Zespół autorów: Krzysztof Ostaszewski, Anna Rustecka-Krawczyk, Magdalena Wójcik

Transkrypt

1 1

2 2

3 RAPORT dla szkół i władz oświatowych Warszawy z realizacji pierwszego etapu badań p.n. Rola czynników ryzyka i czynników chroniących w rozwoju zachowań problemowych u młodzieży szkolnej. Badania warszawskich gimnazjalistów Zespół autorów: Krzysztof Ostaszewski, Anna Rustecka-Krawczyk, Magdalena Wójcik Badania wykonano w ramach grantu finansowanego przez Fogarty International Center, U.S. National Institute of Health, nr grantu 5R01 TW Korespondencję należy kierować do kierownika projektu Krzysztofa Ostaszewskiego, Pracownia Profilaktyki Młodzieżowej Pro-M, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, ul. Sobieskiego 9, Warszawa, ostasz@ipin.edu.pl. 3

4 Krzysztof Ostaszewski, Anna Rustecka-Krawczyk, Magdalena Wójcik Zakład Psychologii i Promocji Zdrowia Psychicznego Pracownia Profilaktyki Młodzieżowej Pro-M Copyright by Instytut Psychiatrii i Neurologii Warszawa 2008 Wydanie raportu finansowane z grantu 5R01 TW przyznanego przez Fogarty International Center, U.S. NIH ISBN Redakcja i korekta: Kamila Orzołek Projekt okładki, skład i druk: Aero Graf ul. Skierniewicka 21/ Warszawa 4

5 Spis treści Idee raportu Streszczenie raportu Wprowadzenie Cele badań Pytania badawcze Metoda próba ankieta wykonanie badań przedmiot badania zachowania problemowe czynniki chroniące i czynniki ryzyka Kwestie etyczne związane z prowadzeniem badań w szkołach anonimowość i bezpieczeństwo uczestników badań prawa rodziców potrzeby szkół kwestie formalne Wyniki Charakterystyka uczestników badań Rozmiary zachowań problemowych/ryzykownych Zachowania agresywne i przemoc Wykroczenia Substancje psychoaktywne Problemy szkolne Zachowania problemowe/ryzykowne a płeć Czynniki (chroniące) ograniczające liczbę zachowań problemowych Środowisko rówieśnicze Środowisko rodzinne (rodzice i starsze rodzeństwo) Środowisko szkolne i miejsce zamieszkania Posiadanie mentora Udział w życiu religijnym i w dodatkowych zajęciach/zainteresowaniach Czynniki indywidualne Stan psychiczny Czynniki (ryzyka) zwiększające ryzyko zachowań problemowych Środowisko rówieśnicze Środowisko rodzinne (rodzice i starsze rodzeństwo) Środowisko szkolne i miejsca zamieszkania Czynniki indywidualne Stan psychiczny Najbardziej znaczące czynniki chroniące i czynniki ryzyka zachowań problemowych gimnazjalistów Wybrane czynniki chroniące i czynniki ryzyka w gimnazjach publicznych i niepublicznych Podsumowanie najważniejszych wyników Wnioski i rekomendacje Piśmiennictwo Ryciny

6 6

7 Idee raportu Zestawienie najważniejszych wyników badań prowadzonych w warszawskich gimnazjach Informowanie szkół o wybranych wynikach badań prowadzonych wśród ich uczniów Dostarczanie szkołom informacji z badań pomocnych w podejmowaniu decyzji dotyczących szkolnych programów profilaktyki i wychowania, czyli działanie na rzecz łączenia nauki z praktyką Współpraca placówki badawczej (Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie) ze szkołami i władzami oświatowymi Warszawy Dotrzymanie obietnic 7

8 8

9 Streszczenie raportu Podstawowym celem badań jest ocena uwarunkowań zachowań problemowych u warszawskich gimnazjalistów. Projekt badań nastawiony jest przede wszystkim na identyfikację czynników chroniących. Czynniki chroniące to zasoby indywidualne i cechy środowiska, które kompensują bądź redukują wpływ czynników ryzyka i wiążą się z mniejszym nasileniem zachowań problemowych. W projekcie uwzględniono cztery grupy zachowań problemowych: 1) przemoc i zachowania agresywne, 2) wykroczenia i przestępstwa, 3) używanie substancji psychoaktywnych oraz 4) problemy szkolne np. wagary, negatywne oceny z zachowania. Raport prezentuje wyniki pierwszego z trzech etapów badań. Uczestnicy badań. Uczestnikami byli uczniowie klas pierwszych warszawskich gimnazjów publicznych (89% uczestników), niepublicznych (9%) oraz wychowankowie kilku ośrodków szkolno-wychowawczych dla młodzieży z zaburzeniami zachowania (2%). Badaniami objęto losowo wybraną grupę ponad 3100 uczniów (51% dziewcząt) ze 147 klas pierwszych z ponad 90 warszawskich gimnazjów. Dane zbierano za pomocą ankiety, którą uczniowie wypełniali w klasach z zachowaniem anonimowości poszczególnych osób, klas i szkół. Ankieterami były młode osoby spoza szkół. Wyniki. Przemoc. Najczęściej występującymi przejawami przemocy były bójki z kolegami w szkole (około 1/3 pierwszoklasistów przynajmniej raz w ostatnim roku wdała się w bójkę z rówieśnikami) oraz agresja słowna wobec nauczycieli (ubliżanie nauczycielom, około 20% uczniów zachowało się w ten sposób przynajmniej raz w ostatnim roku). Pierwszoklasiści z gimnazjów niepublicznych rzadziej niż ich koledzy i koleżanki uczestniczyli w bójkach grupowych z innymi grupami młodzieży oraz rzadziej brali udział w przemocy, która polegała na celowym uderzeniu lub uszkodzeniu kogoś. Wykroczenia. Najbardziej powszechnymi wykroczeniami było zniszczenie lub połamanie czegoś na terenie szkoły oraz kłopoty z policją na skutek jakiegoś wykroczenia. Podobny odsetek pierwszoklasistów z gimnazjów publicznych i niepublicznych popełniał wykroczenia (ok. 13% uczniów miało na swoim koncie celowe zniszczenie czegoś w szkole przynajmniej raz w ostatnim roku, a kłopoty z policją relacjonowało ok. 10% pierwszoklasistów). Substancje psychoaktywne. Najczęściej stosowanymi substancjami psychoaktywnymi wśród badanych uczniów były: alkohol i papierosy. Ponad połowa respondentów kiedykolwiek w życiu paliła papierosy, a około 43% pierwszoklasistów gimnazjów publicznych i około 38% uczniów z gimnazjów niepublicznych piło alkohol w okresie ostatnich 12 miesięcy. Niespełna 5% pierwszoklasistów próbowało już w swoim życiu jakiegoś narkotyku. Problemy szkolne. Najczęstszym przejawem niedostosowania do wymagań szkolnych były ucieczki uczniów z pojedynczych lekcji (w ciągu ostatnich 4 tygodni przed badaniem uciekło z lekcji prawie 20% pierwszoklasistów z gimnazjów publicznych i ponad 12% z gimnazjów niepublicznych) oraz wagary (całe dni opuszczało ponad 12% uczniów z gimnazjów publicznych i ponad 4% z gimnazjów niepublicznych). Odsetki wychowanków ośrodków szkolno- wychowawczych, którzy mieli na swoim koncie w/w zachowania problemowe, były kilka razy większe niż odsetki uczniów z gimnazjów publicznych i niepublicznych, którzy relacjonowali takie zachowania. Czynniki chroniące. Zidentyfikowano kilkanaście czynników, których występowanie jest związane z mniejszym nasileniem zachowań problemowych u pierwszoklasistów z Warszawy. Są to pozytywne wzory środowiska rówieśniczego, odpowiednie postępowanie i wsparcie rodziców, udział w praktykach religijnych, subiektywne normy przeciwne piciu, rozmowy rodziców z dzieckiem o wydarzeniach dnia codzien- 9

