zob. A. Nowicka, Prawnoautorska..., s. 15 8

9 jej powszechność byłoby znacząco rozciągnięte w czasie, mimo że niektóre państwa przygotowały już projekty stosownych regulacji, a nawet wprowadziły je do swojego porządku prawnego. Pod wpływem orzeczeń, które zapadały w pierwszych rozstrzyganych sprawach, pierwszych rejestracji dokonywanych przez Copyright Office, a także raportu amerykańskiej National Commission of New Technological Uses of Copyrighted Works z 1978 roku 7 istotne znaczenie uzyskała koncepcja ochrony programów przez prawo autorskie. Wspomniana już powszechność, przyjęcie zasady asymilacji, a także wskazywane nierzadko podobieństwa w procesie powstawania programów i innych utworów przesądziły ostatecznie o takim modelu ochrony. Amerykański Copyright Act z 1976 roku nie wymieniał w przykładowym katalogu utworów programów komputerowych w sposób wyraźny i dopiero definicja programu komputerowego wprowadzona nowelizacją z 1980 roku w pełni potwierdziła przyznawaną im ochronę. Obecnie w większości państw przyjęty został model ochrony prawem autorskim, choć istnieją różnice w zakresie tej ochrony w poszczególnych państwach Ochrona programów komputerowych w prawie polskim W okresie powstawania pierwszych programów komputerowych w Polsce obowiązywała ustawa o Prawie autorskim z 1952 roku. Na jej gruncie programy uznawane były najczęściej za utwór literacki bądź naukowy, jeżeli spełniały określone przesłanki ochrony. W ustawie z 1994 roku 8 programy komputerowe występowały już jako samodzielny rodzaj utworów. Przyczyniło się to do wyjaśnienia wielu wątpliwości prawnych 9, a także do ograniczenia skali piractwa komputerowego w Polsce. Ochrona zdawała się jednak być w dalszym ciągu niedostateczna, dlatego też rozpoczęto prace nad zmianą ustawy, który weszła w życie po przyjęciu 9 czerwca 2000 roku stosownej nowelizacji, która wprowadziła do ustawy rozdział 7 zatytułowany Przepisy szczególne dotyczące programów komputerowych. 7 Więcej na temat Komisji: 8 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U nr 24 poz Wprowadzono także tzw. amnestię komputerową, która została następnie wykreślona z przepisów z uwagi na jej niezgodność z Konwencją berneńską i prawem unijnym. Więcej na ten temat J. Barta i R. Markiewicz w: System... s

10 3.2. Pojęcie programu komputerowego U podstaw jakiejkolwiek ochrony programów komputerowych leży fundamentalne stwierdzenie, że każdy program komputerowy stanowi dające się wyodrębnić dobro prawne. Dobro prawne, to dobro, które ze względu na swoją wartość i użyteczność dla różnych podmiotów zasługuje na ochronę prawną. Programy komputerowe, czy to w samodzielnej postaci, czy też przypisane do danego sprzętu (w postaci tzw. firmware'u), zawsze stanowią pewną spójną całość, która możliwa jest do wyodrębnienia i przez to przejawia zdolność do bycia przedmiotem samodzielnego obrotu. Program komputerowy stanowi dobro o charakterze niematerialnym, zatem o jego wartości i znaczeniu decyduje nie materialny przedmiot, na którym program taki został utrwalony, lecz indywidualny wkład intelektualny wniesiony w jego stworzenie. Z uwagi na przyjęty model ochrony, wszystkie programy komputerowe traktowane powinny być jak utwory w rozumienia prawa autorskiego, jeśli tylko spełniają przesłanki tej ochrony. Podstawowym skutkiem przyjęcia powyższego założenia jest to, że do programu komputerowego o twórczym charakterze przysługiwać będą prawa autorskie, a więc szczególny rodzaj praw wyłącznych, które chronią podmiot z ich tytułu wyłącznie uprawniony przed bezprawną ingerencją innych podmiotów. Z faktu przysługiwania praw autorskich do programu komputerowego wynikają dalsze konsekwencje, takie jak na przykład możliwość zgłoszenia stosownych roszczeń przez podmiot wyłącznie uprawniony w stosunku do podmiotów naruszających nielegalnie jego prawa. Nie wszystkie ustawodawstwa zawierają definicję legalną programu komputerowego. Definicji takiej nie zawiera także system ochrony prawnoautorskiej obowiązującej w Polsce. Podejście takie podyktowane było chęcią zapewnienia elastyczności zakresu ochrony i stworzenia możliwości dostosowywania go do rozwoju informatyki 10. Przyjmuje się, że program komputerowy to wyrażony w postaci słownej ciąg instrukcji dla maszyny cyfrowej (komputera), które prowadzą do modyfikacji jej stanu. Przykładem państwa, które wprowadziło definicję legalną programu komputerowego są Stany Zjednoczone, a obowiązując tam ustawa Copyright Act wyraźnie stanowi, że program to zestaw instrukcji lub rozkazów, przeznaczonych do użycia bezpośrednio lub pośrednio w komputerze w celu osiągnięcia danego rezultatu 11. Z kolei ustawa japońska określa program jako sposób wyrażenia kombinacji 10 J. Barta, R. Markiewicz w: J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Zakamycze Copyright Act stanowi, że computer program is a set of statements or instructions to be used directly or indirectly in a computer in order to bring about a certain result. 10

11 instrukcji, które powodują działanie komputera w celu osiągnięcia określonego rezultatu 12. Definicja budowana jest zatem w oparciu o dwa elementy użycie komputera i skutek w postaci zmiany jego stanu. Jest to definicja, która jest powszechnie przyjmowana także w doktrynach i orzecznictwach innych państw, w tym Polski. Odmienne uregulowanie zawarte jest w ustawie Federacji Rosyjskiej, która pod pojęciem programu komputerowego rozumie nie tylko instrukcje, ale także dane przeznaczone dla komputera i przedstawienia audiowizualne (prezentacje ekranowe) generowane przez programy 13. Przykładem negatywnych konsekwencji prób rozciągania zakresu ochrony przyznanej programom komputerowym może być przyjęcie, że hasła słownika zapisane w pliku tekstowym i służące jako baza haseł dla programu komputerowego pełniącego funkcję słownika, stają się częścią programu i podlegają ochronie jak program komputerowy, nawet jeśli stanowią samodzielny utwór w rozumieniu prawa autorskiego 14. Oznaczałoby to, że każdy utwór włączony do jakiegokolwiek programu komputerowego (nawet programu niespełniającego przesłanki oryginalności) staje się częścią programu komputerowego. Stanowisko takie prezentuje np. J. Davies stwierdzając, że zdigitalizowany tekst, obraz i dźwięk w dziele multimedialnym zawiera wyłącznie dane do programu komputerowego [ ] i dlatego całość jest programem komputerowym 15. W konsekwencji uznać należałoby, że włączenie oryginalnego utworu (np. tekstu) do programu, który cechy takiej nie posiada, sprawiałoby, że program stawałby się utworem oryginalnym jako całość i przez to zasługującym na ochronę, podczas gdy ten element nie nosiłyby w ogóle cech programu w rozumieniu nadanym mu Dyrektywą, a więc wiersza poleceń dla maszyny cyfrowej. Programowanie możliwe jest dzięki tzw. językom programowania, które podobnie jak języki naturalne, składają się z reguł syntaktycznych oraz semantycznych, pozwalających tworzyć poprawne i zrozumiałe dla komputera wyrażenia. Podstawą pracy programisty jest zatem posługiwanie się słowami (wyrażeniami języka naturalnego, zwykle angielskiego) i symbolami matematycznymi. Język programowania w formie zrozumiałej dla człowieka, stanowiącej przedmiot pracy programistów, znajduje swoje zastosowanie w trakcie tworzenia tzw. kodu źródłowego, który następnie jest kompilowany (bądź asemblowany) do kodu maszynowego, który stanowi formę wyrażenia zrozumiałą dla maszyn cyfrowych, czyli kod binarny (zero-jedynkowy), 12 Por. A. Nowicka, Prawnoautorska..., s. 11 i powołana tam literatura. 13 Ibidem, s Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, I Aca 828/09, niepub. 15 J. Davies, The developing law of multimedia, Computer Law & Practice 1994, nr 1, s. 6 cytat przywołany za: P. Ślęzak, Dzieło multimedialne w świetle polskiego prawa autorskiego, Zeszyty naukowe UJ, Problemy prawa własności intelektualnej, pod. red. J. Barty, Kraków 2003, s

12 reprezentujący sygnały elektryczne przetwarzane w procesorze. Oprócz kodu programu istnieją także inne jego elementy, które w powszechnym rozumieniu tworzą program komputerowy. Chodzi tu przede wszystkim o algorytmy i interfejsy. Algorytm programu komputerowego, to element konstrukcyjny programu o podstawowym charakterze. Jest to zapis logicznie uporządkowanych działań (instrukcji), prowadzących do rozwiązania konkretnych, szczegółowych problemów na podstawie ustalonej zasady postępowania, wypracowanej przy pomocy funkcjonujących w teorii pojęć i reguł ogólnych, czyli tego, co w skrócie nazwać można algorytmem matematycznym 16. Interfejsy (inaczej łącza) to z kolei elementy programu zapewniające współdziałanie poszczególnych składników systemu komputerowego oraz komunikowanie się użytkownika z tym systemem. Elementami programu w powszechnym rozumieniu są bez wątpienia także treści generowane przez program na ekranie monitora, które mają obecnie kluczowe znaczenie dla większości użytkowników, z uwagi na sposób korzystania z programów oraz ich atrakcyjność. Najistotniejszym elementem wizualnym generowanym przez program komputerowy jest tzw. graficzny interfejs użytkownika (GUI), który tworzy środowisko graficzne programu. Obecnie większość aplikacji opiera się właśnie na interfejsach graficznych, które pozwalają na efektywną i atrakcyjną wizualnie interakcję użytkownika z programem. Określenie to zdaje się być jednak bardziej pojemne i zawierać w sobie nie tylko te elementy graficzne, które pozwalają na wprowadzanie danych do programu, ale także sposób w jaki program komunikuje informacje użytkownikowi 17. Podstawowy charakter mają interfejsy graficzne systemów operacyjnych, które są w istocie prezentacjami ekranowymi grupy wzajemnie współpracujących programów, zapewniającymi możliwość wykonywania podstawowych operacji na komputerze (takich jak uruchamianie innych programów, poruszanie się po katalogach, dokonywanie ustawień itp.) w trybie graficznym, najczęściej okienkowym. Pełnią one także funkcje sterujące i zarządzające pracą komputera. Jest to alternatywa dla tzw. konsoli, czyli programu, który pozwala na wprowadzanie komend w postaci słownej. Najważniejszym elementem interfejsu graficznego jest okno programu. Wewnątrz takiego okna rozmieszczone są elementy interakcyjne, zwane widżetami (lub kontrolkami ). Użytkownik komunikuje się z aplikacją pośrednio przez te widżety, najczęściej za pomocą myszy 16 R. Golat, Program komputerowe w prawie cywilnym i podatkowym. Zagadnienia praktyczne, Gdańsk A. Nowicka, Prawnoautorska..., s. 29 pod pojęciem tym rozumie także tzw. output, czyli rezultaty pracy komputera komunikowane użytkownikowi. 12

13 lub klawiatury. Mysz jest odpowiedzialna za przesuwanie tzw. kursora myszy, wskazującego odpowiednią pozycję na ekranie, a naciskanie przycisków jest związane z obszarem, w którym zawiera się aktualna pozycja kursora. Klawiatura jest związana z kolei z pojęciem tzw. skupienia. Skupienie jest stanem, który może posiadać w jednym czasie dokładnie jeden widżet w całym systemie okienkowym. Jest to stan, w którym dane okno jest na przykład podświetlone (jest to najczęściej spotykane rozwiązanie). Jeśli użytkownik naciska klawisze na klawiaturze, to wtedy informacja o naciskaniu klawiszy przekazywana jest do tego okna, które aktualnie "posiada skupienie". Programy komputerowe klasyfikuje się z reguły według ich zastosowania. Wyróżnić można między innymi systemy operacyjne, programy użytkowe, kompilatory. Klasyfikacja ta nie znajduje jednak żadnego odzwierciedlenia w przepisach prawa autorskiego. Jeśli zatem program spełnia przesłanki ogólne, określone w definicji utworu z art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, czyli jest wynikiem działalności ludzkiej o indywidualnym, twórczym charakterze, to będzie przedmiotem ochrony. Powyższy przepis stanowi bowiem wyraźnie, że ochrona z tytułu prawa autorskiego przysługuje program jako utworom niezależnie od ich wartości i przeznaczenia, a więc złożoność programu i zakres jego zastosowania nie mają dla jej przyznania żadnego znaczenia Podmiot autorskich praw majątkowych do programu komputerowego Twórcą utworu może być wyłącznie osoba fizyczna, człowiek, który osobiście stworzył dane dzieło. Co istotne, utwór musi być rezultatem realizowania pewnej twórczej koncepcji, wynikiem działalności o charakterze kreacyjnym 18, a więc nie może ograniczać się jedynie do czynności o charakterze czysto technicznym. W przypadku programów komputerowych najważniejsze znaczenie ma twórcze podejście do rozwiązania danego problemu, które wyraża się w stworzonych rozwiązaniach programistycznych. Podstawową zasadą prawa autorskiego jest, że prawo to powstaje w sposób pierwotny na rzecz twórcy. Zasadę pierwotnego nabycia prawa wyprowadza się ze sformułowania użytego w ustawie prawo autorskie przysługuje 19. Omawiana zasada znajduje zastosowanie także w przypadku programów komputerowych, do których prawa przysługują pierwotnie właśnie ich 18 Tak J. Barta, R. Markiewicz w: Komentarz... s A. Nowicka w: System...s

14 twórcy. Odejście od wyżej wymienionej zasady możliwe jest tylko na podstawie szczególnego przepisu ustawy. W odniesieniu do programów komputerowych przepisem takim jest art. 74 ust. 3 PrAut, w którym przyjęto konstrukcję pierwotnego nabycia majątkowych praw autorskich przez pracodawcę twórcy w tych przypadkach, gdy program stworzony został przez pracownika w ramach wykonywania obowiązków ze stosunku pracy 20. Oznacza to, że pracodawca nabywa całość autorskich praw majątkowych bez konieczności uiszczania dodatkowego wynagrodzenia na rzecz twórcy. Powstanie praw na rzecz podmiotu zatrudniającego twórcę programu na podstawie umowy o pracę nie jest na mocy omawianego przepisu w żaden sposób ograniczone, ani temporalnie, ani przedmiotowo. Prawa do programu stworzonego w takich warunkach nie wracają po pewnym czasie do twórcy, a pracodawca nabywa pełnie praw majątkowych, także w zakresie, który nie wiąże się z jego bieżącą działalnością. Tak szeroko ukształtowany zakres przedmiotowy autorskich praw majątkowych przysługujących pracodawcy twórcy programu wynika z tego, że w regulacjach szczególnych art. 74 ust 3 PrAut pominięto zastrzeżenia, które pojawiają się w ogólnej regulacji art. 12 PrAut, która dotyczy zasad nabywania przez pracodawców twórców praw autorskich do stworzonych w warunkach pracowniczych utworów. W przypadku utworów innych niż programy komputerowe, do których znajduje zastosowanie norma art. 12 PrAut pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe jedynie w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Jak widać, zakres praw majątkowych przysługujących pracodawcy twórcy programu komputerowego z tytułu stworzenia tego typu utworu są znacznie mniej korzystne dla pracownika niż w przypadku innych rodzajów utworów, które podlegają regulacji art. 12 PrAut. Pracownik będący twórcą programu nie ma też możliwości wyznaczenia pracodawcy odpowiedniego terminu na rozpowszechnienie utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechniania, jeśli ten w ciągu dwóch lat od przyjęcia utworu nie przystąpił do rozpowszechniania, które to uprawnienie wynika z art. 12 ust 2 PrAut. Przepis art. 74 ust. 3 PrAut ma jednak charakter względnie obowiązujący, dlatego też znajdzie zastosowanie tylko wtedy, jeśli umowa między twórcą a pracodawcą nie będzie stanowić inaczej 21. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że pojęcie twórcy nie jest tożsame z pojęciem pierwotnego podmiotu prawa autorskiego, dlatego twórcą programu może być tylko i wyłącznie osoba fizyczna. 20 A. Nowicka uważa, że dochodzi tu do ustawowej cesji praw. Prawnoautorska... s Przepis ten ma ponadto wyjątkowy charakter, w związku z czym nie powinien być interpretowany rozszerzająco, a więc nigdy nie obejmie zakresem swojego działania stosunków prawnych zbliżonych do stosunku pracy. Por. J. Barta, R. Markiewicz w: System... s

