ZIELEŃ JAKO ELEMENT WSPÓŁCZESNEGO MIASTA I JEJ ROLA W PRZESTRZENIACH PUBLICZNYCH POZNANIA

Transkrypt

1 P O L I T E C H N I K A P O Z N A Ń S K A W Y D Z I A Ł A R C H I T E K T U R Y ZIELEŃ JAKO ELEMENT WSPÓŁCZESNEGO MIASTA I JEJ ROLA W PRZESTRZENIACH PUBLICZNYCH POZNANIA P R A C A D O K T O R S K A MGR INŻ. ARCH. KAROLINA SOBCZYŃSKA PROMOTOR: DR HAB. INŻ. ARCH. TERESA BARDZIŃSKA-BONENBERG, PROF.PP Poznań 2014

2 Pani promotor dr hab. inż. arch. Teresie Bardzińskiej-Bonenberg, prof. PP serdecznie dziękuję za cenne uwagi, cierpliwość, życzliwość i poświęcony mi czas

3 Spis treści I. WSTĘP I. 1. Wprowadzenie. 4 I. 2. Geneza pracy... 6 I. 3. Uzasadnienie podjęcia tematu... 7 I. 4. Cel pracy i tezy pracy. 9 I. 5. Stan badań I Kompozycja urbanistyczna, budowa formy, przestrzeń publiczna, percepcja, a zieleń I Współczesna klasyfikacja zieleni miejskiej rozbieżności I Zarys prawny pojęcia tereny zieleni. Konsekwencje przestrzenne wynikające ze stosowanej w Polsce terminologii i stereotypu planowania terenów zieleni. 27 I Współczesne tendencje w projektowaniu zieleni miejskiej I. 6. Stosowana terminologia.. 32 I. 7. Zawartość i schemat pracy. 35 I. 8. Obszar badań i zakres merytoryczny pracy. 38 I. 9. Metoda pracy i zastosowane metody badawcze II. ROLA ZIELENI W MIEŚCIE WSTĘP DO ANALIZY II. 1. Percepcja przestrzeni miejskiej jako wytyczna kształtowania kompozycji miasta i zieleni 44 II Czynniki wpływające na percepcję środowiska. Rola form zieleni II Hierarchia elementów środowiska zurbanizowanego. Rola form zieleni.. 52 II Miasto-środowisko jako miejsce II. 2. Psychologia środowiskowa jako ważny aspekt projektowania kompozycji architektonicznej i form zieleni.. 56 II Środowisko przestrzenne a zachowania człowieka. Wpływ zieleni na jakość przestrzeni miejskich.. 57 II Fizyczne i psychologiczne czynniki stresotwórcze w środowisku miejskim. Rola zieleni w ich redukcji. 57 II Wpływ kształtu przestrzeni na generowanie różnych stanów emocjonalnych człowieka w jego otoczeniu II Wpływ zieleni na jakość przestrzeni miejskich i jakość życia mieszkańców 62 II Od terytorialności i indywidualizacji przestrzeni do identyfikacji z miejscem i tworzenia indywidualnego charakteru miasta.. 64 II. 3. Doznania a scenografia przestrzeni miejskich. Rola form zieleni II. 4. Formy i funkcje zieleni w mieście II Budowa i cechy przestrzenne podstawowych form zieleni miejskiej 75 II Funkcje zieleni w mieście. Wielofunkcyjność 78 III. FORMY ZIELENI W KOMPOZYCJI PRZESTRZENNEJ ANALIZA III. 1. Budowa formy i jej postrzeganie na przykładzie zieleni III. 2. Formy zieleni jako elementy kompozycji urbanistycznej. 105 III. 3. Zieleń w panoramach miast. 121 III. 4. Obiekt jako synteza formy architektonicznej i zieleni IV. CZŁOWIEK I ZIELEŃ W MIEŚCIE WNIOSKI. 133

4 V. ANALIZA ZIELENI W PRZESTRZENIACH PUBLICZNYCH POZNANIA V. 1. Wprowadzenie do badań V. 2. Badania sondażowe dotyczące wyboru do badań przestrzeni publicznych Poznania. 137 V. 3. Badania sondażowe dotyczące oceny form zieleni występujących w przestrzeniach publicznych Poznania V. 4. Zestawienia wyników badań tabele zbiorcze. Porównanie funkcji, jakie pełni zieleń w badanych przestrzeniach publicznych Poznania VI. ZIELEŃ W PRZESTRZENIACH PUBLICZNYCH POZNANIA WNIOSKI VII. LITERATURA VII.1. Spis pozycji książkowych VII.2. Źródła VII.3. Dokumenty VIII. SPIS ILUSTRACJI VIII.1. Spis rysunków i fotografii VIII.2. Spis tabel IX. STRESZCZENIE/SUMMARY X. ANEKS. WZORY ANKIET

