Rola Pie szy c kie go Po to ku w kszta³to wa niu krajo bra zu stre fy kra wê dzio wej Su de tów i jego wp³yw na roz wój prze strzen ny Pie szyc

Transkrypt

1 Ja nusz ach Zak³ad Geografii Regionalnej i Turystyki Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wroc³awskiego pl. Uniwersytecki 1, Wroc³aw lach_3@poczta.onet.pl Re gio na l ne Stu dia Ekologi czno- Krajo brazo we Pro ble my Eko lo gii Krajo bra zu, tom XVI Wa r sza wa 2006 Rola Pie szy c kie go Po to ku w kszta³to wa niu krajo bra zu stre fy kra wê dzio wej Su de tów i jego wp³yw na roz wój prze strzen ny Pie szyc The role of the Pie szy cki Stre am in fo r ming the lan d s ca pe of the Su de tic Ma r gi nal Fa ult zone and its in flu en ce on the spatial development of Pieszyce Abs tract: The Pieszycki Stream has conditioned the economic and spatial development of Pieszyce from 13 th to 20th century. The development has transformed the natural landscape into the industrial one. The na tu ral fun c tion of the Pie szy cki Stre am has been ero si ve rip ping of the ma r gi nal fa ult zone and ele va ting the mo un ta in gra vel and sand on the fo re gro und of the So wie Mo un ta ins. The role of the Pieszycki Stream in socioeconomic term is that it is an alternative source of energy for residential and economic, handicraft and industrial purposes, becoming the pivot of Pieszyce development. The chan ges in the bu i l ding over the bot tom of the val ley in clu ded bu i l ding va rio us hy dro tech ni cal fa ci li ties and in vo l ved the chan ge of the wa ter ba lan ce of the who le val ley. The se days the role of the Pie rzy cki Stre am is still cru cial. It still ta kes part in fo r ming the cu l tu ral lan d s ca pe of the ma r gi nal fa ult zone of the So wie Mountains. Key words: industrial landscape, transformation of natural and cultural landscape, Sudetic Marginal Fault Sowie Mountains S³owa klu czo we: krajobraz przemys³owy, transformacja krajobrazu naturalnego i kulturowego, Su de cki Uskok Brze ny Góry So wie Uk³ad prze strzen ny Pie szyc roz ci¹ga siê na gra ni cy dwóch jed no stek fizycz nogeo grafi cz nych: Ko t li ny Dzie r o nio wskiej oraz Gór So wich w stre fie kra wê dzio wej Su de c kie go Usko ku Brze ne go (rys. 1). Zró ni co wa na mo r fo - lo gia te re nu mia³a du y wp³yw na po wsta nie i roz wój tzw. mia st - bram, mia st - -o sad zlo kali zo wa nych u wej œcia do do li ny gó r skiej, któ re da w niej pe³ni³y fun kcje ob ron ne a obe c nie s¹ g³ów nym szla kiem umo li wiaj¹cym do ta r cie w Su de ty (fot. 1). Kra wêdÿ mor folo gi cz na Su de c kie go Usko ku Brze ne go w oko li cy Pie szyc jest bardzo czytelnym elementem rzeÿby. Prawie p³aska powierzchnia przedpo la (Ko t li na Dzie r o nio wska) zna j duj¹ca siê na wy so ko œci 300 m n.p.m. prze cho dzi w wznosz¹ce siê o ponad 200 m stoki Gór So wich na chy lone pod

2 352 Janusz ach k¹tem 15 (Pi jet i in. 1992). WyraŸnym elementem rzeÿby krawêdziowej s¹ doliny rzeczne, które j¹ rozcinaj¹ tworz¹c g³êbokie V-kszta³tne i skrzynkowe do li ny (fot. 1). Jedn¹ z li cz nych do lin roz ci naj¹cych kra wêdÿ Su de tów w Gó - rach So wich jest do li na Pie szy c kie go Po to ku, w dnie któ rej zlo kali zo wa ne s¹ Pieszyce (Peterswaldau). Pie szy cki Po tok o d³ugo œci 13,3 km na le y do le wo - stron nych dop³ywów Pi³awy. Zna cz ny kon trast rze Ÿ by ma isto t ny wp³yw na kszta³t do li ny, mor fo stru ktu rê ko ry ta oraz dy na mi kê pro ce sów flu wia l nych. Do lina Pie szy c kie go Po to ku w gó r skim od cin ku jest do lin¹ V- kszta³tn¹ o sze - ro ko œci dna oko³o 30 m. W kierunku wschod nim do stre fy kra wê dzio wej do li - na prze cho dzi w typ skrzyn ko wy o sze ro ko œci dna oko³o 300 m. Opuszczaj¹c ob szar gó r ski rze ka p³ynie ju do lin¹ p³asko denn¹. W dnie do li ny wy stê puj¹ terasy zalewowe oraz nadzalewowe, na których wystêpuje zwarta zabudowa mieszka niowo- gospoda r cza. W gó r skim od cin ku (do kra wê dzi) œred ni spa dek ko ry ta wy no si 77, co wp³ywa na ma³o krê ty przebieg ko ry ta, na to miast w strefie przedpola œred ni spa dek wy no si 14, co zmienia bieg ko ry ta z krê te - go na me an dro we. Zmien ne spa d ki wp³ywaj¹ znacz¹co na stru ktu rê mor fo dy - na miczn¹ oraz na stru ktu rê osa dów alu wia l nych. W gó r skim od cin ku g³ów - nym pro ce sem mo de luj¹cym jest ero zja i trans port, na to miast na przed polu trans port i aku mu la cja. Po do b ne zró ni co wa nie do ty czy stru ktu ry osa dów alu - wia l nych. W gó r skim od cin ku wy stê pu je ma te ria³ gru bo fra kcyjny (g³azo wo- - wi ro wy), a na przed polu drob no fra kcyj ny ( wiro wo- pia sz czysty). Rys. 1. Lokalizacja Pieszyc Fig. 1. The lo ca tion of the Pie szy ce