15 W przypadku gdy program jest rezultatem pracy twórczej więcej niż jednej osoby możemy mówić o współautorstwie, czyli o sytuacji gdy istnieje kilka osób wspólnie uprawnionych z tytułu stworzenia danego programu komputerowego. Zagadnienie współautorstwa programu komputerowego, a więc określenie kręgu współautorów i kwestie wykonywania wspólnego prawa do programu komputerowego reguluje się według ogólnych zasad przyjętych w art. 9 PrAut. Współautorami programu komputerowego będą wszystkie osoby, które wniosły twórczy wkład w jego powstanie. O tym, kto jest współtwórcą utworu rozstrzyga zatem zawsze stan faktyczny. Jednocześnie dla powstania utworu współautorskiego wymagane jest istnienie porozumienia, które wyraża się wolą zespolenia wysiłków i wkładów twórczych dla osiągnięcia zamierzonego celu 22. Co istotne, w odniesieniu do dzieła współautorskiego powstaje na rzecz współtwórców w sposób pierwotny, ex lege, wspólne autorskie prawo majątkowe. Takie wspólne prawo powstać może także na rzecz innych podmiotów prawnych (np. pracodawców zatrudniających współautorów programu komputerowego), jak również łącznie na rzecz osoby fizycznej i osoby prawnej. Ta ostatnia sytuacja może mieć miejsce, gdy jeden ze współtwórców programu wnosi swój wkład w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, a drugi stosunkiem takim nie jest związany albo jego wkład nie ma związku z obowiązkami pracowniczymi 23. Istotne znaczenie ma rozdział uprawnień do wspólnie stworzonego programu komputerowego pomiędzy jego współtwórców. Artykuł 9 PrAut wprowadza domniemanie równości udziałów współautorów w majątkowych prawach autorskich do programu. Jest to istotna sprawa nie tylko dla twórców programów, którzy wspólnie programują, ale także dla ich kontrahentów, np. podmiotów zamawiających programy, które muszą wiedzieć, jak rozliczyć, również dla celów podatkowych, wypłacane programistom wynagrodzenie 24. Jeśli twórcy programu, którzy stworzyli go wspólnie, nie umówili się inaczej co do wzajemnego rozdziału przysługujących im praw do wspólnego programu, bądź to zawierając w tym zakresie stosowną umowę, bądź też ustalając taki rozdział przed sądem cywilnym, to udziały takie są równe. Pojęcie twórcy programu komputerowego nie sprawia większych problemów definicyjnych. Zupełnie inaczej wygląda kwestia producenta programu komputerowego. Proces tworzenia programów komputerowych, to proces niezwykle złożony i kapitałochłonny. Obecnie znacząca część programów tworzona jest nie przez indywidualnych twórców, lecz całe ich zespoły, które zatrudniane są przez profesjonalne studia projektowe. Wspomniane kwestie nabierają niebagatelnego znaczenia w przypadku tworzenia gier komputerowych, które coraz częściej 22 Por. J. Barta, R. Markiewicz w: Komentarz... s Ibidem, s R. Golat, Programy... s

16 stanowią wielomilionowe megaprodukcje. Z uwagi na powyższe, w procesie tworzenia programów komputerowych istotne znaczenie odgrywają obecnie producenci programów komputerowych. Dlatego też bardzo istotne jest dokładne określenie praw jakie przysługują twórcom i producentom oraz wyważenie uzasadnionych interesów obu tych podmiotów. Z jednej strony producenta, który chciałby mieć jak największą swobodę w dysponowaniu wyprodukowanym programem, a z drugiej twórcy, którego wkład intelektualny jest kluczowy dla powstania danego utworu informatycznego. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie określa bliżej pojęcia producenta. Używane jest ono w ustawie w odniesieniu do kilku skonkretyzowanych dóbr takich jak utwór audiowizualny, fonogram, utwór zbiorowy, czy też egzemplarze utworów literackich, muzycznych i innych (por. art. 11 i 40 PrAut). Istnienie przepisów nadających specjalne uprawnienia producentom związane jest z ponoszonymi przez tego typu podmioty nakładami finansowymi i organizacyjnymi (związanych z potrzebą skoordynowania pracy intelektualnej wielu osób), a także związanym z tym ryzykiem i odpowiedzialnością. W niektórych przypadkach, jak na przykład w odniesieniu do utworu zbiorowego lub audiowizualnego ma to na celu ułatwienie zarządzania niektórymi prawami 25. Art. 15 PrAut wprowadza domniemanie, że producentem lub wydawcą jest osoba, której nazwisko lub nazwę uwidoczniono w tym charakterze na przedmiotach, na których utwór utrwalono, albo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu. Wydaje się, że użyte w omawianym artykule określenie producenta dotyczy podmiotu działającego w takim charakterze w odniesieniu do powstania jakiegokolwiek rodzaju utworu. Możliwe jest także przyjęcie odmiennej wykładni, która pojęcie to ograniczać będzie jedynie do zbiorczego określenia producentów skonkretyzowanych 26, a więc takich, którzy wymienieni zostali w innych przepisach ustawy w kontekście konkretnych rodzajów utworów np. producenta utworu audiowizualnego określonego w art. 70 ust. 1 PrAut. Przepisy szczególne dotyczące programów komputerowych zamieszczone w Rozdziale 7 ustawy w ogóle nie regulują kwestii producentów programów. Rodzi się zatem pytanie, kto może być uznany za producenta programu i jakie prawa będą mu przysługiwały. Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu 27, produkowanie programów komputerowych, z uwagi na brak jego ustawowej definicji, może być rozumiane bardzo szeroko. Producentem programu w najszerszym ujęciu będzie każdy podmiot, który we własnym zakresie, bądź korzystając z pomocy innych podmiotów, uzyskuje nowy program, który stanowi utwór 25 Por. J. Barta, R. Markiewicz w: Komentarz... s Por. M. Czajkowska-Dąbrowska w: Komentarz... s R. Golat, Programy... s

17 w rozumieniu prawa autorskiego. Tak szerokie ujęcie nie jest jednak konieczne z uwagi na fakt, że określenie status producenta programu komputerowego będzie miało praktyczne znaczenie głównie w przypadku, gdy będzie to podmiot inny niż twórca, a więc w sytuacji, gdy producentem programu będzie podmiot prowadzący działalność gospodarczą w zakresie produkcji lub handlu programami komputerowymi 28, czyli przedsiębiorcę wytwarzającego programy w celu uzyskiwania dochodów z udostępniania ich innym podmiotom. W związku z brakiem wyraźnego uregulowania statusu producenta programu komputerowego pojawia się pytanie o zastosowanie do niego domniemania ustanowionego w art. 15 PrAut. Słuszna wydaje się interpretacja, że wspomniany artykuł odnosi się do producentów wszelkich utworów, niezależnie od ich rodzaju, czy szczegółowej regulacji uprawnień producenta zawartej w innych przepisach ustawy. Obowiązywanie tego przepisu nie zostało wyłączone na mocy art. 77 PrAut, dlatego też uznać należy, że znajduje on zastosowanie także w odniesieniu do producentów programów komputerowych, czyli podmiotów, które tworząc program utrwalają go następnie na określonych nośnikach. W takiej sytuacji obowiązywać będzie domniemanie z art. 15 PrAut. Podstawą omawianego domniemania mogą być uwidocznienie nazwiska lub nazwy osoby prawnej w charakterze producenta na przedmiotach na których utwór utrwalono, bądź podanie go do publicznej wiadomości w jakikolwiek sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu 29. Omawiane domniemanie ma charakter domniemania wzruszalnego. Powoływać na nie mogą się zarówno podmioty na rzecz których ono powstaje, jak i podmioty, które chciałyby wystąpić z roszczeniem przeciw producentowi, gdyż domniemanie to może przesądzać legitymację bierną producenta w przypadku roszczeń wynikłych z naruszenia praw autorskich 30. Poza omówionym powyżej domniemaniem przyznanie statusu producenta programu komputerowego nie wiąże się zasadniczo z żadnymi dodatkowymi uprawnieniami, a w szczególności z przysługiwaniem z tego tytułu jakichkolwiek autorskich praw majątkowych jak ma to miejsce w przypadku producentów innych rodzajów utworów wyraźnie wymienionych w ustawie. Producent programu komputerowego, który nie jest pracodawcą programisty, może zatem stać się podmiotem uprawnionym z tytułu autorskich praw majątkowych na podstawie 28 Ibidem, s Tak M. Czajkowska-Dąbrowska w: Komentarz..., s Autorka wskazuje tam także na problem jaki może powstać w przypadku wskazania różnych podmiotów na nośnikach i do publicznej wiadomości w związku z rozpowszechnianiem utworu. 30 Ibidem, s Wynika to z faktu, że producent jest z reguły użytkownikiem cudzego utworu i jako taki musi legitymować się nabyciem w sposób pochodny odpowiednich uprawnień do ich eksploatacji. Jest to szczególnie istotne w przypadku programów komputerowych, do których żadne prawa nie powstają w sposób pierwotny na rzecz jego producenta. 17

18 ogólnych zasad przejścia praw autorskich, czyli w drodze umowy przenoszącej autorskie prawa majątkowe. W przypadku, gdy producent jest jednocześnie pracodawcą programisty zastosowanie znajdą omówione wyżej zasady przysługiwania majątkowych praw do program na podstawie art. 74 ust. 3 PrAut Autorskie prawa osobiste do programu komputerowego Autorskie dobra osobiste to część większej całości jaką stanowi pojęcie twórczości naukowej i artystycznej, które to wymienione jest w katalogu dóbr osobistych w art. 23 kodeksu cywilnego, dlatego też należy patrzeć na nie przez pryzmat rozległej kategorii dóbr osobistych człowieka. Autorskie dobra osobiste to wartości niemajątkowe, wiążące się z osobowością człowieka, uznane powszechnie w danym społeczeństwie 31. Autorskie prawa osobiste mogą, w przeciwieństwie do autorskich praw majątkowych, przysługiwać wyłącznie twórcy, czyli w kontekście programów komputerowych, konkretnemu programiście bądź programistom, jeśli dany program jest wynikiem ich wspólnej pracy twórczej. Prawa te nie podlegają zbyciu, ani dziedziczeniu. Podstawowe znaczenie dla zdefiniowana zakresu autorskich dóbr osobistych ma artykuł 16 PrAut, który stanowi, że dobra te chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do: 1. autorstwa utworu, 2. oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, 3. nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, 4. decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, 5. nadzoru nad sposobem korzystania z utworu Użycie zwrotu a w szczególności sprawia, że katalog autorskich dóbr osobistych ma charakter katalogu otwartego. Pozostawiając jednak na boku rozważania dotyczące tej kwestii, zauważyć należy, że pojawienie się nowego typu utworów jakimi są programy komputerowe nie spowodowało rozszerzenia wspomnianego katalogu. Wręcz przeciwnie, widoczne są tendencje do jego zawężania, które ma miejsce na mocy przepisów szczególnych dotyczących programów 31 A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979, s

19 komputerowych. Jest to tendencja dostrzegalna w wielu współczesnych ustawodawstwach 32. Na mocy artykułu 77 PrAut w stosunku do twórców programów komputerowych wyłączone zostały autorskie prawa osobiste wymienione w art. 16 pkt 3 5, a więc: prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu Ograniczenie katalogu autorskich praw osobistych do programu komputerowego wydaje się znajdować uzasadnienie w użytkowym charakterze tego rodzaju utworów. Jest to kolejny przykład na to, że ochrona programów komputerowych w ramach prawa autorskiego nie jest rozwiązaniem optymalnym. Zasadniczo, wymienione ograniczenia praw osobistych nie powinny godzić istotnie w interesy twórców programów. Zbyt szerokie prawa osobiste, w szczególności w zakresie nienaruszalności treści oraz nadzoru nad sposobem korzystania z utworu, mogłyby ograniczać swobodę korzystania z programów komputerowych przez ich użytkowników. Argumentuje się także, że naruszenie uprawnień wymienionych w art. 16 pkt 3 5 PrAut właściwie nigdy nie może przynieść ujmy dla czci lub dobrego imienia twórcy programu komputerowego 33. Ograniczenie katalogu autorskich dóbr osobistych do programu komputerowego rodzi pytanie o jego zgodność z art. 6bis Konwencji berneńskiej, który formułuje minimum ochrony, która musi zostać zagwarantowana we wszystkich państwach-stronach konwencji, na poziomie, który obejmuje prawo sprzeciwiania się wszelkiemu zniekształceniu, okaleczeniu lub innej zmianie albo wszelkiemu innemu działaniu na szkodę dzieła, które mogłoby przynieść ujmę jego czci lub dobremu imieniu. Możliwe jest przyjęcie, że ograniczenie praw osobistych w odniesieniu do programów komputerowych narusza powyższe minimum konwencyjne 34, a wtedy należałoby stosować art. 6bis Konwencji berneńskiej w sposób bezpośredni 35, w tym także na podstawie art. 7 PrAut w stosunku do obywateli polskich. W kontekście niewyłączenia obowiązywania art. 58 PrAut w stosunku do programów komputerowych uznać można, że regulacja autorskich praw osobistych do programu nie narusza jednak minimum konwencyjnego. Artykuł ten przewiduje bowiem, że twórca (po bezskutecznym wezwaniu do zaniechania naruszenia) może odstąpić od umowy lub ją wypowiedzieć, jeżeli publiczne udostępnienie utworu nastąpiło w nieodpowiednie formie albo ze zmianami, którym twórca mógłby się słusznie sprzeciwić. 32 Na co uwagę zwraca E. Wojnicka, System... s Ibidem, s Tak: A. Nowicka, Prawnoautorska... s Na podstawie art. 91 Konstytucja RP 19

20 Ponadto, możliwe jest także odwołanie się do swoistej klauzuli generalnej jaka zawarta jest w art. 16 PrAut, jeśli podjęte zostaną działania określone w art. 16 pkt 3 5 PrAut, a przyniosą one ujmę dla czci lub dobrego imienia twórcy programu Dozwolony użytek Monopol prawny przyznawany twórcom jest nierzadko ograniczany poprzez dopuszczenie tzw. dozwolonego użytku publicznego lub prywatnego, bądź też ustanowienie licencji ustawowych. Uzasadnieniem dla istnienia takich instytucji prawnych jest konieczność zapewnienia możliwie łatwego dostępu do rezultatów pracy twórczej, co stanowi wyraz przedłożenia szeroko rozumianego interesu społecznego nad indywidualny interes twórcy. Ogólna regulacja dozwolonego użytku (ujęta w art PrAut) została w odniesieniu do programów komputerowych w daleko idący sposób zmodyfikowana. Podyktowane jest to użytkowym i technicznym charakterem utworów informatycznych, dla których w miejsce ogólnej regulacji wprowadzone zostały specyficzne uprawnienia użytkowników ograniczające majątkowe prawa autorskie do programu. Rezultatem przyjętych unormowań jest zminimalizowanie ograniczeń w wykonywaniu praw autorskich majątkowych w stosunku do tych jakie przyjęte zostały dla innych przedmiotów ochrony 37. Wyraźne wyłączenie (na mocy art. 77 PrAut) stosowania art. 23 ustawy w odniesieniu do programów komputerowych może nasuwać wątpliwości, czy można w takiej sytuacji w ogóle mówić o dozwolonym użytku 38. Nie ma jednak istotniejszych przesłanek, aby w kontekście programów komputerowych nie mówić o dozwolonym użytku. Po pierwsze, w art 77 PrAut nie mamy do czynienia z całościowym wyłączeniem Oddziału trzeciego Rozdziału trzeciego ustawy, pozostaje więc pewien zakres przepisów o dozwolonym użytku, które znajdą zastosowanie do programów. Po drugie, specyficzne unormowania art. 75 PrAut nie zmieniają charakteru przyznawanych nimi uprawnień, które dotyczą zakresu korzystania z utworu bez zgody twórcy. Dozwolony użytek programów komputerowych uregulowany został w art. 75 PrAut, który szczegółowo określa uprawnienia przysługujące korzystającym z programów. Co istotne, przepis ten zawęża krąg uprawnionych podmiotów jedynie do osób, które weszły w posiadanie programu 36 Tak: J. Barta, R. Markiewicz, System... s J. Barta, R. Markiewicz w: System..., s R. Golat, Programy... s

21 w sposób legalny, a więc nabywcę kopii programu lub licencjobiorcę. Oznacza to, że dokonywanie omawianych niżej czynności przez osobę nie posiadającą stosownej licencji na korzystanie z programu będzie dalszym wkraczaniem w majątkowe prawa autorskie, które nie będzie mogło zostać usprawiedliwione poprzez powołanie się na regulację art. 75 nawet, jeśli dana czynność dokonana była dla uzyskania celu określonego w tym przepisie, a więc korzystania z programu komputerowego zgodnie z jego przeznaczeniem, czy też poprawienia występujących w nim błędów. Na podstawie art. 75 ust 1 PrAut ustanowione zostaje, poprzez odwołanie do art. 74 ust. 4 pkt 1 i 2, prawo do zwielokrotniania programu w całości lub w części, a także tłumaczenia, przystosowywania i wprowadzania do niego zmian w zakresie, w jakim jest to niezbędne do korzystania z programy zgodnie z jego przeznaczeniem. Do czynności, które można uznać za konieczne do korzystania z programu zgodnie z jego przeznaczeniem J. Barta i R. Markiewicz zaliczają 39 : a) zwykłe stosowanie programu w komputerze b) poprawianie błędów programu c) testowanie programu przy użyciu programów antywirusowych d) zmienianie parametrów programu wywołane zmianą standardów lub wymogów (w tym miejscu Komentatorzy wskazują na zmiany, które muszą być wprowadzone np. w programach rachunkowych, a ich konieczność wynika ze zmiany przepisów podatkowych) e) dostosowanie programu do wymogów nowszych wersji sprzętu komputerowego f) integrowanie programu z innymi stosowanymi programami. Jak słusznie podkreślają Autorzy, wyżej wymienione czynności nie w każdym przypadku będą czynnościami niezbędnymi do korzystania z programu. O takim charakterze czynności przesądzać będą okoliczności konkretnego przypadku, a wyżej wymienione czynności powinny być jedynie uwzględniane przy stosowaniu art. 75 ust. 1 PrAut. Za niepotrzebne uznaje R. Golat 40 wydzielenie jako osobnego uprawnienia możliwości poprawiania błędów, uznając je jedynie za dookreślenie przez ustawodawcę warunku wykonywania uprawnień przyznanych użytkownikowi w art. 75 ust. 1. Trudno polemizować z powyższym stwierdzeniem, warto jednak zwrócić uwagę, że poprawianie błędów programu podlegać będzie także ocenie przez pryzmat klauzuli niezbędności, którą wprowadza omawiany artykuł. Z samego faktu, że dana czynność ma na celu poprawienie błędów programu nie będzie zatem wynikała jej legalność w świetle art. 75 ust. 1 PrAut. 39 J. Barta, R. Markiewicz, Komentarz..., s R. Golat, Programy... s