5 I. WSTĘP. I. 1. WPROWADZENIE Przestrzeń to, co nas otacza, trzy wymiary i czas. Przestrzeń, w której żyjemy jest w części lub w całości zaplanowana przez człowieka. Przestrzenią w całości zaplanowaną i zaprojektowaną jest miasto (przestrzeń urbanistyczna). Planowanie przestrzenne jest podejmowaniem decyzji o kształcie i kompozycji przestrzeni. Na temat zasad kompozycji architektonicznej powstało w ciągu stuleci wiele prac. Planowaniu miast również poświęcono niemało uwagi, powstawały wzorcowe modele miast (szachownicowe, geometryczne, centryczne). Trzeci wymiar, kompozycja przestrzenna, wpływa najdobitniej na doznania uczestników przestrzeni. Podstawą projektowania kompozycji miasta powinna być wieloaspektowa wiedza o człowieku, jego uwarunkowaniach percepcyjnych i behawioralnych oraz jego predyspozycjach psychicznych. Zatem architekt kształtujący kompozycję przestrzenną w mieście, w tym kompozycję zieleni powinien poprzez swoje decyzje, świadomie tworzyć możliwości dla realizacji potrzeb i celów człowieka. Nie ma wątpliwości, że estetyka i różnorodność krajobrazu przestrzennego jest potrzebna dla psychicznego i społecznego zdrowia jego uczestników [Wallis, 1977, s. 70] Rozpatrując miasto pod kątem jego społecznej atrakcyjności można stwierdzić, że decyduje o niej kompozycja przestrzenna. Atrakcyjność przestrzeni publicznych miasta decyduje o doznaniach i zachowaniach ludzi w nich przebywających. Projektując przestrzeń miejską, wpływając na doznania odbiorców, warto używać jako elementów kompozycji przestrzennej nie tylko form architektonicznych, ale również form zieleni. Dotychczas zieleń była traktowana jako jeden z wielu członów układu przestrzennego, jakim jest miasto. Najbardziej docenianymi jej funkcjami w mieście były: funkcja ekologiczna, zdrowotna i wypoczynkowa (realizowane w postaci parków, skwerów, alei itp.). W projektowaniu urbanistycznym zieleń ujmowano we wskaźniki dotyczące jej wymaganej, biologicznie czynnej powierzchni w danych obszarach miasta. Tego typu podejście do tematu spowodowało pomijanie zagadnień zieleni w kompozycji przestrzennej, gdzie dominującą, (niemal wyłączną) rolę pełniły formy architektoniczne. Z punktu widzenia formy przestrzeni miejskich, zieleń traktowano jako mało ważne uzupełnienie zabudowy. Zagadnienia projektowania zieleni na kierunkach specjalistycznych ograniczają się do projektowania terenów zieleni w postaci parków, skwerów i innych obszernych układów. Dziś te zagadnienia w odniesieniu do współczesnych miast stają się coraz bardziej nieaktualne. Kurczenie się terenów zieleni miejskiej, brak miejsca na zakładanie nowych, skłania do poszukiwań nowych 4

6 rozwiązań. Zdaniem autorki w zwartej tkance miejskiej zabudowy zawsze można znaleźć miejsce na pojedyncze formy zieleni wprzęgnięte w kompozycję architektoniczną. W przestrzeniach dzisiejszego miasta, w wyniku niekontrolowanego rozrostu zabudowy dotychczas stosowane systemy zieleni (pasmowe, pierścieniowe, plamowe, itp.) kurczą się znacznie a nawet całkiem zanikają, a organizowanie nowych obszarów zieleni blokuje czynnik ekonomiczny 1. W obecnej sytuacji zaistniała potrzeba zmiany dotychczasowej polityki projektowania zieleni w przestrzeniach miejskich. Zbigniew K. Zuziak analizując strategie