Komentarze z wokandy. Komentarz. do spr aw rodzinnych. Helena Ciepła Jacek Ignaczewski Jadwiga Skibińsk a-adamowicz

Transkrypt

1

2 Komentarze z wokandy Komentarz do spr aw rodzinnych Helena Ciepła Jacek Ignaczewski Jadwiga Skibińsk a-adamowicz pod redakcją Jack a Ignaczewskiego Wydanie 1, 2012

3 Opracowanie redakcyjne: Joanna Pastuszka, Joanna Tyszkiewicz-Żak Redakcja techniczna: Agnieszka Dymkowska Projekt okładki i stron tytułowych: Paragrafik Studio Grafiki Wszystkie zamieszczone we wzorach pism i orzeczeń przykładowe dane osób, organizacji oraz wymienione w nich miejsca są fikcyjne. Żadne skojarzenia z jakimikolwiek rzeczywistymi osobami nie są zamierzone ani nie należy się ich doszukiwać. Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autorów i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Na wokandzie Rozdział Sprawa Strona Sędzia referent 1. Sprawy opiekuńcze komentarz ogólny 23 Jacek Ignaczewski Sprawy o kontakty z dzieckiem i o ich wykonanie Sprawy o określenie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej Sprawy o ograniczenie władzy rodzicielskiej 68 Jacek Ignaczewski 166 Jacek Ignaczewski 223 Jadwiga Skibińska- -Adamowicz 5. Sprawy o pozbawienie władzy rodzicielskiej 312 Jacek Ignaczewski 6. Sprawy o przysposobienie 367 Helena Ciepła 7. Sprawy o rozwiązanie przysposobienia 435 Helena Ciepła 8. Sprawy o ustanowienie rozdzielności majątkowej 492 Helena Ciepła 9. Sprawy o alimenty na dziecko 524 Jacek Ignaczewski 10. Sprawy o ustalenie ojcostwa i łącznie z nimi dochodzone roszczenia 638 Jacek Ignaczewski 11. Sprawy o ustanowienie opieki 679 Helena Ciepła 12. Sprawy o ustanowienie kuratora 708 Helena Ciepła 13. Sprawy o leczenie odwykowe 725 Jacek Ignaczewski

5 Spis treści Spis treści Spis treści Wykaz skrótów Wprowadzenie ROZDZIAŁ 1. Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej Wprowadzenie Postępowanie dowodowe Dziecko jako centralna postać postępowania opiekuńczego? Wysłuchanie dziecka Mediacja jako nieodzowny element postępowania opiekuńczego Równość dzieci w zakresie ochrony sądowej Problemy z pojęciem władzy rodzicielskiej Sprawa rodzinna jako sprawa cywilna? Wszczęcie sprawy z urzędu ROZDZIAŁ 2. Komentarz do spraw o kontakty z dzieckiem i o ich wykonanie Pojęcie kontaktów z dzieckiem Uprawnieni do kontaktów Zagadnienia proceduralne Uwagi ogólne Dziecko jako uczestnik postępowania Kontakty z dzieckiem w sprawach o rozwód i separację Kumulacja spraw o kontakty z dzieckiem i o władzę rodzicielską Przesłanki formalne wniosku o ustalenie kontaktów z dzieckiem Wniosek o zabezpieczenie kontaktów z dzieckiem Przebieg postępowania sądowego Pierwsze posiedzenie Określenie przedmiotu i zakresu postępowania Dwa modele postępowania

6 Spis treści 4. Przesłanki rozstrzygnięcia Przesłanki ogólne Zgodna wola rodziców Dobro dziecka Rozsądne życzenia dziecka Przesłanki szczególne Poważne zagrożenie dla dobra dziecka Zagrożenie dla dobra dziecka Rozstrzygnięcie Rozstrzygnięcia główne Rozstrzygnięcia dodatkowe Wykonanie kontaktów z dzieckiem Założenia metodologiczne Stan przed nowelizacją Kodeksu postępowania cywilnego, która weszła w życie 13 sierpnia 2011 r Stan po nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, która weszła w życie 13 sierpnia 2011 r Odebranie dziecka przez kuratora na podstawie przepisów obowiązujących od 13 sierpnia 2011 r Sankcja pozbawienia władzy rodzicielskiej Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wniosek o ustalenie kontaktów z dzieckiem Postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii RODK Postanowienie w przedmiocie wysłuchania dziecka w pokoju przyjaznych przesłuchań Ugoda w przedmiocie ustalenia kontaktów z dzieckiem Postanowienie o ograniczeniu kontaktów z dzieckiem Skierowanie na mediację Sprawozdanie z mediacji Wniosek o wykonanie kontaktów z dzieckiem Postanowienie o zagrożeniu nakazaniem zapłaty Postanowienie o nakazaniu zapłaty ROZDZIAŁ 3. Komentarz do spraw o określenie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej Zagadnienia proceduralne Warunki formalne wniosku Plan wychowawczy Skład sądu Przebieg postępowania sądowego Czynności wstępne

