Raport końcowy. Ocena skuteczności działania funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, które otrzymały dofinansowanie w ramach RPOWŚ

Transkrypt

1 Raport końcowy Ocena skuteczności działania funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, które otrzymały dofinansowanie w ramach RPOWŚ Warszawa, Grudzień

2 Spis treści Streszczenie... 3 Summary Wprowadzenie Metodologia badania Koncepcja badania Perspektywy badawcze Metody/techniki badawcze Wyniki badania Ocena Działania 1.3 RPOWŚ Efektywność wsparcia funduszy Efektywność wsparcia przedsiębiorców Oferta narzędzi zwrotnych w kontekście rynkowym Efektywność wsparcia Problemy i bariery Niedopasowanie popytu i podaży produktów finansowych w województwie świętokrzyskim Oczekiwane zmiany popytu i podaży na finansowanie zwrotne w perspektywie Wnioski i rekomendacje Tabela rekomendacji Aneksy... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 2

3 Streszczenie Głównym celem badania była analiza i ocena efektywności funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, które uzyskały dofinansowanie w ramach Działania 1.3. RPOWŚ Operacyjne wnioski z badań: Oferta skierowana w ramach Działania 1.3. RPOWŚ, co do zasady odpowiada ich potrzebom. Z deklaracji przedstawicieli wszystkich funduszy pożyczkowych i poręczeniowych wynika w sposób jednoznaczny, iż pozytywnie oceniają zarówno sam fakt otrzymania wsparcia jak i tryb jego udzielenia. Fundusze pożyczkowe konkurują z ofertą bankową oraz innymi ofertami komercyjnymi w pierwszej kolejności łatwością dostępu do pożyczek, relatywnie prostymi i szybkimi procedurami. Kluczowe znaczenie ma także oprocentowanie, które jest najważniejszym argumentem dla klientów. Tu jednak różnice mogą się z czasem nieco zacierać i zapewne fundusze będą musiały wejść w sferę pomocy publicznej. W najmniejszym stopniu fundusze pożyczkowe konkurują z ofertą komercyjną jakością akceptowanych zabezpieczeń. Z deklaracji sektora bankowego wynika, iż nie dostrzega on zagrożenia ze strony funduszy pożyczkowych ale także nie ma zamiaru w żaden sposób uczestniczyć w tworzeniu tego systemu. Odwrotnie w przypadku poręczeń kredytowych. Tutaj banki wyrażają żywe zainteresowanie funduszami. Wydaje się jednak, iż kluczowe znaczenie dla banków ma wielkość kapitału, a co za tym idzie wiarygodność partnera jakim jest fundusz. Duże fundusze mogą łatwo zainteresować banki ścisłą współpracą z wprowadzeniem poręczeń portfelowych włącznie. Dostęp do usług finansowych świadczonych w ramach RPOWŚ zdecydowanie się poprawił. Co więcej, obecny model można uznać za bliski docelowego. Problemy dostępu przestrzennego są istotne dla niecałych 5% odbiorców ostatecznych (14% tych, którzy uznają to za problem z 34,5% tych którzy musieli dojechać do innej miejscowości daje w efekcie około 4,8% całej badanej populacji). Z badań przeprowadzonych na reprezentatywnej próbie przedsiębiorców województwa wynika, iż rozpoznawalność oferty funduszy pożyczkowych ze środków UE jest wciąż bardzo mała. Jedynie 13,5% z nich twierdzi, że zna taką ofertę i wie na czym ona polega. Dodatkowo, 43% słyszało o takiej ofercie, ale nie zna jej szczegółów. Aż 43% w ogóle o niej nie słyszało. Jest to wynik wysoce niezadowalający. Jeszcze gorzej wypada rozpoznawalność oferty poręczeniowej. Tutaj, odsetek firm znających ofertę wynosi jedynie 7%, zaś firm, które coś o niej słyszały około 30% (por. rys. nr 20). Warto zwrócić uwagę na dwa elementy tego zagadnienia. 3

4 Już na tym etapie widać bardzo duży efekt w zakresie realizacji zakładanych inwestycji. Efekty ekonomiczne także są już bardzo wyraźnie widoczne, choć do pełnej ich oceny potrzeba około roku od zakończenia realizacji projektu. Przy założeniu braku bardzo gwałtownych turbulencji makroekonomicznych można jednak być spokojnym o efektywność wykorzystania środków w ramach Działania 1.3. RPOWŚ. Można przyjąć, iż na etapie aplikacji przedsiębiorcy raczej nie widzą większych problemów. Dla około 11% z nich problemem jest zabezpieczenie, co może być wskazaniem do zasadności wprowadzenia systemu poręczenia pożyczek w ramach jednych środków finansowych. Obecnie, na etapie spłaty nie widać poważniejszych problemów, choć przedstawiciele funduszy deklarują, iż najbliższe miesiące mogą się cechować większymi kłopotami w spłacie. Jest to jednak zjawisko naturalne dla narzędzi zwrotnych, które ryzyko mają wpisane w swoją istotę. Analiza SWOT: Do mocnych stron dokapitalizowanych zwrotnych instrumentów zaliczamy: 1. Zwrotny charakter owocujący możliwością wykorzystania każdej złotówki wsparcia wielokrotnie. Widać to zwłaszcza analizując fundusze działające od wielu lat. Dokapitalizowane w połowie lat 90-tych fundusze w Starachowicach i Końskich obróciły już środkami wielokrotnie, za każdym razem wspierając rozwój regionu. 2. Z definicji, narzędzia zwrotne w mniejszym stopniu ingerują w zasady wolnego rynku. System dotacyjny jest bardzo silnym narzędziem pomocy publicznej. W świetle faktu, iż dotację dostaje co piąty czy co dziesiąty aplikujący możemy obserwować, że wspierając dotacją jednego przedsiębiorcę de facto utrudniamy działania innym. 3. Komplementarny charakter. Zwrotne narzędzia wsparcia nie są celem samym w sobie lecz wpisują się w szerszy system finansowania rozwoju przedsiębiorczości. Albo przygotowują firmę do wejścia w system kredytowy poprzez pożyczki, albo umożliwiają jej to wejście poprzez poręczenia. 4. Poręczenia kredytowe, mogą wykorzystywać efekt multiplikacji poprzez zastosowanie zasady mnożnika kapitałowego, co zwiększa jeszcze bardziej efektywność wsparcia. 5. Wszystkie narzędzia zwrotne są automatycznie systemem weryfikacji sensowności wsparcia. Po przyznaniu i rozliczeniu dotacji, tak naprawdę nie wiadomo czy projekt miał sens czy nie (być może bez dotacji byłby nieuzasadniony, być może jedynym uzasadnieniem dla niego była dotacja). W przypadku pożyczek i poręczeń, spłata jest dowodem wprost na trafność założeń. 4

5 Do słabych stron dokapitalizowanych zwrotnych instrumentów zaliczamy: 1. Relatywnie mniejsze zainteresowanie ze strony przedsiębiorców i niższa ocena narzędzia jako elementu wsparcia, co prowadzi do niższej oceny systemu wsparcia przedsiębiorczości na poziomie regionalnym. 2. Relatywnie duże koszty obsługi narzędzi zwrotnych w związku z koniecznością tworzenia struktur: dystrybucji, oceny, monitoringu, windykacji itd. 3. Wchodzenie w pewnym obszarze w sferę konkurencji z systemem bankowym. Sfera ta będzie rosła w miarę jak fundusze będą udzielały coraz większych pożyczek, a banki będą interesować się coraz mniejszymi kredytami. 4. Relatywnie małe zainteresowanie zadłużaniem w ogóle w okresie niepewności gospodarczej, skutkujące mniejszym zapotrzebowaniem zarówno na pożyczki, jak i na poręczenia. Możemy wskazać następujące szanse dla rozwój tych narzędzi: 1. Wzrastające przekonanie czynników decyzyjnych na poziomie ogólno unijnym, że narzędzia zwrotne są skuteczniejsza metodą wspierania rozwoju przedsiębiorczości, nawet na obszarach o najniższym dochodzie w UE. 2. Odchodzenie od systemu dotacyjnego i rozbudowanymi w związku z nim oczekiwaniami przedsiębiorców może skierować ich wzrok na narzędzia zwrotne jako na mniej korzystne, ale za to dużo bardziej dostępne. 3. Rozwój świadomości wśród przedsiębiorców, że we współczesnej gospodarce kluczowym elementem walki konkurencyjnej jest szybkość działań i firmy gromadzące środki na inwestycje coraz częściej przegrywają z firmami finansującymi się długiem. 4. Przezwyciężenie okresu kryzysu gospodarczego zawsze pociąga za sobą boom inwestycyjny i wzmożone zainteresowanie finansowaniem dłużnym, a co za tym idzie większy popyt na pożyczki i poręczenia. Występują jednak także liczne zagrożenia. 1. Przedłużający się przestój w zakresie inwestycji spowodowany albo realnym załamaniem sytuacji rynkowej albo oczekiwaniem na mający nadejść i nie nadchodzący wielki kryzys. 2. Intensywne działania ze strony banków komercyjnych zmierzające do otwierania nowych narzędzi kredytowych, w tym w oparciu o środki EBI lub EFI eliminujące z systemu fundusze poręczeniowe, a w konsekwencji dłuższej także ograniczające rolę funduszy pożyczkowych. 5

6 3. Działania władz centralnych zmierzające do zastąpienia systemu regionalnych i lokalnych funduszy poręczeniowych jedną działającą centralnie instytucją (bankiem gwarancyjnym) oferującym poręczenia portfelowe w ramach produktów kredytowych banków sieciowych. 4. Rosnąca niewypłacalność MSP w związku z rzeczywistymi, niekorzystnymi skutkami kryzysu gospodarczego powodująca skokowy przyrost wypowiadanych umów pożyczkowych i wypłacanych poręczeń. Wskazania i rekomendacje: Sieć funduszy w województwie jest na tyle rozbudowana, a ich lokalizacja na tyle zrównoważona, iż nie widać uzasadnienia dla powierzania zadań związanych z pośrednictwem finansowym podmiotom spoza terenu województwa. Przeciwnie, to świętokrzyskie fundusze realizują zadania na terenach województwa mazowieckiego i łódzkiego, gdzie sieć instytucji tego typu jest zdecydowanie gorzej rozwinięta. Zakres kwotowy wsparcia możemy podzielić na dwa rodzaje. W pierwszej kolejności określono wielkość wparcia potrzebną łącznie na poszczególne narzędzia w nadchodzącej perspektywie budżetowej. W drugiej kolejności określono optymalne kwoty wsparcia dla ostatecznych odbiorców. Z przeprowadzonych badań i dokonanych wyliczeń, skonsultowanych dodatkowo z przedstawicielami funduszy pożyczkowych i poręczeniowych wynika, iż zapotrzebowanie na kapitał pożyczkowy/poręczeniowy w latach wyniesie przynajmniej: 110 mln zł. na kapitał funduszy pożyczkowych 30 mln zł. na kapitał funduszy poręczeniowych Jednocześnie, przeprowadzone badania popytu na poszczególne narzędzia finansowe wskazują, iż fundusze powinny w przyszłym okresie projektowym koncentrować się na udzielaniu wsparcia w następujących kwotach: Fundusze pożyczkowe powinny udzielać pożyczek do kwoty 500 tys. zł. Kwoty wyższe są akceptowalne, ale będą wyraźnym konkurowaniem z ofertą bankową, w obszarze tym nie stwierdza się większej luki finansowej wymagającej interwencji środków publicznych, 6 Fundusze poręczeń kredytowych powinny koncentrować się właśnie na poręczeniach kredytów powyżej 500 tys. zł. Maksymalna kwota poręczenia może być ustalona na około 1,5 mln zł. co pozwalałoby na skuteczne obsługiwanie kredytów do 2 mln zł. Można przyjąć, iż popyt na poręczenia do tysięcy będzie systematycznie malał.