3 Rola Pieszyckiego Potoku w kszta³towaniu krajobrazu strefy krawêdziowej Fot. 1. Krajo braz p³askiej po wie rz ch ni Ko t li ny Dzie r o nio wskiej oraz Su de c kie go Usko ku Brze ne go z wi doczn¹ do lin¹ Pie szy c kie go Po to ku Phot. 1. The lan d s ca pe of flat Dzie r o nio wska val ley and Su de tic Ma r gi nal Fa ult zone with visible Pieszycki Stream valley Na tu ra l ne wa run ki przy rod ni cze w stre fie kra wê dzio wej: sze ro kie dno do li - ny, du y spa dek koryta rzeki, sta³e Ÿród³a oraz bo ga c two la sów by³y g³ów ny mi czyn ni ka mi osie d le nia siê w do li nie Pie szy c kie go Po to ku lud no œci na po - cz¹tku XIII wieku. Spro wa dze ni przez Hen ry ka I Bro da te go osad ni cy z gó r nej Sa kso nii oraz za chod nich Czech roz po czê li kszta³to wa nie krajo bra zu do li ny (Go li ñ ski i in. 2002). G³ówn¹ osi¹ osad nicz¹ sta³ siê Pie szy cki Po tok, wzd³u któ re go po - wstawa³a osada o charakterze ³añcuchówki. Lud noœæ pocz¹tko wo za j mo wa³a siê karczowaniem lasów oraz rolnictwem. Jed na k e ju od XIII wie ku nowi osad ni cy po tra fi li wy ko rzy sty waæ energiê spa d ku wody do obs³ugi m.in. m³ynów zbo o wych oraz ta r ta ków. Do XVI wie ku na te re nie osa dy Pie szyc po wsta³o: 7 m³ynów zbo o wych, m³yn do mie le nia kory drze w nej, 2 ta r ta ki, 2 sta wy ry b ne oraz bro war (Go li ñ ski i in. 2002). Rola wody tego okre su spro - wa dza³a siê do obs³ugi urz¹dzeñ rzemieœlniczych, rolnictwa oraz do u ytku do mo we go. Mo na stwier dziæ, i okres od XIII do XVI wie ku to czas, kie dy woda pe³ni³a rolê rolno-rzemieœlnicz¹. Od XVII wie ku woda zo sta je wy ko rzy sta na do roz wo ju prze mys³u tka c kie - go. Staje siê alternatywn¹ energi¹ dla zak³adów w³ókienniczych oraz poœred - nim su ro w cem do ob ró b ki su ro w ca tka c kie go. Cz³owie kiem, któ ry roz pocz¹³ prze kszta³ca nie dna do li ny Pie szy c kie go Po to ku, by³ hra bia Er d mann von Pro - mnitz. By³ pre ku r so rem roz wo ju prze mys³u w³ókien ni cze go na tych ob sza - rach. Wybu do wa³ ma nu fa ktu rê, w sk³ad której wchodzi³a czesalnia, folusz oraz ma giel su kien ny (Go li ñ ski i in. 2002). Roz wój prze mys³u spo wo do wa³ nap³yw lud no œci (tka czy i prz¹dków) z Sa kso nii. Lud noœæ ta po sia da³a wiê k - sze do œwia d cze nie w two rze niu oœro d ków prze mys³owych oraz to wa rzy -