ożywiania przestrzeni śródmiejskiej wskazuje na konieczność przywrócenia decyzjom kompozycyjnym właściwej rangi wśród ustaleń planów zagospodarowania przestrzennego [Zuziak, 1996, s. 133]. Formy zieleni są elementami, które mogą ożywić i odnowić przestrzenie miejskie, szczególnie przestrzenie publiczne, będące wizytówkę każdego miasta. We współczesnym mieście odpowiednio wprowadzana zieleń może znacząco wpłynąć na istniejącą kompozycję przestrzenną. Według autorki wprowadzanie form zieleni do przestrzeni publicznych zwartej tkanki miejskiej powinno odpowiadać podobnym regułom i zasadom kompozycyjnym, jak wprowadzanie form architektonicznych. W pracy zaprezentowano spojrzenie na formy i kompozycje zieleni z punktu widzenia ich odbioru w całości kompozycyjnej, jaką jest miasto. Współczesne przestrzenie miasta w wyniku niekontrolowanego rozwoju 2, błędnych decyzji planistycznych oraz wszechobecnych, dominujących ekranów reklamowych, stały się stresujące, sztuczne, bez przemyślanej skali, zunifikowane, bez wyrazu i klimatu. W wyniku nieczytelnej kompozycji i skali wywołują narastające poczucie zatłoczenia, reakcje unikania kontaktów międzyludzkich, rzadziej uczucie przyjemności, satysfakcji i odprężenia. W rozprawie uznano formy zieleni za narzędzie planistyczne służące rewitalizacji przestrzeni publicznych miast jako tych, które wpływają najbardziej na wizerunek całego miasta. Autorka proponuje polepszenie jakości przestrzeni publicznych miasta poprzez poprawę ich kompozycji przestrzennej i podniesienie walorów estetycznych i komfortu przebywania w nich przy pomocy stosunkowo taniego narzędzia planistycznego, jakim są formy zieleni. Wzrost atrakcyjności i jakości przestrzeni śródmiejskich ma również znaczenie w kształtowaniu obyczajów i zachowań społecznych. Według Wallisa A. [1977, s. 72] układy urbanistyczne i poszczególne budowle posiadają własne społeczne oblicze i brzmienie emocjonalne. Obcowanie z nimi kształtuje wartości światopoglądowe. Zapewniając odpowiednią jakość przestrzenną zarówno mieszkańcom jak odwiedzającym można polepszyć standard ich życia i poniekąd kierunkować ich zainteresowania czy preferencje. 1 Zuziak [1996] stwierdza, że zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym postrzegane są często w kategoriach nazbyt wąsko pojmowanych korzyści ekonomicznych, co może stać się źródłem zagrożeń dla przestrzeni społecznej i kulturowej dzisiejszych śródmieść. 2 Andrzej Basista w książce Betonowe dziedzictwo. Architektura w Polsce czasów komunizmu przedstawia historię architektury polskiej czasów komunizmu, omawia jej podłoże: ramy prawne, rolę władz, projektantów, inwestorów, wykonawców i użytkowników. 5

7 Odpowiednio kształtowane i wprowadzane nasadzenia zieleni mogą podkreślać dominanty architektoniczne, stanowić dla nich tło, kierować na nie wzrok obserwatorów, czyniąc w ten sposób układy urbanistyczne bardziej wyrazistymi i ciekawszymi. Wchodząc w skład układów architektonicznych, wpływając na ich kompozycję, zieleń może podkreślać ich wartości, maskować i łagodzić skutki błędnych rozwiązań urbanistycznych. Za pomocą form zieleni można naprawiać przestrzeń urbanistyczną, wpływać na jej odbiór i podnosić zarówno fizyczny jak i psychiczny komfort przebywania w niej I. 2. GENEZA PRACY Do podjęcia tematu roli zieleni w kompozycji współczesnego miasta, jego społecznej