7 W chwili obecnej zarysowuje się na terenie województwa świętokrzyskiego coraz bardziej istotny popyt na narzędzia o charakterze kapitałowym. Około 7% respondentów zadeklarowało, że zdecydowanie rozważyłoby możliwość skorzystania z oferty funduszu inwestycyjnego, gdyby stwierdziło potrzebę finansową. Dlatego też wskazane jest uruchomienie w latach : Pilotażowego projektu utworzenia funduszu inwestycyjnego dysponującego kapitałem na poziomie 30 mln zł i udzielającego wejść kapitałowych w kwotach do 1 mln zł (lub do poziomu pomocy de minimis). Równocześnie, z uwagi na planowane przechodzenie z narzędzi bezzwrotnego wsparcia, do narzędzi zwrotnych, rekomenduje się rozważenie zastąpienia w pewnych obszarach dotacji narzędziami mieszanymi takimi jak: Kredyty umarzalne Jest to szczególny rodzaj narzędzia wsparcia połączenie zwrotnego z bezzwrotnym. Co za tym idzie, łączy ono w sobie zarówno wady, jak i zalety obu sposobów wsparcia. W efekcie jednak jak się wydaje przeważa synergia zalet. Jest to realne wsparcie dotacyjne, ale przy zachowaniu procedur kredytowych. Z narzędzia tego mogą skorzystać tylko tacy przedsiębiorcy, którzy posiadają zdolność kredytową i przejdą odpowiednie procedury weryfikacyjne. Wydaje się jednak, że jest to poważną zaletą. Subsydiowanie odsetek Narzędzie posiada także pewne cechy kredytów umarzalnych. W miarę spłaty rat kapitałowych kredytu, pośrednik finansowy spłaca za odbiorcę ostatecznego całość lub część raty odsetkowej. Oczywiście wstrzymanie spłaty rat kapitałowych powoduje automatyczne wstrzymanie spłaty rat odsetkowych. Oba te narzędzia wymagałyby uruchomienia oddzielnych działań w ramach nowego RPOWŚ. Oba powinny być oddzielnie budżetowane, co wymaga oddzielnych badań. Doświadczenia dotychczasowe oraz doświadczenia wielu poprzednich programów wsparcia narzędzi inżynierii finansowej wskazują, iż formułując zasady udzielania wsparcia pośrednikom należy wziąć pod uwagę: (i) (ii) (iii) Docelowy kapitał pożyczkowy/poręczeniowy pośrednika po wsparciu, aby pozwalał on na udzielanie wsparcia w odpowiedniej wielkości. Sieć dystrybucyjną proponowaną przez pośrednika, a w szczególności na sieć promocyjno-informacyjną, gdyż rozpoznawalność funduszy jest wciąż niewystarczająca. Unikanie wskaźników uniwersalnie określających szybkość inwestowania i reinwestowania środków. 7

8 (iv) (v) (vi) Możliwość przekazywania finansowania w ratach, w miarę osiągania określonych wskaźników przyjętych w umowie dofinansowania. Możliwość krzyżowego finansowania w ramach jednego działania, polegającą na dopuszczeniu poręczania przez wsparte fundusze poręczeniowe pożyczek udzielanych z tych samych środków przez fundusze pożyczkowe. Jak uczy doświadczenie RPO WKP, działanie takie nie przyniosło żadnych niekorzystnych skutków. Pozostawienie przedstawicielom pośredników finansowych maksymalnej dowolności w kreowaniu portfela swoich pożyczek/poręczeń. (vii) Unikanie wskaźników dotyczących wzrostu zatrudnienia w firmach odbiorców ostatecznych. (viii) Możliwość udzielania przez fundusze pożyczkowe pożyczek oprocentowanych poniżej progu pomocy de mini mis. 8

9 Summary The main goal of the research was analysis and assessment of effectiveness of loan and guarantee funds which were financed within Measure 1.3. of the ROP ŚV Research operational findings:generally, the offer within Measure 1.3. of the ROP ŚV responds to their needs. It clearly transpires from declarations of the representatives of all loan and guarantee funds that they assess positively both the very fact of receiving the support and the manner of its granting. Loan funds compete with offers of banks and other commercial offers primarily with the availability of loans, relatively simple and quick procedures. Interest rate is of major significance here as it is the most important argument for clients. However, with time the differences may slightly blur and it is likely that funds will need to enter the state aid domain. Loan funds compete with commercial offer to the smallest extent with the quality of collateral accepted. It transpires from declarations of the banking sector that it does not see any danger posed by loan funds and it does not intend to participate in building this system in any way. A contrary situation is observed in the case of loan guarantees. Banks are intensely interested in funds. It seems, however, that the amount of capital is of major importance for banks, which is connected with worthiness of such a partner as funds. Large funds may easily interest banks with close cooperation including introducing portfolio guarantees. Access to financial services rendered within the ROP ŚV has greatly improved. What is more, the current model may be deemed close to the target model. Problems of geographical access are important for less than 5% of end recipients (14% of those who deem it a problem out of 34,5% of those who had to commute from other localities equal to approximately 4.8% of the entire population studied). The research conducted on a representative sample of entrepreneurs from the voivodeship shows that recognition of the offer of loan funds from the EU funds is still insignificant. Only 13.5% of them declare that they are familiar with such an offer and know what it entails. Moreover, 43% have heard of such an offer but do not know any details. As much as 43% have not heard about the offer at all. The result is highly unsatisfactory. Recognition of the guarantee offer is even poorer. In this case the percentage of companies that are familiar with the offer is a mere 7%, and the percentage of companies which have heard something about the offer is approximately 30% (cf. figure No. 20). Two elements of this issue are to be emphasised. Even at this stage a great effect in terms of execution of envisaged investments are noticeable. Economic effects are also marked even though approximately one year needs to lapse following termination of the project. Given no sudden macroeconomic changes, the effectiveness of use of funds within Measure 1.3. of the ROP ŚV is likely to be high. 9

10 It may be assumed that at the application stage entrepreneurs do not notice any greater problems. For approximately 11% of them collateral seems to be a problem, which may indicate correctness of introduction of a system of loan collaterals within the same funds. Currently, at the repayment stage, there are no major problems, although representatives of funds declare that in the coming months more problems with repayment may occur. This is, however, a phenomenon which is natural for repayable financial instruments whose inherent element is risk. SWOT analysis: Strengths of capitalised repayable financial instruments include: 6. Repayable nature which leads to a possibility of using each złoty of the support a few times. That is particularly noticeable in the analysis of funds which have been operating for a long time. Funds in Starachowice and Końskie, capitalised in the mid-1990s, have gyrated the means many times, each time supporting development of the region. 7. By definition, repayable financial instruments interfere with the principles of free market to a lesser extent. The grant system is a very strong state aid instrument. In light of the fact that grants are given to every fifth or tenth applicant we may observe that by offering grants to one entrepreneur we in fact hinder actions of others. 8. Complementary nature. Repayable financial instruments are not the goal as such but they are part of a wider system of financing development of entrepreneurship. They either prepare a company for entering into a loan system through loans or allow it to enter through guarantees. 9. Loan guarantees may use the multiplication effect by using the principle of capital multiplier, which increases the effectiveness of support even greater. 10. All repayable financial instruments are automatically a system of verification of support correctness. Following granting and settlement of support it is not clear whether the project made any sense (maybe without the grant it would be unjustified, maybe its only justification was the grant). In the case of loans and guarantees the correctness of assumptions are directly proved by repayment. Weaknesses of capitalised repayable financial instruments include: 5. Relatively smaller interest of entrepreneurs and poorer assessment of the instrument as a support element, which leads to poorer assessment of the system of support of entrepreneurship at a regional level. 6. Relatively high costs of service of repayable financial instruments due to the need to build such structures as distribution, assessment, monitoring, recovery, etc. 7. To a certain extent, competing with the banking system. This area will increase when funds will be granting bigger loans and banks will be interested in smaller loans. 10

11 8. Relatively small interest in lending activity in general in the period of economic insecurity leading to weaker demand for both loans and guarantees. The following chances for development of those instruments may be indicated: 5. Growing conviction of decision makers at the general EU level that repayable financial instruments are an effective way of supporting entrepreneurship, even in the areas of lower income in the EU. 6. Departing from the grant system and great expectations of entrepreneurs connected with it may make them draw their attention to the fact that repayable financial instruments are less advantageous but much more available. 7. Increasing awareness of entrepreneurs that in present day economy the key element of competition is promptness of action and companies that collect funds for investments lose more and more often with companies that use debt financing. 8. Overcoming the period of economic crisis always results in investment boom and increased interest in repayable financial instruments, which in turn means greater demand for loans and guarantees. There are also however numerous threats. 5. Extended investment stoppage owing to the real economic slump or expectation of a great crisis that was supposed to come but is not coming. 6. Intensive actions of commercial banks aiming at launching new loan instruments, including instruments based on the EIB and the EIF funds that eliminate loan funds from the system, and in the long term also limiting the role of loan funds. 7. Actions of central authorities aiming at replacement of the system of regional and local loan funds with one central institution (a guarantee bank) offering portfolio guarantee within the framework of loan products of chain banks. 8. Increasing insolvency of SMEs due to real, adverse effects of the economic crisis leading to a sudden increase in terminated loan agreements and guarantees paid out. Recommendations: The network of funds in the voivodeship is developed and their locations balanced to such an extent that there is no justification for entrusting tasks connected with financial intermediaries with entities outside the voivodeship. On the contrary, funds from the Świętokrzyskie Voivodeship execute tasks in the territory of the Mazowieckie and Łódzkie Voivodeships where the network of such institutions is significantly less developed. The range of support amounts may be divided into two types. First of all, the size of support needed in total for individual instruments in the subsequent budget perspective was determined. Secondly, optimum support amounts for end recipients were determined. 11

12 It transpires from the research conducted and calculations made, additionally consulted with representatives of loan and guarantee funds, that the demand for loan/guarantee capital in the years will amount to at least: PLN 110 m for the capital of loan funds, PLN 30 m for the capital of guarantee funds. At the same time, the conducted research into demand for individual financial instruments shows that in the subsequent project period funds should focus on granting support in the following amounts: Loan funds should grant loans up to the amount of PLN 500 thousand. Higher amounts are acceptable but they will clearly compete with offers of banks, in this area no greater financial gap requiring intervention from public funds is determined, Loan guarantee funds should focus on guarantees for loans higher than PLN 500 thousand. The maximum amount of guarantee may be determined at approximately PLN 1.5 m, which would allow for effective servicing of loans up to PLN 2 m. It may be assumed that demand for guarantees up to thousand will systematically decrease. Currently, in the Świętokrzyskie Voivodeship, demand is observed for instruments of capital nature. Approximately 7% of respondents declared that they would consider the possibility of using the offer of an investment fund if they had financial needs. That is why, it is recommended to launch in : a pilot project of opening an investment fund with the capital of approximately PLN 30 m and granting capital engagement in the amount of PLN 1 m (or up to the level of de minimis aid). At the same time, due to the envisaged switch from non-repayable financial instruments to repayable financial instruments, it is recommended to consider replacing grants, in some areas, with mixed instruments, such as: Redeemable loans This is a special type of support instrument a combination of a repayable financial instrument with a non-repayable one. Consequently, it combines advantages and disadvantages of both support mechanisms. As a result, however, it seems that the synergy of advantages prevails. This is a real grant support, which maintains loan procedures. This instrument may be used only by those entrepreneurs that have creditworthiness and go through proper verification procedures. This seems, however, a great advantage. Subsidising interest The instrument also shares certain features of redeemable loans. In the course of repayment of loan capital instalments, the financial intermediary repays the entire interest instalment or its part for the end recipient. Obviously, suspension of repayment of capital instalments automatically leads to suspension of repayment of interest instalments. Both instruments would require launching new measures within the new ROP ŚV. Both should be budgeted separately, which requires separate research. 12