10 nego, dobry kontakt z ojcem, posiadanie mentora, dodatkowe zajęcia i konstruktywne zainteresowania, wsparcie starszego rodzeństwa, pozytywny stosunek do nauczycieli, przekonanie o przydatności nauki w szkole do osiągania celów życiowych, aktywna postawa sąsiadów, dobre samopoczucie. Wyniki wskazują, że najsilniejszymi czynnikami chroniącymi, związanymi z przynajmniej trzema zachowaniami problemowymi są: właściwe monitorowanie przez rodziców czasu wolnego spędzanego przez dziecko poza domem, wspieranie przez szkołę i rodziców konstruktywnych zainteresowań nastolatków i organizowanie dodatkowych zajęć oraz podtrzymywanie przez najbliższe otoczenie norm zabraniających picia alkoholu (i używania innych substancji psychoaktywnych). Czynniki ryzyka. Należą do nich przede wszystkim negatywne wzory rówieśników (picie alkoholu i używanie przez nich narkotyków), negatywne wpływy znajomych dorosłych z miejsca zamieszkania (upijanie się), konflikty i napięcia wśród domowników, negatywne wzory starszego rodzeństwa (upijanie się), problemy emocjonalne i trudności psychiczne nastolatka, skłonność do narażania swojego bezpieczeństwa (potrzeba ekscytujących wrażeń), doświadczanie przemocy fizycznej i psychicznej od rówieśników w szkole oraz akceptacja przemocy. Czynnikami ryzyka powiązanymi z największą liczbą zachowań problemowych były: indywidualnie zróżnicowana skłonność do narażania swojego bezpieczeństwa w celu uzyskania ekscytujących doznań, a także negatywne wzory rówieśnicze (picie alkoholu) oraz negatywne wzory obserwowane u znajomych osób dorosłych z miejsca zamieszkania (upijanie się). Środowiska, w których wzrastają uczniowie pierwszych klas z warszawskich gimnazjów publicznych i niepublicznych, są w dużym stopniu nasycone znaczącymi czynnikami chroniącymi. Około 60-80% pierwszoklasistów znajduje się pod parasolem istotnych czynników chroniących. Z drugiej strony, na znaczące czynniki ryzyka narażonych jest ok % pierwszoklasistów. Przewaga czynników pozytywnych jest większa w gimnazjach niepublicznych, gdzie nasycenie czynnikami chroniącymi jest wyższe, a czynnikami ryzyka niższe niż w gimnazjach publicznych. Wychowankowie ośrodków szkolno- wychowawczych są zdecydowanie bardziej narażeni na negatywne wpływy i zdecydowanie mniej chronieni niż uczniowie szkół publicznych i niepublicznych. Rekomendacje. Utrzymanie przez dwa - trzy lata nauki w gimnazjum wysokiego poziomu ochrony wymaga wspólnych wysiłków rodziców, nauczycieli i wychowawców. Największe deficyty w zakresie znaczących czynników chroniących dotyczą obszaru dodatkowych zajęć dla młodzieży i rozwijania konstruktywnych zainteresowań, a także tworzenia lokalnej sieci wsparcia działań szkoły i rodziców (angażowania sąsiadów i innych ludzi dorosłych z miejsca zamieszkania). Wyniki sugerują kilka kierunków szkolnych działań zapobiegawczych, w tym poszerzanie współpracy z rodzicami o nowe tematy, wzmacnianie pozytywnego klimatu szkoły, rozwijanie konstruktywnych zainteresowań i organizowanie dodatkowych zajęć dla młodzieży, rozwijanie pomocy specjalistycznej i interwencji wobec uczniów z grup podwyższonego ryzyka. 10

11 Wprowadzenie zachowania problemowe/ryzykowne młodzieży W okresie dorastania młodzież przejawia skłonność do zachowań niezgodnych z oczekiwaniami społecznymi. W literaturze przedmiotu określa się je jako zachowania problemowe młodzieży. Ten termin jest związany z nazwiskiem Richarda Jessora (1987), twórcy teorii zachowań problemowych. U podłoża tej koncepcji leży myślenie w kategoriach tradycyjnych norm i wartości społecznych, jakie zdaniem dorosłych powinna przestrzegać młodzież (np. normy niepicia alkoholu, wywiązywania się z obowiązków szkolnych, przestrzegania prawa). Głównym kryterium definiowania zachowań młodzieży jako problemowych jest więc odstępstwo od tradycyjnych norm i wartości przewidywanych przez społeczeństwo dla tej grupy wiekowej. Takie zachowania młodzieży prowokują rodziców, nauczycieli lub opiekunów do wyrażania dezaprobaty, podejmowania interwencji lub stosowania kar. W skrajnych wypadkach, gdy młodzi ludzie popełniają przestępstwa, dorośli uciekają się do umieszczania ich w specjalnych instytucjach opiekuńczych lub zakładach poprawczych. Do typowych zachowań problemowych młodzieży zalicza się: używanie i nadużywanie substancji psychoaktywnych (papierosy, alkohol, narkotyki, leki psychoaktywne), przedwczesną aktywność seksualną, zachowania agresywne, stosowanie przemocy, znęcanie się nad rówieśnikami, drobne przestępstwa, wykroczenia, czyny chuligańskie, wandalizm, zaniedbywanie obowiązków szkolnych, wagary, nieukończenie szkoły, ucieczki z domu. Przeciwieństwem zachowań problemowych są zachowania konwencjonalne, czyli takie, które są nastawione na podtrzymywanie w społeczeństwie tradycyjnych norm i wartości. Polegają one na pozytywnym zaangażowaniu młodzieży w działalność rodziny, szkoły, życie religijne. Do tych zachowań należą również zachowania prospołeczne (np. działalność harcerska, ekologiczna lub charytatywna itp). Wyniki wielu badań nad młodzieżą przekonują, że im wyższy poziom zachowań problemowych (np. używania substancji psychoaktywnych), tym mniej zachowań konwencjonalnych. Tak więc niekorzystny wpływ zachowań problemowych na rozwój młodzieży wyraża się między innymi w tym, że osłabiając zaangażowanie młodych ludzi w zachowania konwencjonalne, utrudnia prawidłową ich socjalizację. W ostatnich latach termin zachowania problemowe coraz częściej zastępowany jest terminem zachowania ryzykowne młodzieży (Jessor 1987). Towarzyszy temu zmiana perspektywy myślenia o tych zachowaniach. Niezgodność tych zachowań z normami społecznymi schodzi na drugi plan. Głównym kryterium definicyjnym stają się przede wszystkim zagrożenia dla zdrowia i pomyślnego rozwoju młodzieży. Młodzi ludzie pijący alkohol lub przyjmujący narkotyki nie tylko narażają się na dezaprobatę dorosłych, ale przede wszystkim narażają się na ryzyko szkód zdrowotnych i rozwojowych. Ryzyko, które może na trwałe zachwiać ich zdrowiem, karierą szkolną lub zawodową, a w konsekwencji wyraźnie pogorszyć jakość ich całego życia 1. Zachowania problemowe młodzieży mają tendencję do współwystępowania. Na przykład przedwczesnym kontaktom seksualnym młodzieży często towarzyszy picie alkoholu i palenie tytoniu, a także inne zachowania budzące zaniepokojenie dorosłych. Pojawienie się u dorastającego jednego z zachowań problemowych zwiększa ryzyko wystąpienia następnych. Przez ostatnich 30 lat zgromadzono liczne dowody potwierdzające, 1 W polskim piśmiennictwie o niektórych wybranych aspektach zachowań problemowych/ryzykownych młodzieży można przeczytać m.in. w pracach następujących autorów: Z. Gasia, A. Frączka i E. Stępień, J. Mazur, B. Woynarowskiej, K. Bobrowskiego, K. Ostaszewskiego. 11