atrakcyjności skłoniły autorkę obserwacje przestrzeni miejskich w Polsce, zwłaszcza w Poznaniu i za granicą. Zwiedzając śródmieścia miast Europy doznaje się uczuć przyjemności i relaksu nie tylko za sprawą z okazałych obiektów, wysokiej jakości materiałów budowlanych, ale zależą one też od kształtu otoczenia, ładu przestrzennego, jasnej, czytelnej kompozycji, w której ważną rolę odgrywają formy zieleni współtworzące z architekturą przestrzenną całość. Porównując polskie miasteczka i miasta z miastami Europy zachodniej zauważyć można uderzające różnice dotyczące sposobu wykorzystania i mnogości zastosowania form zieleni w ich przestrzeniach. Zieleń w różnych formach jest tam nieodłączną częścią architektury, żywą i wieloaspektową atrakcją przestrzeni publicznych oraz prywatnych. Śródmieście ze swoją architekturą historyczną i współczesną posiada swoisty klimat i tworzy arenę dla życia społecznego. Właśnie tam odczuwa się najsilniej indywidualny charakter miasta, jego rytm życia. Przestrzenie śródmiejskie powinny być szczególnie atrakcyjne, by odwiedzający je ludzie odczuwali przyjemność z samego faktu przebywania w nich. Wymagania współczesnych mieszkańców i turystów różnią się od dawnych, gdy dostępność terenów zieleni i kontakt z zielenią mógł być zrealizowany na krótkim spacerze za mury miasta lub za rogatki. Skala miasta współczesnego, sposób życia mieszkańców i wymagania stawiane jego przestrzeniom, powodują, że kontakt z zielenią musi mieć inny charakter niż dawniej, a jej rozmieszczenie wymaga starannych przemyśleń. Takim miastem jest Poznań, gdzie mimo istniejącej w jego przestrzeni zieleni nie odczuwa się jej obecności, nie służy ona mieszkańcom ani turystom. W pracy autorka zwraca uwagę również na pojedyncze formy zieleni, które umiejętnie wprowadzone do zwartej tkanki miejskiej śródmieścia mogą poprawić jakość i walory kompozycyjne przestrzeni a tym samym wpłynąć na poziom atrakcyjności miasta. Rozważania J. Żórawskiego [1973] nad formą architektoniczną, ukazujące wpływ kształtu elementów przestrzennych na percepcję, stały się inspiracją do podjęcia badań nad oddziaływaniem form zieleni, które są z punktu widzenia percepcji równie ważnymi elementami kompozycji przestrzeni. 6

8 I. 3. UZASADNIENIE PODJĘCIA TEMATU Przestrzeń miasta jest areną dla rozgrywania wielu interesów różnych grup: inwestorów, deweloperów, lokalnej administracji. Jednym z najcenniejszych zasobów aglomeracji, o który konkuruje wielu użytkowników jest teren. Z nim związana jest rywalizacja o przestrzeń, co owocuje skutkami przestrzennymi i środowiskowymi [Bonenberg W. 2011, s. 8]. Tereny zieleni na ogół w tej grze przegrywają, stanowiąc niedochodowy element powierzchni miast, będąc często pozostałością z rozdysponowania istniejących terenów na cele budowlane. Powodem tego jest zbyt niska ranga zieleni w teorii, a szczególnie w praktyce urbanistycznej. Przy opracowywaniu planów zagospodarowania przestrzennego zieleń traktowana jest marginesowo, a w realizacji często mało profesjonalnie. Prawie w ogóle nie wspomina się o kompozycyjnej roli form zieleni w projektowanych układach urbanistycznych. Nie postrzega się tej problematyki jako istotnej, a do działań w tym zakresie i rozważań nie zmuszają żadne formalne zasady i akty prawne. W planach zagospodarowania przestrzennego problematyka kształtowania układów