13 Current experience and experience of many past programmes of support of financial instruments indicate that when forming rules of granting support to intermediaries the following should be taken into account: (ix) (x) (xi) (xii) Target loan/guarantee capital of the intermediary following the support so that it allows for granting support in adequate amount. A distribution network suggested by the intermediary, in particular promotional and informational network as recognition of funds is still insufficient. Avoiding indices which universally describe the speed of investing and reinvesting of funds. The possibility to provide financing in instalments, when specific indices adopted in the funding agreement are achieved. (xiii) The possibility of cross-financing within one measure, which consists in allowing for guarantee by supported guarantee funds of loans extended from the same funds by loan funds. The experience of the SOP ICE shows that such an action did not bring any unfavourable results. (xiv) Offering representatives of financial intermediaries maximum freedom in establishing the portfolio of their loans/guarantees. (xv) Avoiding indices pertaining to increase in employment in companies of end recipients. (xvi) The possibility of granting by loan funds of loans with interest rate below the de minimis threshold. 13

14 1. Wprowadzenie Zgodnie ze Strategią Rozwoju Województwa Świętokrzyskiego, jednym z kierunków działań w obszarze gospodarki jest poprawa dostępu do kapitału, szczególnie dla małych i średnich przedsiębiorstw poprzez rozwój systemu gwarancji, poręczeń, funduszy pożyczkowych oraz alternatywnych systemów finansowania działalności gospodarczej i inwestycyjnej. Wsparcie dla tworzenia i rozbudowy funduszy pożyczkowych i gwarancyjnych zostało ujęte w Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Świętokrzyskiego na lata w ramach I osi priorytetowej Działanie 1.3. Celem Działania 1.3 jest wsparcie rozwoju przedsiębiorstw oraz wzrost aktywności gospodarczej mieszkańców regionu poprzez ułatwienie dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji. Realizacja Działania wynika z konieczności zapewnienia przedsiębiorstwom możliwości korzystania z zewnętrznych, pozabankowych źródeł finansowania. Dodatkowym elementem uzupełniającym zasadność realizacji badania jest toczona obecnie dyskusja, dotycząca znaczenia instrumentów inżynierii finansowej i skali ich wspierania, w przyszłym okresie programowania funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Cel główny badania Głównym celem badania była analiza i ocena efektywności funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, które uzyskały dofinansowanie w ramach Działania 1.3. RPOWŚ Odbiorcy wyników ewaluacji Instytucja Zarządzająca Regionalnym Programem Operacyjnym Województwa Świętokrzyskiego na lata Władze regionalne i lokalne Komitet Monitorujący Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata Krajowa Jednostka Oceny. Zakres badania Zakres przedmiotowy badania ewaluacyjnego objął analizę oraz ocenę projektów realizowanych w ramach RPOWŚ: I osi priorytetowej Działanie 1.3 Tworzenie i rozbudowa funduszy pożyczkowych i gwarancyjnych. 14

15 W ramach przeprowadzonego w terminie r. naboru wniosków o dofinansowanie projektów z Działania 1.3 Zarząd Województwa Świętokrzyskiego dokonał wyboru siedmiu projektów. Zarząd Województwa Świętokrzyskiego nie będzie przeprowadzał w obecnej perspektywie innych naborów do Działania 1.3, alokacja na to Działanie została w pełni wykorzystana. Do dnia 31 lipca 2012 r. zostało udzielonych przez fundusze pożyczkowe 458 pożyczek o łącznej wartości 59,91 mln zł oraz 41 poręczeń przez fundusze poręczeniowe o wartości 8,98 mln zł. Zakres podmiotowy - badanie objął: Instytucję Zarządzającą Regionalnym Programem Operacyjnym Województwa Świętokrzyskiego na lata , Beneficjentów realizujących projekty w ramach Działania 1.3 RPOWŚ. Sektor mikro, małych i średnich przedsiębiorstw województwa świętokrzyskiego zarówno korzystających z pożyczek i poręczeń oraz tych, którzy nie korzystają. Zakres czasowy. Badanie powinno objąć swym zakresem okres programowania Zakres terytorialny: Województwo Świętokrzyskie Przyjęte kryteria ewaluacyjne Głównymi kryteriami ocen, były: Trafność, która pozwoliła ocenić, w jakim stopniu planowane cele projektów są adekwatne do potrzeb sektora MŚP w zakresie poprawy dostępu do pozabankowych źródeł finansowania inwestycji. Efektywność, która pozwoliła ocenić powiązanie efektów interwencji (tych już osiągniętych oraz przewidywanych) z ponoszonymi nakładami, ze wskazaniem rozwiązań alternatywnych. Użyteczność, która pozwoliła ocenić, w jakim stopniu rzeczywiste efekty realizacji projektów przyczyniły się do rozwiązania problemów w obszarze objętych interwencją i czy projekty przyczyniły się do wsparcia rozwoju przedsiębiorstw oraz wzrostu aktywności gospodarczej mieszkańców regionu. 15

16 2. Metodologia badania 2.1. Koncepcja badania Przedmiot badania podzielono na następujące obszary badawcze: Trafność, użyteczność i efektywność samej interwencji w ramach Działania 1.3 RPOWŚ (OCENA RPOWŚ) Zakres niedopasowania podaży i popytu na finansowanie zwrotne w województwie świętokrzyskim (DIAGNOZA popytu i podaży) Prognoza zmian popytu i podaży na finansowanie zwrotne w perspektywie (PROGNOZA) Możliwy model interwencji publicznej (rekomendacje) biorący pod uwagę uwarunkowania regionalne i wytyczne programowania (MODEL wsparcia 2014+) Schematycznie można to przedstawić w następującej postaci: OCENA RPOWŚ, DZ. 1.3 Ocena trafności, efektywności i użyteczności Dz. 1.3 RPOWŚ, którego celem jest-ułatwienie dostępu przedsiębiorców do finansowania zwrotnego DIAGNOZA POPYTU i PODAŻY na produkty finansowe w województwie świętokrzyskim. Ocena adekwatności oferty bankowej finansowania zwrotnego do potrzeb przedsiębiorców województwa świętokrzyskiego użyteczność efektywność trafność PROGNOZA zapotrzebowania przedsiębiorców województwa świętokrzyskiego na finansowanie zwrotne w perspektywie MODEL wsparcia w zakresie instrumentów wsparcia ułatwiających dostęp przedsiębiorców do finansowania zewnętrznego w perspektywie finansowej REKOMENDACJE WYTYCZNE strategiczne europejskie i krajowe w zakresie możliwych instrumentów wsparcia dostępu do finansowania zewnętrznego przedsiębiorstw w przyszłej perspektywie finansowej Schemat przedstawiający obszary badawcze i logikę ich powiązań wraz z wskazaniem kryteriów ewaluacji 16

17 2.2. Perspektywy badawcze Zastosowano triangulację źródeł informacji, metod i technik badawczych oraz perspektyw badawczych: Perspektywa systemowa wdrażających instrumenty wsparcia dostępu przedsiębiorców do finansowania zwrotnego, Perspektywa beneficjentów wsparcia operatorów/pośredników oferujących konkretne produkty finansowe dla przedsiębiorców, Perspektywa beneficjentów ostatecznych przedsiębiorców korzystających z pożyczek i poręczeń, Perspektywa ogółu przedsiębiorców ważna zwłaszcza w kontekście skali i zapotrzebowania na instrumenty finansowania zwrotnego w przyszłej perspektywie finansowej, Perspektywa sektora bankowego dopełniająca perspektywę ogółu przedsiębiorców w zakresie popytu i podaży produktów finansowych, Perspektywa ekspercka perspektywa ekspertów zaangażowanych w proces badawczy wzbogacona o perspektywy eksperckie przedstawicieli organizacji zrzeszających fundusze poręczeniowe i pożyczkowe oraz perspektywa ekspercka innych zespołów badawczych ujawniona na podstawie analizy desk research innych badań, ekspertyz i ewaluacji 2.3. Metody/techniki badawcze Badanie dokumentów programowych, monitoringowych, ewaluacji i ekspertyz desk research Analiza danych zastanych (desk research) pozwala w dokładny i wyczerpujący sposób zdiagnozować aktualny stan wiedzy. Analizy danych zastanych stanowiły podstawę do dalszych badań pogłębiających lub uzupełniających. Dla oceny użyteczności instrumentów zastosowanych w Działaniu 1.3 RPOWŚ kluczowe znaczenie miały sprawozdania, raporty i analizy przygotowywane przez Zamawiającego oraz przez fundusze realizujące zadania dofinansowane w ramach Działania 1.3. Rekomendacje z kolei brały pod uwagę dokumenty strategiczne krajowe i UE dotyczące roli instrumentów zwrotnych w przyszłej perspektywie finansowej. Z ko- 17

18 lei dla oceny luki finansowej na rynku województwa świętokrzyskiego zebrano i przeanalizowano dostępne materiały na temat oferty produktów finansowych dostępnych dla świętokrzyskich przedsiębiorców. Trafność i użytecznośćnarzędzi, a także prognozy zapotrzebowania na instrumenty finansowania zwrotnego i bariery dostępu do nich, zostały przeanalizowane na podstawie dostępnych ewaluacji, badań i ekspertyz i dostępnych danych statystycznych. Indywidualne wywiady pogłębione (IDI) W ramach badania przeprowadzono 7 indywidualnych wywiadów pogłębionych z osobami kierującymi funduszami pożyczkowymi poręczeniowymi, które są beneficjentami Działania 1.3 RPOWŚ: Fundusze poręczeniowe o Świętokrzyski Fundusz Poręczeniowy Sp. z o.o. o Agencja Rozwoju Regionalnego w Starachowicach Fundusze pożyczkowe o Fundacja Rozwoju Regionu PIERZCHNICA o Fundusz Pożyczkowy Województwa Świętokrzyskiego Sp. z o.o. o Ośrodek Promowania i Wspierania Przedsiębiorczości Rolnej w Sandomierzu o Koneckie Stowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości o Agencja Rozwoju Regionalnego w Starachowicach Przeprowadzono 2 wywiady z przedstawicielami IZ RPOWŚ- z pracownikami Departamentu Funduszy Strukturalnych z Oddziału Wdrażania Projektów Gospodarczych. Przeprowadzono 2 wywiady z przedstawicielami organizacji krajowych zrzeszających fundusze pożyczkowe i poręczeniowe: 1 wywiad z przedstawicielem Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych oraz 1 wywiad z przedstawicielem Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych. Przeprowadzono 3 wywiady z przedstawicielami banków działających na terenie województwa świętokrzyskiego, które wyróżniają się spośród innych banków ofertą skierowaną do sektora MSP: Pekao SA PKO BP SA Bank Spółdzielczy, 18