12 że zachowania problemowe chodzą parami, a nawet trójkami lub czwórkami, czyli łączą się w syndromy zachowań problemowych Zachowania problemowe mogą być dla młodzieży sposobem osiągania pożądanych celów. Na przykład są wyrazem niezależności od rodziców i w ten sposób dają młodym ludziom poczucie autonomii. Są również symbolicznym wyrazem niechęci młodzieży wobec tradycyjnych (konwencjonalnych) norm i wartości ludzi dorosłych i w ten sposób sprzyjają tworzeniu się własnego poczucia tożsamości. Mogą być również swego rodzaju mechanizmem radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych (niepowodzeniach w nauce, w kontaktach z płcią przeciwną). W związku z tym zachowania problemowe mogą być pod pewnymi względami rozpatrywane jako jeden z elementów psychospołecznego rozwoju młodzieży. Choć przysparzają dorosłym (rodzicom, wychowawcom) wielu problemów, to niekiedy pozwalają młodym ludziom zaspokoić ich niezrealizowane potrzeby lub osiągnąć ważne dla nich cele. Zachowania problemowe młodzieży w większości przypadków mają charakter przejściowy, tzn. są ograniczone w czasie do okresu adolescencji. Tylko niewielka grupa młodzieży demonstruje trwałe zachowania antyspołeczne, czyli takie, które później są kontynuowane w życiu dorosłym. Zachowania problemowe, które przemijają wraz z dojrzewaniem, mają charakter rozwojowy. Natomiast trwałe zachowania problemowe wiążą się najczęściej ze znacznym poziomem indywidualnego nieprzystosowania, na które składają się: zaburzenia osobowości o podłożu neuropsychicznym, dysfunkcyjne środowisko rodzinne oraz duża odporność na zabiegi wychowawczo-resocjalizacyjne. 12

13 Cele Celem prezentowanych badań jest ocena rozmiarów i uwarunkowań (czynników chroniących i czynników ryzyka) zachowań problemowych młodzieży gimnazjalnej z Warszawy. Badania koncentrują się na czterech grupach zachowań problemowych młodzieży: używanie substancji psychoaktywnych, stosowanie przemocy i zachowania agresywne, zachowania niezgodne z prawem (wykroczenia), wagary i inne przejawy niedostosowania do wymagań szkoły. Świadomie zrezygnowano z badania przedwczesnych zachowań seksualnych młodzieży ze względu na bardzo młody wiek uczestników badań (ok lat) oraz niechętny stosunek do badania tej sfery życia młodzieży szkolnej u sporej grupy nauczycieli, dyrektorów szkół i rodziców. Projekt badań nastawiony jest przede wszystkim na identyfikację czynników chroniących. Czynniki chroniące to zasoby indywidualne i cechy środowiska, które kompensują bądź redukują wpływ czynników ryzyka i wiążą się z mniejszym nasileniem zachowań problemowych (Fergus i Zimmerman 2005, Ostaszewski 2005, 2006). Badanie czynników chroniących jest związane z koncepcją resilience. Ta koncepcja wyjaśnia, dlaczego niektóre dzieci, mimo że są narażone na przeciwności losu, niekorzystne warunki życia lub długotrwałe działanie silnych czynników ryzyka, rozwijają się prawidłowo i zachowują zdrowie psychiczne (Garmezy 1985, Werner 2000, Rutter 2006, Luthar 2006). Resilience jest definiowane jako wieloczynnikowy proces pozytywnej adaptacji, w którym czynniki chroniące kompensują lub redukują wpływ czynników ryzyka (Borucka i Ostaszewski, w druku). Innymi słowy, resilience jest tym, co przerywa ścieżkę prowadzącą od czynników ryzyka do zachowań problemowych lub nieprzystosowania. Pytania badawcze 1. Jakie jest rozpowszechnienie zachowań problemowych wśród uczniów pierwszych klas gimnazjów publicznych i niepublicznych? 2. Jakie czynniki psychospołeczne wiążą się z mniejszym a jakie z większym nasileniem zachowań problemowych pierwszoklasistów? 3. Które z wyłonionych czynników wiążą się z dużą liczbą różnych zachowań problemowych pierwszoklasistów? 4. Jakie jest rozpowszechnienie znaczących czynników ryzyka i czynników chroniących wśród uczniów pierwszych klas gimnazjów publicznych i niepublicznych? 13