7 Spis treści 2.2. Mediacja Postępowanie dowodowe Rozstrzygnięcie sprawy Rozstrzygnięcia standardowe Rozstrzygnięcia niestandardowe Rozstrzygnięcia niedopuszczalne władza naprzemienna Wykonanie orzeczenia Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wniosek o uregulowanie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej Skierowanie na mediację Sprawozdanie z mediacji Plan wychowawczy ROZDZIAŁ 4. Komentarz do spraw o ograniczenie władzy rodzicielskiej Wprowadzenie do problematyki dotyczącej ograniczenia władzy rodzicielskiej Uwagi ogólne. Terminologia Dobro dziecka Interes społeczny Władza rodzicielska Art. 109 k.r.o. jako podstawa prawna ograniczenia władzy rodzicielskiej Uwagi ogólne Charakter formalnoprawny zarządzeń z art. 109 k.r.o Inne kwestie formalnoprawne związane z art. 109 k.r.o Przesłanki faktyczne stosowania art. 109 k.r.o Rodzaje zarządzeń sądu opiekuńczego według art. 109 k.r.o Związek między sposobem sprawowania władzy rodzicielskiej a rozwojem dziecka Rodzaje nadzoru interwencyjnego sprawowanego przez sąd opiekuńczy Najczęściej występujące zaniedbania rodziców Właściwa ocena zachowań rodziców i dzieci jako podstawa wyboru odpowiedniego środka nadzoru Zarządzenia doraźne zobowiązujące rodziców do wyrażenia zgody na badanie lekarskie lub udzielenie innych świadczeń zdrowotnych Inne zarządzenia doraźne sądu opiekuńczego Zarządzenia sądu opiekuńczego o charakterze trwałym Kilka uwag ogólnych o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej

8 Spis treści Wspieranie rodziny Asystent rodziny Placówka wsparcia dziennego Zarządzenie sądu opiekuńczego w przedmiocie skierowania rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną pomoc Inne zarządzenia sądu opiekuńczego ograniczające władzę rodzicielską (art pkt 2 k.r.o.) Poddanie rodziców ograniczeniom, jakim podlega opiekun Ograniczenie władzy rodzicielskiej przez zakazanie rodzicom dokonywania określonych czynności bez zgody sądu Poddanie wykonywania władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego Nadzór kuratora nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej. Zagadnienia szczegółowe Ograniczenie władzy rodzicielskiej przez skierowanie małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi Skierowanie małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego Skierowanie do placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi Powierzenie zarządu majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi jako sposób ograniczenia władzy rodzicielskiej (art k.r.o.) Ograniczenie władzy rodzicielskiej na podstawie art pkt 5 k.r.o Znaczenie ustawy z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej Rozwiązania prawne szczegółowe. Piecza zastępcza. Wybrane zagadnienia Ograniczenie władzy rodzicielskiej wskutek umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wzór wniosku o ograniczenie władzy rodzicielskiej Wzór postanowienia o ograniczeniu władzy rodzicielskiej Wzór wniosku o ograniczenie władzy rodzicielskiej przez powierzenie kuratorowi zarządu majątkiem osoby małoletniej Wzór postanowienia o ograniczeniu władzy rodzicielskiej przez powierzenie kuratorowi zarządu majątkiem osoby małoletniej

9 Spis treści Rozdział 5. Komentarz do spraw o pozbawienie władzy rodzicielskiej Zagadnienia proceduralne Status dziecka w postępowaniu Zbieg postępowania rozwodowego z postępowaniem opiekuńczym z zakresu władzy rodzicielskiej Przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej Zagadnienia ogólne Rażące zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich Nadużywanie władzy rodzicielskiej Trwała przeszkoda Niewykorzystanie udzielonej pomocy Kryterium dobra małoletniego jako przesłanka rozstrzygnięcia Przebieg postępowania Wszczęcie sprawy Przebieg postępowania dowodowego Rozstrzygnięcie Apelacja Skutki prawomocnego pozbawienia władzy rodzicielskiej Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wzór wniosku o pozbawienie władzy rodzicielskiej Rozdział 6. Komentarz do spraw o przysposobienie Wprowadzenie Rodzaje przysposobienia Przysposobienie pełne Przysposobienie pełne nierozwiązywalne Przysposobienie niepełne Przysposobienie zagraniczne Przysposobienie wspólne Przysposobienie ze wskazaniem Zagadnienia proceduralne Warunki formalne wniosku Uczestnicy postępowania Przebieg postępowania sądowego Przesłanki merytoryczne rozstrzygnięcia Przysposobienie w razie śmierci przysposabiającego lub przysposobionego Ponowne przysposobienie Skutki prawne ponownej adopcji po śmierci przysposabiającego

10 Spis treści 3.6. Wpływ sprawy o przywrócenie władzy rodzicielskiej na postępowanie o przysposobienie Skutki przysposobienia Władza rodzicielska Nazwisko przysposobionego Nowy akt urodzenia przysposobionego Imię przysposobionego Tajemnica przysposobienia Kontakty rodziców naturalnych z przysposobionym Ustalenie pochodzenia dziecka przysposobionego Nadzór sądu opiekuńczego nad rodziną adopcyjną Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wzór wniosku o przysposobienie Wzór postanowienia o przysposobieniu Rozdział 7. Komentarz do spraw o rozwiązanie przysposobienia Zagadnienia proceduralne Strony procesu Interwencja uboczna Rozwiązanie przysposobienia po śmierci jednej ze stron stosunku przysposobienia Niedopuszczalność rozwiązania przysposobienia Przebieg postępowania sądowego Przesłanki rozstrzygnięcia Ważne powody Trudności wychowawcze Zerwanie więzi rodzinnej Wina wyłączna po stronie żądającego rozwiązania przysposobienia Zasady współżycia społecznego jako ważny powód Rozwód przysposabiającego Dobro dziecka Przesłanki rozwiązania przysposobienia po uzyskaniu pełnoletności przez przysposobionego Zakres orzekania o obowiązku alimentacyjnym Alimentacja przysposabiającego a obowiązek alimentacyjny rodziców naturalnych Termin wymagalności Skutki rozwiązania przysposobienia Z orzecznictwa Sądu Najwyższego