19 Badanie beneficjentów ostatecznych Działania badanie ilościowe (CATI) Badanie ilościowe CATI na próbie odbiorców ostatecznych wsparcia realizowanego w ramach Działania 1.3. RPOWŚ służyło ocenie trafności i użyteczności oferowanych przez fundusze poręczeniowe i pożyczkowe produktów finansowych. Było też badaniem wzbogacającym wiedzą na temat zapotrzebowania na instrumenty zwrotne w przyszłości z perspektywy aktywnych inwestycyjnie przedsiębiorców województwa świętokrzyskiego. Ogółem z funduszy pożyczkowych i poręczeniowych dofinansowanych z Działania 1.3 RPOWŚ skorzystało 499 przedsiębiorców z województwa świętokrzyskiego (458 pożyczek i 41 poręczeń), co oznacza że chcąc o nich wnioskować na poziomie ufności 95% z maksymalnym błędem oszacowania 4 pkt. procentowych należy przebadać 272 klientów. Zrealizowano 272 efektywne wywiady. W przypadku pożyczkobiorców zastosujemy dobór prosty losowy. W przypadku funduszy poręczeniowych w ramach programu RPOWŚ udzielono łącznie 41 poręczeń. Badaniem objęto całą populację 41 beneficjentów ostatecznych. Zrealizowano 36 wywiadów z klientami funduszy poręczeniowych. Badanie ogółu przedsiębiorców województwa świętokrzyskiego - badanie ilościowe (CATI) Zrealizowano 600 ankiet z MSP z województwa świętokrzyskiego. Pozwoliło to wnioskować na poziomie ufności 95% z maksymalnym błędem oszacowania 4 pkt. procentowych. Dobór próby do badania miał charakter warstwowo-losowy. Warstwami losowania były: wielkość przedsiębiorstwa oraz sekcja PKD. Wybór tych warstw uzasadniony był celami badania. W ramach każdej warstwy wybór podmiotów do badania miał charakter losowy z operatu. Ze względu na duże zróżnicowanie populacji (duże różnice liczebnościowe między warstwami), w przypadku warstwy wielkość przedsiębiorstwa, zdecydowano się na dobór nieproporcjonalny pozwalający na lepsze dopasowanie struktury próby do celów realizowanego badania. Dobór nieproporcjonalny umożliwi wnioskowanie o każdej klasie podmiotów osobno. Warstwa: wielkość przedsiębiorstwa Wielkość przedsiębiorstwa Liczba przedsiębiorców ogółem Wielkość próby Razem Źródło: GUS (dane za II kwartał 2011 roku) 19

20 Na etapie analizy dane poddane zostały procedurze ważenia. Polega ona na obniżeniu wagi (ważności) podmiotów, które pod względem ilościowym w sytuacji braku ważenia byłyby w próbie nadreprezentowane i podniesienie roli podmiotów, które z uwagi na niewielką liczebność w populacji, w próbie byłyby niedoreprezentowane. Efektem ważenia było przywrócenie strukturze próby struktury populacji. Warstwa: sekcja PKD Dobór próby do sekcji PKD miał charakter proporcjonalny w ramach każdej z sekcji PKD. Przyjęto następujące wartości brzegowe dla tej warstwy: PKD 2007 Liczba podmiotów ogółem 1 Wielkość próby sekcja A sekcja B sekcja C sekcja D 91 0 sekcja E sekcja F sekcja G sekcja H sekcja I sekcja J sekcja K sekcja L sekcja M sekcja N sekcja O sekcja P sekcja Q sekcja R sekcja S sekcja T 1 0 sekcja U 2 0 Ogółem Źródło: GUS (dane za II kwartał 2011 roku) Do badania reprezentatywnego MSP województwa świętokrzyskiego wykorzystano bazę RE- GON będącą podstawą do tworzenia statystyk publicznych. Baza REGON została uzupełniona o dane kontaktowe pochodzące z bazy HBI On-line. 1 MŚP 20

21 Analiza SWOT Analiza SWOT została zastosowana do oszacowania słabych i mocnych stron obecnych instrumentów wsparcia oraz szans i zagrożeń dla systemu instytucjonalnego działającego obecnie w województwie w nowej perspektywie finansowej 21

22 3. Wyniki badania 3.1. Ocena Działania 1.3 RPOWŚ Efektywność wsparcia funduszy Pytanie badawcze: Czy oferta skierowana do funduszy pożyczkowych/ poręczeniowych odpowiada ich potrzebom? Oferta skierowana w ramach Działania 1.3. RPOWŚ, co do zasady odpowiada ich potrzebom. Z deklaracji przedstawicieli wszystkich funduszy pożyczkowych i poręczeniowych wynika w sposób jednoznaczny, iż pozytywnie oceniają zarówno sam fakt otrzymania wsparcia jak i tryb jego udzielenia. Zwiększenie kapitałów funduszy pożyczkowych i poręczeniowych wpłynęło w szczególności na: 1. Możliwość podwyższenia jednostkowej kwoty udzielanego poręczenia/pożyczki, która jest wypadkową posiadanego kapitału (zgodnie z zasadą dywersyfikacji portfela określoną w Standardach świadczenia usług finansowych KSU PARP - nie powinna przekraczać 5% posiadanego kapitału). Jest to szczególnie ważny efekt w odniesieniu do funduszy poręczeniowych, gdyż stwierdza się brak popytu na poręczenia zbyt małe; 2. Możliwość uzyskiwania większych przychodów z tytułu posiadanego i inwestowanego kapitału, które mogą stanowić źródło pokrycia kosztów bieżącej działalności funduszy; 3. Wzrost znaczenia i wiarygodności funduszy poręczeniowych w oczach banków kredytujących, co ma szczególne znaczenie w relacjach z dużymi bankami sieciowymi, w których decyzje zapadają na poziomie centrali ogólnokrajowej; 4. Zwiększenie efektywności wykorzystania personelu oraz działalności promocyjnej funduszy. Koszty te mają charakter relatywnie stały i w niewielkim stopniu zależą od skali udzielanego finansowania. Przy większych kapitałach, a co za tym idzie większej akcji pożyczkowej/poręczeniowej koszt jednostkowy pozyskania i obsłużenia klienta drastycznie spada. 5. Wzrost znaczenia regionalnych funduszy pożyczkowych i poręczeniowych na arenie ogólnokrajowej, dzięki posiadaniu większych kapitałów, co może przekładać się na rolę instytucji w takich organizacjach jak Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych, czy Polski Związek Funduszy Pożyczkowych. 22

23 W trakcie wywiadów z przedstawicielami funduszy poręczeniowych i pożyczkowych zwrócono szczególną uwagę na elementy obniżające efektywność wykorzystania środków. Będą one szerzej omówione w oddzielnym rozdziale. W tym miejscu można jednak zasygnalizować, iż do elementów tych można zaliczyć: 1. Brak możliwości poręczania środkami RPO pożyczek ze środków RPO; 2. Brak możliwości dowolnego przeznaczania przychodów generowanych przez wkład własny funduszu; 3. Zbyt wysokie wskaźniki rezultatu w okresie trwałości wpływające niekorzystnie na kształt portfela pożyczkowego i poręczeniowego. Generalnie jednak, wszyscy przedstawiciele funduszy są zgodni, iż efekt wsparcia w ramach Działania 1.3. RPO WŚ jest w odniesieniu do ich instytucji jednoznacznie pozytywny Efektywność wsparcia przedsiębiorców Pytanie badawcze: Jaki rodzaj wsparcia oferują przedsiębiorcom dokapitalizowane w ramach RPO WŚ fundusze pożyczkowe/ poręczeniowe? Czy oferta tych funduszy odpowiada potrzebom przedsiębiorców? Już z wywiadów przeprowadzonych z przedstawicielami funduszy wynikało jednoznacznie, iż w obecnej chwili pożyczki cieszą się zdecydowanie większym zainteresowaniem, niż poręczenia kredytowe. Potwierdza to struktura przebadanych ostatecznych odbiorców wsparcia, wśród których aż 88% korzystało z pożyczki. Zaś jedynie 8,5% korzystało z poręczenia kredytu bankowego. Szczegóły prezentuje rysunek nr 1. Rys. nr 1. Rodzaj wsparcia z jakiego korzystała firma 2 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia 2 Dla ułatwienia analizy wszystkie rysunki dotyczące badania ostatecznych odbiorców wsparcia są niebieskie, zaś wszystkie rysunki obrazujące opinię reprezentatywnej grupy świętokrzyskich MSP są czerwone 23

24 Bardzo ciekawych wniosków dostarcza analiza celu w jakim było zaciągane zobowiązanie współfinansowane w ramach RPOWŚ. Aż ponad 46,5% respondentów deklaruje, iż posłużyło ono do finansowania inwestycji w środki trwałe. Dodatkowo, 19,5% finansowało inwestycje budowlaną. Zakup towarów deklaruje nieco ponad 30% respondentów. Można zatem powiedzieć, iż finansowanie w ramach RPOWŚ trafia głównie do firm inwestujących, a więc rozwijających się. Jest to spostrzeżenie o tyle istotne, iż w okresie kryzysu przeważnie spada poziom inwestycji a wzrasta zapotrzebowanie na kapitał obrotowy. Szczegółowe zestawienie prezentuje rysunek nr 2. Rys. nr 2. Działanie związane z kredytem/pożyczką Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Ponieważ fundusze nie ograniczają swojego wsparcia do wybranych rodzajów projektów (jak ma to miejsce w niektórych innych województwach gdzie np. wykluczone bywa finansowanie zakupu towarów), można przyjąć, iż środki trafiają do firm zgodnie z ich potrzebami. Co cieszy, firmy te przeznaczają uzyskane środki na projekty prorozwojowe. Można natomiast spodziewać się, iż w razie pogłębiania się kryzysu gospodarczego, wzrastać będzie rola finansowania obrotowego, a spadać poziom inwestycyjności Oferta narzędzi zwrotnych w kontekście rynkowym Pytanie badawcze: Czy oferowane przez dokapitalizowane fundusze pożyczki i poręczenia stanowią alternatywę dla obecnie funkcjonujących na rynku finansowym produktów finansowych? Na ile oferta funduszy jest bardziej konkurencyjna od ofert banków i innych instytucji finansowych? 24

25 Pożyczki udzielane przez fundusze pożyczkowe zawsze mogą być traktowane jako alternatywa dla finansowania bankowego. Przeważnie jednak są oferowane w takim zakresie, że nie kolidują z ofertą bankową. Składa się na to szereg czynników, z których najważniejszym jest udzielanie pożyczek firmom, które z powodu barku historii kredytowej lub niewystarczających w oczach banku zabezpieczeń, nie są w stanie skorzystać z oferty bankowej. Odnoszenie oferty funduszy pożyczkowych do oferty bankowej jest jednak zjawiskiem naturalnym. Każdy fundusz może oddziaływać na rynek komercyjny w jeden z trzech następujących sposobów: Udzielać pożyczek taniej niż podmioty komercyjne z uwagi na brak kosztu pozyskania kapitału; Stosować łatwiejsze do przejścia dla małej firmy procedury aplikacyjne; Wymagać mniejszych zabezpieczeń udzielanej pożyczki. Relacji pomiędzy ofertą bankową i ofertą funduszy dotyczył szereg pytań zadanych przedsiębiorcom korzystającym z finansowania w ramach RPOWŚ. Z całą pewnością należy stwierdzić, iż procedury stosowane przez fundusze w procedurze oceny wniosku o finansowanie są przez przedsiębiorców postrzegane jako relatywnie mało skomplikowane. Prawie 40% z nich zdecydowanie się nie zgadza z tezą, że procedury te są trudne. Jedynie około 23% z nich zgadza lub w pełni zgadza się z taką tezą. Taki wynik należy uznać za korzystny dla systemu. Szczegóły prezentuje rysunek nr 3. Rys. nr 3. Stosunek do stwierdzenia: Procedury ubiegania się o wsparcie funduszu były trudne Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Równie mało jest respondentów, którzy korzystali ze wsparcia funduszy zasilonych w ramach RPOWŚ, a uznali procedury aplikacyjne za długotrwałe. Przy czym tutajniemal 63% badanych 25