14 14

15 Metoda Próba. Badaniami objęto losową próbę uczniów klas pierwszych z gimnazjów publicznych i niepublicznych z terenu całej Warszawy. Próba została wyłoniona na podstawie listy klas pierwszych w warszawskich gimnazjach publicznych i niepublicznych w roku szkolnym 2006/2007. Jednostką losowania była klasa szkolna. Klasy z gimnazjów publicznych i niepublicznych losowano oddzielnie. W wylosowanej próbie znalazło się łącznie 158 klas z 99 gimnazjów, w tym 131 klas z gimnazjów publicznych oraz 19 klas z gimnazjów niepublicznych. Dodatkowo (poza próbą losową) do badań została włączona grupa młodzieży uczącej się w 8 pierwszych klasach gimnazjalnych z 5 ośrodków szkolno-wychowawczych z terenu Warszawy. Ośrodki te grupują młodzież z zaburzeniami zachowania i niepowodzeniami szkolnymi. Ankieta. Kwestionariusz ankiety został przygotowany przez Zespół Pracowni Pro-M Instytutu Psychiatrii i Neurologii. Większość pytań ankiety jest polską adaptacją narzędzi stosowanych w projekcie badawczym Flint Adolescent Study, realizowanym w stanie Michigan, USA (Zimmerman i Schmeelk-Cone 2003). Pytania ankiety zaczerpnięte z narzędzi amerykańskich zostały poddane adaptacji, w ramach której sprawdzano m.in. adekwatność treści pytań do naszych warunków kulturowych, rozumienie kluczowych słów i terminów przez młodzież gimnazjalną (Ostaszewski i wsp. 2006) 2. Prawie wszystkie pytania zawierały kilkupunktowe skale odpowiedzi. Uczniowie zakreślali kółkiem wybraną odpowiedź lub zaznaczali ją innym znakiem graficznym. Przykład pytania z 5-punktową skalą odpowiedzi: Na ile prawdziwe w odniesieniu do Ciebie są poniższe stwierdzenia?: a. Dużo myślę o mojej przyszłej pracy b. Dużo myślę, jak będzie wyglądała moja kariera Całkowicie nieprawdziwe/fałszywe Otocz kółkiem wybraną przez Ciebie odpowiedź. W niewielkim stopniu prawdziwe Do pewnego stopnia prawdziwe W dużym stopniu prawdziwe Całkowicie prawdziwe Wykonanie badań. Badania przeprowadzono od początku listopada 2006 roku do końca stycznia 2007 roku. Uczniowie wypełniali anonimową ankietę w klasach. Ankieterami były osoby w wieku studenckim, niezwiązane ze szkołami, w których prowadzono badania. Dyrektorzy czterech szkół nie wyrazili zgody na badania, a około 220 uczniów nie wzięło udziału w badaniach ze względu na brak zgody rodziców. Łącznie z młodzieżą z ośrodków szkolno-wychowawczych, ankietę wypełniło 3165 uczniów (147 klas), co stanowiło ok. 82% wylosowanej próby. 2 Kilka pytań ankiety pochodziło z innych źródeł, w tym pytania o: przebywanie w towarzystwie narkotykowym (Wolniewicz-Grzelak i Ostaszewski 1983), pytania o dodatkowe zajęcia i zainteresowania oraz pytanie o doświadczanie przemocy psychicznej lub fizycznej w szkole (Czabała i wsp. 2004), pytanie o złe psychiczne samopoczucie w ostatnich 30 dniach (Center for Disease Control and Prevention 1998), rozmowy z rodzicami na temat wydarzeń dnia codziennego (EMCDDA), subiektywne normy dotyczące używania substancji psychoaktywnych (Ostaszewski i wsp. 2002) oraz narażanie swojego bezpieczeństwa dla ekscytujących przeżyć (Frączek i Stępień 1991). 15

16 Przedmiot badania Zachowania problemowe. W ankiecie uwzględniono cztery grupy pytań do pomiaru zachowań problemowych: zachowania agresywne i przemoc były mierzone za pomocą sześciu pytań dotyczących częstości różnych zachowań agresywnych w ostatnim roku przed badaniem. Na podstawie tych pytań utworzono jedną dodatkową zmienną: częsty udział w agresji/przemocy w ostatnim roku (tabela 1). wykroczenia były mierzone za pomocą dziesięciu pytań dotyczących częstości różnych zachowań niezgodnych z prawem w ostatnim roku przed badaniem. Na podstawie tych pytań utworzono jedną dodatkową zmienną: częsty udział w wykroczeniach w ostatnim roku (tabela 2). używanie substancji psychoaktywnych było mierzone za pomocą dwóch pytań o częstość palenia papierosów (w całym życiu i w ostatnich 30 dniach), dwóch pytań o częstość picia alkoholu (w ostatnim roku, w ostatnich 30 dniach), jednego pytania o częstość upijania się (w ostatnim roku) oraz jednego pytania o używanie marihuany i innych narkotyków (w całym życiu) (tabela 3). problemy szkolne były mierzone za pomocą czterech pytań: o opuszczanie pojedynczych lekcji w ciągu ostatnich czterech tygodni, o opuszczanie całych dni (wagarowanie) w ciągu ostatnich czterech tygodni, o ocenę z zachowania w ostatnim semestrze, o powtarzanie klasy kiedykolwiek w karierze szkolnej (tabela 4). Tabela 1. Rodzaje zachowań agresywnych i przemoc 1. Ubliżanie nauczycielom/opiekunom 2. Bójki z kolegami/koleżankami w szkole 3. Bójki grupowe z innymi grupami młodzieży 4. Celowe uderzenie lub uszkodzenie kogoś 5. Użycie niebezpiecznych narzędzi (np. noża) w celu wymuszenia 6. Noszenie niebezpiecznych narzędzi np. nóż, kastet itp. Częsta agresja/przemoc Przyjęte wskaźniki przynajmniej raz w ostatnim roku przynajmniej trzy lub więcej razy w ostatnim roku choć jedno z sześciu zachowań Tabela 2. Rodzaje wykroczeń 1. Kradzież rzeczy o wartości poniżej 50 zł. 2. Kradzież rzeczy o wartości powyżej 50 zł. 3. Wynoszenie rzeczy ze sklepu bez płacenia 4. Korzystanie z czyjegoś samochodu bez zgody właściciela 5. Wymontowanie czegoś z cudzego samochodu (np. lusterka, radia) bez zgody właściciela 6. Wchodzenie bez pytania do czyjegoś domu, budynku lub posesji 7. Celowe podpalenie czyjejś własności 8. Celowe zniszczenie lub połamanie czegoś w szkole (np. ławki) 9. Sprzedawanie marihuany lub innych narkotyków 10. Kłopoty z policją, bo zrobiłeś coś złego Częste wykroczenia Przyjęte wskaźniki przynajmniej raz w ostatnim roku przynajmniej trzy lub więcej razy w ostatnim roku choć jedno z dziesięciu wykroczeń Stosowanie ww. pytań do badań własnych szkół, placówek oświatowych, organizacji pozarządowych i innych organizacji lub osób wymaga każdorazowo zgody Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. 16

17 Tabela 3. Używanie substancji psychoaktywnych Przyjęte wskaźniki 1. Palenie papierosów kiedykolwiek w życiu przynajmniej 1-3 razy w życiu 2. Bieżące palenie papierosów przynajmniej 1 papieros dziennie w ciągu ostatnich 30 dni 3. Picie alkoholu w ostatnim roku przynajmniej 1-2 razy w ostatnim roku 4. Bieżące picie alkoholu przynajmniej 1-2 razy w ostatnich 30 dniach 5. Upijanie się przynajmniej 1-2 razy w ostatnim roku 6. Używanie marihuany/haszyszu lub innych narkotyków przynajmniej 1-2 razy życiu Tabela 4. Rodzaje problemów szkolnych Przyjęte wskaźniki 1. Powtarzanie klasy kiedykolwiek w życiu 2. Celowe opuszczanie pojedynczych lekcji przynajmniej 1-2 razy w ciągu ostatnich 4 tygodni 3. Opuszczanie całych dni w szkole (wagary) przynajmniej 1 dzień w ciągu ostatnich 4 tygodni 4. Negatywna ocena z zachowania nieodpowiednia lub naganna ocena na koniec ostatniego semestru Czynniki chroniące i czynniki ryzyka. Po stronie uwarunkowań zachowań problemowych młodzieży skoncentrowano się na kilku kategoriach psychospołecznych czynników chroniących i czynników ryzyka. Wybrano je z większej puli czynników kierując się siłą ich związku z zachowaniami problemowymi młodzieży: 1) pozytywne i negatywne wpływy środowiska rówieśniczego (tabela 5.), 2) pozytywne i negatywne wpływy środowiska rodzinnego (rodziców i starszego rodzeństwa) (tabela 6.), 3) pozytywne i negatywne wpływy środowiska szkolnego i środowiska zamieszkania (tabela 7.), 4) udział w życiu religijnym i dodatkowych zajęciach/zainteresowaniach (tabela 8.), 5) posiadanie mentora (tabela 9.), 6) indywidualne czynniki chroniące i czynniki ryzyka (cechy, przekonania) (tabela 10.), 7) pozytywny i negatywny stan psychiczny (tabela 11.). Wyróżnione grupy czynników są zgodne z ekologicznym modelem społecznego środowiska rozwoju człowieka U. Bronfenbrenera (1986). Model ten akcentuje wzajemny związek między rozwojem człowieka a cechami jego otoczenia społecznego (Brzezińska 2000). Stosowanie ww. pytań do badań własnych szkół, placówek oświatowych, organizacji pozarządowych i innych organizacji lub osób wymaga każdorazowo zgody Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. 17

18 Tabela 5. Pozytywne i negatywne wpływy środowiska rówieśniczego. Przyjęte wskaźniki Pytania Czynniki chroniące Negatywny stosunek kolegów/koleżanek do używania narkotyków Twoi przyjaciele myślą, że byłoby fajnie czy niefajnie gdybyś palił skręty, marihuanę bądź brał inne narkotyki? (5-punktowa skala odp.) Czynniki ryzyka Przebywanie w środowisku młodzieżowym, w którym używało się narkotyków Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło się, że byłeś w towarzystwie młodzieżowym, w którym używało się narkotyków? (5-punktowa skala odp.) Wskaźniki odpowiedzi: niezbyt fajne lub niefajne określają negatywny stosunek kolegów/koleżanek do używania narkotyków odpowiedzi: przynajmniej raz lub dwa razy w ciągu ostatniego roku Picie alkoholu (piwa lub wina) przez bliskich kolegów/koleżanki Ilu Twoich bliskich kolegów/koleżanek pije piwo odpowiedzi: wielu, większość lub wszyscy lub wino przynajmniej raz w miesiącu? (5-punktowa skala odp.) Tabela 6. Pozytywne i negatywne wpływy środowiska rodzinnego (rodziców i starszego rodzeństwa). Przyjęte wskaźniki Pytania Czynniki chroniące Rozmowy z rodzicami o wydarzeniach dnia codziennego Jak często w ciągu zwykłego tygodnia wspólnie z mamą lub tatą rozmawiacie o wydarzeniach dnia codziennego? (4-punktowa skala odp.) Wskaźniki odpowiedzi: przynajmniej 1-2 razy w tygodniu lub częściej Monitorowanie przez rodziców czasu spędzanego przez dziecko wieczorem poza domem Gdy wychodzę wieczorem moi rodzice wiedzą, odpowiedzi: przeważnie lub zawsze gdzie jestem? (5-punktowa skala odp.) Wsparcie emocjonalne mamy Mogę liczyć na wsparcie emocjonalne mojej mamy? (5-punktowa skala odp.) Dobry kontakt z tatą Mojemu tacie sprawia przyjemność słuchanie tego, co mam do powiedzenia? (5-punktowa skala odp.) Dobry kontakt ze starszym rodzeństwem Jak często Ty i Twój starszy brat (starsza siostra) robicie coś wspólnie dla przyjemności? (5-punktowa skala odp.) odpowiedzi: w dużym stopniu prawdziwe lub całkowicie prawdziwe odpowiedzi: w dużym stopniu prawdziwe lub całkowicie prawdziwe odpowiedzi: przynajmniej raz w tygodniu lub częściej Czynniki ryzyka Upijanie się przez starsze rodzeństwo Czy twój starszy brat lub starsza siostra upija się? odpowiedzi: czasami, często lub bardzo często (5-punktowa skala odp.) 18 Stosowanie ww. pytań do badań własnych szkół, placówek oświatowych, organizacji pozarządowych i innych organizacji lub osób wymaga każdorazowo zgody Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.

19 Tabela 6. cd. Pytania Konflikty wśród domowników Jak często członkowie Twojej rodziny tracą panowanie nad sobą? (4-punktowa skala odp.) Konflikty związane z piciem alkoholu przez rodziców Czy w Twoim domu zdarzają się konflikty związane z piciem alkoholu przez któregoś z rodziców? (3-punktowa skala odp.) Wskaźniki odpowiedzi: czasami lub często odpowiedzi: czasami lub często Tabela 7. Pozytywne i negatywne wpływy środowiska szkolnego i środowiska zamieszkania. Przyjęte wskaźniki Pytania Wskaźniki Czynniki chroniące Pozytywny stosunek do nauczycieli Lubię nauczycieli, którzy uczą mnie w tym roku? odpowiedzi: raczej prawdziwe lub całkowicie (4-punktowa skala odp.) prawdziwe Kontrola sąsiadów lub innych dorosłych osób z miejsca zamieszkania Gdybym robił coś złego i zauważyłby to sąsiad lub inny odpowiedź: zdecydowanie tak dorosły z mojego sąsiedztwa, prawdopodobnie powiedziałby o tym moim rodzicom? (5-punktowa skala odp.) Czynniki ryzyka Doświadczanie przemocy na terenie szkoły bądź w jej pobliżu Od początku roku szkolnego, jak często osobiście doświadczałeś przemocy (czyli byłeś ofiarą przemocy) na terenie swojej szkoły lub w pobliżu szkoły? (4-punktowa skala odp.) odpowiedzi: przynajmniej raz na miesiąc, około raz na tydzień lub codziennie Upijanie się przez znajomych dorosłych z miejsca zamieszkania Ile znasz dorosłych osób nie wliczając Twoich odpowiedzi: wielu, większość lub wszyscy rodziców lub innych dorosłych, z którymi mieszkasz którzy upijają się przynajmniej raz w tygodniu? (5-punktowa skala odp.) Tabela 8. Udział w życiu religijnym i dodatkowych znaczących zajęciach. Przyjęte wskaźniki Pytania Udział w praktykach i uroczystościach religijnych Jak często chodzisz na msze, nabożeństwa lub inne uroczystości religijne? Dodatkowe zajęcia i konstruktywne zainteresowania Czym zajmujesz się po lekcjach? (nauka języka obcego, spotkania grup kościelnych, korepetycje, gra na instrumencie, czytanie dla przyjemności, kolekcjonowanie czegoś, przynajmniej raz w tygodniu zajęcia pozalekcyjne w szkole) (odp. tak lub nie) Wskaźniki odpowiedzi: przynajmniej kilka razy w roku lub częściej odpowiedzi: przynajmniej trzy dodatkowe zajęcia pozalekcyjne spośród 7 branych pod uwagę Stosowanie ww. pytań do badań własnych szkół, placówek oświatowych, organizacji pozarządowych i innych organizacji lub osób wymaga każdorazowo zgody Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. 19

20 Tabela 9. Posiadanie mentora. Przyjęte wskaźniki Pytania Wskaźniki Posiadanie mentora, czyli dorosłej osoby (z rodziny lub spoza rodziny), która wspiera w trudnych sytuacjach życiowych Nie wliczając Twoich rodziców, czy jest w Twoim życiu osoba dorosła (z rodziny lub spoza rodziny), która wspiera Cię w różnych sytuacjach życiowych? Chodzi o kogoś, do kogo zwracałeś i zwracasz się o pomoc i radę, gdy tego potrzebujesz? (odp. tak lub nie) odpowiedź: tak (dziadkowie, inni członkowie rodziny, osoby dorosłe spoza rodziny) Tabela 10. Indywidualne czynniki chroniące i czynniki ryzyka (przekonania). Przyjęte wskaźniki Pytania Czynniki chroniące Przekonanie, że nauka pomaga w osiąganiu celów życiowych Nauka w szkole pomoże mi osiągnąć moje cele życiowe? (5-punktowa skala odp.) Wskaźniki odpowiedzi: w dużym stopniu prawdziwe lub całkowicie prawdziwe Subiektywne normy przeciwne używaniu substancji psychoaktywnych Czy Twoim zdaniem wolno Ci pić napoje alkoholowe odpowiedź: zdecydowanie nie wolno mi tego robić (np. piwo)? (5-punktowa skala odp.) Czynniki ryzyka Przekonania akceptujące przemoc Bicie się jest w porządku? (4-punktowa skala odp.) Narażanie swojego bezpieczeństwa dla ekscytujących przeżyć Jak często narażałeś swoje bezpieczeństwo będąc wieczorem poza domem, bo Cię to podniecało? (5-punktowa skala odp.) odpowiedzi: raczej się zgadzam lub zdecydowanie się zgadzam odpowiedzi: przynajmniej jeden lub dwa razy w ciągu ostatnich 6 miesięcy Tabela 11. Pozytywny i negatywny stan psychiczny. Przyjęte wskaźniki Pytania Wskaźniki Czynniki chroniące Dobre samopoczucie Poniżej jest zamieszczony zestaw kilku par przeciwnych odpowiedzi oznaczające: jestem szczęśliwy lub sobie stwierdzeń. Zaznacz na skali od 1 do 5, które ze jestem prawie szczęśliwy zdań w każdej parze jest w Twoim przypadku prawdziwe lub czy znajdujesz się gdzieś pomiędzy: Jestem szczęśliwy Jestem nieszczęśliwy (5-punktowa skala odp.) Czynniki ryzyka Doświadczanie problemów psychicznych, tj. złego samopoczucia, przygnębienia, zestresowania, problemów emocjonalnych Ile dni w ciągu ostatniego miesiąca czułeś się przygnębiony, odpowiedzi: 14 dni lub więcej zestresowany i miałeś problemy emocjonalne, czyli Twoje zdrowie psychiczne nie było dobre? (odp. od 0 do 31) 20 Stosowanie ww. pytań do badań własnych szkół, placówek oświatowych, organizacji pozarządowych i innych organizacji lub osób wymaga każdorazowo zgody Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.

21 Kwestie etyczne związane z prowadzeniem badań w szkołach Szkolne badania ankietowe, których przedmiotem są zachowania problemowe młodzieży (w tym zachowania niezgodne z prawem) napotykają na kilka problemów natury etycznej. Należy do nich przede wszystkim zadbanie o to, aby udział w badaniach nie był dla uczestników źródłem kłopotów, trudności lub strat osobistych. Do obowiązków badaczy należy m.in.: zapewnienie uczniom całkowitej anonimowości i zadbanie o właściwą ochronę otrzymanych od nich informacji, przestrzeganie praw rodziców do pełnej informacji na temat badań oraz prawa do wycofania dziecka z udziału w badaniach, zadośćuczynienie oczekiwaniom formalnym szkoły, oraz spełnienie wymagań formalno-prawnych związanych z prowadzeniem badań z udziałem młodzieży. Poprawne realizowanie tych obowiązków staje się coraz trudniejsze w gąszczu przepisów, jakie obowiązują placówki oświatowe, instytucje naukowe i zwykłych obywateli. Anonimowość i bezpieczeństwo uczestników badań. Podjęto następujące środki mające na celu zapewnienie maksymalnego bezpieczeństwa uczniów odpowiadających na pytania ankietowe dotyczące takich zachowań problemowych, jak picie alkoholu, używanie narkotyków, używanie przemocy i popełnianie wykroczeń: uczniowie nie podają swojego imienia i nazwiska, każdy uczeń ma prawo do odmowy udziału w badaniach, uczniowie oddają wypełnioną ankietę w zamkniętych przez nich kopertach, badania przeprowadzają osoby odpowiednio przeszkolone, zobowiązane do przestrzegania tajemnicy badań naukowych, są to osoby niezwiązane żadnymi formalnymi umowami o pracę ze szkołami, w których prowadzone są badania, ankiety są chronione, a dostęp do nich ma tylko zespół badawczy. Ze względu na podłużny charakter badań (badania prowadzone są przez trzy lata) przyjęto posługiwanie się osobistym kodem, który służy jedynie do łączenia ankiet tej samej osoby z pierwszego, drugiego i trzeciego etapu badania. Kod jest tworzony przez uczniów poprzez wpisanie miesiąca i roku urodzenia, dnia i miesiąca imienin oraz pierwszych dwóch liter imion rodziców. Kod nie służy do identyfikacji danych personalnych osób. Wykorzystywanie go w tym celu byłoby złamaniem zasad etycznych i tajemnicy badań naukowych. Prawa rodziców. W naszych badaniach respektowane jest prawo rodziców uczniów biorących udział w badaniu do pełnej informacji na temat celów i przedmiotu badań, oraz do odmowy udziału dziecka w badaniu: rodzice każdorazowo informowani są o badaniach i proszeni o zgodę (otrzymują list z wyjaśnieniem celu i sposobu prowadzenia badania; do listu dołączony jest formularz tzw. biernej zgody, rodzice wypełniają go tylko w przypadku braku zgody na udział dziecka w badaniu, w przypadku zgody nie muszą nic wypełniać), rodzice, którzy nie wyrażają zgody na badanie, podpisują załączony formularz i przekazują go wychowawcy klasy, uczniowie, których rodzice nie wyrażą zgody na udział dziecka w badaniu, są obecni w klasie w czasie badania, ale nie uczestniczą w badaniu. Potrzeby szkoły. Badania w szkołach prowadzone przez środowisko naukowe prowadzą niekiedy do konfliktu interesów. Przykładem konfliktu interesów jest dość często wyrażane oczekiwanie szkoły, żeby badacze udostępnili szkole wyniki zebrane od ich uczniów. Zasady, którymi kieruje się środowisko naukowe 21