11 Spis treści 7. Wzory pism procesowych i orzeczeń Wzór pozwu o rozwiązanie przysposobienia Wzór wyroku orzekającego rozwiązanie przysposobienia Rozdział 8. Komentarz do spraw o ustanowienie rozdzielności majątkowej Wprowadzenie Wpływ zmiany ustawodawstwa na podstawy faktyczne zgłaszanych powództw Żądanie rozwodu a ustanowienie przez sąd przymusowej rozdzielności majątkowej Powództwo o ustanowienie rozdzielności majątkowej na żądanie jednego z małżonków Ważne powody jako przesłanka ustanowienia rozdzielności Ustanowienie rozdzielności majątkowej na żądanie wierzyciela jednego z małżonków Skutki ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd Ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej a powrót do wspólności ustawowej Wpływ ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej na podział majątku wspólnego Ustanie wspólności majątkowej a odpowiedzialność za długi Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism i orzeczeń Wzór pozwu o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami Wzór wyroku o ustanowieniu rozdzielności majątkowej między małżonkami Rozdział 9. Komentarz do spraw o alimenty na dziecko Warunki formalne pozwu Określenie i uzasadnienie żądania Skutki braku adresu pozwanego Strony procesu Sprawy typowe Sprawy nietypowe Wierzyciel dłużnika alimentacyjnego jako powód w sprawie o wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego Wyjątki od reguły Uprzywilejowanie roszczeń alimentacyjnych Właściwość przemienna Zwolnienie od kosztów sądowych

12 Spis treści 3.3. Zabezpieczenie roszczenia Szczegółowe zagadnienia procesowe Czynności przed rozprawą Dopuszczalność rozpoznania sprawy Właściwe zakwalifikowanie powództwa Sprawy o podwyższenie i o obniżenie alimentów Przebieg postępowania Przygotowanie rozprawy Ugoda Postępowanie dowodowe Działanie sądu z urzędu Rozstrzygnięcie Cechy stosunku alimentacyjnego Ogólne przesłanki rozstrzygnięcia Przesłanki szczególne roszczeń dzieci przeciwko rodzicom Związanie granicami żądania (wygaśnięcie a obniżenie alimentów) Sentencja orzeczenia Uwagi ogólne Rygor natychmiastowej wykonalności Początkowa data zasądzenia alimentów Sposób zapłaty Osoba uprawniona do odbioru alimentów Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Usprawiedliwione potrzeby Możliwości dochodowe i majątkowe Samodzielność dziecka Inne orzeczenia Wzory pism procesowych Pozew o alimenty Pozew o podwyższenie alimentów Pozew o obniżenie alimentów Pozew o uchylenie obowiązku alimentacyjnego Pozew o wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego Rozdział 10. Komentarz do spraw o ustalenie ojcostwa i łącznie z nimi dochodzone roszczenia Zagadnienia proceduralne Strony procesu Interwencja uboczna Legitymacja prokuratora

13 Spis treści 1.4. Termin na wytoczenie powództwa Warunki formalne pozwu Zakres kognicji sądu Dochodzenie roszczeń majątkowych Uwagi ogólne Roszczenia matki dziecka pozamałżeńskiego Roszczenia dziecka Nazwisko dziecka Rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej Rozstrzygnięcie o kosztach Przebieg postępowania Gdy nie ma sporu co do pochodzenia dziecka Gdy jest spór co do pochodzenia dziecka Przebieg postępowania, gdy domniemany ojciec nie żyje Skutki wyroku Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wniosek o ustanowienie kuratora Wzór pozwu o ustalenie ojcostwa i alimenty Rozdział 11. Komentarz do spraw o ustanowienie opieki Wprowadzenie Postępowanie w sprawie ustanowienia opieki nad małoletnim i ubezwłasnowolnionym całkowicie Dziecko jako uczestnik postępowania Przebieg postępowania sądowego Poszukiwanie kandydatów na opiekuna Normatywne kryteria, jakie powinien spełniać kandydat na opiekuna Objęcie opieki Nadzór sądu nad sprawowaniem opieki Zwolnienie z opieki Skutki zwolnienia opiekuna Ustanie opieki Zasady odpłatności opieki Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wzór wniosku o ustanowienie opieki Wzór postanowienia o ustanowieniu opieki Rozdział 12. Komentarz do spraw o ustanowienie kuratora Wprowadzenie

14 Spis treści 2. Kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo Uprawnienia kuratora Kurator dla dziecka poczętego (kurator ventris) Kurator osoby niepełnosprawnej (kurator debilis) Kurator osoby nieobecnej (kurator absentis) Zasady odpłatności kuratora Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzór wniosku o ustanowienie kuratora do zarządu majątkiem Rozdział 13. Komentarz do spraw o leczenie odwykowe alkoholików Jak jest obecnie? Jak być powinno? Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wniosek o leczenie odwykowe Postanowienie o zarządzeniu przymusowych badań Postanowienie o zobowiązaniu do leczenia ANEKS Ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy Ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (wyciąg).. 784

15 Wykaz skrótów Wykaz skrótów Wykaz skrótów Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) Lex system informacji prawnej Wolters Kluwer LexPolonica Serwis Prawniczy LexisNexis Polska Sp. z o.o. MoP Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego (od 1945 r. do 1962 r.) OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Cywilna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do 1994 r.) OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (od 2003 r.) OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej OSP Orzecznictwo Sądów Polskich Pal. Palestra p.a.s.c. ustawa z 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264) Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo przep. wprow. k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Przepisy wprowadzające kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 60) PS Przegląd Sądowy reg. sąd. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 249 ze zm.) 17

16 Wykaz skrótów Rej. RODK SN u.k.s.c. u.s.p. u.w.r.s.p.z. u.wych.trz. Rejent rodzinny ośrodek diagnostyczno -konsultacyjny Sąd Najwyższy ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.) ustawa z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz ze zm.) ustawa z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. Nr 149, poz. 887 ze zm.) ustawa z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 ze zm.)