26 zdecydowanie nie podziela lub nie podziela takiej tezy. Można więc uznać, że procedury aplikacyjne w oczach przedsiębiorców są proste i relatywnie szybkie. Daje to ważną przewagę wobec oferty komercyjnej. Rys. nr 4. Stosunek do stwierdzenia: Procedury ubiegania się o wsparcie funduszu były długotrwałe Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Jednak nieco gorzej wypada analiza opinii ostatecznych odbiorców na temat liczby dokumentów, jakie musieli oni przedstawić w procesie ubiegania się o finansowanie. Tu ocenę należy uznać za średnią. Pamiętać jednak warto, iż przedsiębiorcy ogólnie są niechętni do dzielenia się z podmiotami zewnętrznymi informacjami o swoim biznesie. Szczegółową analizę w tym zakresie prezentuje rysunek nr 5. Rys. nr 5. Stosunek do stwierdzenia: Wymagano od nas wielu dokumentów Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Bardzo dobrze wypada natomiast analiza zaprezentowana na rysunku nr 6 a dotycząca zapisów regulaminu funduszu stanowiących utrudnienie dla przedsiębiorców. Łącznie 2/3 bada- 26

27 nych nie zgadza się z tezą, że w regulaminie funduszu jest wiele elementów niekorzystnych. Warto jednak pamiętać, iż jest to de facto pytanie o ogólne zadowolenie z procedury ubieganie się o finansowanie, a nie o konkretne zapisy regulaminu, gdyż z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością, jedynie nieliczni odbiorcy ostateczni wsparcia zapoznali się z regulaminem. W każdym jednak przypadku jest to sygnał pozytywny świadczący o dobrym postrzeganiu oferty funduszy w kontekście oferty komercyjnej. Rys. nr 6. Stosunek do stwierdzenia: Wiele postanowień regulaminu funduszu jest dla nas utrudnieniem Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Reasumując tę część badań, należy stwierdzić, iż fundusze zasilone kapitałowo w ramach RPOWŚ sprawnie wykorzystują możliwość stosowania relatywnie prostych procedur, na co nie mogą sobie pozwolić banki komercyjne w związku z regulacjami ustawowymi oraz zaleceniami nadzoru bankowego. Także w zakresie oprocentowania pożyczek, fundusze pożyczkowe posiadają przewagę nad konkurencją. Fundusze udzielają pożyczek taniej niż banki i zdecydowanie taniej niż instytucje para bankowe. Skala różnicy nie jest jednak bardzo duża. O ile firma z ugruntowaną pozycją może dostać kredyt oprocentowany na poziomie do 8% o tyle w funduszu pożyczkowym oprocentowanie będzie wynosić około 5-6%. Firma nowa, jeśli w ogóle otrzyma finansowanie bankowe, to będzie ono oprocentowane na poziomie około 14%. W funduszu będzie musiała zapłacić około 8-9%. Żaden z funduszy nie stosuje i nie ubiega się o stosowanie oprocentowania poniżej progu pomocy publicznej. To może się jednak w przyszłości zmienić. Już dzisiaj jest grupa około 15% klientów, którzy uważają pożyczki za drogie. Wciąż większość uważa je 27

28 za tanie (por. rysunek nr 7), ale banki coraz szerzej otwierają się na ofertę dla firm mikro czy wręcz podmiotów rozpoczynających swoją działalność. Konkurencja ceną może stać się zatem podstawowym atutem w relacji do rynku komercyjnego. Z innych badań wykonywanych przez autorów na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości wynika, iż cena kredytu staje się coraz ważniejszym i kluczowym czynnikiem wyboru oferty finansowej, co jest zrozumiałe w obecnych realiach koniunkturalnych. Rys. nr 7. Stosunek do stwierdzenia: pożyczka/poręczenie było drogie Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Niewątpliwym mankamentem oferty funduszy pożyczkowych i poręczeniowych jest dość znaczne ograniczenie jednostkowej kwoty wsparcia. Tym bardziej może cieszyć fakt, iż ponad 75% klientów funduszy pożyczkowych twierdzi, że kwota dostępnej pożyczki była wystarczająca (por. rys. nr 8). Tu jednak należy wziąć pod uwagę, iż na to pytanie odpowiadali jedynie czynni klienci funduszy. Skoro skorzystali ze wsparcia, to zapewne im odpowiadało. Pozostałe 25% badanych także skorzystało ze wsparcia pożyczkowego, ale twierdzi w mniejszym lub większym stopniu, że było ono niewystarczające. Tacy klienci, po uzyskaniu zdolności kredytowej odejdą zapewne do systemu bankowego chyba, że wielkość możliwej do udzielenia pożyczki będzie rosła. 28

29 Rys. nr 8. Stosunek do stwierdzenia: Kwota dostępna w funduszu była wystarczająca Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Mniej zadowoleni z wielkości możliwego do uzyskania wsparcia byli natomiast klienci funduszy poręczeniowych. Także tutaj przeważają opinie firm zadowolonych. Jednak przewaga odpowiedzi zdecydowanie się zgadzam nie jest tak wyraźna (por. rys. nr 9). Może być to pierwszy poważny sygnał - potwierdzany w wywiadach z przedstawicielami funduszy poręczeniowych że fundusze poręczeniowe potrzebują do sprawnego działania większych kapitałów, gdyż coraz więcej banków kredyty do zł. a czasem zł. udziela bez zabezpieczenia majątkowego. Poręczenia są niezbędne przy większych kwotowo kredytach. Mała liczba respondentów powoduje, iż wynik nie jest istotny statystycznie, ale obserwacja ta potwierdza się wielu źródłach (przede wszystkim w opiniach osób poręczeń udzielających). Rys. nr 9. Stosunek do stwierdzenia: wysokość poręczenia odpowiadała naszym potrzebom Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Relatywnie najgorzej wypada kwestia oceny ilości i jakości wymaganych zabezpieczeń. Tutaj, tylko 28,5% respondentów nie zgadza się zdecydowanie z tezą, że fundusz pożyczkowy wy- 29

30 magał zbyt dużych zabezpieczeń. Aż 38% respondentów z tezą taką zgadza się lub zgadza się zdecydowanie. Szczegółowe wyniki prezentuje rysunek nr 10. Rys. nr 10. Stosunek do stwierdzenia: Fundusz wymagał od nas zbyt wielu zabezpieczeń Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Reasumując, można przyjąć, iż fundusze pożyczkowe konkurują z ofertą bankową oraz innymi ofertami komercyjnymi w pierwszej kolejności łatwością dostępu do pożyczek, relatywnie prostymi i szybkimi procedurami. Kluczowe znaczenie ma także oprocentowanie, które jest najważniejszym argumentem dla klientów. Tu jednak różnice mogą się z czasem nieco zacierać i zapewne fundusze będą musiały wejść w sferę pomocy publicznej. W najmniejszym stopniu fundusze pożyczkowe konkurują z ofertą komercyjną jakością akceptowanych zabezpieczeń. Tu różnice z bankami nie są znaczne. Może to być ważny sygnał na temat konieczności dopuszczenia w przyszłości łączenia narzędzi pożyczkowych i poręczeniowych, co obecnie jest wykluczone. Takie narzędzie łączone pożyczka z poręczeniem mogłoby być dopełnieniem obszarów skutecznego konkurowania oferty pomocowej z ofertą komercyjną. Zawsze jednak, rola funduszy będzie ograniczona do mniejszych podmiotów. W miarę ich rozwoju, będą one w naturalny sposób przechodzić do systemu bankowego. Pytanie badawcze: Czy obecny system zwrotnych instrumentów wsparcia przedsiębiorczości powinien być konkurencją dla systemu bankowego czy też jego uzupełnieniem? Czy banki są zainteresowane realnym udziałem w systemie pożyczek/ poręczeń kredytów? System wsparcia z zasady nigdy nie będzie konkurencyjny do głównego nurtu oferty bankowej. Wsparcie ma charakter wybiórczy i interwencyjny. Fundusze poręczeniowe są uzupełnieniem systemu bankowego w zakresie zabezpieczeń. Fundusze pożyczkowe są uzupełnieniem systemu bankowego w zakresie obsługi podmiotów zbyt małych lub zbyt młodych, aby mogły 30

31 być obsługiwane przez banki. Fundusze pożyczkowe stanowią system inkubacji klientów dla systemu bankowego. Powyższe, nie zmienia jednak faktu, iż oferta funduszy musi z założenia być bardziej korzystna dla klientów od oferty bankowej. Gdyby tak nie było sens istnienia funduszy byłby wysoce dyskusyjny. Za pozytywny należy zatem uznać fakt, iż aż przeszło 80% respondentów stwierdza, iż oferta funduszu pożyczkowego była bardziej atrakcyjna niż oferta banku (por. rys. nr 11). Rys. nr 11. Stosunek do stwierdzenia: Oferta funduszu pożyczkowego była bardziej atrakcyjna niż oferta banku Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Jest to zatem zupełnie jednoznaczne potwierdzenie zasadności nazywania funduszy pożyczkowych narzędziami wsparcia przedsiębiorczości. Podobnie pozytywnie wypada ocena efektywności wsparcia udzielanego przez fundusze poręczeniowe. Tutaj jednak punktem odniesienia nie może być oferta bankowa. Dlatego też, zapytano ostatecznych odbiorców czy zgadzają się z tezą, że bank poza poręczeniem funduszu wymagała wielu zabezpieczeń. Duża liczba wskazań pozytywnych świadczyłaby o małej skuteczności tego narzędzia. Jak pokazuje rysunek nr 12, dominują jednoznacznie odpowiedzi przeczące. Odpowiedź nie jest jednak zupełnie jednoznaczna i pozwala przypuszczać, że w wybranych przypadkach pozostaje jeszcze wiele do zrobienia w zakresie współpracy funduszu z bankiem i wypracowania skutecznego systemu unikania nadmiernych wymagań w zakresie zabezpieczenia kredytów przez fundusz poręczanych. 31

32 Rys. nr 12. Stosunek do stwierdzenia: Bank, poza poręczeniem funduszu wymagał od nas zbyt wielu zabezpieczeń Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Ogólnie pozytywny wydźwięk tej części analizy może psuć nieco fakt, iż ponad 68% badanych respondentów nie ubiegała się o inny kredyt lub pożyczkę niż otrzymana w ramach RPOWŚ. To świadczy z jednej strony o tym, iż finansowanie trafia do naprawdę potrzebujących, którzy zapewne nie mieliby dostępu do innych źródeł. Ale z drugiej strony może podważać wiarygodność oceny jakości usługi świadczonej przez fundusz skoro nie mieli innych doświadczeń, to nie mogą obiektywnie ocenić funduszu na tle rynku. Szczegóły w tym zakresie prezentuje rysunek nr 13. Rys. nr 13. Czy firma w ciągu ostatnich 5 lat ubiegała się o przyznanie kredytu bądź pożyczki innej niż z Funduszu pożyczkowego? Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia 32