22 nie dają przyzwolenia na takie postępowanie. Nie tylko dane poszczególnych uczniów są chronione tajemnicą, ale również wyniki dla poszczególnych klas i szkół. Dla celów opracowań naukowych wykorzystywane są tylko dane zbiorcze z całej badanej grupy uczniów i te są przekazywane zainteresowanym szkołom, tak jak to ma miejsce w niniejszym raporcie. Kwestie formalne. Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie jest placówką naukową, która bardzo dba o przestrzeganie zasad etycznych prowadzonych badań, w tym szczególnie o bezpieczeństwo i poszanowanie praw uczestników badań (uczniów i rodziców) do prywatności i ochrony danych osobowych. Aby jak najlepiej zadbać o poszanowanie tych praw, nasz projekt badawczy zanim jeszcze rozpoczęła się jego realizacja został poddany ocenie przez Komisję Bioetyczną Instytutu Psychiatrii i Neurologii, złożoną z kilkunastu przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych ( Ocenie Komisji podlegał sam projekt (jego cele i założenia), narzędzia badawcze (ankieta i jej poszczególne pytania), a także sposób informowania uczestników badań i ich rodziców lub prawnych opiekunów o samym badaniu (list do dyrektora szkoły, listy do rodziców itp). Nasz projekt uzyskał akceptację Komisji Bioetycznej. Ze względu na to, że nasz projekt jest finansowany przez Narodowy Instytut Zdrowia USA (Fogarty International Center, został on poddany ocenie według bardzo wysokich etycznych standardów obowiązujących w badaniach amerykańskich i uzyskał akceptację odpowiedniej komisji powołanej do ochrony praw osób uczestniczących w badaniach. Badanie jest prowadzone w porozumieniu z Biurem Edukacji Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy i Mazowieckim Kuratorem Oświaty. 22

23 Wyniki 1. Charakterystyka uczestników badań Do analiz zakwalifikowano 3103 ankiety (62 ankiety zostały odrzucone jako niewiarygodne ze względu na żarty, duże braki danych lub inne dane wskazujące na sabotowanie ankiety przez uczniów). W zdecydowanej większości (89%) uczestnikami badań byli uczniowie gimnazjów publicznych, uczniowie gimnazjów niepublicznych stanowili ok. 9%, a wychowankowie ośrodków szkolno-wychowawczych 2% całej grupy uczestników (tabela 12). W badaniach wzięła udział mniej więcej równa grupa dziewcząt (51%) i chłopców (49%), średnia wieku wyniosła 13,5 lat. Zdecydowana większość uczniów (ok. 80%) mieszkała ze swoimi rodzicami (matką i ojcem). Podobna grupa uczniów (78%) miała przynajmniej jedno rodzeństwo (siostrę lub brata). Tylko z matką mieszkało ok. 14% uczniów, a tylko z ojcem 1%. Ponad połowa uczniów gimnazjów publicznych i niepublicznych miała rodziców z wyższym wykształceniem, przy czym rodzice z wyższym wykształceniem, zarówno ojcowie jak i matki, zdecydowanie przeważali wśród uczniów gimnazjów niepublicznych. Zdecydowana większość rodziców pracowała zawodowo (ok. 83% matek i prawie 90% ojców). Lepszą niż przeciętna sytuację finansową rodziny deklarowała ponad połowa uczniów gimnazjów publicznych i prawie 80% uczniów gimnazjów niepublicznych. Tabela 12. Charakterystyka uczestników badań odsetki (%) Gimnazja publiczne Gimnazja niepubliczne Publiczne i niepub. razem Ośrodki szkolno- -wychowawcze Liczba uczniów N=2761 N=268 N=3029 N=74 Chłopcy Mieszka z obojgiem rodziców Mieszka tylko z matką , Ma rodzeństwo Wyższe wykształcenie matki 55 87*** Matka pracuje zawodowo Wyższe wykształcenie ojca 53 87*** Ojciec pracuje zawodowo 89 97*** 89,5 51 Lepsza niż przeciętna sytuacja finansowa rodziny 54 80*** Różnice znaczące między uczniami gimnazjów publicznych i niepublicznych *** p<0,001. Wszystkie różnice pomiędzy wychowankami OSW a uczniami gimnazjów publicznych i niepublicznych razem są znaczące statystycznie na poziomie p<0,001 (z wyjątkiem posiadania rodzeństwa, gdzie nie ma różnic). Wśród wychowanków warszawskich ośrodków szkolno-wychowawczych dominowali chłopcy (85%). Większość z nich powtarzała kiedyś klasę. Średnia wieku w tej grupie uczniów wyniosła 15,4 lat, czyli wychowankowie OSW uczący się w pierwszych klasach gimnazjum byli średnio o dwa lata starsi od swoich kolegów i koleżanek z pierwszej klasy zwykłego gimnazjum. Sytuacja rodzinna i społeczna wychowanków 23