22 Problematyczna wydaje się wykładnia określenia przeznaczenie programu. Wskazuje się, że przy jej dokonywaniu brane powinny być także wszystkie okoliczności i cel umowy na podstawie której dany program został udostępniony 41. Jeśli jednak umowa nie precyzuje żadnych dodatkowych warunków i zakresu modyfikacji, to wydaje się, że punktem odniesienia powinien być sam tylko program. Rozszerzanie zakresu możliwych do dokonania zmian w programie w oparciu o inne kryteria, w szczególności potrzeby licencjobiorcy wykraczające poza niezbędność, nie powinno stanowić uzasadnienia dla zastosowania art. 75 ust. 1. Innymi słowy, niezbędność powinna mieć charakter obiektywny i wynikać z uwarunkowań technicznych, względnie znajdować swe uzasadnienie w przepisach prawa. Artykuł 75 ust. 1 PrAut ma charakter dyspozytywny, dlatego też omawiane uprawnienia osoby, która legalnie weszła w posiadanie programu komputerowego mogą zostać umownie wyłączone, a wyłączenie takie może mieć także charakter częściowy. Wyłączenie nie powinno dotyczyć jednak sytuacji, w których z natury rzeczy musi dojść do zwielokrotnienia programu. Przykładem może być użytkownik końcowy programu, który po legalnym jego nabyciu (nabyciu egzemplarza) chcąc go uruchomić musi dokonać zwielokrotnienia w postaci wprowadzenia go do pamięci komputera. Jeśli więc zwielokrotnienie następuje w związku z normalnym korzystaniem z programu i nie ma samodzielnego znaczenia, to nie powinno być przedmiotem zakazów umownych 42. Omawiany przepis polskiej ustawy wzorowany jest na art. 5 Dyrektywy, który stanowi, że w braku szczególnych przepisów umownych czynności określone w art. 4 ust. 1 lit. a) i b) (chodzi o czynności multiplikacyjne i dostosowawcze przyp. S.W.) nie wymagają zezwolenia uprawnionego, jeśli są konieczne do użycia programu przez uprawnionego nabywcę zgodnie z zamierzonym celem, włącznie z poprawianiem błędów. Niezbyt jasny jest przy tym stosunek art. 5 Dyrektywy, a w konsekwencji także unormowań zawartych w polskiej ustawie do punktu 13) preambuły do Dyrektywy, który stanowi, że wyłączne prawa autora do zakazywania niedozwolonego powielania jego dzieła powinny być poddane określonym wyjątkom w przypadku programu komputerowego pozwalającego na powielanie technicznie konieczne do używania go przez uprawnionego nabywcę. Oznacza to, że ładowanie i uruchamianie konieczne do użycia kopii programu, która została zgodnie z prawem nabyta oraz poprawianie jej błędów nie może być umownie zabronione. W braku szczegółowych przepisów umownych, włącznie z tymi, które dotyczą przypadku, kiedy kopia programu została sprzedana, jakakolwiek inna czynność konieczna do użycia kopii programu może być wykonywana przez uprawnionego 41 J. Barta, R. Markiewicz, Komentarz..., s Tak: R. Golat, Programy... s. 36; J. Barta, R. Markiewicz, Prawo... s Autorzy wskazują, że wykładnia taka ma swą podstawę normatywną w art. 74 ust. 4 pkt 1 PrAut oraz w art KC. 22

23 nabywcę tej kopii zgodnie z zamierzonym celem. Art. 5 Dyrektywy stwarza możliwość umownego wyłączenia uprawnienia do poprawiania błędów, podczas gdy zacytowany wyżej fragment preambuły wyraźnie wyklucza taką ewentualność. Wydaje się, że nadrzędną zasadą wynikającą z unormowań Dyrektywy jest dopuszczenie możliwości poprawiania błędów przez nabywcę kopii programu, dlatego też przyjąć należy, że postanowienia umowne wyłączające taką możliwość są nieobowiązujące, chyba że np. umowa licencyjna będzie gwarantować wykonanie stosownych czynności dostosowawczych przez licencjodawcę, co w praktyce raczej się nie zdarza. Oprócz omówionych powyżej względnych uprawnień legalnego posiadacza programu ustawa przewiduje także szereg uprawnień o charakterze bezwzględnym, które nie mogą być przedmiotem wyłączeń umownych. Na podstawie art. 75 ust. 2 PrAut użytkownik programu ma prawo do stworzenia kopii zapasowej programu, analizy zasad jego funkcjonowania, a także dokonania jego dekompilacji. Dysponent programu komputerowego ma prawo do sporządzenia jego kopii zapasowej. Warunkiem legalności takiego działania jest przyjęcie, że stworzenie kopii jest niezbędne do korzystania z programu komputerowego. W tym miejscu pojawia się problem, kiedy należy przyjąć, że sporządzenie danej kopii jest faktycznie niezbędne do korzystania z programu. Literalna wykładnia omawianej regulacji nie ma najmniejszego sensu, gdyż nigdy nie dojdzie do takiej sytuacji, w której do korzystania z programu konieczne (sensie technicznym) będzie sporządzenie jego kopii zapasowej. Pewnych wskazówek udziela dalsza część omawianego przepisu, w której pojawia się zastrzeżenie, że kopia taka nie może być używana równocześnie z programem komputerowym (chyba że umowa stanowi inaczej). Wskazuje to, że sporządzenie kopii zapasowej ma raczej za zadanie zapewnienie możliwości nieprzerwanego korzystania z programu, a więc taki stan, w którym będzie można realizować np. postanowienia licencji na korzystanie z danego programu, niezależnie od losów jego materialnego nośnika, który z różnych przyczyn może ulec zniszczeniu, zgubieniu, czy też być przedmiotem kradzieży. J. Barta i R. Markiewicz uznają za zbędne tworzenie kopii zapasowej w sytuacji, w której producent programu wiarygodnie zabezpiecza natychmiastowe dostarczenie nowej kopii programu w przypadku jej zniszczenia 43. Stanowisko to uznać należy za słuszne, choć niepozbawione wad. W praktyce często zdarza się tak, że producent programu żąda za przesłanie nośników z kopią programu opłat znacząco przekraczających ich wartość, a próżno szukać dla takiego postępowania uzasadnienia w nakładzie pracy związanym ze zwielokrotnieniem danego programu. W takiej sytuacji zabranianie użytkownikowi stworzenia kopii zapasowej byłoby dla niego jedynie dodatkowym obciążeniem, 43 J. Barta, R.Markiewicz, System... s

24 które nie sprzyja realizacji celu omawianej regulacji. Niemniej jednak wiarygodne i nie nakładające na użytkownika nadmiernych obciążeń finansowych zagwarantowanie dostarczenia kopii programu powinno wyłączać uprawnienie do tworzenia kopii zapasowej, która w takiej sytuacji staje się zbędna. Przyjęcie takiej wykładni ma jeszcze jedną konsekwencję w postaci złagodzenia bezwzględnie obowiązującego charakteru art. 75 ust. 2 pkt 1, czego normalną konsekwencją byłoby uznanie takich postanowień umownych za nieważne 44. Chodzi mianowicie o sytuację, w której umowa określa zakaz tworzenia kopii zapasowej, precyzując jednocześnie warunki na jakich dostarczona zostanie kopia programu. Uznanie takiego postanowienia za nieważne nie pozwalałoby na ocenę, czy sporządzenie kopii jest faktycznie niezbędne, a także czy zapewnienie dostarczenia kopii zapasowej jest wiarygodne, czy nastąpi w odpowiednim (natychmiastowym 45 ) terminie i czy nie obciąża użytkownika dodatkowymi kosztami. Jeśli umowa nie stanowi inaczej kopia zapasowa stworzona zgodnie z wymaganiem niezbędności do korzystania z programu nie może być używana równocześnie z programem komputerowym. Przez równoczesne używanie należy rozumieć nie tylko symultaniczne korzystanie z obu kopii programu, ale także jego instalacje na dwóch różnych stanowiskach, nawet jeśli do używania programu konieczne jest korzystanie z nośnika, na którym jest on zapisany. Wydaje się także, że nic nie stoi na przeszkodzie, aby zamiast z oryginalnego nośnika korzystać na co dzień z legalnie sporządzonej przez siebie kopii. Jeśli legalny dysponent egzemplarza programu dokona przeniesienia jego własności, to kopia zapasowa powinna albo zostać przez niego zniszczona albo przekazana łącznie z oryginalnym programem 46. Kolejnym bezwzględnym uprawnieniem przyznanym osobie posiadającej prawo do korzystania z egzemplarza programu komputerowego jest zezwolenie na jego analizowanie. Ustawa wśród czynności składających się na to uprawnienie wymienia obserwowanie, badanie i testowanie funkcjonowania programu. Warunkiem legalności dokonywania wymienionych czynności jest cel jakiemu mają one służyć, a mianowicie poznania idei i zasad programu. Omawiany przepis zezwala zatem na tzw. black-box testing 47, czyli analizę, w tym wypadku programu komputerowego, jedynie w oparciu o dane wejściowe i uzyskiwany wynik, bez znajomości wewnętrznej struktury i logiki przedmiotu badań. Analiza taka dokonana może być w trakcie wprowadzania, wyświetlania, stosowania, przekazywania lub przechowywania programu. 44 Co do skutków nieważności patrz art. 58 KC 45 J. Barta, R.Markiewicz, System... s Autorzy przyjmują, że dostarczenie kopii powinno nastąpić w trybie natychmiastowym. Biorąc pod uwagę łatwość zwielokrotniania programów komputerowych na nośnikach oraz ich bezproblemowe przechowywanie, dostarczenie takie faktycznie powinno następować bez jakiejkolwiek zwłoki. 46 J. Barta, R.Markiewicz, System... s Por. [ ] 24

25 Trzecim uprawnieniem nie wymagającym zezwolenia podmiotu uprawnionego z tytułu autorskich praw majątkowych do programu jest tzw. dekompilacja. Jest to proces odtworzenia przybliżonej postaci źródłowej programu na podstawie jego kodu wynikowego 48. Granice dekompilacji stanowią bardzo istotne i niemniej kontrowersyjne zagadnienie, dlatego też wymagają one szerszego omówienia. Z jednej strony, z uwagi na szeroki zakres ochrony praw twórców programów, dekompilacja dokonywana na podstawie art. 75 ust. 2 pkt 3 jest jedyną legalną metodą zapoznania się z rzeczywistą treścią utworu jakim jest program komputerowy. Jest to zupełnie wyjątkowa sytuacja, gdyż w odniesieniu do innych kategorii utworów chronionych prawem autorskim taki dostęp jest w istocie niczym nieskrępowany, co więcej jest wręcz konieczny, aby w ogóle mówić o korzystaniu z utworu (przykładem może tu być po prostu obejrzenie filmu, czy przeczytanie książki). Problem ten nie występuje w odniesieniu do programów typu OpenSource 49, w których istnieje rzeczywisty i niczym nieskrępowany dostęp do właściwej treści utworu. Z drugiej strony, określenie granic w jakich dokonywana może być legalna dekompilacja jest niezmiernie istotne, gdyż jest to nierzadko jedyna możliwość uzyskania informacji koniecznych do osiągnięcia interoperacyjności pomiędzy różnymi programami. W stworzeniu możliwości legalnej dekompilacji programów komputerowych nie chodzi zatem o nieskrępowany dostęp do twórczości, co z reguły stanowi argument za dopuszczeniem dozwolonego użytku, lecz bardziej o stworzenie warunków dla rozwoju nowych programów i zapewnienie ich współdziałania z programami już istniejącymi. Legalna dekompilacja może zatem zostać dokonana, jeśli jest to niezbędne do uzyskania informacji koniecznych do osiągnięcia współdziałania z innymi programami, a dodatkowo spełnione zostaną następujące warunki: 1. czynności te dokonywane są przez licencjobiorcę lub inną osobę uprawnioną do korzystania z egzemplarza programu komputerowego bądź przez inną osobę działającą na ich rzecz, 2. informacje niezbędne do osiągnięcia współdziałania nie były uprzednio łatwo dostępne dla osób, o których mowa pod lit. a, 3. czynności te odnoszą się do tych części oryginalnego programu komputerowego, które są niezbędne do osiągnięcia współdziałania. W odniesieniu do drugiego z wymienionych warunków sprecyzowania wymaga kiedy dane informacje można określić jako łatwo dostępne. Warunek ten nie będzie spełniony i nie będzie podstaw do dokonania dekompilacji, gdy informacja ma publiczny charakter np. została 48 Do dokonywania dekompilacji służy program zwany dekompilatorem, który, co istotne, nie odtwarza rzeczywistego kodu źródłowego programu, lecz jedynie postać źródłową o identycznym działaniu. 49 Jest to pojęcie związane z ruchem wolnego oprogramowania, którego ideą jest rozpowszechnianie oprogramowania wraz z dostępem do jego kodu źródłowego, aby umożliwić jego dalszą modyfikację. 25

26 upowszechniona przez twórcę programu właśnie z uwagi na chęć zapewnienia współdziałania z innymi programami. Dekompilacja może też być jedyną drogą do uzyskania stosownych informacji np. w przypadku odmowy udostępnienia stosownych informacji przez podmiot uprawniony lub gdy program w postaci źródłowej nie istnieje. Czynności dekompilacyjne mogą dotyczyć wyłącznie tych części oryginalnego (dekompilowanego) programu, które są niezbędne do osiągnięcia współdziałania. Osiągnięcie współdziałania jest możliwie jedynie dzięki dostępowi do informacji na temat danego interfejsu, od niego więc zależy możliwość tworzenia innych programów, bądź rozwijania programów już istniejących przez osoby trzecie. W praktyce dekompilacja najczęściej dotyczyć będzie interfejsów typu API 50, które odpowiadają właśnie za komunikację pomiędzy programami. Przykładem może tu być zestaw interfejsów typu API stworzony przez Microsoft, które są niezbędne dla programistów chcących stworzyć jakikolwiek program kompatybilny z systemem Windows Prawo amerykańskie a prawo europejskie Niniejsza praca dotyczy problematyki ochrony programów komputerowych, skupiając się głównie na problemie ochrony szeroko rozumianych prezentacji ekranowych. Jest to zagadnienie, które dotyka wielu sfer prawa autorskiego, dlatego też jest przedmiotem licznych kontrowersji. Mimo że od przyjęcia Dyrektywy w sprawie ochrony programów komputerowych minęło już wiele lat, kwestia ta nadal nie była przedmiotem zbyt wielu orzeczeń, jak zresztą programy komputerowe w ogóle. Wynika to zapewne ze stosunkowo późno przeprowadzonej harmonizacji w zakresie regulacji prawnej programów komputerowych. Brak jest także orzeczeń wydanych na gruncie polskiej ustawy, a nieliczne stanowiska sądów dotyczą z reguły materii istotnych dla prawa podatkowego, a nie zagadnień związanych ściśle z prawem autorskim 51. Naturalnym jest zatem poszukiwanie i analizowanie rozwiązań przyjętych w innych jurysdykcjach. Na tym polu wyróżniają się Stany Zjednoczone, gdzie zapadło wiele orzeczeń dotyczących właściwie wszelkich aspektów ochrony programów, w tym także gier komputerowych. Poszukiwanie materiałów do niniejszej pracy i dokonany w konsekwencji wybór orzeczeń oraz poglądów zawartych w piśmiennictwie, wymaga omówienia jeszcze jednej, pobocznej kwestii, 50 Z ang. Application Programming Interface interfejs programowania aplikacji określający sposób, w jaki komunikuje się ona z systemem operacyjnym i innymi programami. 51 Zob. orzeczenie I SA/Łd 68/09, Legalis [ ]; I SA/Łd 728/99, Legalis [ ]; III SA/Wa 1400/06, Monitor Podatkowy 2006, Nr 10, s. 3 26

27 a mianowicie relacji prawa amerykańskiego i europejskiego oraz konfrontacji przyjętych w nich rozwiązań w kontekście regulacji dotyczącej programów komputerowych i możliwości ich zastosowania w Polsce. Europa podejmując inicjatywę w zakresie harmonizacji miała świadomość, że Stany Zjednoczone wybrały już jako reżim ochrony dla programów komputerowych prawo autorskie. Było zatem oczywiste, w świetle internacjonalizacji obrotu oprogramowaniem, że korzystna będzie korelacja prawa nie tylko wewnątrz Wspólnot, ale także w szerszym zakresie uwzględniającym regulacje obowiązujące w Stanach Zjednoczonych. Konsekwencją takiego podejścia było stworzenie prawa, które nie odbiega znacząco od tego obowiązującego za Oceanem. Niemniej jednak, oprócz oczywistych podobieństw, odnaleźć można także istotne różnice. Jeśli chodzi o kwestię najistotniejszą, a więc klasyfikację programów komputerowych, oba systemy nie różnią się od siebie, uznając programy komputerowe za utwory wyrażone słowem i chronione jak utwory literackie. W obu systemach wyraźnie chronione są wszystkie postaci kodu. Regulacja europejska nie zawiera definicji programu, w przeciwieństwie do amerykańskiej, która wyraźnie stwierdza, czym jest program komputerowy. Mimo że nie ma wiążącej definicji programu komputerowego na gruncie prawa europejskiego, to rozumienie tego pojęcia jest w istocie zbieżne z definicją legalną obowiązującą w Stanach Zjednoczonych. Najciekawszą kwestią w przytoczonej definicji, z punktu widzenia niniejszej pracy, jest pojęcie rezultatu (certain result), które rodzi szereg pytań o to, czym jest rezultat uzyskiwany dzięki programowi komputerowemu, czy leży on w zakresie ochrony przyznawanej programowi i do czego przyrównać ten rezultat w regulacji europejskiej? Można wskazać wiele skutków działania programu komputerowego może to być sterowanie robotem w fabryce, ale może to też być wyświetlanie określonych treści na monitorze, co jest obecnie przedmiotem szerokiej debaty i głównym przyczynkiem do napisania niniejszej pracy. Z uwagi na wprowadzenie definicji legalnej, nie stwarza większych problemów na gruncie prawa amerykańskiego stwierdzenie, że rezultat pracy programu nie może podlegać ochronie przyznanej samemu programowi, gdyż rezultat ten najzwyczajniej nie jest programem. Stwierdzenie to leży u podstaw większości orzeczeń dotyczących interfejsów użytkownika, które zapadały w Stanach Zjednoczonych. Na gruncie Dyrektywy podobnego określenia doszukiwać się można w sformułowaniu forma działania do jakiej program jest przeznaczony. Działanie programu będzie bowiem zawsze uzewnętrznione w pewnej formie, która stanowić będzie swego rodzaju rezultat tego działania (np. w postaci wyświetlania pikseli na monitorze). Można zatem doszukiwać się pewnych podobieństw w zakresie rozróżnienia programu od rezultatu jego działania. Oczywiście, zdecydowanie bardziej przejrzyste jest rozwiązanie przyjęte w Copyright Act. Wydaje się jednak, że w obu 27