33 Większe doświadczenie mają natomiast klienci funduszy poręczeniowych. Jest to zrozumiałe poręczenia są narzędziem dla firm nieco bardziej zaawansowanych niż klienci funduszy pożyczkowych (klienci poręczeń muszą posiadać zdolność kredytową). Tutaj większość badanych miała wcześniejsze doświadczenia z ubieganiem się o kredyt lub pożyczkę inną niż poręczana w ramach RPOWŚ (por. rys. nr 14). Rys. nr 14. Czy oprócz kredytu/pożyczki, która została poręczona przez Fundusz firma w ciągu ostatnich 5 lat ubiegała się o kredyt lub pożyczkę? Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Bardzo ważnym elementem analizy, zwłaszcza w kontekście efektywności wsparcia funduszy poręczeniowych, jest ocena skali problemu przedsiębiorców z zabezpieczeniem kredytu. Coraz więcej banków oferuje kredyty do określonej kwoty (około zł) w ogóle bez zabezpieczeń majątkowych, uruchamiane są specjalne linie kredytowe dla firm rozpoczynających działalność gospodarczą itd. Dlatego spytano przedsiębiorców (grupę reprezentatywną), czy jest im coraz łatwiej uzyskać kredyt jeśli mają tylko taką chęć. Wyniki zaprezentowane na rysunku nr 15 należy interpretować jako pozytywne dla systemu bankowego. Wyraźna większość respondentów zgadza się z takim twierdzeniem. Oznacza to, iż oferta bankowa zmienia się na korzyść lokalnych MSP. Oznacza to także większe wyzwania dla funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w przyszłości: Fundusze pożyczkowe będą musiały uatrakcyjniać swoją ofertę, w taki sposób by być wciąż kilka kroków przed bankami np. poprzez dalsze obniżanie kosztu pożyczki nawet za cenę wejścia w obszar pomocy publicznej; Fundusze poręczeniowe będą musiały szukać takich nisz, w których wciąż problem zabezpieczenia jest kluczowy np. poprzez zwiększanie kwoty poręczenia, czy wchodzenie w poręczenia wadiów czy gwarancji należytego wykonania robót itd. 33

34 Rys. nr 15. Stanowisko w stosunku do stwierdzenia: Coraz łatwiej jest mi uzyskać kredyt bankowy jeśli tylko chcę z niego skorzystać. Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z reprezentatywną próbą przedsiębiorstw sektora MSP Powyższe elementy wskazują jednoznacznie, że system pożyczkowy musi mieć ofertę bardziej atrakcyjną niż banki, choć skierowaną do nieco innych klientów. Różnice kosztu, procedur oceny oraz w mniejszym stopniu jakości przyjmowanych zabezpieczeń, są podstawą działania systemu pożyczkowego. Banki będą działały równolegle. Z deklaracji sektora bankowego wynika, iż nie dostrzega on zagrożenia ze strony funduszy pożyczkowych ale także nie ma zamiaru w żaden sposób uczestniczyć w tworzeniu tego systemu. Odwrotnie w przypadku poręczeń kredytowych. Tutaj banki wyrażają żywe zainteresowanie funduszami. Wydaje się jednak, iż kluczowe znaczenie dla banków ma wielkość kapitału, a co za tym idzie wiarygodność partnera jakim jest fundusz. Duże fundusze mogą łatwo zainteresować banki ścisłą współpracą z wprowadzeniem poręczeń portfelowych włącznie. Pytanie badawcze: Czy poprawił się dostęp do narzędzi zwrotnych w ujęciu przestrzennym (czy poprawiła się dostępność narzędzi w zależności od miejscowości w jakiej działa podmiot-odbiorca ostateczny), Dostęp do narzędzi wsparcia finansowego zawsze będzie ograniczony przestrzennie, w tym sensie, że nie da się zbudować sieci dystrybucyjnej w każdej miejscowości. Wzrost liczby podmiotów udzielających finansowania zawsze oznacza wzrost dostępności przestrzennej. Tym bardziej, jeśli temu wzrostowi towarzyszy tworzenie sieci dystrybucyjno-informacyjnej na terenie całego województwa. Sytuacja sprzed RPOWŚ, była w województwie dość specy- 34

35 ficzna: dwa główne ośrodki (poręczeniowy i pożyczkowy) były poza stolicą regionu. Powstanie funduszy w Kielcach dopełniło strukturę przestrzenną. W efekcie, 65% respondentów korzystających ze wsparcia w ramach Działania 13. RPOWŚ odpowiedziało przecząco na pytanie o to czy musieli udać się do innego miasta/miejscowości, niż ta w której prowadzą działalność. Wydaje się, iż taki wskaźnik jest w pełni akceptowalny. Rozbudowywanie sieci dystrybucyjnej zawsze będzie napotykać na barierę kosztową i zawsze będzie występował problem granicznej efektywności ekonomicznej. Rys. nr 16. Czy żeby skorzystać z wsparcia funduszu musiał/a Pan/i udać się do innego miasta niż to w którym prowadzi Pan/i działalność gospodarczą? Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Co jednak najważniejsze, osoby (34,6%) które musiały jednak udać się do innej miejscowości, żeby skorzystać z usług funduszu, w przeważającej większości (85%) nie uznają tego za utrudnienie (por. rys. nr 17.). Rys. nr 17. Czy stanowiło to dla Pan/i istotne utrudnienie? Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Reasumując, dostęp do usług finansowych świadczonych w ramach RPOWŚ zdecydowanie się poprawił. Co więcej, obecny model można uznać za bliski docelowego. Problemy dostępu 35

36 przestrzennego są istotne dla niecałych 5% odbiorców ostatecznych (14% tych, którzy uznają to za problem z 34,5% tych którzy musieli dojechać do innej miejscowości daje w efekcie około 4,8% całej badanej populacji). Pytanie badawcze: Czy poprawił się dostęp do narzędzi zwrotnych w ujęciu wielkościowym (czy zwiększyły się kwoty finansowania i czy odpowiadają potrzebom przedsiębiorców) Każde dokapitalizowanie funduszu pożyczkowego, czy poręczeniowego niemal automatycznie podnosi dostępność narzędzi finansowych w ujęciu kwotowym. Fundusze przestrzegają zasad niekoncentracji, która nie pozwala na udzielanie pożyczek/poręczeń jednostkowych większych niż 5% posiadanego kapitału (ewentualnie, w określonych przypadkach do 10%). A zatem zwiększenie kapitału powoduje zwiększenie przestrzeni do określenia maksymalnej kwoty wsparcia. Sytuację taką potwierdzili przedstawiciele funduszy, beneficjentów wsparcia w ramach Działania 1.3. RPOWŚ. Potwierdzają to także wyniki badań ilościowych wśród ostatecznych odbiorców. Zwraca uwagę fakt, iż niemal wszyscy (ponad 95%) otrzymali wnioskowaną kwotę, a pozostali otrzymali kwotę zbliżoną do wnioskowanej (por. rys. nr 18). Rys. nr 18. Czy otrzymali Państwo kwotę o którą Państwo wnioskowali? Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Warto w tym miejscu zwrócić jednak uwagę, iż odbiorcy ostatecznie przeważnie wiedzieli ile mogą otrzymać. A zatem wnioskowali o kwoty nie większe niż maksymalne. Problem wielkości wsparcia dotyka zwłaszcza funduszy poręczeniowych. Obserwujemy w skali całego kraju o czym była mowa na zjeździe Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych w październiku 2012 r. efekt rozwoju funduszy dużych i zahamowania w funduszach mniejszych. 36

37 Fundusze mogące udzielać poręczenia w wysokości zł. coraz częściej trafiają w próżnie wywołaną wprowadzaniem przez banki kredytów bez zabezpieczenia majątkowego do określonych kwot. Z drugiej strony systematycznie rośnie popyt na poręczenia do zł., które dotyczą kredytów wymagających zabezpieczenia majątkowego w każdym banku. Może to prowadzić do polaryzacji systemu poręczeniowego. Receptą na taką sytuację może być: dokapitalizowanie funduszy mniejszych, w takim stopniu aby mogły udzielać poręczeń wyższych kwotowo, albo tworzenie narzędzi współporęczenia przez fundusz większy i mniejszy wspólnie (ale do poziomu nie przekraczającego określonych limitów). Pytanie badawcze: Czy poprawił się dostęp do narzędzi zwrotnych w ujęciu branżowym, tj,. czy coraz szersze spectrum firm, reprezentujących różne branże, korzysta z finansowania zwrotnego. Struktura branżowa nie jest przedmiotem warunkującym dostęp do narzędzi finansowych i nigdy nie była. Dlatego trudno mówić o poprawie dostępu w wyniku zmiany zasad udzielania finansowania. Jednak równocześnie możemy zaobserwować zmiany wynikające ze wzrostu skali działalności pożyczkowej i poręczycielskiej. Wzrost kwot maksymalnej pożyczki i poręczenia sprawił, że branże, które wcześniej nie były wykluczone ze wsparcia, ale nie były zainteresowane kwotami oferowanymi przez fundusze, zaczęły korzystać z ich usług. Dotyczy to np. branży budowlanej (silnie reprezentowanej w województwie), która charakteryzuje się znacznymi potrzebami finansowymi. Tradycyjnie, kluczowe znaczenie ma handel i usługi. Jest to jednak wynik skali działania oraz struktury firm mikro. Jeśli głównymi klientami funduszy są firmy mikro i jeśli kwoty są ograniczone do kilkuset tysięcy, to trudno oczekiwać nadreprezentacji przemysłu wśród klientów funduszy. Dalszy rozwój dostępności branżowej narzędzi wsparcia zwrotnego można upatrywać w wystąpieniu łącznie dwóch czynników: dalszego wzrostu wartości posiadanych kapitałów, a co za tym idzie maksymalnych kwot wsparcia oraz konsekwentnego otwarcia funduszy na wszelką legalną działalność gospodarczą. 37

38 Pytanie badawcze: Jaka jest rozpoznawalność oferty dokapitalizowanych funduszy pożyczkowych i poręczeniowych wśród ogółu przedsiębiorców województwa świętokrzyskiego? Z badań przeprowadzonych na reprezentatywnej próbie przedsiębiorców województwa wynika, iż rozpoznawalność oferty funduszy pożyczkowych ze środków UE jest wciąż bardzo mała. Jedynie 13,5% z nich twierdzi, że zna taką ofertę i wie na czym ona polega. Dodatkowo, 43% słyszało o takiej ofercie, ale nie zna jej szczegółów. Aż 43% w ogóle o niej nie słyszało. Jest to wynik wysoce niezadowalający. Choć z drugiej strony warto zwrócić uwagę na fakt, iż środki przeznaczone na pożyczki zostały relatywnie szybko pożyczone, więc większa promocja oferty byłaby nieskuteczna. Rys. nr 19. Posiadanie informacji o ofercie finansowanych ze środków UE funduszy pożyczkowych oferujących w województwie świętokrzyskim pożyczki dla przedsiębiorców na preferencyjnych warunkach. Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z reprezentatywną próbą przedsiębiorstw sektora MSP Jeszcze gorzej wypada rozpoznawalność oferty poręczeniowej. Tutaj, odsetek firm znających ofertę wynosi jedynie 7%, zaś firm, które coś o niej słyszały około 30% (por. rys. nr 20). Warto zwrócić uwagę na dwa elementy tego zagadnienia. Po pierwsze, fundusze poręczeniowe wymagają zdecydowanie większej promocji niż pożyczkowe, gdyż zainteresowanie ich ofertą jest (z natury) bardziej ograniczone. Pod tym kątem, stwierdzona sytuacja jest wysoce niekorzystna. Z drugiej strony, z uwagi na charakter narzędzia, odbiorcy ostateczni mogą nie mieć świadomości istnienia i oferty funduszy poręczeniowych, o ile świadomość taką będą mieli przedsta- 38