17 Słowo wstępne Słowo wstępne Słowo wstępne Niniejsza publikacja zrywa z dotychczasowym kanonem komentowania abstrakcyjnych przepisów w oderwaniu od konkretnych spraw, w których znajdują one zastosowanie. O jakości prawa decyduje bowiem nie litera prawa, a skutki, jakie ono wywiera w procesie jego stosowania. Prawo rodzinne nie spełnia oczekiwań. Od lat formułowane są pod jego adresem te same zarzuty: przedłużające się postępowania, dzielenie problemów rodziny na sprawy i tryby, konfliktogenność procedur sądowych, nikłe skutecz ność i wykonalność orzeczeń sądów opiekuńczych. Zastrzeżenia te są podnoszone niezależnie od okręgu sądowego i sądu, w którym rozpoznawane są sprawy rodzinne. Oznacza to, że mamy do czynienia z problemem natury systemowej. Gruntowne nowelizacje Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w ostatnich latach nie wpłynęły na poprawę tej sytuacji. Przeciwnie obserwujemy lawinowy wzrost liczby skarg i wniosków o interwencję, kierowanych do instytucji kontrolnych. Prawo rodzinne zatem może być dotknięte jakimś metodologicznym błędem. Celem niniejszej pracy jest więc poszukiwanie źródeł, przyczyn i uwarunkowań, które w ostatecznym rozrachunku decydują o tym, że sądownictwo rodzinne nie spełnia pokładanych w nim nadziei. Realizacja tego ambitnego celu nie byłaby możliwa bez współpracy z Rzecznikiem Praw Dziecka Panem Markiem Michalakiem oraz z sędziami rodzinnymi, z którymi odbyłem z upoważnienia Rzecznika robocze narady w 44 okręgach sądowych na temat kondycji prawa rodzinnego i sądownictwa rodzinnego oraz niezbędnych zmian w tym zakresie. Dlatego też pragnę gorąco podziękować i Rzecznikowi Praw Dziecka, 19

18 Słowo wstępne i sędziom rodzinnym, którzy tak aktywnie uczestniczyli w tych naradach, dostrzegając szansę na to, że może być inaczej, lepiej i sprawniej. Za umożliwienie odbycia wspomnianych narad dziękuję także prezesom sądów okręgowych w Ostrołęce, Łomży, Suwałkach, Białymstoku, Płocku, Warszawie, Gdańsku, Koszalinie, Szczecinie, Legnicy, Gorzowie Wielkopolskim, Poznaniu, Zielonej Górze, Wrocławiu, Jeleniej Górze, Świdnicy, Piotrkowie Trybunalskim, Sieradzu, Kaliszu, Siedlcach, Radomiu, Lublinie, Kielcach, Słupsku, Katowicach, Gliwicach, Opolu, Częstochowie, Łodzi, Radomiu, Rzeszowie, Tarnowie, Tarnobrzegu, Krośnie, Nowym Sączu, Przemyślu, Zamościu, Włocławku, Ciechanowie, Toruniu, Koninie i Bydgoszczy. Konwencja komentowania spraw, a nie przepisów, umożliwia przedstawienie biegu postępowań sądowych w aspekcie materialnym i procesowym w wielopłaszczyznowym ujęciu. Komentarz zawiera więc omówienie obowiązujących przepisów i ich wpływu na bieg postępowania z perspektywy zabezpieczenia praw rodziny i dziecka oraz realizacji funkcji ochronnych sądownictwa opiekuńczego. Wnioski z tej analizy nie są zadowalające. W publikacji nie ograniczono się jednak do krytyki, lecz wskazano także na konkretne rozwiązania, których celem jest usunięcie dostrzeżonych nieprawidłowości. W imieniu własnym oraz sędziów rodzinnych, z którymi miałem zaszczyt odbyć wspomniane wyżej narady, Komentarz w pierwszej kolejności polecam uwadze powołanej w dniu 3 lipca 2012 r. przez Rzecznika Praw Dziecka Społecznej Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Rodzinnego i Opiekuńczego, aby w swej pracy uwzględniła spisane w niniejszej publikacji postulaty sędziów rodzinnych. Komentarz polecam także uwadze parlamentarzystów oraz Ministra Sprawiedliwości jako przykład efektów współpracy opartej na dialogu, szacunku, równości, poszanowaniu praw. Spełnienie tych podstawowych warunków sprawia, że nic nie stoi na przeszkodzie gruntownej przebudowie nawet tego, co wydaje się stałe i niezmienne. Komentarz polecam także wszystkim prawnikom i instytucjom zajmującym się rodziną. Ważne jest, aby zainicjowana przez Rzecznika Praw Dziecka powołaniem Komisji Kodyfikacyjnej debata na temat miejsca i roli 20