28 ustawodawstwach dosyć wyraźnie odrzucone zostało szerokie ujęcie programu komputerowego, które obejmowałoby coś więcej niż tylko ciąg instrukcji dla komputera. W związku z tym za w pełni zasadne uznaje odwołanie się w zakresie prezentacji ekranowych do bogatego orzecznictwa Stanów Zjednoczonych, gdyż argumenty przyjmowane w tych orzeczeniach mają w istocie zbliżoną do europejskiej podstawę normatywną. W obu regulacjach do czynienia mamy właściwie z tymi samymi wyłączeniami spod ochrony, które dotyczą koncepcji i zasad działania programu. W Dyrektywie tylko forma wyrażenia programu komputerowego podlega ochronie, podczas gdy koncepcje i zasady, na których opierają się wszystkie elementy programu, włącznie z tymi, na których opierają się jego interfejsy, nie podlegają ochronie. W prawie amerykańskim kwestię elementów niepodlegających ochronie reguluje par. 102(b), który stanowi, że ochronie nie podlegają ideas, procedures, processes, systems, methods of operation, concepts, principles or discoveries, regardless of the form in which it is described, explained, illustrated, or embodied in such work. Jest to ogólna regulacja która odnosi się do wszelkich rodzajów utworów. Nie zmienia to jednak faktu, że w odniesieniu do programów komputerowych powoduje identyczne skutki jak regulacja europejska. Z regulacji zawartych w Dyrektywie wynika, że ochrona programu komputerowego obejmuje kod programu, w tym interfejsy, a także materiał przygotowawczy służący opracowaniu programu. Sformułowanie Motywu 11 Dyrektywy pozwala na rozważenie objęcia ochroną także logiki, algorytmów oraz języków programowania, gdyż jedynie koncepcje i zasady leżące u ich podstaw nie będą podlegać ochronie. W Copyright Act próżno szukać podobnej regulacji. Wszelkie elementy podlegające ochronie oceniane są w świetle regulacji ogólnej. Określenie elementów chronionych następuje więc na podstawie wykładni a contrario w stosunku do regulacji wyłączeń spod ochrony zawartej w 102(b). Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby zaadaptować stanowiska sądów amerykańskich na gruncie europejskim do granic wyznaczonych Dyrektywą. Trudniej jednoznacznie zestawić ze sobą wymaganie oryginalności utworu. W regulacji europejskiej Dyrektywa stanowi wyraźnie, że program komputerowy podlega ochronie, jeżeli jest oryginalny w takim rozumieniu, że jest własną intelektualną twórczością jego autora. Stosowanie wszelkich innych kryteriów oryginalności zostało wyraźnie w Dyrektywie wyłączone. W regulacji amerykańskiej brak jest definicji oryginalności, choć sądy przyjmują generalnie niewielkie wymagania dla spełnienia tej przesłanki. Przyjmuje się, że utwór jest oryginalny, jeśli zawiera w sobie chociaż minimalny ładunek kreatywności. W tym miejscu warto podkreślić, że Sąd Najwyższy w Stanach Zjednoczonych w sprawie Feist Publications przeciw Rural Tel. Service Orzeczenie dostępne pod adresem [ ] 28

29 odrzucił ostatecznie zasadę sweat of the brow, która pozwalała na ocenę twórczości przez pryzmat wkładu pracy wniesionej w jej powstanie. Podsumowując, oba systemy prawne, mimo pewnych różnic, są w odniesieniu do programów komputerowych bardzo zbliżone. Pozwala to na stosunkowo swobodną analizę spraw rozstrzyganych w oparciu o Copyright Act i ich ostrożne przeniesienie na grunt europejski. Nie przeszkadza temu nawet tak istotna dystynkcja jak brak definicji programu w Dyrektywie, gdyż uwagi do jej projektu, a także nieliczne orzeczenia wydane przez ETS, pozwalają na jej rekonstrukcję i przyrównanie do tej zawartej w prawie amerykańskim. 4. OCHRONA PROGRAMÓW KOMPUTEROWYCH 4.1. Ramy prawne ochrony programów komputerowych Ramy prawne ochrony programów komputerowych wyznacza w Polsce ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, która w zakresie ochrony programów wzorowana jest na dyrektywie Rady EWG z 14 maja 1991 r. w sprawie ochrony prawnej programów komputerowych 53 (zwana niżej Dyrektywą ). Dyrektywa ta stanowiła podstawę do opracowania Rozdziału 7 polskiej ustawy, który stanowi niemalże wierne jej tłumaczenie. Dyrektywa, a w konsekwencji unormowania polskie nie zawierają definicji programu komputerowego. Dyrektywa wprowadza ochronę programów komputerowych w taki sposób jak dzieł literackich w rozumieniu Konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych. Mimo że zasadnicza ochrona przyznana została programom komputerowym w ramach prawa autorskiego, dyrektywa nie wyklucza ochrony na podstawie innych uregulowań, stanowiąc że ochrona programów komputerowych w ramach praw autorskich powinna pozostawać bez uszczerbku dla zastosowania, we właściwych przypadkach, innych form ochrony. Dotyczy to na przykład tzw. wynalazków wspieranych komputerowo, które chronione mogą być na podstawie prawa patentowego. Poza zakresem niniejszej pracy pozostają kwestie związane z objęciem programów komputerowych ochroną patentową, warto jednak zwrócić uwagę na fakt, 53 W kwietniu 2009 roku uchwalona została dyrektywa o ochronie prawnej programów komputerowych w wersji skodyfikowanej, co podyktowane zostało jedynie "zapewnieniem jasności i zrozumiałości dyrektywy", dlatego też nie wnosi ona żadnych zmian merytorycznych. 29

30 że jest ona bardzo istotna także w odniesieniu do relacji obu sposobów ochrony 54. Regulacja rozdziału 7 polskiej ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych ma charakter szczególny w stosunku do przepisów ogólnych w niej zawartych. Zasadnicze odrębności w unormowaniu zasad ochrony programów komputerowych przejawiają się w dwóch płaszczyznach: podmiotu uprawnionego do programu, w szczególności w zakresie stosunków pracowniczych oraz majątkowych praw autorskich do programu i ich ustawowych ograniczeń, które to zagadnienia omówione zostały wyżej. Kwestią otwartą i problematyczną pozostaje określenie zakresu ochrony, a więc sprecyzowanie tego, co w programie może być prawem autorskim chronione, na jakich zasadach i jak intensywna jest ta ochrona Zakres ochrony W ustawie polskiej brak jest definicji programu komputerowego, której próżno szukać definicji także w Dyrektywie, na której były one wzorowane. Uzasadnienie dla takiego rozwiązania znalazło się w projekcie Dyrektywy, w którym Komisja Wspólnot Europejskich powołując się na specjalistów stwierdziła, że zawarcie w dyrektywie jakiejkolwiek definicji tego, co może stanowić program, w sposób konieczny stałoby się przestarzałe, gdyby na skutek postępu technicznego zmieniłaby się natura programu takiego jakim jest on nam znany dzisiaj. 55. Jednocześnie Komisja w projekcie wprowadziła kilka uwag dotyczących przedmiotu ochrony, wskazując, że pojęcie to oznacza zbiór instrukcji, które mają na celu sprawienie, by dany system przetwarzania danych, zwany komputerem, mógł spełniać swe funkcje. Komisja wskazała również, że na obecnym etapie rozwoju techniki pod pojęciem programu należy rozumieć wyrażenie, w jakiejkolwiek formie, w jakimkolwiek języku, w formie jakiegokolwiek zapisu lub kodu, zbioru instrukcji mających na celu umożliwienie komputerowi wypełnienie szczególnego zadania lub szczególnej funkcji. Jest to zapatrywanie zgodne z definicjami legalnymi i doktrynalnymi przyjmowanymi na świecie. Komisja dodała także, że pojęcie to winno obejmować wszystkie formy programu postrzegalne dla człowieka lub czytelne dla maszyny, na bazie których program umożliwiający maszynie spełnienie jej funkcji został lub mógł zostać stworzony. Zgodnie z art. 1 ust. 2 pkt 1 PrAut przedmiotem prawa autorskiego są utwory wyrażone 54 Zob. Z. Okoń, Projekt dyrektywy o wynalazkach implementowanych komputerowo a prawnoautorska ochrona programów komputerowych. %20komputerowo%20a%20prawnoautorska%20ochrona%20programow%20komputerowych.pdf [ ] 55 Por. Opinia Rzecznika Generalnego w sprawie C-393/09 i powołane tam przypisy dotyczące projektu Dyrektywy. [ ] 30

31 słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe). Programy komputerowe w postaci kodu źródłowego wyrażone są zarówno słowem, jak i symbolami matematycznymi, natomiast w postaci kodu maszynowego wyrażone są za pomocą cyfr (zer i jedynek). Nie ulega wątpliwości, że ochronie podlegają programy w obu postaciach. Ochronę taką potwierdza artykuł 10 ust. 1. porozumienia TRIPS, który stanowi, że programy komputerowe, zarówno w kodzie źródłowym jak przedmiotowym będą chronione jak dzieła literackie na podstawie Konwencji berneńskiej. W konsekwencji implementacji dyrektywy, zgodnie z art. 74 ust. 1 ustawy programy komputerowe podlegają ochronie jak utwory literackie, o ile przepisy niniejszego rozdziału nie stanowią inaczej. Jest to swoista fikcja prawna, którą ustawodawca określił zakres ochrony programów komputerowych poprzez odwołanie się do ochrony przyznanej utworom literackim. Istotne jest przy tym zwrócenie uwagi na fakt, że utwory te chronione są jak utwory literackie, a nie jako utwory literackie. Wskazuje to wyraźnie, że programy komputerowe nie stanowią rodzaju utworu literackiego o szczególnym charakterze, lecz są utworami jakościowo odmiennymi. Nie ulega wątpliwości, że obecne brzmienie omawianego przepisu jest bardziej odpowiednie niż jego alternatywny wariant, który określałby programy komputerowe jako utwory literackie. W świetle wykładni systemowej staje się on jednak mało zrozumiały. Użyte określenie jak utwory literackie sprawia, że przy konstruowaniu zakresu ochrony programów komputerowych powinno się uwzględniać reguły ochrony przewidziane dla utworów literackich, co sugeruje, że istnieje jakiś odrębny reżim ochrony tychże. Tak jednak nie jest, gdyż poza drobnymi odrębnościami (jak np. art. 40 ustawy, którego możliwość zastosowania w odniesieniu do programów komputerowych należy uznać za kontrowersyjną, a ponadto przez najbliższe 20 lat po prostu niemożliwą z uwagi na czas ochrony praw autorskich), utwory literackie chronione są na zasadach ogólnych, podobnie jak inne rodzaje utworów, które nie są wymienione z nazwy w ustawie. Przepisy szczególne dotyczące programów komputerowych uwzględniają specyfikę tych utworów, wprowadzając daleko idące odmienności względem przepisów, którym podlegają utwory literackie. 31

32 Wyłączenia spod ochrony Artykuł 1 ust. 2 Dyrektywy statuuje wyraźne wyłączenia spod ochrony, do których zalicza koncepcje i zasady, na których opierają się wszystkie elementy programu komputerowego, włącznie z tymi, na których opierają się ich interfejsy. W przypadku ustawy polskiej wyłączenia takie wynikają już z normy art. 21, który jednoznacznie ogranicza ochronę wyłącznie do sposobu wyrażenia utworu Pojęcie formy wyrażenia programu Fundamentalne znaczenie dla określenia zakresu przyznanej ochrony ma ust. 2 art. 74 PrAut, który stanowi, że ochrona przyznana programowi komputerowemu obejmuje wszystkie formy jego wyrażenia. Nie ulega wątpliwości, że program komputerowy chroniony w postaci kodu źródłowego, maszynowego, programu wpisanego do pamięci stałej komputera, czy też wówczas, gdy jest utrwalony w odręcznie sporządzonych notatkach, czy też dokumentacji projektowej Dla przyznania ochrony nie jest, tak samo jak w przypadku innych utworów, wymagane aby utwór był w postaci ukończonej. Materiał przygotowawczy może obejmować na przykład strukturę lub schemat organizacyjny opracowane przez programistę, które mogą dopiero zostać poddane transkrypcji na kod źródłowy lub obiektowy, pozwalając w ten sposób maszynie na wykonanie programu komputerowego. Kod programu komputerowego, podobnie jak jego materiał przygotowawczy, to jednak kwestia istotna dla informatyków, podczas gdy przeciętny użytkownik programu skupia się bardziej na tym, co widzi na ekranie monitora, nierzadko utożsamiając ten właśnie element z samym programem. Przyjęcie, że forma wyrażenia programu obejmuje swym zakresem wyłącznie elementy tekstowe programu, chroniąc treść kodu bądź to źródłowego, bądź maszynowego, pozostawia poza zakresem ochrony jakąkolwiek audiowizualną sferę programu. Poza zakresem ochrony specjalnej przewidzianej dla programów komputerowych pozostawałby zatem graficzny interfejs użytkownika, czy też inne prezentacje ekranowe (np. gry). Rozważyć należy zatem, czym jest graficzna (audiowizualna) prezentacja efektów działania programu komputerowego i czy stanowi ona formę jego wyrażenia. 56 J. Barta, R. Markiewicz, System... s Rzecznik uważa, że materiał projektowy korzysta z ochrony przewidzianej dla programów komputerowych, jeśli pozwala na stworzenie programu na jego podstawie. Opinia Rzecznika Generalnego w sprawie C-393/09, pkt

33 Prezentacje ekranowe jako element programu komputerowego Elementy wizualne programu nie doczekały się własnego określenia ustawowego, będąc w powszechnym rozumieniu utożsamianymi z samym programem, który jest niejako wyświetlany na ekranie monitora. Dyrektywa nie dostarcza w kwestii prezentacji ekranowych zbyt wielu wskazówek, wprowadzając tylko dwa pojęcia, które mogą znaleźć zastosowanie w odniesieniu do sfery wizualnej programu, a mianowicie pojęcia interfejsu i wyświetlania programu. Interfejsy to zgodnie z Dyrektywą logiczne i, tam gdzie to właściwe, fizyczne wzajemne połączenia i wzajemne oddziaływanie, tak aby pozwolić wszystkim elementom oprogramowania i sprzętu komputerowego funkcjonować z innym oprogramowaniem, sprzętem komputerowym i użytkownikami we wszelkich formach działania, do jakich są przeznaczone. Wydaje się, że dokonywane przez program wyświetlanie obrazów na ekranie monitora zakwalifikować należy jako formę działania do jakiej program jest przeznaczony, gdyż celem działania programów (szczególnie widoczne jest to w przypadku gier komputerowych), jest także, obok dokonywania obliczeń, wyświetlanie na ekranie monitora ruchomych, bądź też nie, obrazów, które stanowią formę oddziaływania programu na użytkownika. W następnym zdaniu Dyrektywa zdaje się jednak zawężać pojęcie interfejsu jedynie do części programu umożliwiających wzajemne połączenia i wzajemne oddziaływanie między elementami oprogramowania i sprzętu komputerowego. Wykładnia taka nie znajduje jednak uzasadnienia w powszechnym rozumieniu pojęcia interfejsu, gdyż wyróżnia się wiele ich rodzajów np. interfejsy fizyczne, programistyczne, czy w końcu interfejsy interakcji z użytkownikiem. Pojęcie to jest zatem szersze niż wynikałoby to ze zdania drugiego motywu 10 Dyrektywy 58 i obejmuje swym zakresem także użytkowników wymienionych w zdaniu pierwszym. Generalnym celem istnienia interfejsów jest zatem zapewnienie stanu tzw. interoperacyjności, czyli zdolności do wymiany informacji oraz wszechstronnego wykorzystania informacji już wymienionych, nie wyłączając, jak wynika z powyższej analizy, komunikacji z użytkownikiem. W grupie interfejsów użytkownika najistotniejsze znaczenie mają interfejsy graficzne, które wyświetlane są na ekranie monitora. Podsumowując, wszelkie treści wyświetlane przez komputer, przynajmniej w świetle Dyrektywy, mogą być uznane za rodzaj interfejsu użytkownika. Dla określenia treści wyświetlanych na ekranie monitora trafnym jest także bez wątpienia określenie prezentacje 58 Który stanowi, że: części programu umożliwiające takie wzajemne połączenia i wzajemne oddziaływanie między elementami oprogramowania i sprzętu komputerowego są ogólnie znane pod nazwą interfejsów. 33