zieleni w miastach jest podejmowana raczej hasłowo a funkcje zieleni w przestrzeni miejskiej, szczególnie ich wartości kompozycyjne nie są wystarczająco doceniane. Istotne jest by dostrzec znaczenie form zieleni w przestrzeni miasta i zacząć je traktować jako ważne elementy kompozycyjne, decydujące o jakości przestrzeni publicznych miasta. W procesie projektowania urbanistycznego i architektonicznego zieleń zazwyczaj traktowana jest jako odrębna struktura, której celem jest m.in.: oprawa i tworzenie przestrzeni dla rekreacji i funkcji zbliżonych np. dojść pieszych, dróg rowerowych, itp. polepszenie klimatu wnętrz urbanistycznych: wpływ na przepływ, czystość i wilgotność powietrza, na temperaturę, tłumienie hałasu, zacienienie, itd. Przepisy prawa budowlanego, nakazujące wznoszenie budynków o żądanej wysokości, określające intensywność zabudowy terenu pozostawiają wąskie pole manewru dla kompozycji przestrzennej. Teren przeznaczony na zieleń wśród zabudowy zastąpiono hasłem powierzchni biologicznie czynnej. Następstwem takiego procesu planowania jest m in. brak zieleni o znacznej masie liści. Współczesne normatywy sprawiają, że w tkance miejskiej poświęca się więcej uwagi pojedynczym obiektom niż kompozycji urbanistycznej. W wyniku tego zieleń w zabudowie najnowszej ogranicza się do form wtórnych w stosunku do architektury. Współwystępując z architekturą i odgrywając ważną rolę w założeniach urbanistycznych, zieleń podlega tym samym regułom percepcji, co architektura. Integracja układów architektonicznych i zieleni tworzy przestrzeń zmienną w czasie (noc-dzień, zima-lato), oddziałującą kolorem i różnorodną fakturą, posiadającą zmienny zapach i dostarczającą wrażeń słuchowych (szum liści, śpiew ptaków). Te elementy nie są brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji projektowych, choć w ocenie użytkowników przestrzeni zurbanizowanych są istotne. 7

9 Można przyjąć, że znaczna część doznań czasowych, chwilowych i ulotnych w mieście pojawia się za sprawą zieleni. Rola zieleni w kompozycji urbanistycznej i w kreowaniu wizji architektury historycznej i najnowszej jest głównym motywem podjęcia tematu pracy. We współczesnym mieście zieleń jest najtańszym środkiem i łatwym narzędziem niosącym możliwość poprawy jego kompozycji i atrakcyjności. Niestety narzędzie to w polskich miastach jest rzadko stosowane. Charles Landry [2013, s.252] uważa, że urbanistykę zabija brak - rzekomo nieopłacalnych inwestycji w infrastrukturę publiczną. Wg autorki obecne ujmowanie zieleni jako terenów w projektowaniu przestrzeni centrum współczesnego miasta jest coraz trudniejsze do zrealizowania, ponieważ w centrum brakuje wolnych obszarów lub są one zbyt cenne pod tego typu inwestycje. Podobnie jak inne polskie miasta, przykład Poznania uważanego niegdyś za zielone miasto unaocznia tę tendencję. Tereny zieleni w Poznaniu kurczą się, dotyczy to zarówno centrum miasta i dzielnic mieszkaniowych, przestrzeni publicznych jak i półprywatnych na przykład poprzez likwidację funkcjonujących w dzielnicach mieszkaniowych w poprzednim stuleciu przedogródków na rzecz miejsc parkingowych 3. Powierzchnia zieleni zanika, podobnie jak sposób jej użytkowania. [Bardzińska-Bonenberg, ]. Stąd wyniknęło podjęcie tematu kompozycyjnych form zieleni, wpływających na atrakcyjność przestrzeni publicznych. W literaturze rzadko