19 Słowo wstępne prawa rodzinnego w systemie obejmowała jak największą liczbę aktywnych uczestników dyskusji. Bogactwo tkwi w różnorodności doświadczeń. W dialogu opartym na szacunku oraz poszanowaniu praw i interesów jest zawsze miejsce na kompromis, który przybliży nas wszystkich do sądownictwa rodzinnego na miarę słusznych oczekiwań. Olsztyn, lipiec 2012 r. Jacek Ignaczewski

20 Rozdział 1. Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej Jacek Ignaczewski 1. Wprowadzenie Rozdział 1 Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej 1. Wprowadzenie W latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia byliśmy świadkami wielkiej debaty na temat separacji prawa rodzinnego od cywilnego. Łatwo spostrzec, że dyskusja przesądzająca o prawie rodzinnym jako części prawa cywilnego odbyła się dokładnie pół wieku temu. Sam upływ czasu sprawia, że warto wrócić ponownie do tematu. Dzisiejsze pojmowanie rodziny i praw dziecka jest diametralnie różne od tego sprzed półwiecza. Wystarczy wskazać na Konwencję z 20 listopada 1989 r. o prawach dziecka, by dostrzec, że w stosunkach rodzinnych mamy do czynienia z samodzielnym podmiotem. Powiedzenie dzisiaj, że dzieci i ryby nie mają głosu, jest zupełnie nie na miejscu, zdezaktualizowało się pod wpływem międzynarodowego prawodawstwa. Z dzisiejszej perspektywy upodmiotowienia dziecka w rodzinnych relacjach widać, jak wiele korzyści z tego wynika, oraz że warto podążać dalej w tym kierunku i usuwać wszelkie bariery, jakie stoją na drodze tego długofalowego procesu. Jedną z takich barier, jak się wydaje, jest tradycyjne ujmowanie prawa rodzinnego jako cząstki prawa cywilnego. To swoisty kaganiec rozwojowy prawa rodzinnego, czego wymiernym przykładem jest brak skodyfikowanych zasad tego prawa, które jak żadne inne jest oparte na aksjologii. Nawet zasada dobra dziecka nie jest podniesiona do rangi naczelnej zasady prawa rodzinnego. Wynika to właśnie ze wspomnianych ograniczeń, gdyż skoro prawo Jacek Ignaczewski 23

21 Rozdział 1. Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej rodzinne jest częścią prawa cywilnego, to Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera autonomicznej części ogólnej. Zamiast naczelnych skodyfikowanych zasad prawa rodzinnego mamy więc skodyfikowane zasady prawa cywilnego w prawie rodzinnym. Problem jednak w tym, że takie zasady jak autonomia woli stron stosunku prawnego, ekwiwalentność świadczeń, równość stron, wykonalność orzeczeń, adekwatność związku przyczynowego to siatka pojęć w gruncie rzeczy obca prawu, które ze swej istoty każdy problem ujmuje z perspektywy dobra dziecka. Można powiedzieć, że wszystkie fundamentalne zasady prawa cywilnego w prawie rodzinnym pozostają w cieniu dobra dziecka. W czasach, kiedy oczywistą prawdą jest stwierdzenie, że prawa człowieka zaczynają się od praw dziecka, niniejsza praca jest próbą powrotu do dyskusji na temat odrębności prawa rodzinnego od prawa cywilnego. O jakości prawa świadczy nie tyle jego zapisana litera, ile stosowanie. Praktyka stosowania prawa decyduje w ostatecznym rozrachunku o ocenie prawa jako takiego, a trzeba przy tym zauważyć, że prawo rodzinne nie spełnia oczekiwań. Procedury sądowe praktycznie rzecz biorąc nie przewidują środków i metod rozładowania konfliktów i napięć w rodzinie. Mediacja, z którą łączono tak wielkie nadzieje, okazała się instytucją o wymiarze symbolicznym. Sądowe postępowanie umiejscawia sędziów w roli arbitra systemowo rzecz biorąc niezaangażowanego w udzielanie rodzinie pomocy w przezwyciężeniu rodzinnych kryzysów, dysfunkcji i konfliktów. W efekcie mamy do czynienia z przedłużającymi się postępowaniami sądowymi, mnożeniem tych postępowań, nikłą skutecznością orzeczeń opiekuńczych, szczególnie w sprawach o kontakty z dzieckiem. To są można powiedzieć odwieczne bolączki sądownictwa opiekuńczego, które nie ustają pod rządami gruntownie znowelizowanego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Jeśli śledzi się statystyki skarg do instytucji kontrolnych, takich jak Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka, to można dostrzec znaczący wzrost ich liczby. Powstają stowarzyszenia ochrony praw ojców, matek, rodziny. Postuluje się likwidowanie sądownictwa opiekuńczego. Wśród sędziów rodzinnych wzmaga się frustracja i bezsilność. W ujęciu koniunkturalnym można więc mówić o kryzysie sądownictwa opiekuńczego, konsekwentnie pozbawianego swych pierwotnych funkcji na rzecz unifikacji sądownictwa rodzinnego z sądownictwem cywilnym. 24 Jacek Ignaczewski