34 ekranowe 59, które w niniejszej pracy oznaczać będzie wszelkie treści wizualne generowane przez program. Czy stwierdzenie, że prezentacje ekranowe stanowią rodzaj interfejsu użytkownika pozwala na objęcie ich ochroną przyznawaną programom komputerowym w ramach Dyrektywy? Można przyjąć, że ustawodawca europejski celowo zamieścił w Dyrektywie szerokie ujęcie interfejsu, które zgodnie z przeprowadzoną powyżej wykładnią, prowadzi do włączenia interfejsów użytkownika w ramy ochronne programów komputerowych. Nie zmienia to jednak faktu, że interfejsy chronione są na tych samych zasadach co reszta programu komputerowego, a ten chroniony jest jak utwór literacki, zostając włączonym do grupy utworów wyrażonych słowem. Oznacza to, że interfejsy, w tym interfejsy użytkownika, chronione są prawem autorskim wyłącznie jako elementy kodu programu. Innymi słowy, chroniony jest kod, który generuje dany interfejs użytkownika lub inne prezentacje ekranowe. Moim zdaniem nie ma dostatecznych podstaw normatywnych do rozszerzania tego zakresu ochrony. Nie pozwala na to także spojrzenie przez pryzmat całości regulacji prawnej zawartej w Dyrektywie. Odmienna interpretacja stałaby zresztą w sprzeczności z dotychczasowym rozumieniem programu komputerowego przyjmowanym w orzecznictwie i prawie międzynarodowym. Byłaby contra legem. Zasadniczym argumentem przeciw włączeniu interfejsów użytkownika w postaci graficznej w ramy ochronne programów komputerowych jest to, że zwielokrotnienie samych prezentacji ekranowych, nie prowadzi do zwielokrotnienia programu komputerowego, który je generuje. Co więcej, możliwe jest uzyskanie takich samych prezentacji ekranowych w dwóch różnych programach przy użyciu zupełnie innego kodu. Nie można zatem zakładać, że doszło do naruszenia prawa autorskiego do programu komputerowego jedynie na podstawie porównania prezentacji ekranowych. Wyświetlany obraz nie ujawnia bowiem metody programowania, ani zasad funkcjonowania programu komputerowego prezentuje on jedynie efekty jego działania w formie zrozumiałej dla użytkowników. Drugim pojęciem, które jest związane z problematyką prezentacji ekranowych jest wyświetlanie programu. Art. 4 ust. 1 pkt a wymienia czynności, które nie mogą zostać dokonane bez zgody uprawnionego do programu, jeśli ich dokonanie związane jest ze zwielokrotnieniem programu, a mianowicie ładowanie, wyświetlanie, uruchamianie, transmitowanie i przechowywanie 60. A contrario dokonywanie tych czynności jest dopuszczalne, jeśli nie prowadzi do zwielokrotnienia 59 Użyte w tym brzmieniu przez J. Bartę, R. Markiewicza w: Prawo autorskie, Warszawa W krajach anglojęzycznych używane jest powszechnie określenie screen displays. 60 Por. art. 75 ust. 2 pkt 2 PrAut. W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że bardziej odpowiednie wydaje się tłumaczenie zawarte w implementacji Dyrektywy do polskiej ustawy, które mówi o wprowadzaniu, wyświetlaniu, stosowaniu, przekazywaniu lub przechowywaniu programu komputerowego. 34

35 programu. Wymienione czynności ze swej istoty prowadzić powinny do zwielokrotnienia programu, co nie jest jednak oczywiste w odniesieniu do wyświetlania programu. Dyrektywa nie zawiera definicji żadnego z wyżej wymienionych pojęć. Wprowadzanie, przekazywanie i przechowywanie nie sprawiają jednak większych problemów definicyjnych. Stosowanie programu to umożliwienie mu funkcjonowania w formie działania do jakiej został przeznaczony. Stosowaniem programu będzie zatem zarówno korzystanie z niego przy użyciu zwykłego komputera, jak i wykorzystanie go do obsługi innych typów urządzeń. Stosowanie programu jest zatem pojęciem szerszym niż wyświetlanie, gdyż nie musi się w ogóle z nim wiązać. Zawsze wymagać też będzie istnienia kopii programu. Wynika to z istoty programu jako zestawu instrukcji dla maszyny cyfrowej aby mogła zmieniać swój stan muszą zostać wprowadzone do niej stosowne instrukcji, a więc program musi zostać w tym zakresie zwielokrotniony. Inaczej kształtuje się kwestia wyświetlania programu komputerowego. Jeśli przyjąć, że wyświetlanie programu równoznaczne jest z wyświetlaniem efektów jego działania, czyli wyświetlaniem prezentacji ekranowych, to tak skonstruowany przepis wprowadzałby jednoznaczne wyłączenie takich działań spod ochrony przyznawanej prawem autorskim, w przypadku gdy nie prowadziłyby do zwielokrotnienia samego programu. Interpretacja taka ma swoje uzasadnienie, za którym stoją dwa zasadnicze argumenty. Pierwszy związany jest z tym, że osoba korzystająca z legalnie posiadanej kopii programu może wyświetlać go bez ograniczeń wynikających z przepisów innych niż dotyczące programów komputerowych, a więc nie musi rozważać twórczego charakteru np. graficznego interfejsu użytkownika i konsekwencji z tym związanych. Umieszczenie wyświetlania w wyliczeniu zawartym w art. 4 ust. 1 pkt 1 Dyrektywy wydaje się więc zamierzonym zabiegiem prawodawcy. Interpretacja taka pociąga za sobą daleko idące skutki, gdyż zezwalałaby na dokonywanie wyświetlania programu (prezentacji ekranowych) bez zgody uprawnionego do programu, jeśli te prezentacje zostałyby utrwalone np. w postaci nagrania filmowego, a więc dla swego odtworzenia nie wymagałyby istnienia kopii programu. Odmienna interpretacja prowadzi do uznania, że wyświetlanie programu komputerowego stanowi wyświetlanie treści programu, a więc wierszy poleceń np. w trakcie pracy nad nimi w kompilatorze bądź w postaci pliku tekstowego w edytorze tekstu. Za tą interpretacją przemawia fakt, że pod pojęciem programu rozumie się jego kod, a więc wyświetlaniem programu powinno być wyświetlanie treści tegoż kodu. Nie widzę jednak żadnego uzasadnienia dla wprowadzania takiej ochrony, tym bardziej, że każde takie wyświetlanie wymagałoby w istocie zwielokrotnienia kodu, który byłby wyświetlany. Być może dlatego J. Barta, R. Markiewicz stwierdzili 35

36 w komentarzu do ustawy, że jest to raczej sprawa przyszłości 61, wystarczy jedynie dodać, że wykraczająca daleko poza granice wyobraźni autora niniejszej pracy. Intencja ustawodawcy w omawianej kwestii jest wysoce niejasna. Nie wydaje się jednak, aby regulacja kwestii wyświetlania programu w rozumieniu art. 4 Dyrektywy miała prowadzić do pozbawienia twórców jakichkolwiek praw do generowanych przez nie treści. Podsumowując, w przepisach dotyczących programów komputerowych brak jest podstaw prawnych dla objęcia treści generowanych przez program ochroną przyznawaną dla samych programów. Stosunkowo wyraźne jest odróżnienie samego programu od formy i skutków jego działania, co zawęża ochronę jedynie do samego programu wyrażonego w postaci kodu źródłowego lub wynikowego. W konsekwencji, odrzucić należy możliwość uznania, że prezentacje ekranowe, w jakiejkolwiek postaci, stanowią formę wyrażenia programu Konsekwencje zakresu ochrony przyznanego prawem autorskim Programy komputerowe chronione są jedynie w zakresie twórczych ciągów poleceń. W świetle jasno sprecyzowanych kryteriów kwalifikacji programu komputerowego jako utworu wyrażonego słowem, a także analizy orzecznictwa w tym zakresie, wyraźnego stwierdzenia wymaga, że obrazy generowane przy użyciu programu komputerowego nie stanowią jego części jako utworu. Zakres ochrony zawężony został bowiem wyłącznie do elementów kodu. Takie założenia ochrony stoją jednak w sprzeczności z powszechnym rozumieniem określenia program komputerowy. Bardzo często użytkownicy dokonują bowiem wyboru pomiędzy różnymi programami właśnie w oparciu o oprawę graficzną, która bądź jest dla nich atrakcyjna, bądź też wpływa bezpośrednio na funkcjonalność programu. Zasadnym wydaje się zatem stwierdzenie, że wszystko co jest generowane przez program komputerowy na ekranie monitora podlegać powinno ocenom niezależnym od okoliczności, że u ich podstaw leży program komputerowy, a więc w oparciu o ogólne przepisy prawa autorskiego. Nie ma większych wątpliwości, że prezentacje ekranowe generowane przez program komputerowy spełniają z reguły przesłanki ochrony wynikające z prawa autorskiego i mogą stanowić utwór w rozumieniu prawa autorskiego 63. Pojawiają się jednak wątpliwości czy utwór taki może mieć autonomiczny charakter, 61 J. Barta, R. Markiewicz, Komentarz..., s Podobnie omówiony niżej wyrok ETS z dnia 22 grudnia 2010 r. w sprawie C-393/09; [ ] 63 Tak też Z. Okoń, Prawo Internetu, pod red. P. Podreckiego, Warszawa 2007, s

37 czy też stanowić będzie jedynie element tzw. utworu multimedialnego jako całości. Zależnie od przyjętej interpretacji różne będą skutki prawne. Wydaje się, że utwór wyświetlany wskutek działania programu komputerowego może stanowić odrębny utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Prima facie widać, że utwór taki nie będzie miał w pełni autonomicznego charakteru, gdyż jego istnienie warunkowane będzie istnieniem programu komputerowego, który go generuje. Nie bez znaczenia jest także kwestia, czy taki utwór podlegać będzie kwalifikacji do jednej z grup utworów wymienionych w art. 1 (w szczególności utworów audiowizualnych), czy też stanowić będzie inny rodzaj komputerowo generowanego utworu Kwalifikacja interfejsów użytkownika w świetle prawa autorskiego Dokonywane były rozmaite próby kwalifikacji prezentacji ekranowych, spośród których wiele zakłada włączenie ich do utworów audiowizualnych lub plastycznych 64. Większość orzeczeń w tych sprawach zapadła jednak poza Europą, dlatego tym większego znaczenia nabiera niedawny wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, którego przedmiotem było nadawanie w telewizji obrazu graficznego interfejsu użytkownika 65. Wyrok zapadł w związku z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożonym w ramach sporu pomiędzy Bezpečnostni softwarova asociace Svaz softwarove ochrany (stowarzyszeniem zajmującym się ochroną programów komputerowych) a czeskim Ministerstwem kultury w przedmiocie odmowy udzielenia BSA zezwolenia na zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi do programów komputerowych. Pomijając kwestię zarządu prawami, warto zwrócić uwagę na następujące elementy stanu faktycznego: czeska ustawa o prawie autorskim 66 nie wprowadza żadnych różnic względem Dyrektywy stanowiąc, że Program komputerowy, niezależnie od formy, w jakiej został wyrażony, w tym przygotowawczy materiał projektowy, jest chroniony w taki sposób jak utwór literacki w decyzji o odmowie uwzględnienia wniosku Ministerstwo stwierdziło, że ustawa o prawie autorskim chroni jedynie kod obiektowy i kod źródłowy programu komputerowego, natomiast w żadnym wypadku nie chroni rezultatu wyświetlenia programu na ekranie komputera, ponieważ graficzny interfejs użytkownika stanowi jedynie przedmiot ochrony przed nieuczciwą konkurencją 64 K. Nakano O. Hirakawa, Copyright protection of computer "interfaces" in Japan, E.I.P.R. 1990, s Wyrok ETS z dnia 22 grudnia 2010 r. w sprawie C-393/ Czeska ustawa o prawie autorskim, prawach pokrewnych i zmianie niektórych ustaw z dnia 7 kwietnia 2000 r. 37

38 BSA zaskarżyło tę decyzję do sądu. W skardze stowarzyszenie podnosiło, że definicja programu komputerowego zawarta w art. 2 ust. 2 ustawy o prawie autorskim dotyczy również graficznego interfejsu użytkownika. Zdaniem BSA program komputerowy można postrzegać zarówno w kategoriach kodu obiektowego lub kodu źródłowego, jak i w kategoriach sposobu komunikacji (interfejs komunikacyjny) sąd oddalił powyższą skargę, dlatego też BSA wniosło skargę kasacyjną, w której stwierdziło, że program komputerowy jest używany, jeżeli zostaje wyświetlony na ekranie użytkownika i w konsekwencji taki sposób użycia musi być chroniony przez prawo autorski Powziąwszy wątpliwość co do wykładni przepisów dyrektyw 91/250 i 2001/29, sąd kasacyjny postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi: czy graficzny interfejs użytkownika danego programu komputerowego jest formą wyrażenia tego programu w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 91/250 i korzysta w związku z tym z wynikającej z tej dyrektywy ochrony przyznanej programom komputerowym w prawie autorskim, oraz czy transmisja telewizyjna graficznego interfejsu użytkownika stanowi publiczne udostępnienie utworu chronionego prawem autorskim w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29 W odniesieniu do pierwszego z pytań ETS stwierdził, że graficzny interfejs użytkownika nie stanowi formy wyrażenia programu komputerowego w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 91/250 oraz że w konsekwencji nie może korzystać ze szczególnej ochrony przyznanej na mocy tej dyrektywy programom komputerowym w prawie autorskim. Oparcia dla takiego osądu Trybunał doszukuje się w tym, że zdanie pierwsze motywu siódmego dyrektywy 91/250 wskazuje, że do celów tej dyrektywy pojęcie program komputerowy obejmuje programy w jakiejkolwiek formie, włącznie z programami zintegrowanymi ze sprzętem komputerowym. Dyrektywa nie dostarcza wykładni pojęcia formy, dlatego w tym zakresie odnieść należy się do art. 10 ust. 1 porozumienia TRIPS, zgodnie z którym programy komputerowe, zarówno w kodzie źródłowym, jak i obiektowym, są chronione jak dzieła literackie na podstawie konwencji berneńskiej. Stąd przedmiot ochrony przyznanej w Dyrektywie obejmuje program komputerowy we wszystkich jego formach wyrażenia, które umożliwiają jego powielanie w rożnych językach informatycznych, takich jak kod źródłowy i kod obiektowy. Graficzny interfejs użytkownika nie pozwala 38

39 na powielanie programu komputerowego, lecz stanowi po prostu jego element, za pomocą którego użytkownicy wykorzystują właściwości omawianego programu. Jest to stanowisko zgodne z prezentowany w dalszej części pracy, które ma oparcie w przepisach prawa, definicjach programu komputerowego przyjmowanych w niektórych ustawodawstwach, orzecznictwie, jak i doktrynie 67. Trybunał nie poprzestał jednak na odpowiedzi na postawione pytanie prejudycjalne, gdyż nawet jeśli formalnie sąd krajowy ograniczył swe pytanie do wykładni art. 1 ust. 2 dyrektywy 91/250, okoliczność tego rodzaju nie stanowi przeszkody w dostarczeniu mu przez Trybunał wszystkich elementów wykładni prawa Unii, które mogą być użyteczne dla rozstrzygnięcia zawisłej przed nim sprawy, bez względu na to, czy sąd ten zawarł owe kwestie w treści swego pytania, czy też nie 68. Trybunał postanowił mianowicie rozważyć kwestię, czy w związku z brakiem ochrony przez przepisy szczególne dotyczące programów komputerowych interfejsy użytkownika mogą korzystać z ochrony przewidzianej w ogólnych przepisach prawa autorskiego zgodnie z dyrektywą 2001/ Trybunał orzekł, że prawo autorskie w rozumieniu dyrektywy 2001/29 może znajdować zastosowanie jedynie w stosunku do utworu, który jest oryginalny w tym sensie, że stanowi wyraz własnej twórczości intelektualnej swego autora 70. W konsekwencji graficzny interfejs użytkownika może, zdaniem Trybunału korzystać, jako utwór 71, z ochrony przewidzianej w prawie autorskim, jeżeli stanowi wyraz własnej twórczości intelektualnej swego autora. Zdanie to Trybunał potwierdza w punkcie 51 wyroku stwierdzając, że jeśli interfejs stanowi wyraz własnej twórczości intelektualnej swego autora, może on korzystać z przewidzianej w prawie autorskim ochrony jako utwór, zgodnie z dyrektywą 2001/29. Powołana przez Trybunał dyrektywa w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym nie wprowadza jednak żadnej definicji utworu. Co więcej, jej art. 1 ust. 2 wyraźnie stanowi, że nie narusza ona jakichkolwiek regulacji już obowiązujących, także w zakresie ochrony programów komputerowych. Bardzo interesujące rozważania Trybunał podejmuje w odniesieniu do drugiego pytania prejudycjalnego czy transmisja telewizyjna graficznego interfejsu użytkownika stanowi publiczne 67 Z. Okoń w: P. Podrecki, Z. Okoń, P. Litwiński, M. Świerczyński, T. Targosz, M. Smycz, D. Kasprzycki, Prawo Internetu, pod red. P. Podreckiego, Warszawa 2007, s Por. wyroku z dnia 26 kwietnia 2007 r. w sprawie C-392/05, pkt 64 i przytoczone tam orzecznictwo. [ ] 69 Dyrektywa 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym. 70 Podobnie odnośnie do art. 2 lit. a) dyrektywy 2001/29 Trybunał orzekł w wyroku z dnia 16 lipca 2009 r. w sprawie C-5/08 71 Podobnie w kwestii interfejsów użytkownika wypowiedział się D. Karjala: any copyright protection afforded them should derive from whatever status they may have as independent copyright-protected works. ; European Intelectual Property Review (E.I.P.R.) 1994, 16(1),

40 udostępnienie utworu chronionego prawem autorskim w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29? Art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29 stanowi, że Państwa Członkowskie powinny zapewnić autorom wyłączne prawo do zezwalania lub zabraniania na jakiekolwiek publiczne udostępnianie ich utworów, drogą przewodową lub bezprzewodową, włączając podawanie do publicznej wiadomości ich utworów w taki sposób, że osoby postronne mają do nich dostęp w wybranym przez siebie miejscu i czasie. Motyw 23 dyrektywy nakazuje rozumieć pojęcie udostępniania szeroko, jako obejmujące każde udostępnianie utworu odbiorcom nieznajdującym się w miejscu, z którego przekazywanie pochodzi. Prawo to obejmować ma każdą publiczną transmisję lub retransmisję utworów, drogą przewodową lub bezprzewodową, w tym nadawanie programów (telewizyjnych). Jak wskazuje Trybunał taka interpretacja jest konieczna, aby osiągnąć podstawowy cel dyrektywy, jakim zgodnie z jej motywami 9 i 10 jest zagwarantowanie wysokiego poziomu ochrony między innymi na rzecz autorów, umożliwiając im otrzymanie stosownego wynagrodzenia za korzystanie z ich utworów, polegające w szczególności na ich publicznym udostępnianiu. W świetle omawianej dyrektywy transmisja telewizyjna utworu stanowi publiczne udostępnianie, w stosunku do którego jego autorowi przysługuje wyłączne prawo zezwolenia bądź zakazania. Można zatem przypuszczać, że omawiana regulacja będzie miała zastosowanie także w stosunku do graficznego interfejsu użytkownika, gdyż Trybunał skonstatował w odpowiedzi na pierwsze z pytań prejudycjalnych, że może on korzystać z przewidzianej w prawie autorskim ochrony jako utwór. Trybunał stwierdził jednak w dalszej części odpowiedzi na drugie z pytań, że jeśli w ramach transmisji telewizyjnej danego programu wyświetlony jest graficzny interfejs użytkownika, to interfejs ten udostępniany jest telewidzom wyłącznie w sposób pasywny, bez możliwości jego aktywnego użycia. Nie mogą oni skorzystać z funkcji omawianego interfejsu, polegającej na umożliwianiu interakcji pomiędzy programem komputerowym a użytkownikiem. Zważywszy na to, że poprzez transmisję telewizyjną graficzny interfejs użytkownika nie jest udostępniony publicznie w sposób umożliwiający poszczególnym osobom uzyskanie dostępu do kluczowego elementu charakteryzującego interfejs, czyli funkcji interakcji z użytkownikiem, to nie ma tu miejsca publiczne udostępnienie graficznego interfejsu użytkownika w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29. Stanowisko Trybunału w kwestii publicznego udostępniania interfejsu użytkownika jest bardzo kontrowersyjne. Z faktu, że telewidzowie nie mają możliwości aktywnego skorzystania z funkcji interfejsu nie wynika, moim zdaniem, że nie mamy do czynienia z publicznym udostępnianiem utworu. Graficzny interfejs użytkownika zawsze wyświetlany jest na jakimś ekranie i percypowany za pomocą wzroku. W przypadku, gdy użytkownik nie ma możliwości 40