wspomina się o nasadzeniach o funkcji kompozycyjnej w zwartej zabudowie miasta. Istnieje, więc potrzeba zmiany stosunku do problematyki zieleni miejskiej i rozszerzenia jej zakresu o ważną rolę w kompozycji urbanistycznej i w podnoszeniu wieloaspektowej atrakcyjności miasta. Ponadto zagadnieniem niedocenianym przez urbanistów i rzadko wykorzystywanym w praktyce jest wielofunkcyjność zieleni. Wykorzystanie tej cechy można zauważyć na przykład w Paryżu. Reprezentacyjne Pola Marsowe obsadzone zielenią pełniącą rolę kompozycyjną założenia urbanistycznego z ważną dominantą wieżą Eiffla. Pełnią również rolę komunikacyjną oraz wypoczynkowo-rekreacyjną. Osiągnięto to poprzez nasadzenie odpowiednio ukształtowanych form zieleni, dobór nawierzchni nadających się do uprawiania joggingu, jazdy na rowerze i spacerów oraz ustawienie ławek, koszy na śmieci, itd. W Polsce rzadko zdarza się by reprezentacyjna aleja w centrum miasta tworząca reprezentacyjne założenie kompozycyjne służyła jednocześnie rekreacji. Kolejnym istotnym problemem dotyczącym zieleni jest odpowiedź na pytanie, kto powinien projektować jej formy w reprezentacyjnych przestrzeniach publicznych miasta, w zastanym kontekście kompozycyjnym. Już Władysław Czarnecki zwracał uwagę na rolę urbanisty, który według niego powinien znać zasady projektowania zieleni, aby mógł ze specjalistami z tej dziedziny znaleźć wspólny język przy uzgadnianiu projektów. W nasadzeniach takich jak skwery, klomby, parki, 3 Bardzińska-Bonenberg T. w artykule Zmiany pojęcia nowoczesności w budownictwie mieszkaniowym w XXw. Na przykładzie zespołu Maa Johowa w Poznaniu przedstawia przekształcenia zespołu mieszkaniowego w stosunku do pierwotnego układu w świetle zmian własnościowych i społecznych. Wg autorki wraz z zanikaniem powierzchni zieleni zespołu, zanika sposób jej użytkowania, tj. możliwość poruszania się wszystkich mieszkańców po całym podwórzu wewnątrz kwartału, co zmienia istotę koncepcji urbanistycznej [2012, s.25]. 8

10 bulwary, rola architekta krajobrazu jako projektanta jest bezdyskusyjna. Jednak w projektowaniu zieleni w istniejących założeniach kompozycyjnych przestrzeni publicznych miasta zdaniem autorki nadrzędna rolę powinien pełnić architekt jako specjalista od kompozycji przestrzennej. Powinien on decydować o kształcie, wielkości i kompozycji form zieleni, a współpracujący architekt krajobrazu być odpowiedzialnym za dobór odpowiednich gatunków roślinności. Takie działanie może uchronić przed sytuacją, w której układ zieleni istnieje w oderwaniu od kompozycji architektonicznej. Projektant twórca musi projektować kompozycję urbanistyczną z użyciem wszystkich jej elementów, w tym też zieleni. W żadnej innej dziedzinie życia miejskiego nie pojawiają się tak intensywne widoczne inicjatywy prywatne, usankcjonowane tradycją, jak kwiaty w oknach i na balkonach czy prywatnie aranżowane i utrzymywane przedogródki przy blokach. Widoczna jest i uderzająca intensywność społecznych zachowań i jednoczesna bezradność czynników administracyjnych, które z urzędu kształtowaniem obrazu miasta powinny się zajmować. Jest to kolejny istotny powód, dla którego temat zieleni w mieście wymaga dokładnego rozeznania. Landry [2013, s.41] traktuje ludzi jako aktywa, zwraca szczególną uwagę na siłę sprawczą kreatywnego społeczeństwa połączoną z kreatywną polityką władz miasta. O