39 wiciele banków współpracujących, którzy udzielą potencjalnym kredytobiorcom stosownej informacji. Generalnie jednak, ogólna informacja o istnieniu funduszu poręczeniowych powinna być powszechna. Ponieważ, być może, istnieje wiele firm, które nawet nie próbuje ubiegać się o kredyt wiedząc, że nie mają wystarczających zabezpieczeń. Takie firmy nie mają szansy dowiedzieć się o ofercie poręczeniowej w banku, gdyż nigdy do niego nie trafiają. Rys. nr 20. Posiadanie informacji o ofercie finansowanej ze środków UE funduszy poręczeniowych oferujących poręczenie za przedsiębiorcę kredytu/pożyczki w banku Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z reprezentatywną próbą przedsiębiorstw sektora MSP Reasumując, należy stwierdzić, iż rozpoznawalność oferty funduszy pożyczkowych w województwie świętokrzyskim jest niska (choć wystarczająca do skutecznej dystrybucji posiadanego kapitału pożyczkowego), zaś rozpoznawalność oferty funduszy poręczeniowych bardzo niska. Pytanie badawcze: Które elementy oferty funduszy są postrzegane jako szczególnie konkurencyjne (co jest kluczowe w przypadku pożyczek, które jak uczą doświadczenia polskie i międzynarodowe mogą konkurować ceną, ale też złożonością procedur, czy eliminowaniem barier progowych), a jakie za uciążliwe i zniechęcające odbiorców ostatecznych? 39

40 Odpowiedź na to pytanie badawcze oparto o wyniki badania grupy firm reprezentatywnych dla całego województwa. Uznano, iż opinie wyłącznie odbiorców ostatecznych mogą być nie obiektywne skoro już skorzystali z pożyczki czy poręczenia. Pytania były jednak zadawane w taki sposób, aby umożliwiły pozycjonowanie funduszy w kontekście rynkowym. W pierwszej kolejności zapytano respondentów na ile zgadzają się z tezą, że koszt kredytu jest mniej ważny niż jego dostępność, łatwość proceduralna. Tutaj odpowiedzi są w miarę zrównoważone, choć najwięcej (około ¼) respondentów zdecydowanie się z taką tezą zgadza. Oznacza to, że wciąż jest ważna grupa klientów funduszy pożyczkowych do których można dotrzeć nie poprzez koszt, lecz poprzez ułatwienia proceduralne (szczegóły na rysunku nr 21.) Rys. nr 21. Stosunek do stwierdzenia: Koszt kredytu jest mniej ważny niż łatwość procedur ubiegania się o kredyt Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z reprezentatywną próbą przedsiębiorstw sektora MSP Podobnie, przeważa choć nieznacznie grupa przedsiębiorców, którzy twierdzą, że zabezpieczenie kredytu stanowi dla nich coraz mniejszy problem. Jest to sygnał niejednoznaczny dla funduszy poręczeniowych. Widać, że dla około 35% podmiotów zabezpieczenie przestaje być problemem. Z drugiej jednak strony około 32% wciąż widzie ten problem jako bardzo ważny (por. rys. nr 22). Rys. nr 22. Stanowisko w stosunku do stwierdzenia: Zabezpieczenie kredytu stanowi dla mnie coraz mniejszy problem 40

41 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z reprezentatywną próbą przedsiębiorstw sektora MSP Reasumując, potwierdzają się wcześniej sformułowane wnioski o obszarach konkurowania funduszy pożyczkowych. Kluczowe znaczenie mają dostępność proceduralna i koszt. Kwestia zabezpieczeń jest elementem bardzo ważnym ale coraz częściej drugorzędnym. Pytanie badawcze: Jakie są trendy w tym zakresie - próba uchwycenia czy pewne elementy oferty funduszy stają się ważniejsze, a inne mniej ważne (co może mieć znaczenie zwłaszcza w okresie kryzysu gospodarczego) oraz jakie elementy oferty funduszy decydują o ich wyborze. Z wielu badań przeprowadzonych przez autorów niniejszego dokumentów oraz z wywiadów przeprowadzonych z przedstawicielami funduszy oraz banków wynika, iż w zakresie pożyczek i poręczeń: 1. W związku z szeregiem działań podejmowanych przez najbardziej aktywne w obszarze MSP banki komercyjne, procedury aplikacyjne stają się coraz prostsze. Likwidowane są także progi dostępu, czego najlepszym przykładem może być linia kredytowa dla nowych firm uruchomiona przez Bank Pekao SA w ramach współpracy z EBI. Oznacza to, iż fundusze w coraz mniejszym stopniu będą mogły konkurować prostą dostępnością formalną do pożyczek. Musi następować systematyczne upraszczanie procedur w funduszach, tak aby cały czas trzymały one dystans wyprzedzający wobec banków. 2. Obserwujemy wzrost znaczenia czynników finansowych. Jest to oczywisty efekt sytuacji kryzysowej w gospodarce. Koszt kredytu staje się kluczowy. Banki komercyjne 41

42 chcąc pozyskiwać nowych klientów w sektorze MSP (a są na to skazane, gdyż załamał się rynek kredytów hipotecznych i bardzo ograniczono możliwość udzielania pożyczek dla ludności) będą systematycznie zmniejszać koszt kredytu, nawet kosztem własnego marginesu zysku. Udzielanie pożyczek powyżej progu pomocy publicznej może w przyszłości być niewystarczającą zachętą dla części klientów. Oznacza to, iż może być konieczne udzielanie pożyczek w trybie pomocy publicznej. 3. Problem zabezpieczeń kredytów staje się coraz mniejszy. Obecnie, w okresie kryzysu, zjawisko to nie jest jeszcze tak bardzo widoczne, gdyż po kredyty sięgają (są do tego zmuszane przez sytuację rynkową) firmy słabsze, od których bank wymaga większych zabezpieczeń. Jednak widać wyraźnie zmianę nastawienia banków. Dla przykładu w BZ WBK kredyt dla firm do zł. można uzyskać jedynie podpisując weksel. W takiej sytuacji, fundusze poręczeniowe oferujące poręczenia np. do kwoty zł mogą mieć realny problem ze znalezieniem klientów. Z drugiej strony, fundusze pożyczkowe muszą także przygotować się na konkurowanie w obszarze zabezpieczeń. Tu jednak pojawia się problem braku ułatwień windykacyjnych jakie mają banki. Można zatem spodziewać się, iż w efekcie tych zmian fundusze mogą notować w przyszłości nieco większe straty. 42

43 Pytanie badawcze: Jaka była dynamika wykorzystania kapitałów, wskaźnika strat oraz poziomu przychodów finansowych generowanych przez kapitały Sytuację w zakresie wykorzystania kapitałów, przychodów oraz strat poszczególnych funduszy prezentuje poniższa tabela. Tytuł projektu Pośrednik Finansowy Wartość funduszu Zaangażowanie % wykorzystanego kapitału Dochody % przychodów z kapitału Straty kapitału % strat kapitału Rozszerzenie działalności Świętokrzyskiego Funduszu Poręczeniowego Sp. z o.o. formą wspierania mikro, małych i średnich przedsiębiorców w Województwie Świętokrzyskim. Lokalny Fundusz Pożyczkowy jako zwrotne wsparcie finansowe dla MI- KROPRZEDSIĘBIORSTW. Utworzenie i dokapitalizowanie Funduszu Pożyczkowego Województwa Świętokrzyskiego Sp. z o.o. Dokapitalizowanie Funduszu Pożyczkowego Ośrodka Promowania Przedsiębiorczości w Sandomierzu Świętokrzyski Fundusz Pożyczkowy Pożyczki dla świętokrzyskich MMŚP Świętokrzyskie poręczenia kredytowe i pożyczkowe Świętokrzyski Fundusz Poręczeniowy Spółka z Ograniczoną Odpowiedzialnością Fundacja Rozwoju Regionu PIERZCH- NICA Fundusz Pożyczkowy Województwa Świętokrzyskiego Sp. z O. O. Ośrodek Promowania i Wspierania Przedsiębiorczości Rolnej w Sandomierzu Koneckie Stowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości "Agencja Rozwoju Regionalnego w Starachowicach" Agencja Rozwoju Regionalnego w Starachowicach , ,90 36,5% ,26 3,8% 0,00 0,0% , ,00 57,4% ,47 6,6% 0,00 0,0% , ,59 49,4% ,85 6,6% 0,00 0,0% , ,00 41,2% ,20 8,0% 0,00 0,0% , ,00 98,6% ,17 22,6% 0,00 0,0% , ,00 138,3% ,09 10,0% 0,00 0,0% ,77 0,00 0,0% ,56 5,4% 0,00 0,0%

44 Generalnie, fundusze realizują projekty o wartości ponad 142 mln zł. Udzieliły finansowania na kwotę ponad 78 mln zł., co stanowi 55% wykorzystania kapitału. Warto zwrócić uwagę, iż fundusz w Końskich oraz niewielki fundusz pożyczkowy w Starachowicach wykorzystują kapitał w pełni lub są tego bardzo bliskie. Generalnie, stopień wykorzystania kapitału na poziomie 55% po niemal 2 latach należy uznać za akceptowalny (wyjątek stanowi brak wykorzystania kapitału przez fundusz poręczeniowy w Starachowicach). Pozytywnie należy ocenić także dochodowość kapitałów. W chwili obecnej (dane na koniec października 2012) fundusze generują przychód na poziomie łącznym 9,1%. Jest to informacja tym bardziej pozytywna, że jednocześnie fundusze nie zanotowały strat na kapitale Efektywność wsparcia Pytanie badawcze: Czy możliwe jest wskazanie zarówno po stronie pośredników finansowych jak również ostatecznych odbiorców pierwszych, już ujawnionych efektów interwencji RPO- WŚ? Określenie efektywności działania przed jego zakończeniem jest bardzo złożone. Zwłaszcza w odniesieniu do zwrotnych narzędzi wsparcia. Prawdziwą efektywność można określić po spłacie zobowiązań przez ostatecznych odbiorców. Warto zatem na wstępie zaznaczyć, iż do momentu przeprowadzenia badan będących przedmiotem niniejszej analizy 91,2% respondentów spośród ostatecznych odbiorców nie spłaciło jeszcze zobowiązania co obrazuje rysunek nr 23. Rys. nr 23. Czy spłacili już Państwo uzyskane finansowanie

45 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Co jednak bardzo pozytywne, aż 68% respondentów twierdzi, iż w 100% zrealizowało już zakładane w momencie wniosku o finansowanie plany inwestycyjne. Dodatkowo, 16,3% respondentów twierdzi, iż plany te zrealizowało w ponad 3/4. Jest to wynik bardzo korzystny. Pamiętać jednak należy, iż nakłady inwestycyjne dokonuje się na początku realizacji projektu, przeważnie zaraz po otrzymaniu finansowania. A zatem sytuacja zaprezentowana na rysunku nr 24 jest korzystna ale intuicyjnie zrozumiała. Rys. nr 24. Stopień zrealizowania zakładanych w momencie ubiegania się o pożyczkę działań inwestycyjnych Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Pamiętać także należy, iż w badanej grupie są zarówno firmy, które otrzymały wsparcie na początku realizacji działania, jak i w ostatnich tygodniach. Bardzo podobny wydźwięk mają wyniki analizy stopnia zrealizowanych inwestycji w odniesieniu do klientów funduszy poręczeniowych. Tu jednak, z uwagi na małe liczebności (por. rys. nr 25) nie można mówić o istotności statystycznej. Rys. nr 25. Stopień osiągnięcia działań inwestycyjnych, na które poręczony miał być kredyt Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia 45