41 skorzystania z niego, a więc np. poruszania kursorem przy pomocy myszki i uruchamiania poszczególnych funkcji, to możemy mówić o nieudostępnieniu takiemu użytkownikowi interfejsu wejścia-wyjścia w postaci myszy lub klawiatury, a nie graficznego interfejsu użytkownika. Ponadto, sposób działania interfejsu, czy też inaczej to ujmując, jego interaktywność, stałaby się przy takim podejściu cechą kluczową dla uznania interfejsu za utwór. Jak wynika z przeprowadzonej w dalszej części pracy analizy orzecznictwa, to jak działają graficzne interfejsy użytkownika nie podlega ochronie prawem autorskim, a więc wysoce problematyczne byłoby uznanie tego elementu za konstytutywny dla przyznania ochrony. Daleko idące byłyby także konsekwencje takiego podejścia w odniesieniu do gier komputerowych, gdyż należałoby by uznać, że jeśli nie mamy wpływu na przebieg gry, to nie jest ona udostępniana publiczne. W tym wypadku znacznie łatwiej dostrzec problematyczność takiego podejścia. Niezależnie jednak od rozważań dotyczących publicznego udostępniania utworu, przytoczony wyrok rzuca zupełnie nowe światło na kwestię kwalifikacji interfejsów użytkownika, a także na zakres ich ochrony przez pryzmat przepisów dotyczących programów komputerowych i prawa autorskiego w ogólności. Pozwala bowiem spojrzeć na audiowizualną warstwę programów komputerowych jako na oddzielny od programów utwór. Pojawia się w tym miejscu jednak oczywiste pytanie o relację pomiędzy programem komputerowym, który sam w sobie stanowi utwór, a wyświetlanym na ekranie monitora interfejsem użytkownika. Czy są to utwory połączone w celu wspólnego rozpowszechniania? Czy też stwierdzenie, że interfejs użytkownika może stanowić utwór jest próbą stworzenia swego rodzaju fikcji prawnej, która pozwoliłaby na objęcie go ochroną w związku z brakiem oparcia dla takowej w przepisach dotyczących programów komputerowych? Innymi słowy, że chroniony byłby nie jako, lecz jak utwór. Kwalifikację programu komputerowego i wyświetlanego interfejsu jako utworów połączonych należy odrzucić. Warunkiem koniecznym dla takiej kwalifikacji jest bowiem odrębność (samodzielność) połączonych utworów. Kwalifikacja interfejsu użytkownika jako odrębnego utworu wydaje się zbyt daleko idąca. Istnienie interfejsu warunkowane jest bowiem istnieniem programu, który go generuje. Można jednakże przyjąć, że interfejs jest samodzielnym utworem w rozumieniu prawa autorskiego, gdyż stanowi rodzaju utworu plastycznego, bądź audiowizualnego, który jest połączony z programem komputerowym w celu ich wspólnego rozpowszechniania, przy czym połączenie to ma charakter funkcjonalny. Wykładnia taka nie znajduje jednak żadnego oparcia w przepisach prawa. Utwory połączone stworzone powinny być przez różnych autorów, czego nie można raczej powiedzieć o interfejsach użytkownika i programach (choć wkład twórczy może zostać wniesiony przez zupełnie różne osoby). 41

42 Ponadto, połączenie ma zostać dokonane w celu rozpowszechniania, a więc powinno mieć charakter czysto techniczny na przykład w postaci wspólnego wydawnictwa. W przypadku programów komputerowych do czynienia mamy z trwałym zespoleniem obu elementów, które powstaje już w trakcie ich tworzenia. Moim zdaniem są to argumenty, które nie pozwalają na kwalifikację obu utworów jako utworów połączonych. Samodzielność interfejsu użytkownika jako utworu jest wysoce problematyczna. Trudno przyjąć jednoznaczną kwalifikację powstałej w tej drodze swoistej hybrydy, połączenia programu komputerowego i bliżej nieokreślonego utworu. Problemy mnożą się, gdy zauważymy, że interfejs użytkownika, postrzegany w oderwaniu od programu, mógłby w niektórych wypadkach zostać zakwalifikowany jako utwór audiowizualny. Nic nie stoi na przeszkodzie, jak pokazała praktyka udzielania licencji oraz liczne spory dotyczące wizualnych elementów programu, aby elementy te stanowiły samodzielny przedmiot obrotu. Niezaprzeczalny jest także fakt, że nad opracowaniem interfejsu mogą pracować zupełnie inni twórcy niż programiści, których dzieło w zakresie wyglądu i struktury zostaje dopiero niejako zaadaptowane do programu komputerowego. Rozdzielenie obu rodzajów utworów przenosi dyskusję w zakresie praw twórców z płaszczyzny prawnej na płaszczyznę wkładów twórczych w powstanie utworu, która jest dużo prostsza zarówno w sferze dowodowej, jak i formułowania szczegółowych postanowień umownych dotyczących tworzenia takich dzieł. Stwarza jednak istotne problemy w zakresie praw majątkowych i obrotu takimi utworami. Kwalifikacja tak postrzeganych utworów pozostaje kwestią otwartą. W dalszej części pracy podjęta zostanie próba jej dokonania w odniesieniu do gier komputerowych Zasady ochrony interfejsów Interfejsy użytkownika mogą być w świetle orzeczenia ETS przedmiotem ochrony w ramach ogólnych przepisów prawa autorskiego. Pojawia się jednak szereg pytań związanych z zakresem tej ochrony. Czy ich ochrona powinna być w pewien sposób ograniczona z uwagi na funkcjonalny charakter programów? Jak interpretować przesłankę oryginalność, a przede wszystkim indywidualności takiego interfejsu? W powołanym wyżej orzeczeniu ETS stwierdził, że interfejs użytkownika może stanowić utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Jednocześnie wskazał, że jest zadaniem sądu krajowego ustalenie, czy jest tak w okolicznościach toczącego się przed nim sporu. Trybunał uznał, że dokonując swojej oceny, sąd krajowy będzie musiał wziąć pod uwagę w szczególności swoisty 42

43 układ bądź konfigurację wszystkich elementów składowych będących częścią graficznego interfejsu użytkownika, w celu ustalenia tych, które z nich spełniają kryterium oryginalności. Istotną wskazówką interpretacyjną jest wskazanie przez Trybunał, że kryterium oryginalności nie będzie spełnione przez elementy składowe graficznego interfejsu użytkownika cechujące się wyłącznie ich funkcją techniczną. Wydaje się, że Trybunałowi chodziło raczej o kryterium indywidualności, a nie oryginalności. Niemniej jednak, Trybunał wskazuje 72, że kryterium to nie może zostać spełnione, jeśli sposób wyrażenia poszczególnych elementów podyktowany jest ich funkcją techniczną, ponieważ rożne sposoby wyrażenia zamysłu są tak ograniczone, że sam zamysł i jego wyraz spajają się w jedno. W sytuacji takiej elementy składowe graficznego interfejsu użytkownika nie pozwalają autorowi na wyrażenie swojej twórczej inwencji w sposób oryginalny i stworzenie rezultatu stanowiącego własną twórczość intelektualną autora. Kiedy zatem dany interfejs stanowi oryginalną twórczość jego autora? W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie konieczne będzie odwołanie się do stanowisk wypracowanych w orzecznictwach innych państw, głównie Stanów Zjednoczonych. Następnie podjęta zostanie próba wypracowania standardów oceny w tym zakresie Argumenty za i przeciw ochronie prawnoautorskiej interfejsów użytkownika Programy zasadniczo chronione są w warstwie tekstowej jako utwory wyrażone słowem. Taki zakres ochrony wydawał się w pełni wystarczający w odniesieniu do programów, które nie komunikowały się z użytkownikiem, bądź to w ogóle (obsługując jedynie komputer), bądź w sposób bardzo ograniczony np. poprzez zapalanie lamp, czy nawet wyświetlanie prostych komunikatów tekstowych. Specyfika programów spotęgowana została rozwojem technik programistycznych i stworzeniem możliwości swobodniejszego odbioru treści generowanych przez programy, głównie w postaci graficznej. Coraz bardziej wyszukane formy graficznych interfejsów użytkownika nie znajdowały jednak ochrony w przepisach prawa autorskiego stworzonych w celu ochrony treści (tekstu) programu. Kontrowersyjne stało się zagadnienie dopuszczalności, a w konsekwencji także zakresu tej ochrony. Podnoszone były liczne argumenty przeciw ochronie graficznych interfejsów użytkownika 73. Wskazywano, że ochrona interfejsów graficznych jest 72 Wyrok ETS z dnia 22 grudnia 2010 r. w sprawie C-393/09, powołujący się w tym zakresie na przywołaną już opinię Rzecznika w tej samej sprawie. 73 Zob. np. stanowisko Ligi na rzecz Wolności Programowana z 20 października 1991 r. [ ] 43

44 wbrew duchowi prawa autorskiego, które ma promować twórczość poprzez jej ochronę, a nie ustanawiać monopol na konkretne rozwiązania. Istotnym argumentem było także to, że opracowanie całkowicie nowego interfejsu użytkownika, który nie przypomina w żadnym stopniu już istniejących rozwiązań jest niezwykle trudne, jeśli nie niemożliwe. Gdyby takie próby były nawet podejmowane, to skutkowałyby one prawdopodobnie tym, że produkt nie odniósłby rynkowego sukcesu z uwagi na utrwalone przyzwyczajenia użytkowników już istniejących programów. Specyfika programów jako utworów dotyczy w głównej mierze właśnie oryginalności. Od piosenki, czy też powieść oczekujemy właśnie oryginalności, podczas gdy od programów oczekujemy przede wszystkim funkcjonalności i rozwiązań, które są nam już znane, co ułatwi ich obsługę. W konsekwencji, zbyt szeroki zakres ochrony interfejsów graficznych wpłynąłby negatywnie na możliwości konkurencyjne małych firm, którym trudno byłoby przekonać użytkowników do zmiany owych przyzwyczajeń tylko po to, aby móc korzystać z danego programu 74. Argumenty przemawiające za ochroną dotyczą istotnego nakładu pracy na stworzenie interfejsu, który nie jest wszak w kontynentalnym prawie autorskim brany pod uwagę jako argument za przyznaniem ochrony, czy też tworzenie innowacyjnych rozwiązań, które sprawiają, że dany produkt jest chętniej wybierany przez potencjalnych użytkowników. Jeśli interfejsy użytkownika pozbawione zostaną ochrony, to bardzo łatwo można będzie uzyskać taki sam efekt, korzystając z czyjegoś wysiłku intelektualnego, co pokazały liczne orzeczenia dotyczące zagadnienia tzw. look & feel Ochrona interfejsów w świetle dotychczasowego orzecznictwa Znaczna część sporów o prawa autorskie związana z programami komputerowymi ogniskuje się wokół elementów wizualnych, bądź też szerzej audiowizualnych, generowanych przez program, a także sposobów wchodzenia w interakcję pomiędzy programem a użytkownikiem. Wymienione wyżej elementy składają się na pojęcie look & feel, które służy jako zbiorcze określenie dla wszystkich wizualnych elementów programu Jest to znaczący problem w odniesieniu do otwartego oprogramowania, które często jest równie funkcjonalne i użyteczne jak jego komercyjne odpowiedniki, ale barierą nie do pokonania okazuje przyzwyczajenie użytkowników do danego typu interfejsu. 75 Zob. niżej 76 A. Nowicka, Prawnoautorska... s. 28, pod pojęciem look&feel rozumie nieliteralne elementy programu, na które składa się ogół środków wizualnych i dźwiękowych, za pomocą których użytkownik dokonuje percepcji programu i komunikuje się z komputerem, tj. wygląd ekranu i sposób wykonywania komend. 44

45 Pojęcie look w odniesieniu do programu komputerowego oznacza wszelkie elementy, który percypowane mogą być za pomocą zmysłów wzroku i słuchu. Będą to zatem wyświetlane przez program grafiki, generowane przez program (a więc nie utrwalone wcześniej) animacje, graficzny interfejs użytkownika oraz dźwięki odtwarzane podczas pracy programu. Dla wszystkich tych elementów przyjęte zostanie zbiorcze określenie prezentacje ekranowe. Feel to z kolei pojęcie odnoszące się do tego w jaki sposób program działa, na jakich zasadach wchodzi w interakcje z użytkownikiem, czy jest łatwy w obsłudze, czy działa szybko, czy rozmieszczenie przycisków funkcyjnych w ramach graficznego interfejsu użytkownika ma ergonomiczny charakter, czy zastosowane w programie skróty klawiszowe są intuicyjne itp. Można w tym miejscu mówić o swoiście rozumianym stylu danej aplikacji 77. Określenie look & feel znajduje najczęściej zastosowanie w kontekście sporów dotyczących graficznych interfejsów użytkownika, które w najwyraźniejszy sposób przeplatają w sobie oba elementy, pozwalając na interakcję użytkownika z programem dzięki zastosowaniu elementów graficznych. Wskazanie poszczególnych elementów mogących podlegać ochronie nie jest jednak zadaniem prostym, gdyż klasyczna linia podziału przebiegająca między niechronioną ideą a chronioną formą jej wyrażenia jest niezwykle trudna do wytyczenia. Sądy starają się stosować testy wypracowane już w doktrynie i orzecznictwie w odniesieniu do innych rodzajów utworów, co nie jest jednak zadaniem łatwym z uwagi na wybitnie użytkowy charakter programów komputerowych. Problemem jest także samo pojęcie idei, które w odniesieniu do programów może być rozumiane bardzo szeroko. Elementy artystyczne i twórcze wiążą się nieodłącznie z przypisanymi im funkcjonalnościami, które w dużej mierze determinowane są przez trendy panujące w dziedzinie programowania, a to co zdaje się być w danej chwili innowacyjne staje się w bardzo krótkim czasie powszechnym standardem. Kontrowersyjna jest kwestia twórczego zestawienia elementów interfejsu graficznego niezasługujących na indywidualną ochronę, tworzących jednak nową jakość jako całość. W kontekście poniższych rozważań na uwadze należy mieć, że każdy interfejs występuje w programie w postaci kodu, który dopiero po uruchomieniu programu generuje prezentacje ekranowe, dlatego też może on być przedmiotem ochrony przyznanej programom komputerowym jak część treści kodu programu. Rozważenie możliwości i zasad ochrony prezentacji ekranowych jest tym bardziej istotne, że tego typu utwór może być przedmiotem naruszeń niezależnie od naruszenia praw do programu komputerowego, gdyż możliwe jest uzyskanie takiego samego wyglądu programu przy użyciu 77 Powszechnie używane są na przykład określania typu iphone style dla opisania urządzeń i aplikacji nawiązujących swym wyglądem i funkcjonalnością do produktów marki Apple. 45

46 zupełnie innego kodu źródłowego. W większości omawianych poniżej orzeczeń właśnie taka sytuacja miała miejsce. Pierwsze orzeczenia dotyczące interfejsów graficznych generowanych przez programy komputerowe dotyczyły gier komputerowych i zostaną one szczegółowo omówione w rozdziale im poświęconym. Stanowiły one jednak przyczynek do obejmowania zakresem ochrony także elementów innych niż kod źródłowy, głównie graficznych interfejsów użytkownika. W sprawie Digital Communications Assocs. v. Softklone Distributing Corp. 78 przedmiotem orzekania było podobieństwo ekranów głównych programu, które obrazowały status programu. Ekran wyświetlał zestawienia komend, których dwie litery były podkreślone i powiększone. Wpisanie tych dwóch liter uruchamiało przypisaną im funkcję programu. Sąd uznał, że zestawienie poszczególnych komend, a także sposób oznaczenia liter, które należało wpisać w celu ich uruchomienia miały twórczy charakter i wykraczały poza idee programu. Sąd odrzucił jednocześnie argumenty pozwanego dotyczące potrzeby standaryzacji programów. Powyższe orzeczenie ustalało dość szeroki zakres ochrony wyświetlanych treści, wskazując, że zarówno układ, jak i rozwiązania ściśle stylistyczne (jak podkreślenie i powiększenie poszczególnych liter) mogą być podstawą dla przyznania ochrony. Zważyć trzeba, że ówczesne rozwiązania graficzne ograniczały się do wyświetlania tekstu, co może być powodem doszukiwania się ochrony mimo ich oczywistej prozaiczności. Obecnie stanowisko takie byłoby raczej trudne do obrony. Istotne znaczenie miała sprawa Manufacturers Technologies, Inc. v. CAMS, Inc. 79, w której sąd rozważał zdolność poszczególnych elementów interfejsu do podlegania ochronie. Sprawa dotyczyła programu Costimator, który służył do szacowania kosztów obróbki materiałów i dwóch programów opracowanych na jego podstawie przez CAMS (Rapidcost, Quickcost). Oba programy były znacząco podobne do programu Costimator zarówno pod względem wyglądu, jak i sposobu działania, przy czym pozwani nie mieli wglądu w kod źródłowy kopiowanego programu, dlatego też jedyną możliwością udowodnienia naruszenia była analiza interfejsów graficznych (choć z uwagi na ich prostotę stosowniejsze byłoby określenie interfejsy tekstowe). Działanie programów polegało na wyświetlaniu kolejnych ekranów, w których uzupełniano dane prowadzące do obliczenia kosztu. Sąd uznał, że kolejność prezentowanych ekranów nie była zdeterminowana jedynie ich funkcją, a więc miała twórczy charakter. Ponadto wskazane zostało F. Supp. 449 (1987) F. Supp. 984 (1989) 46

47 naruszenie w postaci bezpośredniego skopiowania 4 (na 7, które zawierał program Rapidcost) elementów wyświetlanego ekranu spośród 9 jakie zawierał pierwotny program (Costimator). Wśród nich wskazane zostały takie elementy jak: wybór i rozmieszczenie poszczególnych informacji odnoszących się do ustalanego kosztu, które umieszczone zostały pod podkreślonym tytułem programu (nazwa operacji w lewym rogu, numer wybranego narzędzia w prawym górnym rogu i nazwa wybranego narzędzia na środku ekranu), a także układ i wybór parametrów na jednym z ekranów, spośród których niektóre można było uznać za zbędne dla spełnienia głównej funkcji programu, a więc wykraczające poza konieczność dla opracowania programu, którego ideą było obliczanie kosztów. Jednocześnie Sąd wskazał szereg aspektów programu, które wyłączone zostały spod ochrony prawa autorskiego. Najistotniejsze wydaje się tu wyłączenie spod ochrony funkcji jakie spełniają poszczególne klawisze (np. naciśnięcie klawisza spacji przesuwało kursor w dół listy, a klawisz enter aktywował wybraną funkcje). Sąd uznał, że sprzęt dla którego dedykowany był program ma ograniczoną liczbę klawiszy do których przypisane mogą zostać funkcje nawigacyjne i dlatego wyłączony jest tu twórczy wybór. Wydaje się, że nawet gdyby twórca programu wybrał niestandardowe klawisze do obsługiwania danej funkcji, to ochrona nie wchodziłaby w grę. Jest to zresztą doskonały przykład na to, jak ważne w ocenie ewentualnych naruszeń jest branie pod uwagę nie tylko samych programów komputerowych, ale także hardware'u. Przykładem mogą być gry tego samego rodzaju (np. symulacje piłkarskie), w których przypisanie takich samych ruchów do tych samych klawiszy gamepada nie powinno być brane pod uwagę przy ocenach dotyczących prawa autorskiego. Obecnie kwestia ta, w odniesieniu do gier komputerowych, ma jednak niewielkie znaczenie, gdyż funkcje klawiszy są z reguły definiowalne przez gracza. Inaczej jest w programach komputerowych, w których większość klawiszy ma odgórnie przypisane funkcje. Poza ochroną pozostawały, według oceny Sądu, także takie elementy jak nawigowanie pomiędzy poszczególnymi ekranami przy użyciu odpowiednich menu, wyświetlanie informacji w układzie kolumnowym, czy zamieszczenie w programie elementów koniecznych z uwagi na specyfikę materii do której odnosiło się jego funkcjonowanie, w tym konkretnym przypadku wymogów przemysłu. Określone wymogi były zresztą przedmiotem opinii biegłych związanych z branżą. 47

48 Ilustracja 1: Interfejs programu Lotus (kolory odwrócone ze względu na czytelność) Kolejne istotne orzeczenia zapadły w sprawie programów firmy Lotus Development Corporation. Dotyczyły one programów arkuszy kalkulacyjnych i powództwa firmy Lotus przeciw Paperback Software 80. Interfejs programu składał się z kilku pionowych kolumn oznaczonych kolejnymi literami alfabetu oraz poziomych wierszy oznaczonych liczbami. Był to zatem program, który stał się pierwowzorem dla wielu popularnych obecnie arkuszy kalkulacyjnych. W miejscu skrzyżowania kolumny i wiersza powstawała komórka, do której można było wprowadzać stosowne wartości, które miały być przedmiotem obliczeń programu. Pierwsze komórki każdej kolumny i każdego wiersza były podświetlone kolorem cyrankowym. Ponad kolumnami umieszczone zostały komendy (takie jak copy ; move ; file ), które tworzyły rodzaj menu użytkownika (w celu jego wywołania należało wcisnąć klawisz ukośnika ( / ). Wybrana komenda była podkreślana kolorem cyrankowym, a poniżej wyświetlał się rodzaj podmenu, które pozwalało na wybór konkretnej komendy. Program umożliwiał także obsługę tzw. makr, czyli poleceń pozwalających na skopiowanie zawartości pewnego zakresu komórek arkusza do innych pól arkusza oraz F. Supp. 37 (1990) 48

49 wyliczenia np. wartości 21% z sumy kopiowanych danych 81. Makra mogły zostać uruchomione przy użyciu menu użytkownika, bądź za pomocą stosownych skrótów klawiszowych. Konkurencyjny program VP-planner firmy Paperback różnił się jedynie tym, że menu użytkownika umieszczone zostało na dole strony zamiast u góry. Dodano także kilka nowych komend. Paperback podnosił, że interfejs programu nie był chroniony prawem autorskim, gdyż jako całość, bądź też jako suma poszczególnych elementów, miał funkcjonalny charakter i zdeterminowany był użytkowym charakterem programu, który przeznaczony był do wykonywania obliczeń 82. Argumenty te nie zostały podzielone przez Sąd, który uznał, że interfejs jako całość może podlegać ochronie. Sąd stwierdził jednakże, że forma wyrażenia idei programu nie podlega ochronie wtedy, gdy jest ucieleśnieniem jej czysto funkcjonalnego aspektu. Jeśli jednak forma wyrażenia wykracza poza ten aspekt, poza to co oczywiste, a jednocześnie istnieje kilka alternatywnych sposobów wyrażenia danej idei, to powyższe elementy przy spełnieniu przesłanki oryginalności mogą podlegać ochronie. Rozpatrując omawianą sprawę Sąd zaproponował rodzaj testu składającego się z trzech kroków. Po pierwsze sędzia powinien przyjąć pewną wykładnię pojęcia idei, wybierając jedną koncepcję na osi od najbardziej zgeneralizowanej do najbardziej skonkretyzowanej jej postaci. Następnie ustalić należy, czy środki przyjęte dla wyrażenia tej idei są jedynymi możliwymi, a więc koniecznymi, czy też istnieje alternatywny sposób jej wyrażenia oraz czy oprócz elementów koniecznych pojawiają się jakieś inne elementy, które nie są konieczne dla jej wyrażenia. Po trzecie, jeśli w danym utworze znajdują się elementy wykraczające poza konieczność, to rozważyć należy, czy mają one charakter twórczy i czy stanowią istotną część danego utworu. Stosując powyższy test, sąd orzekł, że idea elektronicznego arkusza kalkulacyjnego, która była podstawą do opracowania programu, jako najbardziej zgeneralizowana, nie może podlegać ochronie prawem autorskim. Jednakże wyrażenie tej idei na poziomie programu w formie menu użytkownika, wyświetlanych ekranów, skrótów klawiszowych oraz makr może stanowić element podlegający ochronie, jeśli wykracza poza konieczność będącą drugim warunkiem ochrony przyjętym przez sąd. Trzeci warunek został spełniony, gdyż interfejs użytkownika programu jest według Sądu jego najbardziej niepowtarzalnym elementem i powodem, dla którego program stał się popularny. 81 Za 82 Linię obrony przyjętą przez Paperback szczegółowo omawia R. Magnan, Software User Interaface Compatibility and Copyright after Lotus Development Corporation v. Paperback Software International, s. 25, [ ] 49

50 W związku z powyższymi rozważaniami sąd orzekł, że interfejs jest chroniony prawem autorskim jako całość, nie wyłączając nazw poszczególnych komend, ich struktury i kolejności, a także sposobu w jaki prezentowane są one na ekranie. Jednocześnie wskazane zostały elementy pozostające poza ochroną, a mianowicie koncepcja menu, po którym można się poruszać przy pomocy kursora, układ kolumn i wierszy, których pierwsze komórki zostały podświetlone tworząc rodzaj kolorowej obwódki w kształcie odwróconej litery L. Poza ochroną pozostaje także wspomniany skrót klawiszowy wywołujący menu ( / ). Kwestia skopiowania interfejsu przez Paperback Software była w sprawie bezsporna, gdyż pozwany przyznał się do jego dokonania, a linią obrony było wykazanie niepodlegania interfejsu ochronie prawem autorskim. Warto w tym miejscu dodać, że Paperback nie wykorzystał kodu źródłowego programu firmy Lotus, a jedynie stworzył niezależnie program o bardzo podobnym w strukturze i funkcjonowaniu interfejsie. Niewielkie różnice (jak powiększona szerokość kolumn, niektóre nazwy) nie zostały uznane za cechy na tyle wyróżniające VP-planner, by uznać, że nie narusza on praw do 1-2-3, podczas gdy podobieństwa były uderzające zarówno dla biegłych, jak i przeciętnego użytkownika. Trójstopniowy test zaproponowany przez sąd w omawianej sprawie ma swoje wyraźne zalety. Pozwala on ustalić, bądź to w porozumieniu ze stronami, bądź też arbitralnie przez sąd, co stanowi ideę programu i w konsekwencji nie podlega ochronie. Obecnie jest to sprawą zdecydowanie łatwiejszą z uwagi na powszechność różnego rodzaju programów i ich utrwaloną kategoryzację. Drugi etap, czyli badanie konieczności zastosowania przyjętych rozwiązań jest sprawą nieco trudniejszą. Konieczność danego rozwiązania jest wysoko ocenna, a jednoznacznie za konieczne uznać można jedynie te elementy, które wynikają bezpośrednio z idei programu. Dla przykładu, w edytorze tekstu za konieczne uznać należy takie elementy jako tło (choć jego forma może być różna), a także menu pozwalające na edycję pliku. Rozmieszczenie poszczególnych elementów zdaje się już jednak nie wynikać bezpośrednio z idei programu. Uzasadnienia dla identycznego rozmieszczenia poszczególnych funkcji szukać należy zatem w powszechnie utrwalonych standardach. Wydaje się jednak, że obecnie samo podobieństwo w rozmieszczeniu elementów interfejsu nie będzie stanowiło naruszenia. Przykładem mogą tu być liczne programy komercyjne i ich darmowe odpowiedniki, jak Microsoft Word i program Writer będący częścią pakietu OpenOffice. Wszystkie elementy konieczne dla wyrażenia idei danego programu uznać należy za pozostające poza zakresem ochrony prawa autorskiego. Pozostałe elementy, jeśli mają charakter twórczy będą przedmiotem ochrony. W omawianej sprawie sąd nie odniósł się jednak do sposobu oceny tej ostatniej grupy, a jest to sprawa kluczowa dla dochodzenia ewentualnych roszczeń z tytułu naruszeń. 50

51 Interesujący jest argument dotyczący konieczności uzyskania przez program stworzony przez pozwanego tzw. kompatybilności z programem Sąd odrzucił jednak ten argument, słusznie wskazując, że kompatybilność uzyskana powinna być poprzez zabiegi inne niż ujednolicenie wyglądu interfejsu, który w istocie na taką kompatybilność nie ma wpływu. Sąd zaznaczył wyraźnie, że chęć osiągnięcia kompatybilności lub standaryzacji nie może niweczyć praw autora do formy wyrażenia jego utworu. Założenia omówionego testu uznać należy za słuszne. Brakuje jednak wskazania kryteriów, które pozwalałyby na zakreślenie wyraźnej granicy pomiędzy ideą a formą jej wyrażenia. Brak także kryteriów dla uznania poszczególnych elementów za konieczne lub twórcze. Następną znaczącą sprawą, która doprowadziła do wydania orzeczenia była sprawa Apple Computer przeciw Microsoft 83, w której Apple zarzucał Microsoftowi naruszenie jego praw do interfejsu programu Lisa przez program Windows w wersji Co znamienne, interfejs programu Windows nie stanowił dokładnej kopii, lecz dzielił wiele elementów wspólnych, zarówno graficznych, jak i funkcjonalnych ze swoim konkurentem. Do najistotniejszych podobieństw zaliczyć należy tzw. okienka, które mogły zachodzić na siebie i być przesuwane po ekranie, paski przesuwania służące do przewijania treści wyświetlanych w oknach, ikony, który służyły do uruchamiania programów. Na orzeczenie w powyższej sprawie rzutuje nieco licencja, która została udzielona Microsoftowi przez firmę Apple w 1985 roku, która dotyczyła wykorzystania określonych elementów graficznych generowanych przez Microsoft Windows 1.0 oraz pięć programów, w obecnej i przyszłych wersjach systemu. Wersja Windows 2.03 pozwalała na nakładanie okien na siebie i swobodne rozmieszczenie ikon, co zbliżało ją do systemu operacyjnego stosowanego przez Apple w komputerach typu Macintosh znacznie bardziej niż w wersji 1.0. Istnienie licencji z jednej strony ułatwiało rozstrzygnięcie, które elementy mogą być przedmiotem naruszenia (z uwagi na fakt, że nie były przedmiotem licencji a przypominały interfejs Apple), a z drugiej stworzyło dodatkowy problem w postaci konieczności rozstrzygnięcia, czy kombinacja licencjonowanych i nielicencjonowanych elementów może stanowić naruszenie praw do interfejsu jako całości. W trakcie trwającego kilka lat procesu zmieniało się podejście do omawianej kwestii. Ostatecznie przyjęto, słuszne w mojej ocenie, założenie, że nawet jeśli jakiś element nie podlega ochronie, to musi być brany pod uwagę przy ocenie podobieństwa interfejsów, gdyż interfejs użytkownika, podobnie jak np. kompilacje, swój twórczy charakter może przejawiać właśnie w doborze i układzie niechronionych elementów. W konsekwencji, nawet jeśli dany F. Supp (1992) 51

52 interfejs składa się wyłącznie z niechronionych elementów może dojść do naruszenia, jeśli ich układ zostanie w całości przejęty, a układ ten nie był w pełni zdeterminowany technicznymi wymogami (np. kompatybilnością z danym systemem operacyjnym). W omawianej sprawie Sąd wskazał kilka elementów, które uznał za możliwe do objęcia ochroną prawa autorskiego. Były to: 1. grafika wskazująca, że dane okno jest aktywne (posiada tzw. skupienie) 2. wygląd poszczególnych ikon, jeśli mogły zostać uznane za utwór plastyczny 3. użycie symbolu kosza na śmieci jako ikony pozwalającej na usunięcie plików (jest to dość kontrowersyjne z uwagi na powszechność użycia takiego symbolu) 4. animacja w postaci powiększającego się prostokąta, która zaczynała się w miejscu ikony danego programu/folderu i kończyła na otwartym w pełni oknie 5. zmiany wizualne jakim ulegała ikona podczas przeciągania jej po ekranie w celu umieszczenia w innym miejscu Warto zwrócić uwagę, że większość ze wskazanych elementów, to elementy graficzne. Cechą wspólną tych elementów jest to, że z łatwością można zastąpić je innymi rozwiązaniami bądź w ogóle z nich zrezygnować. Fakt, że ikona może być chroniona jako utwór plastyczny wskazuje na autonomiczny od samego programu charakter ochrony. Jednym z orzeczeń w kwestii ochrony programów komputerowych, które zapadły w ostatnim czasie było orzeczenie w sprawie Navitaire przeciw liniom lotniczym EasyJet i Bulletproof Technologies 84. Sprawa dotyczyła stworzonego przez firmę Bulletproof systemu rezerwacji biletów lotniczych eres, który opracowany został po konsultacjach z departamentem IT linii EasyJet. Złożony stan faktyczny jest dla tego opracowania kwestią drugorzędną, dlatego też przedstawiony zostanie jedynie w zakresie koniecznym do omówienia kluczowych dla prawa autorskiego rozstrzygnięć. Ideą jaka przyświecała liniom lotniczym było opracowanie programu, który nie odbiegałby znacząco od rozwiązań stosowanych przez nie uprzednio, co podyktowane było chęcią uniknięcia ponownych szkoleń dla pracowników. Oznaczało to, że program powinien nawiązywać do wcześniej stosowanego przez EasyJet na podstawie licencji systemu rezerwacji funkcjonującego pod nazwą OpenRes, a do którego prawa autorskie przysługiwały firmie Navitaire 85. System ten, a także jego liczne odmiany odniosły znaczący sukces komercyjny i stosowane były przez liczne linie lotnicze na całym świecie. Ponieważ ani EasyJet, ani Bulletproof nigdy nie miały dostępu 84 Orzeczenie z dnia 30 lipca 2004 r. wydane przez England and Wales High Court (Chancery Division) Decisions, [ ] 85 Program opracowany został w istocie przez OpenSkies Inc., jednak w toku procesu nie miało to istotnego znaczenia, dlatego też sąd wszelkie uwagi dotyczące tego programu czynił w odniesieniu do powoda, czyli firmy Navitaire. 52