22 1. Wprowadzenie Oceniając system prawa, w ogóle można stwierdzić, że dla jego równowagi niezbędne jest wyodrębnienie prawa rodzinnego, którego zadaniem jest realizowanie funkcji ochronnej, podniesionej do rangi równorzędnej z funkcją represyjną prawa karnego i funkcją odszkodowawczą prawa cywilnego. Upoważnia do tego konstytucyjna zasada szczególnej ochrony rodziny, która z różnych powodów znajduje się w kryzysie. Takiej ochrony nie może zapewnić prawo rodzinne, które nie ma swojego autonomicznego miejsca w systemie prawa. Nawarstwiające się problemy sądownictwa opiekuńczego skłoniły Rzecznika Praw Dziecka do odbycia z sędziami rodzinnymi roboczych narad w celu poszukiwania źródeł kryzysu i środków skutecznego mu zaradzenia. Z inicjatywy tej miałem zaszczyt osobiście przeprowadzać z sędziami konsultacje w 44 okręgach sądowych, które odbyły się w okresie od marca 2011 r. do lipca 2012 r. Niniejsza praca stanowi podsumowanie wyników odbytych narad, które generalnie można podsumować stwierdzeniem, że sędziowie oczekują gruntownych zmian systemowych. Są na nie gotowi i skłonni do współpracy na rzecz rozwoju sądownictwa rodzinnego w Polsce. To znaczny kapitał, którego nie można zmarnować. Odbyte z sędziami narady stanowią nowość w procesie legislacyjnym, gdyż konsultacje środowiskowe na temat zmian przepisów odbyły się na etapie opracowywania samych założeń i kierunków zmian. Każda z proponowanych w pracy zmian jest oparta na praktycznych doświadczeniach sędziów rodzinnych, ma więc swoją genezę i uzasadnienie. Generalnie rzecz biorąc, zgłaszane w niniejszej publikacji, akceptowane przez środowisko sędziów rodzinnych postulaty realizują założenie o potrzebie zarządzania sprawami. Jest to pojęcie nowe i nieznane projektodawcom, którzy lekarstwa mającego usprawnić postępowania sądowe poszukują przede wszystkim w zarządzaniu sędziami na wzór menadżerskich stosunków w przedsiębiorstwie. Problem jednak w tym, że ze względu na ustawowe gwarancje niezawisłości sędziami zarządzać się nie da. O ich prawach, obowiązkach, miejscu w strukturach sądowych rzec by można o wszystkim decydują przepisy, a nie menadżer, który z tego względu nie dysponuje żadnymi instrumentami realnego oddziaływania na struktury sądowe i ich personel. Mówienie więc o menadżerskim podejściu do sądownictwa jest drogą wiodącą na manowce, niestety nie jedyną. Innym Jacek Ignaczewski 25

23 Rozdział 1. Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej problemem związanym ze zmianami w przepisach jest realizowanie założenia o potrzebie upraszczania procesu. Ten skądinąd słuszny postulat, ujmowany jednak jako cel sam w sobie, sprawia, że forma postępowań przysłania ich treść i sens. Ustawodawca, jak się wydaje, powiada: ma być szybciej i taniej! Propozycje zawarte w książce realizują także to założenie, ale tylko tam, gdzie szybciej i taniej oznacza lepiej. Procedura jest tylko instrumentem urzeczywistniającym normy prawa materialnego, dlatego też, reformując prawo, nie można skupiać uwagi jedynie na procedurze. Równie istotne jest prawo materialne. Zarządzanie sprawami zakłada, że nie da się usprawnić postępowań sądowych z perspektywy cząstkowych uregulowań, oderwanych od szerszego, systemowego kontekstu. Pojęcia sprawa opiekuńcza, sąd opiekuńczy są pojęciami funkcjonalno- -procesowymi, akcentującymi szczególną rolę i specyfikę sądownictwa rodzinnego, przez realizowanie ochronnej roli przede wszystkim dzieci i rodziny, ale nie tylko. Pojęcia te obejmują bardzo szeroką gamę spraw są to nie tylko sprawy rodzinne sensu stricto, w których chodzi o kontakty z dzieckiem, o władzę rodzicielską, miejsce pobytu dziecka, lecz także sprawy o ustanowienie opieki, kuratelę, o przymusowe leczenie psychiatryczne, leczenie odwykowe alkoholików, o skierowanie do domu pomocy społecznej. Już z tego przykładowego katalogu widać, że sąd opiekuńczy ma na celu ochronę interesów określonych osób, które z racji wieku, niepełnosprawności, nieporadności nie są w stanie same bronić swych praw. Przedstawione powyżej przykładowe kategorie spraw opiekuńczych nie są jednorodne. Oczywiście, że większość z nich to sprawy, które można okreś lić jako proste, łatwe i przyjemne. Zdarzają się jednak i takie a mowa tu w szczególności o tych sprawach, w których są spory o prawa rodziców do dzieci że postępowanie sądowe ujawnia znaczny konflikt między rodzicami, który przeradza się w walkę procesową i pozaprocesową. Skala emocji sięga czasem poziomu nienawiści. Zarówno w pierwszej, jak i w drugiej kategorii spraw procedury sądowe powinny chronić osoby, których prawami sąd się zajmuje. W odniesieniu do pierwszej grupy spraw jest to dość proste, gdyż w sprawie nieskomplikowanej, w której nie występują negatywne emocje, praktycznie rzecz biorąc, jakakolwiek 26 Jacek Ignaczewski

24 2. Postępowanie dowodowe 2. Postępowanie dowodowe przyjęta procedura pozwala osiągnąć ochronny cel postępowania. Sprawa komplikuje się wprost proporcjonalnie do skali złych emocji, uprzedzeń, animozji, jakie towarzyszą rodzicom w walce o dziecko. Niestety, obowiązujące prawo procesowe nie różnicuje postępowań w zależności od ciężaru złych emocji, lecz co jeszcze gorsze raczej jest dostosowane do tych niekonfliktowych spraw. W efekcie ochrona dzieci przed skutkami konfliktu rodziców jest iluzoryczna. Odpowiedzialności za ten stan rzeczy, wbrew pozorom, nie ponoszą sędziowie rodzinni, lecz procedury sądowe, których nie sposób nazwać rodzinnymi, dostosowanymi do realizowania ochronnej funkcji sądu opiekuńczego. Z punktu widzenia przepisów proceduralnych, ale także i po części prawa materialnego, chodzi o szybkie i sprawne przeprowadzenie postępowania dowodowego i ogłoszenie postanowienia; wszak sądy rodzinne sprawują wymiar sprawiedliwości i nie są cząstką systemu wspierania rodziny. Z ubolewaniem należy stwierdzić, że nawet stosunkowo nowa ustawa o wpieraniu rodziny i pieczy zastępczej, której celem było uporządkowanie systemu na tytułowych obszarach, wyłączyła z zakresu organów wspierających rodzinę sądy opiekuńcze. Jakie są tego konsekwencje, uwarunkowania, a także jak rzeczywiście funkcjonalnie wyodrębnić sądownictwo opiekuńcze i jakie byłyby z tego korzyści, o tym poniżej oraz przy okazji omawiania poszczególnych kategorii spraw. 2. Postępowanie dowodowe Według utartych poglądów sprawa rodzinna jest typową sprawą ze stosunku cywilnoprawnego. Jeśli tak, to w naturalny sposób postępowanie w sprawach opiekuńczych małoletnich dzieci jest uregulowane według reguł klasycznego postępowania cywilnego, a tymczasem między tymi postępowaniami powinna istnieć zasadnicza różnica, szczególnie w odniesieniu do postępowania dowodowego. Wywiad środowiskowy i opinia RODK to nie są wystarczające środki dowodowe, aby podkreślić odrębności postępowania opiekuńczego, które w swej nazwie akcentuje szczególną ochronną rolę sądu rodzinnego. O ile w postępowaniu cywilnym jest spór o prawo, o tyle w postępowaniu na tle szeroko rozumianych sporów rodziców o dziecko chodzi Jacek Ignaczewski 27

25 Rozdział 1. Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej o dobro małoletniego, które doznaje zawsze uszczerbku w sposób wprost proporcjonalny do skali sporu. Postępowanie opiekuńcze z natury rzeczy nie może być uregulowane na zasadzie: spór arbitralne jego rozstrzygnięcie przez sąd. Spór rodziców, który z reguły przeradza się w konflikt, jest wyrazem obniżonych kwalifikacji wychowawczych i postępowanie sądowe już z tej przyczyny nie powinno pełnić klasycznej funkcji orzeczniczej na zasadzie daj mi fakt, wskaż dowody, a ja ci dam rozstrzygnięcie. O wiele istotniejsza jest funkcja pomocowa sądu w przezwyciężaniu konfliktu. Można bowiem kategorycznie stwierdzić, że jak długo jest konflikt między rodzicami, tak długo dobro dziecka jest zagrożone nie tylko samym konfliktem, ale także przeciągającymi się sądowymi sprawami, które kończą orzeczenia po w miarę sprawnie przeprowadzonym postępowaniu dowodowym. Problem jednak w tym, że takie orzeczenie załatwia sprawę, ale nie rozwiązuje problemu rodziny. Konflikt dalej trwa, tyle tylko, że przenosi się na postępowanie wykonawcze. Naturalna jest więc w najbardziej konfliktowych sprawach nikła skuteczność orzeczeń w zakresie ich urzeczywistnienia, wykonania, respektowania, skoro postępowanie sądowe nie dostarczyło rodzicom żadnych wskazówek, nie dało żadnych możliwości zamiany konfliktu na współpracę dla dobra dziecka. Podejmowane przez sędziów rodzinnych mediacyjno -koncyliacyjne wysiłki, bez odpowiedniego proceduralnego wsparcia, są z reguły skazane na niepowodzenie w omawianych kategoriach spraw, w których konflikt przeradza się w otwartą wrogość i nienawiść. Paradoks przyjętych rozwiązań procesowych polega na tym, że trzymanie się sztywnych cywilistycznych reguł sądowego postępowania sprawia, iż w sprawach opiekuńczych małoletnich dzieci postępowanie dowodowe jest dosłownie wywrócone do góry nogami. Najbardziej jaskrawym tego wyrazem jest to, że w sprawach dotyczących dziecka rodzice uzyskują prawo nieskrępowanej wypowiedzi dopiero po przeprowadzeniu wszystkich dowodów, a więc na koniec postępowania, i to jeszcze obwarowane jest dodatkowym warunkiem jeśli przeprowadzone dowody nie są wystarczające do rozstrzygnięcia. Jakie to są dowody w pierwszej kolejności? Niestety, najczęściej z zeznań świadków, i to w myśl zasady: im większy konflikt, tym więcej świadków. Rozpoczynanie postępowania dowodowego od zeznań świadków 28 Jacek Ignaczewski

26 2. Postępowanie dowodowe zamiast łagodzić konflikt jeszcze bardziej go wzmaga w sądowym postępowaniu. Świadków słucha się bowiem na okoliczność błędów, zaniedbań i wypaczeń rodzica. W efekcie, po zeznaniach świadków obydwu stron konfliktu, obraz rodziców jawi się w najczarniejszych barwach. Warto sobie jednak uświadomić, że nie ma idealnych rodziców. Każdy rodzic dopuszcza się błędów i zaniedbań rodzicielskich. Postępowanie opiekuńcze nie powinno stwarzać okazji do swoistej licytacji, przy wykorzystaniu zeznań świadków, który popełnił ich więcej. Od ich ilości, a nawet ciężaru, istotniejsza jest zdolność rodzica do uświadomienia sobie popełniania tych błędów i gotowość do ich przezwyciężania. Większość spraw opiekuńczych małoletnich dzieci bierze się z tego, że rodzice zatracili zdolność komunikowania się w sprawach dziecka. Brak komunikacji prowadzi do zatracenia umiejętności współpracy i wzajemnego zrozumienia. Zaczynają się wówczas piętrzyć problemy, które są wstępem do sporów, a te z kolei generują konflikty, które nieuchronnie prowadzić mogą do nienawiści. Przy takich uwarunkowaniach rodzice decydują się w końcu, o wiele za późno, na sprawę sądową, gdyż z czasem dostrzegają, że tak dalej być nie może. Wniosek jest raczej krzykiem rozpaczy. Takie właśnie sprawy są wyzwaniem dla procesowego ustawodawcy, który nie dostrzegając genezy omawianych spraw sądowych i oczekiwań rodziców w stosunku do sądu opiekuńczego konsekwentnie wymaga od rodziców daj mi fakty i dowody na okoliczności wyrwane zupełnie z kontekstu wychowawczego, postawy rodzicielskiej, formułowane w atmosferze otwartego konfliktu. To tak, jakby uważać, że otwarty konflikt międzyludzki nie wpływa negatywnie na emocje, zdolność do roztropnych wniosków, stanowisk i postępowań. Rodzice więc zamiast pomocy w sądzie mają idealną arenę do walki na wyniszczenie, w której dobro dziecka umyka na odległy plan. Wszak przyszli do sądu, sąd więc swym rozstrzygnięciem wskaże, który z rodziców ma rację. To myślenie nie uwzględnia tylko jednego że w takim razie ktoś wygra sprawę, a ktoś ją przegra i nowe zarzewie konfliktu, poczucia skrzywdzenia i niesprawiedliwości jest gotowe. Takie skutki cywilistyki w prawie rodzinnym nie są zresztą jedyne. Dysponujemy obecnie całym systemem zorganizowanego wsparcia rodziny, który jednak funkcjonuje poza sądem opiekuńczym, stanowiąc z reguły niejako przedsądowy etap wstępny, charakteryzujący się dyskontynuacją Jacek Ignaczewski 29

27 Rozdział 1. Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej w sądowym postępowaniu. To tak, jakby przyjąć, że w sądzie nie chodzi już o wsparcie rodziny. Dyskontynuacja ta polega na tym, że jeżeli różne podmioty, instytucje, organizacje, działając w ramach swoich kompetencji, na rzecz wsparcia rodziny poniosły fiasko, to w takim razie niech sprawą zajmie się wszechmogący sąd opiekuńczy my już swoje zrobiliśmy. Taką dyskontynuację należałoby w sądzie zastąpić efektem śnieżnej kuli, którą wtacza się do sądu z całym bagażem doświadczeń, opinii i informacji o rodzinie. Skonfliktowani rodzice, o których tutaj cały czas mowa, z reguły wcześniej korzystają z jakiejś formy wsparcia, terapii albo byli podmiotami zainteresowań różnych instytucji od policji poczynając, przez pedagogów szkolnych, samorządowe instytucje pomocowe, kończąc na organizacjach pozarządowych działających na rzecz rodziny. Przedstawiciele tych wszystkich instytucji, zgromadzona przez nich dokumentacja z powodzeniem może zastąpić klasyczny dowód z zeznań świadków, stanowiąc zarówno cenne źródło dowodowe dla samego sądu, jak i materiał badawczy do opinii RODK. W ten sposób postępowanie sądowe zamiast areny walki rodziców przekształcałoby się w płaszczyznę współpracy podmiotów i organizacji działających na rzecz rodziny zarówno z samym sądem, jak i z rodzicami. W ramach funkcji opiekuńczej i zawartej w niej roli pomocowej sąd opiekuńczy stałby się inicjatorem i koordynatorem wsparcia rodziny na etapie sądowego postępowania. Aby w ogóle pomagać rodzinie, sąd w postępowaniu sądowym musi mieć realne instrumenty udzielania pomocy. Sądowe postępowanie jest więc dogodną okazją, żeby skoordynować i w pewnym sensie scentralizować zdecentralizowany, działający w granicach kompetencji lub statutu, szeroki system wsparcia rodziny. Takie zdecentralizowanie osłabia cały system wsparcia i znacząco obniża jego efektywność, prowadząc do wspomnianej powyżej dyskontynuacji podejmowanych działań. Materialnoprawne podstawy działań pomocowych, we współpracy sądu z podmiotami działającymi na rzecz rodziny, wynikają już dzisiaj wprost z art. 100 i pkt 1 oraz art k.r.o. Przepisy te uprawniają sąd opiekuńczy do skierowania rodziców do placówek albo specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc. Możliwości płynące z tych przepisów mogą być wykorzystywane nie tylko w orzeczeniu kończącym postępowanie 30 Jacek Ignaczewski