46 Zdecydowanie więcej informacji dostarcza badanie opinii ostatecznych odbiorców w zakresie stopnia realizacji założeń ekonomicznych ich projektów. Tutaj także najliczniejsza jest grupa (27,4%) podmiotów twierdzących, że założenia te zostały zrealizowane w 100%. Relatywnie duża jest jednak grupa (23,9%) twierdzących, że zrealizowali założenia ekonomiczne w 26-50%. Generalnie jednak, jak na okres realizacji projektu i relatywnie niewielki odsetek pożyczek w pełni spłaconych, obserwowane wyniki należy ocenić jednoznacznie pozytywnie. Szczegóły prezentuje rysunek nr 26). W zasadzie identycznie rozkładają się proporcje realizacji projektów przez kredytobiorców posiadających poręczenie ze środków RPOWŚ (por. rys. nr 27). Tu jednak, z uwagi na małe liczebności nie możemy vyć pewni istotności statystycznej obserwacji. Rys. nr 26. Stopień osiągnięcia celów ekonomicznych zakładanych w momencie ubiegania się o pożyczkę Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Rys. nr 27. Stopień osiągnięcia celów ekonomicznych zakładanych w momencie ubiegania się o poręczenie kredytu Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia 46

47 Przypuszczenia autorów co do konieczności analizowania efektów z pewnej perspektywy czasowej potwierdzają sami odbiorcy ostateczni. Z danych zaprezentowanych na rysunku nr 28 wynika, iż największa grupa z nich twierdzi, iż czas potrzebny na osiągnięcie 100% zakładanych celów ekonomicznych to powyżej 12 miesięcy. Prawie 70% jest zgodnych iż jest to powyżej 8 miesięcy. Rys. nr 28. Czas potrzebny do osiągnięcia 100% zakładanych celów ekonomicznych Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Reasumując, można stwierdzić, iż już na tym etapie widać bardzo duży efekt w zakresie realizacji zakładanych inwestycji. Efekty ekonomiczne także są już bardzo wyraźnie widoczne, choć do pełnej ich oceny potrzeba około roku od zakończenia realizacji projektu. Przy założeniu braku bardzo gwałtownych turbulencji makroekonomicznych można jednak być spokojnym o efektywność wykorzystania środków w ramach Działania 1.3. RPOWŚ Problemy i bariery Pytanie badawcze: Jakie problemy i bariery po stronie przedsiębiorców utrudniają wykorzystywanie zwrotnych instrumentów wsparcia? Problemy i bariery jakie dotykają odbiorców ostatecznych możemy podzielić na te występujące na etapie aplikacji oraz na takie, które uwidaczniają się w trakcie realizacji projektu finansowanego przy wykorzystaniu wsparcia w ramach RPOWŚ. 47

48 W pierwszej kolejności odbiorcy ostateczni zostali zapytani o problemy na jakie natrafili w trakcie ubiegania się o finansowanie. Za element jednoznacznie pozytywny należy uznać, iż ponad ¾ z nich zadeklarowało, że nie wystąpiły żadne problemy. Około 11% respondentów twierdzi, że były braki w odpowiednim zabezpieczeniu pożyczki. Skoro jednak znajdują się oni w grupie odbiorców ostatecznych, to znaczy, że problemy te zostały rozwiązane. Dodatkowo 4,8% respondentów twierdzi, że problemem był brak historii kredytowej. Jest to odsetek tak mały, że można z cała pewnością powiedzieć, iż jedynym liczącym się (choć nie kluczowym) problemem był brak zabezpieczeń. Może to być bardzo ważny przyczynek do dyskusji nad możliwością poręczenia pożyczek w ramach jednych środków RPO w przyszłości. Szczegółowe wyniki prezentuje rysunek nr 29. Rys. nr 29. Problemy na jakie natrafiły firmy ubiegając się o kredyt/pożyczkę Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Okres spowolnienia gospodarczego to okres szczególnie wrażliwy dla podmiotów finansujących swoją działalność długiem. Dlatego też, za szczególnie ważne uznano elementy oceny problemów występujących na etapie spłaty zobowiązań. Podstawowym miernikiem koniunkturalnym jest występowanie opóźnień w spłacie rat. Jak wynika z badań nieco ponad ¼ badanych deklaruje, że opóźnienia w spłacie występowały lub występują. Jest to w sumie wskaźnik nie duży, ale pokazuje jak znaczny jest margines firm, które przy niekorzystnym rozwoju sytuacji mogą stanowić potencjalny problem dla pożyczko i kredytodawców. Szczegółowe wyniki w tym zakresie prezentuje rysunek nr

49 Rys. nr 30. Deklarowane opóźnienia w spłacie rat. Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Poicieszający jest jednak fakt, iż zaledwie 5,5% respondentów deklaruje, iż występowało o zmianę harmonogramu płatności (por. rys. nr 31). Można z tego wnioskować, iż w większości przypadków, występowanie opóźnień w płatnościach jest wynikiem zjawisk chwilowej utraty płynności, a nie kwestią generalnego pogorszenia się kondycji firmy. Rys. nr 31. Wnioskowanie o zmianę harmonogramu spłat pożyczki/kredytu Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia Reasumując, można przyjąć, iż na etapie aplikacji przedsiębiorcy raczej nie widzą większych problemów. Dla około 11% z nich problemem jest zabezpieczenie, co może być wskazaniem do zasadności wprowadzenia systemu poręczenia pożyczek w ramach jednych środków finan- 49

50 sowych. Obecnie, na etapie spłaty nie widać poważniejszych problemów, choć przedstawiciele funduszy deklarują, iż najbliższe miesiące mogą się cechować większymi kłopotami w spłacie. Jest to jednak zjawisko naturalne dla narzędzi zwrotnych, które ryzyko mają wpisane w swoją istotę. Pytanie badawcze: Jakie problemy i bariery po stronie Funduszy pożyczkowych i poręczeniowych utrudniają wykorzystywanie zwrotnych instrumentów wsparcia? Przedstawiciele funduszy pożyczkowych i poręczeniowych generalnie pozytywnie oceniają przebieg realizacji Działania 1.3. RPOWŚ. Można jednak wskazać kilka problemów i barier które uwidoczniły się w toku badań jakościowych. Do najważniejszych zaliczymy: 1. Brak możliwości poręczania środkami RPO pożyczek ze środków RPO. To problem już sygnalizowany. Jest on tym bardziej zastanawiający, iż w latach w ramach realizowanego centralnie RPO WKP fundusze zasilane z tego samego źródła mogły poręczać pożyczki udzielane przez inne instytucje z tego samego źródła. Wyniki badań pokazują wyraźnie iż jest przestrzeń na stosowanie tego typu łączonego wsparcia; 2. Zbyt niski kapitał poręczycielski w jednym przypadku sprawia, iż oferta funduszu trafia w pustkę rynkową. Kredyty do określonej kwoty są udzielane w ogóle bez konieczności przedstawiania zabezpieczeń majątkowych. Istnieje silny popyt na poręczenia większych kredytów, ale tych fundusz dysponujący zbyt małym kapitałem poręcze nie może. 3. Brak możliwości dowolnego przeznaczania przychodów generowanych przez wkład własny funduszu. Jest to problem czysto techniczny. Przedstawiciele funduszy wskazują, iż odsetki od udziału własnego powinny móc być przeznaczane na dowolny cel, gdyż są generowane przez środki własne pośrednika. Zapewne nie jest to problem pierwszorzędny, ale jego rozwiązanie ułatwiłoby działanie pośredników, a trudno znaleźć realne uzasadnienie dla obecnej sytuacji skoro koszty operacyjne są liczone od kwoty dofinansowania; 4. Zbyt wysokie wskaźniki rezultatu w okresie trwałości wpływające niekorzystnie na kształt portfela pożyczkowego i poręczeniowego. To jest być może największy problem. Zgodnie z umowami fundusze pożyczkowe są zobowiązane w okresie trwałości do rocznego obrócenia 70% środków, zaś poręczeniowe do 100% (sic!) obrócenia środkami. Abstrahując od faktu, iż w obecnych realiach jest to nie możliwe, autorzy pragną zwrócić uwagę na szerszy, systemowy aspekt tego zagadnienia. Wymuszanie 50

51 na funduszach odpowiedniej aktywności jest uzasadnione. Warto jednak pamiętać, iż system taki może łatwo przełożyć się nie tylko na ilość ale i na jakość udzielanego finansowania. Żeby spełnić takie wskaźniki fundusze powinny finansować wyłącznie kredyty krótkoterminowe najlepiej kilkumiesięczne. Wtedy obrót będzie realizowany. Oznacza to także w zasadzie wykluczenie finansowania inwestycji, które z zasady mają wieloletni cykl spłaty. Z punktu widzenia rozwoju regionu aktywność taka może się okazać duża ale niemal zupełnie nie efektywna jako narzędzie rozwoju. Warto o tym pamiętać formułując zasady finansowania w przyszłości Niedopasowanie popytu i podaży produktów finansowych w województwie świętokrzyskim Pytanie badawcze: Jakie jest zapotrzebowanie na instrumenty inżynierii finansowej w województwie świętokrzyskim obecnie? Zapotrzebowanie na występowanie instrumentów inżynierii finansowej jest zawsze wypadkową zapotrzebowania na kapitał dłużny. Jeśli przyjmiemy, że fundusze pożyczkowe i poręczeniowe zajmują pewien niewielki margines działalności finansowej banków i firm komercyjnych, to wielkość tego marginesu jest w sposób oczywisty uzależniona od rynku narzędzi dłużnych w ogóle. Dlatego też, w pierwszej kolejności zapytano przedstawicieli reprezentatywnej grupy firm o to, czy w ciągu ostatnich pięciu lat ubiegali się o jakikolwiek kredyt/pożyczkę. Wyniki są o tyle zaskakujące, iż odstają od danych ogólnokrajowych. Z wielu badań, w tym także z badań prowadzonych przez autorów niniejszego dokumentu, wynika, że w kraju przeciętnie 60% firm nie kredytowała się w ogóle w tym okresie. W województwie świętokrzyskim odsetek ten wynosi tylko 50,8%. Oznacza to, że w regionie występuje większy niż przeciętnie popyt na finansowanie dłużne. Aż około 20% firm ubiegało się o więcej niż jeden kredyt/pożyczkę. A to może świadczyć, iż tak szeroka jest tu grupa firm na stałe finansujących się długiem. Szczegółowe wyniki prezentuje rysunek nr

52 Rys. nr 32. Ubieganie się przez firmę o kredyt/pożyczkę w ciągu ostatnich 5 lat. Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z reprezentatywną próbą przedsiębiorstw sektora MSP Bardzo ciekawy jest także rozkład rodzajów kredytów o jakie ubiegały się firmy (patrz rys. nr 33). Tu dominują nieznacznie kredyty obrotowe, ale bardzo silnie są też reprezentowane kredyty inwestycyjne. Oba te narzędzia w przeciwieństwie do kredytów w rachunku bieżącym mogą być udzielane także przez fundusze pożyczkowe i mogą być objęte poręczeniami funduszy pożyczkowych. Rys. nr 33. Rodzaj kredytu o jaki ubiegała się firma. Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z reprezentatywną próbą przedsiębiorstw sektora MSP 52