53 do kodu źródłowego leżącego u podstaw programu OpenRes, nie było to także podstawą zarzutów wysuwanych przez Navitaire. Zarzucane naruszenie dotyczyło natomiast graficznego interfejsu użytkownika, który na życzenie EasyJet, został zaprojektowany tak, aby nie dało się go odróżnić od interfejsu uprzednio stosowanego programu. Efekt ten został osiągnięty bez dokonania jakichkolwiek naruszeń w sferze kopiowania kodu programu i bez dostępu do niego, dlatego też sąd uznał to za typowy przykład tzw. non-textual copying. Na non-textual copying w kontekście omawianej sprawy miało, kilka aspektów. Po pierwsze, dotyczyło look & feel programu OpenRes. Navitaire podnosiło, że naruszenie dotyczy nie tylko skopiowania elementów widocznych i możliwych do zidentyfikowania, ale także czegoś więcej, co określane jest mianem business logic, struktury programu, która sprawia, że jest on funkcjonalny 86. Sprawa dotyczyła zatem nie tylko rozważenia, czy prezentacje ekranowe generowane przez program mogą być przedmiotem naruszeń, ale także tego, czy przyjęcie określonych rozwiązań, struktury programu znajdującej swój wyraz w jego funkcjonowaniu może podlegać ochronie. Po drugie, co w toku procesu nie zawsze było wyraźnie odróżniane od look & feel (zresztą słusznie), dotyczyło licznych komend, które wprowadzane były przez pracowników do systemu rezerwacji, w celu uzyskania konkretnego skutku 87. Po trzecie, dotyczyło ono treści komunikatów wyświetlanych na poszczególnych ekranach, które pojawiały się po wykonaniu przez program żądanych operacji. Navitaire twierdziło, że system eres narusza albo prawa do programu OpenRes jako całości albo też do poszczególnych jego elementów. Proces doprowadził do wydania orzeczenia, które rzuca światło na wszystkie aspekty ochrony interfejsów użytkownika, które mogą być przedmiotem kontrowersji gruncie prawa autorskiego i które były już w przeszłości przedmiotem różnych rozstrzygnięć. Jeśli chodzi o komendy przy użyciu których sprawdzano dostępność lotu, ich składnię, a także dobór w ogólności sędzia Pumfrey stwierdził, że nie mogą one podlegać ochronie jako utwory literackie, gdyż nie spełniają odpowiednich przesłanek, w szczególności oryginalności. W odniesieniu do doboru komend, sędzia odrzucił możliwość przyjęcia, że stanowią one chronioną prawem autorskim kompilację, gdyż ich dobór nie był determinowany jakimś twórczym zamysłem, w związku z czym brak im czegoś, co określić można jako overall design. 86 D. Karjala słusznie zwraca uwagę, że w odniesieniu do interfejsów użytkownika nie powinno używać się określenia nietekstowy element programu, gdyż nie będąc ciągiem instrukcji nie stanowi on w istocie jego elementu. E.I.P.R. 1994, 16(1), Np. komenda A wraz z odpowiednimi parametrami sprawdzała dostępność lotu. Powołany przez Navitaire biegły stwierdził, że wszystkie komendy złożone użyte w programie eres zostały skopiowane z programu OpenRes. Ponadto 44% komend prostych (czyli nie mających rozbudowanych wariantów) programu OpenRes także pojawiło się w eres, a te które nie zostały skopiowane były w dużej mierze niepotrzebne liniom easyjest z uwagi na charakter prowadzonej przez nie działalności. 53

54 Ilustracja 2: Interfejs programu OpenRes Ilustracja 3: Interfejs programu eres 54

55 Ilustracja 4: Zestawienie ikon zastosowanych w obu programch W odniesieniu do prezentacji ekranowych składających się na graficzny interfejs użytkownika, sędzia Pumfrey przyjął, że mogą stanowić utwory plastyczne, gdyż ich stworzenie wymaga twórczych umiejętności, a więc stanowią one przejaw działalności twórczej. Jest to stanowisko zgodne z tym przyjmowanym w wielu dotychczasowych rozstrzygnięciach sądowych. Na tym polu Navitaire odniosło częściowy sukces, gdyż prezentacje ekranowe i ikony składające się na elementy systemu, a także rozwijane menu i check boxes uznane zostały za podlegające ochronie, a ich skopiowanie do systemu eres uznane zostało za naruszenie. Moim zdaniem, porównując poziom twórczości i wymagania funkcjonalności, orzeczenie poszło w tej mierze za daleko. O ile bez wątpienia naruszający charakter miały przejęte ikony zaprezentowane w powyższym zestawieniu, gdyż stanowią rodzaj utworu plastycznego i w łatwy sposób mogły zostać zastąpione podobny rozwiązaniem, o tyle wygląd i układ pozostałych elementów podyktowany był funkcjonalnością programu i na tej podstawie powinien zostać wyłączony spod ochrony. Najciekawsze rozważania dotyczą jednak skopiowania, czy też naśladowania przez system eres czegoś, co określone zostało przez Navitaire w pozwie jako business logic. Wykracza to poza standardowe problemy dotyczące prezentacji ekranowych, a skupia się bardziej na tym co określić można jako feel programu, czyli tym jak program działa. Jest to kryterium trudne 55

56 do uchwycenia, dlatego też oparte było na bardzo dogłębnej analizie struktury i zasad funkcjonowania obu programów. W związku z tym, że Bulletproof nie miało dostępu do kodu źródłowego efekt działania, nawet jeśli zbliżony do tego występującego w programie OpenRes, uzyskany został przy użyciu zupełnie innego kodu. Nie zmienia to jednak faktu, że wprowadzane dane dawały w obu programach bardzo zbliżone, jeśli nie identyczne wyniki. Rozciągnięcie ochrony na to w jaki sposób program działa wykraczałoby jednak, zdaniem sędziego, poza ochronę treści utworu. Byłoby to przyjęcie ochrony dla idei działania programu, a takie podejście sprzeczne jest z polityką ustanowioną w Dyrektywie i prawie autorskim w ogóle, dlatego też sędzia Pumfrey uznał je za niewłaściwie i nieuzasadnione 88. Warto w tym miejscy przytoczyć ciekawą analogię, którą posłużył się rozstrzygający sprawę sędzia Pumfrey, opisując przyczyny odrzucenia ochrony dla look and feel w zakresie funkcjonowania programu (nie jego wyglądu, ale właśnie feel programu). Mianowicie odniósł się do kucharza, który wymyśla nowy pudding, a następnie spisuje przepis na niego i od tej pory ten właśnie pudding przyrządza zawsze tylko on wedle tegoż przepisu. Jego konkurent, któremu smakuje owy pudding postanawia odtworzyć go własnym wysiłkiem, co udaje się znacznym nakładem pracy. Zadowolony z efektów spisuje przepis na swój zbliżony w smaku pudding. Czy stworzony później przepis narusza prawa do przepisu spisanego przez pierwszego kucharza? Sędzia Pumfrey uważa, że nie, choć jest to stanowisko, które należy podzielić. Wątpliwości mogłyby się pojawić w sytuacji, w której do naruszenia doszłoby z uwagi na skopiowanie kodu programu, jeśli jednak takiego naruszenia nie ma, to mamy jedynie do czynienia z próbą urzeczywistnienia pewnej idei funkcjonowania programu. Wypracowane przez sędziego Pumfreya koncepcje zastosowane zostały także w innej sprawie, a mianowicie Nova Productions przeciw Mazooma Games 89, w której także przyjęto, że uzyskanie podobnych efektów przy użyciu zupełnie innego kodu nie może stanowić naruszenia praw do programu. 88 As a matter of policy also, it seems to me that to permit the business logic of a program to attract protection through the literary copyright afforded to the program itself is an unjustifiable extension of copyright protection into a field where I am far from satisfied that it is appropriate. 89 Orzeczenie z dnia 14 marca 2007 r. wydane przez Court of Appeal (Civil Division), %20Productions%20Ltd%20v-Mazooma%20Games%20Ltd%20CA%2014%20Mar% pdf [ ] 56

57 4.7. Przesłanki oryginalności i indywidualności interfejsów użytkownika Przejaw działalności twórczej, czyli każdy uzewnętrzniony rezultat działania o charakterze kreacyjnym spełniać będzie przesłankę ochrony już wtedy, gdy rezultat ten będzie stanowił w subiektywnym odczuciu twórcy nowy wytwór intelektu. Nie jest to jednak wystarczające dla przyznania ochrony, konieczne jest bowiem także, aby wytwór ten miał indywidualny charakter. Interpretacja tej przesłanki pozostaje kwestią otwartą. J. Barta i R. Markiewicz wskazują 90, że możliwe jest stosowanie różnych mierników indywidualności, a także poprzestanie na zbadaniu, czy dany utwór był zdeterminowany przez opisywany przedmiot, czy też założony cel (funkcję). Z uwagi na otwarte pojęcie przesłanki indywidualności w prawie polskim, nic nie stoi na przeszkodzie, aby wypracowane w innych jurysdykcjach zasady zastosować także na gruncie prawa polskiego. Analiza powyższych orzeczeń wskazuje, że ochronę elementów interfejsu limitować może kilka zasadniczych kwestii: po pierwsze, dany element może zostać uznany za niechronioną ideę programu po drugie, istnienie danego elementu mogą determinować wymagania funkcjonalności po trzecie, dany element może wynikać z potrzeby standaryzacji po czwarte, interfejs może zostać wyłączony spod ochrony w oparciu o doktrynę scène à faire Wszystkie powyższe elementy powinny być brane pod uwagę w przypadku analizowania naruszenia praw do interfejsu innego programu. Ułatwieniem dla dokonania takiej oceny może być stosowany głównie w Stanach Zjednoczonych, ale przyjmowany także w innych krajach test AFC. Omówienia wymaga zatem co można rozumieć pod pojęciami funkcjonalności i standaryzacji oraz jak przebiega linia podziału pomiędzy ideą a formą jej wyrażenia w odniesieniu do programów komputerowych. Wyjaśniona zostanie także istota, a następnie rozważona zostanie możliwość zastosowania testu AFC na gruncie Dyrektywy i ustawy polskiej Funkcjonalność Funkcjonalny to według słownika dobrze spełniający swoją funkcję 91. Jest to chyba najszersze kryterium, które można zastosować w celu wyłączenia interfejsu użytkownika, bądź też 90 J. Barta i R. Markiewicz, Prawo..., s Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, dostępny online pod adresem: 57

58 jego elementu, spod ochrony prawa autorskiego. Funkcjonalność determinowana jest w znacznej mierze rodzajem programu. Nad opracowaniem odpowiednich interfejsów pracują sztaby specjalistów, których zadaniem jest ułatwienie interakcji użytkownika z programem 92. Aby program mógł zostać uznany za funkcjonalny musi pozwalać użytkownikowi na efektywne odnalezienie w ramach danego interfejsu odpowiedniej funkcji i skorzystanie z niej. W tym kontekście funkcjonalność badana zatem powinna być zawsze w odniesieniu do przeciętnego odbiorcy końcowego danego programu. Kryterium funkcjonalności będzie właściwe dla wyłączenia spod ochrony poszczególnych komend, czy też struktur menu, które mają za zadanie jak najłatwiejsze doprowadzenie użytkownika do danej funkcji. Jeśli ktoś zastosuje w swoim programie rozwijane menu o następującej strukturze Plik Zapisz, to oczywistym jest, że nie może ono być chronione przez prawo autorskie. Wydaje się, że do naruszenia w zakresie struktury menu zastosowanego w interfejsie mogłoby dojść, gdyby miała ona wyjątkowo nietypowy charakter. Nie będzie to raczej miało miejsca w przypadku większości programów użytkowych. Podsumowując, struktura menu zastosowanych w interfejsie, jak również rozmieszczenie poszczególnych elementów nie będzie mogło, zasadniczo, stanowić naruszenia praw autorskich, gdyż w większości wypadków będzie podyktowane wymogiem zapewnienia funkcjonalności Doktryna scène à faire Scène à faire to z francuskiego scena, która musi zaistnieć. W odniesieniu do programów komputerowych, to element programu, który musi wystąpić, aby program mógł spełniać swoją rolę. Na podstawie tej koncepcji odmawia się ochrony typowym pomysłom literackim, takim jak opisywane wydarzenie, postacie lub inscenizacje niezbędne lub co najmniej standardowe dla sposobu ujęcia danego tematu 93. Na podstawie tej doktryny wykluczone jest naruszenie prawa autorskiego w odniesieniu do formy wyrażenia idei, która możliwa jest do przedstawienie tylko w jeden sposób. Jak już wyżej wspomniano programy komputerowe klasyfikuje się według ich zastosowań. Mimo że klasyfikacja ta nie wpływa na zakres ochrony w ramach przepisów szczególnych dotyczących programów komputerowych, to może mieć istotne znaczenie dla rozstrzygania 92 Zob. w tej kwestii inicjatywę amerykańskiego Departamentu Zdrowia i Usług Społecznych: 93 A. Nowicka, Prawnoautorska... s. 37 i powołana tam literatura. 58

59 o ochronie interfejsów użytkownika. Wyłączony spod ochrony byłby na tej podstawie wybór poszczególnych funkcji, które oferuje program oraz w pewnym zakresie sposób prezentacji informacji i stanu programu. Przykładem może tu być umieszczenie kalendarza w programie służącym do organizacji czasu, czy prędkościomierza w grze o wyścigach samochodowych Standaryzacja Istotnym, choć nieco płynnym, argumentem za odmówieniem ochrony interfejsowi użytkownika jest standaryzacja rozwiązań w dziedzinie oprogramowania. Problematyczne jest jednak określenie, od kiedy dane rozwiązanie uważać można za standardowe. Wydaje się, że przyjąć należy, że rozwiązania powszechnie stosowane, a więc nie mające jednostkowego charakteru, wyłączone zostają spod ochrony. Przykładem może tu być używanie ikon dla oznaczania programów, czy też poszczególnych symboli (np. symbolu dyskietki jako oznaczenia komendy zapisz). Standaryzacja jest kryterium osobliwym dla interfejsów użytkownika. Trudno powiedzieć bowiem, że malarze impresjonistyczni mogliby się powołać w przypadku naruszenia praw autorskich na potrzebę standaryzacji w dziedzinie malarstwa. Nie jestem jednak do końca przekonany, czy stosowanie tego kryterium jest na gruncie prawa autorskiego konieczne. Wydaje się, że potrzeba standaryzacji, której brak mógłby skutkować niepowodzeniem rynkowym produktu z uwagi na utrwalone przyzwyczajenia użytkowników, będzie argumentem stosownym na gruncie prawa zwalczania nieuczciwej konkurencji. W prawie autorskim może mieć jednak zastosowanie w przypadku naruszenia praw do interfejsu w postaci przejęcia jego układu (rozkładu funkcji), który sam w sobie nie wpływa na funkcjonalność, ale jego przyjęcie jest konsekwencją pewnych standardów. Innymi słowy, ocena czy dany interfejs stanowi naruszenie praw innego interfejsu, nie może następować w oderwaniu od standardów, które obowiązują wśród danego rodzaju programów, jak również w oderwaniu od konieczności ich wypracowania. Nie zmienia to faktu, że prawo autorskie powinno chronić przed bezpośrednim przejęciem elementów twórczych, które wyrażone mogą być w odmienny sposób. 59

60 Test AFC Wskazanie elementów interfejsu użytkownika mogących podlegać ochronie nie jest zadaniem łatwym, gdyż jakiekolwiek oceny muszą zostać dokonane z uwzględnieniem specyfiki programów komputerowych, które zasadniczo różnią się od innych rodzajów utworów. Test Abstraction-Filtration-Comparison (AFC) jest metodą stosowaną do oceny znacznego podobieństwa (substantial similarity) w procesie stosowania prawa autorskiego, w szczególności w odniesieniu do programów komputerowych. Został on wypracowany podczas orzekania w sprawie Computer Associates Int. Inc. przeciw Altai Inc. rozstrzyganym przez United States Court of Appeals for the Second Circuit 94. Test ten polega na trójstopniowej ocenie, czy doszło do naruszenia w odniesieniu do tzw. pozatekstowych elementów programu, choć może z powodzeniem zostać zastosowany także do oceny naruszeń w odniesieniu do interfejsów użytkownika. Pierwszym krokiem jest określenie kolejnych poziomów abstrakcji danego programu, w celu poszukiwania granicy pomiędzy ideą programu a formą jego wyrażenia. Najbardziej zgeneralizowanym ujęciem idei programu jest na przykład stwierdzenie, że dany program stanowi edytor tekstu. Stworzenie konkurencyjnego edytora tekstu nie będzie zatem w żadnym wypadku stanowiło naruszenia praw do programu, gdyż jest to jedynie pewna idea programu edytora tekstu, której można wszak nadać określoną, odmienną formę. Drugim krokiem jest filtracja, czyli odrzucenie z zakresu dalszych rozważań elementów, które nie mogą być chronione. Będą to elementy, które stanowią ideę programu, podyktowane są funkcjonalnością, potrzebami standaryzacji kryteria te są jednak płynne i nigdy nie będzie można ich ująć w jakieś sztywne ramy, dlatego też będą one zawsze przedmiotem autonomicznej oceny sądu rozstrzygającego dany przypadek. Trzecim krokiem jest porównanie elementów, które mogą być objęte ochroną prawem autorskim z elementami programu, który rzekomo naruszają prawa do nich. Należy stwierdzić, że postępowanie zgodnie z testem AFC nie jest wolne od kontrowersji. Po pierwsze, wszystkie kryteria dookreślane są każdorazowo przez orzekający sąd. Jest to jednak wada, która jest immanentnie związana z wszelkimi ocenami w ramach prawa autorskiego, dlatego też można uznać ją za mało istotną. Po drugie, etap filtracji zdaje się wykluczać spod ochrony znaczącą ilość elementów, które są niezmiernie ważne dla odbioru programów przez użytkowników. Innymi słowy, szerokie wyłączenia z uwagi na funkcjonalne znaczenie F.2d 693, 2d Cir.,

61 poszczególnych elementów powodują, że dość często innowacyjne rozwiązania pozostaną poza ochroną, gdyż oceniane będą właśnie przez pryzmat funkcjonalności. Zastosowanie wszelkich omówionych koncepcji wyłączeń spod ochrony (funkcjonalności, standaryzacji, scène à faire), które przyjmowane były w dotychczasowym orzecznictwie pozostawia zakres ochrony niezmiernie ograniczonym. Moim zdaniem, zawężenie zakresu ochrony nie ma jednak dalece idących negatywnych konsekwencji. W zakresie w jakim jest ona przyznana skutecznie chroni bowiem przed bezpośrednim przejęciem większości elementów, a jednocześnie nie tworzy monopolu w zakresie rozwiązań stosowanych przy tworzeniu interfejsów, co jest jak najbardziej zgodne z duchem prawa autorskiego. Można podnieść argument, że rozwiązanie takie nie chroni innowacyjności i nakładu pracy potrzebnego do stworzenia atrakcyjnego interfejsu użytkownika, ale będzie to tylko jeszcze jeden dowód na to, że ochrona programów komputerowych w ramach prawa autorskiego nie jest rozwiązaniem optymalnym. 61

62 Interfejsy programów Word i Writer w świetle omówionych kryteriów Ilustracja 5: Interfejs programu Microsoft Word Ilustracja 6: Interfejs programu OpenOffice Writer 62