4 354 Janusz ach sz¹cych im obiektów technicznych i mieszkaniowych. Dla celów osad ni czych i prze mys³owych ko ry to Pie szy c kie go Po to ku zo sta³o ure gu lo wa ne po przez jego obu stronn¹ obu do wê. Brze gi ko ry ta zo sta³y ob³o o ne ka mie niem ob ro - bio nym, po wsta³y li cz ne k³adki oraz sy ste my wod ne do pro wa dzaj¹ce wodê do zak³adów w³ókien ni czych (fot. 2). Fot. 2. Obu dowa ko ryta wraz z sys tem em po boru wody dla daw nego zak³adu tkac kiego (po le wej stro nie) w Pie szyc ach Górnych Phot. 2. The casing of channel with systems of water couscription for old weave plant in the upper Pieszyce Intensywny rozwój tkactwa mia³ miejsce w XIX wieku, kiedy Pieszyce (Peterswaldau) sta³y siê prê nym oœro d kiem prze mys³owym. W 1828 r. wieœ za mie sz ki wa³o 560 przê dza l ni ków oraz 280 tka czy (Go li ñ ski i in. 2002). Wiek XIX to okres, kie dy rola wody mia³a naj wiê ksze zna cze nie dla roz wo - ju przemys³u i ro l ni c twa Pieszyc. Z kro nik wy ni ka, i do dru giej po³owy XIX wieku w Pie szy cach fun kcjo no wa³o 15 m³ynów, 3 ta r ta ki, 1 ce gielnia, 11 przê - dza l ni, 5 bie la r ni i czesankarni, 5 far bia r ni, 1 zak³ad od le w ni czy oraz 14 fa bryk w³ókien ni czych (Go li ñ ski i in. 2002). Gwa³to w ny roz wój mia³ swój wp³yw na krajo braz do li ny Pie szy c kie go Po to ku. W krajo bra zie oprócz pól upra w nych wi do cz ne by³y li cz ne ko mi ny zak³adów w³ókien ni czych oraz zwarta zabudo - wa mieszkaniowa wzd³u po to ku (ryc. 2). Do pocz¹tków XX wie ku roz wój prze strzen ny Pie szyc po le ga³ na roz bu do wie w dwóch kie run kach: w górê cie - ku a do miej s co wo œci Ka mion ka (Ste in kun zen dorf) oraz w kie run ku p³askie - go przed pola. Ten osta t ni kie ru nek by³ mo li wy dziê ki wy bu do wa niu sie ci kana³ów wod nych do pro wa dzaj¹cych wodê do zak³adów oraz do mostw. Wiek XX to da l szy roz wój zak³adów w³ókien ni czych, ko sztem któ rych na - stê pu je po wo l ny za nik ro l ni c twa i rze mios³a (ryc. 3). W tym okre sie kszta³tuje

5 Rola Pieszyckiego Potoku w kszta³towaniu krajobrazu strefy krawêdziowej Rys. 2. Lokalizacja obiektów przemys³owych i rzemieœlniczych w dolinie Pieszyckiego Po to ku pod ko niec XIX w. Fig. 2. The map of loca li za tion of in du strial ob jects in the Pie szy cki Stream valley at the end of 19th cen tu ry siê dzisiejszy uk³ad przestrzenny Pieszyc. Pieszyce rozpoczynaj¹ swój rozwój w kie run ku przed po la, gdzie g³ówn¹ osi¹ roz wo ju sta je siê li nia dro go wa Pie - szyce Dzier oniów Bielawa. Rzeka sta je siê tu po œred nim czyn ni kiem roz - woju. Krajo braz do li ny w strefie przedpola zostaje znacznie przekszta³cony, dno zajmuje zwarta zabudowa lat 60. i 70. XX wie ku oraz in fra stru ktu ra hy - dro tech nicz na m.in. ma³e zbiorniki retencyjne przy zak³adach (fot. 3). Koryto zostaje na obszarze Pieszyc ca³kowicie obudowane, co ogra ni cza pro ce sy ero zji i aku mu la cji ko ry to wej. Do mi nuj¹cym pro ce sem w sy ste mie

6 356 Janusz ach Rys. 3. Lokalizacja obiektów przemys³owych i rzemieœlniczych w dolinie Pieszyckiego Po to ku w XX w. lata 60. Fig. 3. The map of localization industrial objects in the Pie szy cki Stream val ley in 20th cen tu ry in the 60 th ye ars Fot. 3. Ma³y zbio r nik re ten cy j ny wraz z sy ste mem kana³ów do pro wa dzaj¹cych wodê do zak³adu w³ókien ni cze go w Pie szy cach Gó r nych Phot. 3. Pie szy ce Gó r ne the small tank re ten tion with sy stems of chan nel, which driving water for the textile plant