tym jak ważną rolę spełnia zieleń w mieście świadczą wielokierunkowe badania, a wśród nich badania nad gatunkami zieleni, dzięki którym cele określone przez inne dziedziny nauki mogą być osiągnięte. W literaturze na temat planowania przestrzennego jest niewiele pozycji traktujących o kompozycyjnej funkcji zieleni w przestrzeniach współczesnego miasta w aspektach percepcyjnych i behawioralnych. W tej sytuacji temat form zieleni jako elementów podnoszących walory kompozycyjne współczesnego miasta oraz jego atrakcyjność wydaje się obiektywnie istotny. I. 4. CEL PRACY I TEZY PRACY Celem niniejszej pracy jest pokazanie zieleni jako elementu dającego możliwość poprawy walorów kompozycyjnych przestrzeni współczesnego miasta i ich jakości. Autorka skupia się na przedstawieniu i przeanalizowaniu sposobów wykorzystania nawet pojedynczych form zieleni do tworzenia przestrzeni przyjaznych i pozytywnie oddziałujących na ich użytkowników. Rezultatem tych działań może być tworzenie nowej jakości przestrzeni, szczególnie śródmiejskich, które posiadają największe znaczenie dla miasta. Można, więc stwierdzić, że podniesienie jakości przestrzeni publicznych przez integrację układów architektonicznych z odpowiednimi dla nich formami zieleni może wpłynąć na poziom atrakcyjności całego miasta. Rozwój psychologii środowiskowej przyniósł nowe spojrzenie na relacje człowiek-przestrzeń. Coraz mocniej odczuwalna jest potrzeba złożoności i wielorakości formy, a także przemieszania różnorodnych funkcji w przestrzeni miejskiej [Wejchert, 1984, s.11], [Sobczyńska, 2007]. Przestrzeń otaczająca człowieka powinna być swoistym dziełem sztuki, bo podobnie jak ono wpływa na jego stan psychiczny [Wejchert, 1984, s.21]. Głównym celem pracy jest pokazanie możliwości 9

11 wykorzystania form zieleni jako narzędzia uatrakcyjniania i podwyższania walorów kompozycyjnych oraz jako instrumentu krystalizacji przestrzenno-społecznej miejskich przestrzeni. Zieleń jako element kompozycyjny przestrzeni miasta, jako narzędzie planistyczne powinno znaleźć swoje stałe i ważne miejsce w planowaniu przestrzennym, w procesach rewitalizacji, opracowywanych w oparciu o zasady zrównoważonego rozwoju. Analiza podjęta w pracy ma za zadanie między innymi ukazać znaczenie i przydatność form zieleni jako elementów kompozycyjnych, wpływających na odbiór przestrzeni miejskich i wywołujących pozytywne doznania. Celem drugim jest wykazanie wielofunkcyjności zieleni. Nacisk położono na pokazanie jej funkcji kompozycyjnej jako jednego z podstawowych składników (obok architektury) języka kształtowania przestrzeni. Zmierza to do konstatacji, że projektując przestrzeń urbanistyczną, jej kompozycję, powinno się traktować formy zieleni i architektury w ten sam sposób, jako równoważne elementy. Niniejsza praca ma również za zadanie zwrócić uwagę na fakt, że zasady percepcji przestrzeni powinny być wytycznymi dla projektowania zieleni w mieście, a osiągnięcie atrakcyjności przestrzeni publicznych miasta jest możliwe dzięki uwzględnieniu tych zasad i predyspozycji psychicznych człowieka. Analiza form zieleni pod względem percepcji pozwala określić problemy oraz zadania zarysowujące się przed odpowiedzialnymi za tworzenie i zarządzanie zielenią miejską. Czynnik ten nie jest w pełni doceniany, a badania ankietowe dotyczące jakości przestrzeni i zieleni prowadzone