24 ośrodków szkolno- wychowawczych zdecydowanie odbiegała od przeciętnej obserwowanej wśród gimnazjalistów warszawskich. Tylko ok. 1/3 wychowanków tych placówek mieszkała z obojgiem rodziców. Największa grupa mieszkała tylko z matką (46%) lub z kimś innym (14%), czyli prawdopodobnie z kimś z rodziny lub w placówce opiekuńczej. Rodzice tej młodzieży mieli w większości wykształcenie średnie lub zawodowe i tylko kilkanaście procent rodziców (matek i ojców) miało wykształcenie wyższe. Spora, bo sięgająca prawie 50% grupa rodziców tych dzieci nie pracowała zawodowo, co prawdopodobnie rzutowało niekorzystnie na sytuację finansową rodziny (tabela 12). 2. Rozmiary zachowań problemowych/ryzykownych 2.1 Zachowania agresywne i przemoc. Bójki z kolegami w szkole są najczęstszymi związanymi z przemocą zachowaniami uczniów gimnazjów publicznych i niepublicznych. Około 1/3 pierwszoklasistów wdawała się przynajmniej raz w ciągu ostatniego roku w bójkę z rówieśnikami (ryc.1). W bójki znacząco częściej wdawali się chłopcy dotyczyło to ponad 50% chłopców i 16% dziewcząt (ryc.5). Stosunkowo często uczniowie gimnazjów twierdzili, że ubliżali nauczycielom lub swoim wychowawcom. Około 20% miało na swoim koncie przynajmniej raz w roku takie zachowanie. Na kolejnych miejscach zachowań związanych z przemocą znalazły się następujące zachowania: udział w bójkach grupowych z inną grupą młodzieży, celowe uderzenie lub uszkodzenie kogoś (na tyle dotkliwie, że wymagało to opatrunku lub pomocy medycznej) oraz noszenie przy sobie niebezpiecznych narzędzi (tj. noża, kastetu lub innych). Te zachowania relacjonowało około 10% uczniów klas pierwszych gimnazjów publicznych i niepublicznych. Najrzadziej relacjonowanym zachowaniem z użyciem przemocy wśród pierwszoklasistów było używanie niebezpiecznych narzędzi w celu wymuszenia czegoś od drugiej osoby (dotyczyło to nie więcej niż 5% uczniów) (ryc.1). Pierwszoklasiści z gimnazjów niepublicznych rzadziej niż ich koledzy i koleżanki uczestniczyli w bójkach grupowych oraz rzadziej brali udział w zachowaniach, które polegały na celowym uderzeniu lub uszkodzeniu kogoś (9% uczniów gimnazjów niepublicznych w stosunku do 15% uczniów gimnazjów publicznych). Gimnazjaliści z klas pierwszych również sami doświadczali przemocy (czyli byli ofiarami przemocy fizycznej lub psychicznej) na terenie swojej szkoły lub w jej pobliżu. Ponad 40% pierwszoklasistów z gimnazjów publicznych i ponad 32% z gimnazjów niepublicznych choć raz w ostatnich dwóch, trzech miesiącach doświadczyło przemocy (ryc. 1). Wszystkie analizowane zachowania związane z przemocą były zdecydowanie bardziej rozpowszechnione wśród uczniów skierowanych do ośrodków szkolno- wychowawczych. Odsetki uczniów z tych ośrodków, którzy angażowali się w przemoc były od 2 do 5 razy wyższe niż w gimnazjach publicznych lub niepublicznych (ryc.1). 2.2 Wykroczenia. Najczęstszym wykroczeniem popełnianym przez pierwszoklasistów z gimnazjów publicznych i niepublicznych było celowe zniszczenie lub połamanie czegoś w szkole (np. ławki) (ryc.2). Na taką odpowiedź wskazało około 13% uczniów klas pierwszych z gimnazjów publicznych i niepublicznych. Stosunkowo częste wśród uczniów pierwszych klas gimnazjów były również wchodzenie bez pytania na czyjąś posesję oraz kłopoty z policją dotyczyło to 11% pierwszoklasistów z gimnazjów publicznych i prawie 8% z gimnazjów niepublicznych. Również spora grupa uczniów odpowiedziała, że zdarzyło im się wynieść coś ze sklepu bez płacenia takie zachowanie zdarzyło się prawie 10% badanych uczniów z gimnazjów publicznych i ponad 7% uczniów z gimnazjów niepublicznych. Drobne (rzeczy do wartości 50 zł) i większe 24

25 kradzieże (rzeczy o wartości większej niż 50 zł) zdarzyły się ponad 10% pierwszoklasistów z gimnazjów publicznych i prawie 7% z gimnazjów niepublicznych. Takie wykroczenia jak: wymontowywanie lub zabieranie czegoś z cudzego samochodu (np. lusterka lub radia) bez zgody właściciela, korzystanie z samochodu nienależącego do nikogo z rodziny bez pozwolenia właściciela oraz sprzedawanie marihuany lub innych narkotyków, pierwszoklasiści z Warszawy popełniali znacznie rzadziej. Dotyczyło to nie więcej niż 3% uczniów (ryc. 2). Podobny odsetek pierwszoklasistów z gimnazjów publicznych i niepublicznych popełniał wykroczenia. Odsetki uczniów skierowanych do ośrodków szkolno-wychowawczych, którzy popełniali w/w wykroczenia, były kilka razy większe niż odsetki uczniów popełniających wykroczenia z gimnazjów publicznych i niepublicznych (ryc.2). 2.3 Substancje psychoaktywne. Alkohol był najczęściej stosowaną substancją psychoaktywną wśród uczniów klas pierwszych warszawskich gimnazjów (ryc.3). Prawie 43% pierwszoklasistów gimnazjów publicznych i prawie 38% gimnazjów niepublicznych piło alkohol w okresie ostatnich 12 miesięcy. Ponad 20% badanych uczniów z gimnazjów publicznych i prawie 14% z gimnazjów niepublicznych piło alkohol w ostatnich 30 dniach. Około 13% pierwszoklasistów z gimnazjów publicznych i prawie 6% z gimnazjów niepublicznych upiło się przynajmniej raz w ciągu ostatniego roku piwem, winem lub wódką. Prawie połowa pierwszoklasistów z gimnazjów publicznych i niepublicznych kiedykolwiek w życiu paliła papierosy. W ciągu ostatniego miesiąca paliło prawie 10% pierwszoklasistów z gimnazjów publicznych i ponad 3% z gimnazjów niepublicznych, przy czym prawie 5% gimnazjalistów ze szkół publicznych paliło papierosy okazjonalnie, a 2,5% regularnie. Odsetki palących gimnazjalistów ze szkół niepublicznych były nieco niższe. Najrzadziej stosowaną substancją psychoaktywną były narkotyki. Prawie 5% uczniów klas pierwszych gimnazjów publicznych i 2,5% gimnazjów niepublicznych kiedykolwiek w życiu używało narkotyków (ryc.3). Pierwszoklasiści z gimnazjów niepublicznych znacząco rzadziej upijali się niż ich koledzy/koleżanki z gimnazjów publicznych (6% do 13%). Wszystkie analizowane zachowania związane z używaniem środków psychoaktywnych (papierosów, alkoholu, narkotyków) były zdecydowanie bardziej rozpowszechnione wśród wychowanków ośrodków szkolno-wychowawczych. Rozmiary używania substancji psychoaktywnych wśród tych wychowanków były kilka razy większe niż wśród uczniów gimnazjów publicznych i niepublicznych (ryc. 3). 2.4 Problemy szkolne. Wśród uczniów pierwszych klas gimnazjów publicznych i niepublicznych najczęstszym problemem związanym z przestrzeganiem obowiązków szkolnych były ucieczki z pojedynczych lekcji i całodniowe wagary. Z pojedynczych lekcji w ciągu ostatnich 4 tygodni przed badaniem uciekło prawie 20% pierwszoklasistów z gimnazjów publicznych i ponad 12% z gimnazjów niepublicznych. Natomiast ponad 12% uczniów z gimnazjów publicznych i ponad 4% z gimnazjów niepublicznych opuszczało całe dni (wagarowało). Ponad 4% uczniów gimnazjów publicznych oraz 1% pierwszoklasistów z gimnazjów niepublicznych przynajmniej raz w swojej karierze szkolnej powtarzało klasę. W ostatnim semestrze nieodpowiednią bądź naganną ocenę z zachowania, według danych pochodzących od uczniów, otrzymało 3,5% pierwszoklasistów z gimnazjów publicznych i prawie 1% z gimnazjów niepublicznych (ryc.4). Wszystkie analizowane problemy szkolne znacząco rzadziej występowały w gimnazjach niepublicznych, czyli uczniowie z tych szkół znacznie rzadziej niż ich koledzy z gimnazjów publicznych powtarzali kiedykolwiek klasę, wagarowali, opuszczali pojedyncze lekcje oraz otrzymali na koniec semestru ocenę nieodpowiednią bądź naganną. 25