7 Rola Pieszyckiego Potoku w kszta³towaniu krajobrazu strefy krawêdziowej Pie szy c kie go Po to ku jest trans port, któ ry dziê ki obu do wie osi¹ga du ¹ prê d - koœæ i ene r giê trans po rtow¹. Dno do li ny (po wie rz ch nie te ra so we) prze kszta³ca siê je dy nie w cza sie du ych wez brañ po wo dzio wych. Przyk³adem mo e byæ po wódÿ z li pca 1997 roku, któ ra spowodowa³a zniszczenie 9 bu dyn - ków, 29 mo stów oraz usz ko dzi³a 3,5 km dróg. Ko niec wie ku XX i pocz¹tek XXI to okres upa d ku zak³adów w³ókien ni czych i zatrzymania procesu rozwoju przestrzennego Pieszyc (ryc. 4). Funkcja prze - mys³owa Pieszyckiego Potoku zanika, jednak e w dalszym ci¹gu g³ówn¹ rol¹ wody jest zaopatrywanie mieszkañców. Obecnie w Pieszycach dzia³a jedna przêdzalnia, dwie tkalnie. Zak³ady te nadal wykorzystuj¹ dawn¹ infrastrukturê hydrotechniczn¹ i wci¹ s¹ wa nym elementem w krajobrazie Pieszyc (fot. 4). Okres od XVII do ko ñ ca XX wie ku to okres prze mys³owej roli wody. Pocz¹tek wie ku XXI to ko le j ny okres, w któ rym woda Pie szy c kie go Po to ku sty mu lu je roz wój do li ny po przez po wsta wa nie in fra stru ktu ry tu ry sty cz nej oraz agro rol ni c twa. W dnie do li ny po wstaj¹ oczka wod ne, oz do b ne ka ska dy, a o pu sz czo ne zak³ady prze mys³owe po grun to w nym re mon cie zmie niaj¹ swe fun kcje u y t ko we zwiê kszaj¹c wa lo ry wi do ko we krajo bra zu. Przedstawiona po wy ej rola Pie szy c kie go Po to ku po zwa la wnio sko waæ, i od XIII do XX wie ku to woda wa run ko wa³a go spo da r czy i prze strzen ny roz - wój Pieszyc. Rozwój, który przekszta³ci³ krajobraz naturalny w krajobraz sil - Rys. 4. Lokalizacja obiektów przemys³owych i rzemieœlniczych w dolinie Pieszyckiego Po to ku na pocz¹tku XXI wie ku Fig. 4. The map of loca li za tion of in du strial ob jects in the Pie szy cki Stream valley on the be gin ning of 21th cen tu ry

8 358 Janusz ach Fot. 4. Da w ny zak³ad w³ókien ni czy; przyk³ad ty po we go ele men tu krajo bra zu do li ny Pie szy c kie go Po to ku w Pie szy cach Œro d ko wych Phot. 4. Pieszyce the textile plant as typical element in landscape of Pieszycki Stream valley nie za ntro poge nizo wany. W procesie przekszta³cania krajobrazu wyró niono trzy wa ne okre sy ja kie woda wyznaczy³a: pierwszy to okres nazwany rolno-rzemieœlniczym pocz¹tek kszta³towania krajo bra zu kul tu ro we go, dru gi to okres prze mys³owy naj bar dziej prze kszta³caj¹cy krajo braz do li ny Pie szy c kie go Po to ku, oraz trzeci, obecny okres, polegaj¹cy na dostrze eniu walorów krajobrazowych. Udzia³ wody Pie szy c kie go Po to ku w aspe kcie spo³eczno -go spoda r czym po le ga³ i po le ga na wykorzystaniu alternatywnej energii wody oraz jej w³aœci - woœci chemicznych do celów mieszkaniowo-gospodarczych, rzemieœlniczych i prze mys³owych. Za chodz¹ce zmia ny w za bu do wie dna do li ny obe j muj¹ce bu do wê ró nych urz¹dzeñ hydro tech ni cz nych poci¹ga³y za sob¹ zmia nê go spo dar ki wod nej ca³ej do li ny. Obe c nie rola Pie szy c kie go Po to ku jest na dal wa na, to on wci¹ kszta³tuje krajo braz ku l tu ro wy stre fy kra wê dzio wej Gór So wich. Literatura Go li ñ ski M., Kê sik J., Zi¹tkowski L., 2002: Pieszyce od czasów najdawniejszych do koñ - ca XX wie ku. Mo no gra fia Pie szyc, Wy daw ni c two Adam Ma r sza³ek, To ruñ: Pi jet E., Mi goñ P., Krzy sz ko wski D., 1992: Mor folo gi cz ne i geo lo gi cz ne efe kty ru chów neote kto ni cz nych w ma³ych do li nach w pó³nocno - ws chod niej czê œci Gór So wich [w:] Neo te kto nicz ne aspe kty roz wo ju geomo rfolo gicz ne go do lin rze cz nych i sto ków alu - wia l nych w stre fie Su de c kie go Usko ku Brze ne go, Przewod nik kon fe ren cji te re no wej , Uni we r sy tet Wroc³awski 1992.