są sporadycznie. Stąd podkreślanie przez autorkę roli architekta-urbanisty w projektowaniu zieleni w przestrzeniach publicznych miasta, jako specjalisty od kompozycji przestrzennej, współpracującego ze specjalistami z dziedziny psychologii i socjologii oraz kształtowania terenów zieleni. W dzisiejszym mieście, szczególnie w jego centrum, gdzie ceny gruntów są wysokie, brakuje wolnych przestrzeni na zakładanie nowych parków i skwerów głównie ze względów ekonomicznych. W Poznaniu, jak i innych polskich miastach atrakcyjność kapitalistycznej gospodarki przy zniszczeniu systemu projektowania urbanistycznego zaowocowała negatywnymi zmianami. Tym bardziej staje się istotne wprowadzanie zieleni w postaci nawet pojedynczych elementów towarzyszących architekturze oraz intensywne, racjonalne gospodarowanie przeznaczonymi pod zieleń terenami. Wojciech Bonenberg wśród negatywnych cech urbanizacji aglomeracji poznańskiej wymienia m. in.: deprecjację przestrzeni publicznych, narastanie chaotycznej zabudowy, brak spójnych uformowań kompozycyjnych, urbanizację cechującą się nijakością [Bonenberg W., 2011, s. 13]. Wg autorki wprowadzanie do przestrzeni publicznych odpowiednio ukształtowanej zieleni może być jedną z odpowiedzi na te problemy. Różnorodność gatunków i wynikająca z niej różnorodność kształtów, barw, faktur zieleni, zmienność w poszczególnych porach roku stanowią jej ogromny atut i dają możliwości szerokiego wykorzystania w kształtowaniu przestrzeni miejskich. Grecy z ogromnym wyczuciem uzupełniali krajobraz formami architektonicznymi. Dziś relacje przestrzeni zabudowanej i niezabudowanej odwróciły się. We współczesnych miastach istniejące układy architektoniczne i urbanistyczne należy z równą dbałością i wyczuciem uzupełniać formami 10

12 zieleni. Projektowanie układów kompozycyjnych zieleni w centrum miast nie powinno odbywać się drogą standaryzacji, typizacji i normatywów. W projektowaniu tym ważniejszy jest sam proces tworzenia, droga, którą podąża projektant oparta na intuicji, doświadczeniu, umiejętności interpretowania zastanych cech przestrzennych, nie zaś na wzorach gotowych rozwiązań i schematach. Odpowiednio wprowadzana i kształtowana zieleń może podkreślać dominanty architektoniczne, stanowić dla nich tło, kierować na nią wzrok obserwatora, czyniąc w ten sposób założenia urbanistyczne bardziej wyrazistymi i ciekawszymi. Zintegrowana z układami architektonicznymi wpływa na ich kompozycję. Świadome wprowadzanie form i kompozycji zieleni w istniejące układy architektoniczne może zmienić charakter miejsca, poprawić jakość życia użytkowników tej przestrzeni. W wyniku określenia celów pracy obejmujących wiele aspektów zagadnień związanych z formą, kompozycją i percepcją zieleni w mieście, sprecyzować można tezę pracy, która brzmi: Formy zieleni są w Poznaniu niedocenianym elementem kompozycji urbanistycznej i słabo wykorzystywanym narzędziem zwiększenia atrakcyjności i jakości przestrzeni publicznych miasta. Złożoność problematyki i przyjęty obszar badań spowodowały konieczność sformułowania trzech tez pomocniczych: Teza pomocnicza 1: Możliwa jest rekompozycja przestrzeni publicznych historycznego i współczesnego miasta przy użyciu form zieleni. Teza pomocnicza 2: Zieleń w mieście powinna być wprowadzana w oparciu o zasady percepcji i z uwzględnieniem aspektów psychologii środowiskowej. