2

Transkrypt

1 Problem rozwoju obszarów wiejskich w Polsce na bazie scalania gruntów Franciszek Woch

2 2

3 I Liczba działek w gospodarstwach rolnych w Polsce wg gmin 3

4 I Powierzchnia działek w gospodarstwach rolnych w Polsce wg gmin 4

5 5

6 Potrzeby prac scaleniowych w Polsce wg gmin 6

7 Tempo prac scaleniowych i wymiany gruntów w Polsce w latach (tys. ha) 7

8 Obraz satelitarny obrębu Kolonia Ostrówek 8

9 Obraz satelitarny Wólki Świątkowej, gmina Łuków 9

10 Ogólny widok Łętowni, gm. Jordanów 10

11 Obraz satelitarny Starego Majdanu, gm. Wojsławice 11

12 Obraz satelitarny wsi Krajów, gmina Krotoszyce 12

13 Studium przestrzennego rozmieszczenia działek bez dojazdu we wsi Łętownia stan przed scaleniem 13

14 Studium przestrzennego rozmieszczenia działek o powierzchni poniżej 0,1 ha we wsi Łętownia stan przed scaleniem 14

15 Studium przestrzennego rozmieszczenia działek o powierzchni poniżej 0,1 ha we wsi Łętownia stan po scaleniu 15

16 Ocena zmiany powierzchni gospodarstw w procesie scalenia gruntów w badanych wsiach Lp Scalany obiekt Średnia powierzchnia gospodarstwa Zmiana powierzchni przed scaleniem ha* po scaleniu ha* w ha w % Obiekty zrealizowane w ramach SPO Dąbek 4,75 5,63 0,88 18,5 2 Lgota Mała- Teklinów 3,36 10,23 6,87 204,5 3 Marcinkowice i 1,02 1,24 0,22 21,6 Przybysławice 4 Łętownia 2,60 2,95 0,35 13,5 5 Ostrówek Kolonia 1,78 1,97 0,19 10,7 6 Stary Majdan 1,53 1,69 0,16 10,5 7 Krzywowola 3,27 4,41 1,14 34,8 8 Kukuryki - Kuzawka- 2,71 3,35 0,64 23,6 Samowicze 9 Wólka Świątkowa 1,39 1,52 0,13 9,4 10 Krajów 10,66 16,73 6,07 56,9 Średnio badanych obiektów 3,33 4,77 1,44 43,5 Obiekty zrealizowane w ramach PROW Hruszów 2,52 2,52 0,00 0,0 12 Marynin 1,28 1,36 0,08 6,3 13 Siedliszczki 1,12 1,22 0,10 8,9 14 Wiercice 1,81 1,81 0,00 0,0 Średnio badanych obiektów 1,68 1,73 0,05 3,0 * z działkami do 1 ha Źródło: Opracowanie IUNG-PIB na podstawie danych Starostw powiatowych 16

17 Ocena zmniejszenia liczby działek w jednostce rejestrowej (gospodarstwie) na obszarze analizowanych gospodarstw w badanych wsiach Lp Scalany obiekt Liczba działek (szt.) Zmniejszenie przed scaleniem po scaleniu w sztukach w % Obiekty zrealizowane w ramach SPO Dąbek 24,6 10,1 14,5 58,9 2 Lgota Mała- Teklinów 12,0 9,0 3,0 25,0 3 Marcinkowice i 1,9 1,1 0,8 42,1 Przybysławice 4 Łętownia 7,2 3,4 3,8 52,8 5 Ostrówek Kolonia 6,6 3,1 3,5 53,0 6 Stary Majdan 4,1 2,0 2,1 51,2 7 Krzywowola 3,3 1,6 1,7 51,5 8 Kukuryki - Kuzawka- 7,6 3,2 4,4 57,9 Samowicze 9 Wólka Świątkowa 5,5 3,1 2,4 43,6 10 Krajów 3,4 2,0 1,4 41,2 Średnio badanych obiektów 5,62 2,87 2,75 48,9 Obiekty zrealizowane w ramach PROW Hruszów 2,8 1,9 0,9 32,1 12 Marynin 4,5 2,3 2,2 48,9 13 Siedliszczki 4,9 2,6 2,3 46,9 14 Wiercice 8,7 2,4 6,3 72,4 Średnio badanych obiektów 5,2 2,3 2,9 55,8 Źródło: Opracowanie IUNG-PIB na podstawie danych Starostw powiatowych 17

18 Ocena zwiększenia powierzchni działek na obszarze analizowanych gospodarstw w badanych wsiach Lp Scalany obiekt Średnia powierzchnia działki Zwiększenie powierzchni przed scaleniem ha po scaleniu ha w ha w % Obiekty zrealizowane w ramach SPO Dąbek 0,19 0,47 0,28 147,4 2 Lgota Mała- Teklinów 0,23 0,38 0,15 65,2 3 Marcinkowice i 0, ,31 66,0 Przybysławice 4 Łętownia 0,12 0,32 0,20 166,7 5 Ostrówek Kolonia 0,26 0,56 0,30 115,4 6 Stary Majdan 0,37 0,78 0,41 110,8 7 Krzywowola 0,99 2,07 1, ,1 8 Kukuryki - Kuzawka- 0,37 0,87 0,50 135,1 Samowicze 9 Wólka Świątkowa 0,26 0,45 0,19 73,1 10 Krajów 1,55 2,66 1,11 71,6 Średnio badanych obiektów 0,322 0,628 0,306 95,0 Obiekty zrealizowane w ramach PROW Hruszów 0,37 0,45 0,08 21,6 12 Marynin 0,19 0,39 0,20 105,3 13 Siedliszczki 0,12 0,24 0,12 100,0 14 Wiercice 0,18 0,67 0,49 272,2 Średnio badanych obiektów 0,21 0,43 0,22 104,8 Źródło: Opracowanie IUNG-PIB na podstawie danych Starostw powiatowych 18

19 Ocena zmniejszenia oddalenia gruntów od zagród (siedzib gospodarstw) na obszarze analizowanych gospodarstw Lp Scalany obiekt Oddalenie w metrach* Zmniejszenie oddalenia* przed scaleniem po scaleniu w metrach w % Obiekty zrealizowane w ramach SPO Dąbek ,6 2 Lgota Mała-Teklinów ,0 3 Marcinkowice i ,5 Przybysławice 4 Łętownia ,2 5 Ostrówek Kolonia ,8 6 Stary Majdan ,2 7 Krzywowola ,4 8 Kukuryki Kużawka ,4 Samowicze 9 Wólka Świątkowa ,8 10 Krajów ,7 Średnio badanych obiektów 1422,9 1092,4 330,5 24,6 Obiekty zrealizowane w ramach PROW Hruszów-Marynin ,1 Siedliszczki 12 Wiercice ,3 Średnio badanych obiektów ,2 19

20 Ocena współczynnika rzeczywistej efektywności scalenia gruntów na podstawie zmniejszenia oddalenia gruntów od zagród (siedzib gospodarstw) na obszarze analizowanych gospodarstw Lp Scalany obiekt Zmniejsz. oddalenia w metrach Koszt scalenia PLN* Pow. obrębu ha Przyrost dochodu w obrębie** Obiekty zrealizowane w ramach SPO Współcz. efektywności scalenia Okres zwrotu kosztów 1 Dąbek ,085 11,8 2 Lgota Mała ,083 12,0 Teklinów 3 Marcinkowice i ,171 5,8 Przybysławice 4 Łętownia ,075 13,3 5 Ostrówek Kolonia ,096 10,4 6 Stary Majdan ,274 3,7 7 Krzywowola ,114 8,8 8 Kukuryki ,194 5,2 Kużawka- Samowicze 9 Wólka Świątkowa ,081 12,3 10 Krajów Średnio badanych obiektów 11 Hruszów- Marynin- Siedliszczki 330, , ,126 7,9 Obiekty zrealizowane w ramach PROW , , ,138 7,2 12 Wiercice ,34 334, ,091 11,0 Średnio badanych obiektów ,67 683, ,126 7,9 * przyrost dochodu rocznego na podstawie danych ryciny 7. ** bez kosztu zagospodarowania poscaleniowego 20

21 Ocena współczynnika rocznej stopy zwrotu kosztów scalenia gruntów (IRR), korzyści netto (NPV), na podstawie zmniejszenia oddalenia gruntów od zagród (siedzib gospodarstw) na obszarze analizowanych gospodarstw wg danych FADN z Mazowsza i Podlasia, z uwzględnieniem niekorzystnego w badanym roku parytetu dochodów rolniczych do pozarolniczych Lp Scalany obiekt Koszt scalenia PLN* Pow. obrębu ha Przyrost dochodu w obrębie** Szacunkow y % wzrost dochodu po scaleniu Obiekty zrealizowane w ramach SPO IRR % NPV Zwrot kosztów po latach 1 Dąbek ,6 5, Lgota Mała ,3 5, Teklinów 3 Marcinkowice i ,3 11, Przybysławice 4 Łętownia ,0 4, Ostrówek Kolonia ,3 4, Stary Majdan ,8 14, Krzywowola ,2 6, KukurykiKużawk ,0 9, a-samowicze 9 Wólka Świątkowa ,9 4, Krajów ,3 5, Średnio badanych obiektów 11 Hruszów- Marynin- Siedliszczki , ,4 6, Obiekty zrealizowane w ramach PROW , , ,1 8, Wiercice ,34 334, ,6 5, Średnio badanych obiektów ,67 683, ,1 5,

22 Lp Średnie oddalenie gruntów od gospodarstw - km Poziom dochodu zł /ha UR ,10 0,00 2 0,1 1531,34 1,33 2 0,2 1510,57 2,67 3 0,3 1489,80 4,01 4 0,4 1469,04 5,35 5 0,5 1448,27 6,69 6 0,7 1406,75 9,36 7 1,0 1344,45 13,38 8 1,5 1240,62 20,07 9 2,0 1136,80 26, ,5 1032,97 33, ,0 929,15 40, ,0 721,50 53, ,0 513,85 66, ,0 306,20 80, ,0 98,55 93,65 Procent zmniejszenia dochodu Wpływ oddalenia (rzeczywistego) gruntów na zmniejszenie poziomu dochodu rolniczego gospodarstw będących w systemie FADN 22

23 Lp Średnie oddalenie gruntów od gospodarstw - km Poziom dochodu zł /ha UR Procent zmniejszenia dochodu ,52 0,0 2 0,1 361,91 3,37 2 0,2 349,31 6,73 3 0,3 336,7 10,14 4 0,4 320,10 13,46 5 0,5 311,49 16,83 6 0,7 286,28 23,56 7 1,0 248,46 33,66 8 1,5 185,43 50,49 9 2,0 122,40 67, ,5 59,37 84, ,0-3,66 100, ,5-36,69 117,81 Wpływ oddalenia (rzeczywistego) gruntów na zmniejszenie poziomu dochodu rolniczego gospodarstw będących w systemie FADN 23

24 Zmiany ukształtowania rozłogów przestrzeni produkcyjnej badanych wsi Lp Wyszczególnienie Przed scaleniem* Po scaleniu* Zmiana w jednostce miary Zmiana w % 1 Powierzchnia 3,33 4,77 1,44 43,5 gospodarstwa (ha) 2 Liczba działek w obrębie bie (szt.) ,3 3 Liczba działek w 5,62 2,87 2,75 48,9 gospodarstwie (szt.) 4 Powierzchnia działki 0,32 0,63 0,31 95,0 (ha) 5 Oddalenie gruntów od ,5 24,6 siedlisk (m) * wartości uśrednione z 10 badanych obiektów 24

25 W badaniach, przeprowadzonych na 12 wybranych obiektach z różnych części Polski, wykorzystano cztery metody ekonomicznej oceny scalania gruntów: 1 - Współczynnik rzeczywistej efektywności scalenia gruntów zwrot poniesionych na scalenie gruntów kosztów należy oczekiwać w okresie ok. 4-7 lat w zależności od uwarunkowań lokalnych i zakresu prac. 2 - Roczna stopa zwrotu poniesionych kosztów (IRR) ustalono na poziomie 5,4-6,7, a okres zwrotu poniesionych kosztów ustalono średnio na 5-7 lat. 3 - Ocena poziomu dochodów jako skutek ukształtowania rozłogów przybliżenie oddalenia gruntów o 1 km przyczynia się do zwiększenia dochodu gospodarstw rolnych o 13% w gospodarstwach z uwzględnieniem dopłat unijnych i o 34% bez uwzględnienia dopłat. 25

26 OCENA CZYNNIKÓW MAJĄCYCH POZYTYWNY I NEGATYWNY WPŁYW NA REALIZACJĘ SCALEŃ Pozytywny wpływ mają następujące czynniki, które ustalono na podstawie badań ankietowych, a są to: - zmniejszenia liczby działek, - zmiany odległości od siedliska do najdalej położonej działki, skrócenie czasu dojazdu, - korzyści wynikające ze zmiany kształtu działek ułatwiających mechanizację prac polowych, -polepszenia jakości dróg lub też zbudowaniu nowych o dobrej jakości, - efekty ekonomiczne dla gospodarstw, - wyrażone przez beneficjentów potrzeby odbudowy lub budowy systemów melioracyjnych (81,1 %), wodno kanalizacyjnych (60,8 %), urządzeń do utylizacji odpadów (60,8 %), zwiększenia bezpieczeństwa przeciw pożarowego (50,7 %), a także systemu odbioru produktów rolnych (85,5 %). 26

27 Z negatywnych czynników należy wymienić: - brak w ok. 80 % miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które utrudnia realizację procesu scalania, szczególnie w rozszerzonym zakresie, - zbyt skomplikowane procedury w zakresie planowania, realizacji, finansowania i sprawozdawczości procesu scalania gruntów. Problem polega głównie na tym, że przy tak rozbudowanej na różne instytucje procedurze, jeżeli chociażby tylko jeden etap zawiódł, a wówczas cała procedura zawodzi. Dochodzi do znacznych opóźnień w realizacji, a nawet do braku realizacji projektu scalenia. Jeżeli tempo prac scaleniowych ma wzrosnąć, niezbędne jest znaczne uproszczenie procedury. - szeroka gama problemów wynikająca z utworzenia obszarów Natura Brak reguł ich funkcjonowania oraz jakichkolwiek mierzalnych kryteriów oceny wpływu scalania gruntów, szczególnie prowadzonych w zakresie rozszerzonym, na środowisko, - Ostatnio problemem ograniczającym tempo prac scaleniowych jest obciążanie Beneficjenta podatkiem VAT za prace z zakresu zagospodarowania poscaleniowego. 27

28 Schemat procedury rozpatrywania wniosków o dofinansowanie przez Instytucję Wdrażającą Urzędy Marszałkowskie 28

29 Schemat rozliczenia pomiędzy Instytucją Zarządzającą a Beneficjentem Końcowym 29

30 Na obecnym etapie przy ekonomicznej ocenie prac scaleniowych brakuje danych dla poszczególnych obiektów scaleniowych na etapie przed, jak i po scaleniu gruntów, dlatego pilną konieczność jest prowadzenie monitoringu procesu scalania gruntów. Jest on konieczny obecnie, a jego niezbędność będzie rosła przy rozszerzaniu scaleń do wersji rozszerzonej kompleksowych. 30

31 31

32 32

33 Wieś Kolonia Ostrówek - widok obszaru scalonego oraz nowo utwardzonej drogi w ramach zagospodarowania poscaleniowego 33

34 DROGA UTWARDZONA WE WSI WÓLKA ŚWIĄTKOWA 34

35 35

36 Działania PROW są realizowane w ramach czterech osi priorytetowych (dane MRiRW Prowieści o stanie realizacji na dzień 03 sierpnia 2012 r. Oś 1 (gospodarcza) Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego : - Działanie 125 Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa (scalanie + gospodarowanie wodą) % realizacji alokacji 15,41 Uwzględniając upływ czasu (powyżej 65%) staje się prawie pewne, że nie zostanie one wykonane w czasie do 2015 roku, (okresie lata). 36

37 Z analizy opracowanej przez IUNG-PIB i ITP. wynika, że realizacja samych tylko scaleń nie prowadzi: - ani do efektywnego unowocześniania polskiego rolnictwa - ani szerokiego rozwoju wsi. Wyludnienie wsi, jak i bezrobocie nie jest hamowane procesem scalenia gruntów, który nie uruchamia działań tworzenia nowych miejsc pracy. Mieszkańcy wsi, w tym rolnicy dostrzegają potrzebę kompleksowych prac m.in. budowy czy też odbudowy systemów wodno melioracyjnych, wodno kanalizacyjnych, utylizacji odpadów, bezpieczeństwa przeciw pożarowego czy też ulepszenia odbioru wytwarzanych produktów. Do tak kompleksowych działań są potrzebne bardzo duże nakłady finansowe, a posiadany kapitał przez rolników jest częściowo marnotrawiony (przeinwestowanie przy udziale środków unijnych). 37

38 Podstawowym problemem kompleksowego rozwoju obszarów wiejskich na bazie procesu scalania gruntów jest brak powszechnej akceptacji dla procesu scalania gruntów. Ten problem jest przemilczany przez organy administracji państwowej wszystkich szczebli, i naukę też. Badań naukowych w tym zakresie nie prowadzono, ale prowadzone przeze mnie analizy prowadzą do ustalenia niektórych przyczyn: a) w całym okresie powojennym dość często prowadzone scalenia gruntów prowadziły do poprawy rozłogów dla gospodarstw państwowych lub spółdzielczych. W efekcie rolnicy indywidualni czuli się oszukani, b) na obszarach wiejskich dostrzega się wysoki poziom nieufności wzajemnej, uwarunkowany historycznie, stąd przekonanie społeczeństwa do podjęcia działań na rzecz rozwoju obszaru wiejskiego, jeżeli podstawowym elementem będzie scalanie gruntów, 38

39 c) scalanie gruntów tylko w niewielkim zakresie rozwiązuje problem niekorzystnego rozłogu gruntów uprawianych rolniczo. Rolnicy posiadają grunty w różnych, nawet daleko oddalonych wsiach, i one stanowią główny problem organizacyjno-ekonomiczny. We wsiach o dużym udziale gruntów tzw. różniczan scalane są grunty o najlepszym, a nie najgorszym rozłogu, d) na obecnym etapie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich scalanie gruntów tylko dla celów rolniczych mija się z oczekiwaniem społecznym. Nie przyczynia się do powstania nowych miejsc pracy dla byłych rolników, którzy pozbędą się gruntów rolnych. Ostatnio dostrzegany jest groźny problem powstawania bardzo dużych obszarowo gospodarstw kosztem małych obszarowo. 39

40 Propozycja struktury administracyjnej odpowiedzialnej za szerokie scalenia lub zintegrowany rozwój obszaru wiejskiego (obejmującej łącznie scalanie gruntów, problem gospodarki wodą i odnowę wsi) 40

41 Obecna struktura organizacyjna administracji odpowiedzialnej za scalenia jest nadmiernie rozbudowana. Włączonych jest zbyt wiele instytucji: 1. Ministerstwo Finansów, 2. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 3. Urzędy Marszałkowskie, 4. Urzędy Wojewódzkie, 5. Starostwa Powiatowe, 6. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa 7. Rolnicy właściciele scalanych gruntów 8. oraz pośrednio Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska. Wystarczy aby jeden człon w tej skomplikowanej strukturze i procedurze zawiódł, wówczas opóźnia się w czasie przygotowanie, realizacja i rozliczenie projektów, lub realizacja staje się niemożliwa. System organizacyjny jest bardzo chory i musi ulec zmianie. 41

42 Sugeruję od 2014 roku sprawdzony w wieloletniej praktyce model niemiecki Wariant I 1. Koordynatorem na szczeblu krajowym powinien być odpowiedni departament Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2. Koordynatorem na szczeblu wojewódzkim powinien być odpowiedni departament Urzędu Marszałkowskiego, 3. Wykonawcą projektów (od założeń do projektu do zakończenia jego realizacji) Biura Rozwoju Obszarów Wiejskich utworzone na bazie istniejących Wojewódzkich Biur Geodezji, 4. Bezpośrednio finansującym, koordynującym i rozliczającym - Stowarzyszenie Rozwoju danego obszaru (lub związek stowarzyszeń), którego przewodniczący jest przedstawicielem Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi lub Urzędu Marszałkowskiego, albo odpowiedni departament Urzędu Marszałkowskiego. 5. Dotychczas wykonywane scalenia (komasacje) gruntów powinny przyjąć szeroką formułę - rozwoju obszaru wiejskiego na bazie scalania gruntów, obejmującego realizowane w ramach PROW scalanie gruntów, gospodarowanie zasobami wodnymi, zadania z dziedziny ochrony środowiska oraz odnowę wsi, jako jedno szerokie przedsięwzięcie. 6. Powyższy mechanizm powinien być unormowany ustawowo w ramach ustawy o urządzeniach rolnych rozwoju obszarów wiejskich. 42

43 Wariant II 1. Uwzględniając sugestie Unii Europejskiej, by działania w okresie lat na rzecz rozwoju obszarów wiejskich realizować bardziej kompleksowo, sugeruję złożenie propozycji (wniosku) do Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, by w okresie programowania połączyć scalanie gruntów w odnową wsi lub z gospodarowaniem zasobami wodnymi, lub połączyć trzy ww. zadania w jedną całość, 2. Na okres programowania lata Unia Europejska przewiduje dopuszczenie realizacji zadań PROW w dwu wariantach: a) w wariancie dotychczasowym krajowym, b) w wariancie regionalnym. Wariant ten jest bardziej odpowiedni w warunkach polskich. Wynika to przede wszystkim z dużego zróżnicowania potrzeb w rozwoju obszarów wiejskich. Z uwarunkowań historycznych (porozbiorowych) Polski wynika, że dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich północnej części kraju uwarunkowania i kierunki są odmienne od południowej. Tereny Polski północnej są bardzo słabo zaludnione, o dużych powierzchniach gospodarstw i mało niekorzystnym rozłogu, a tereny Polski południowej odwrotnie przeludnienie obszarów 43

44 Dziękuję za uwagę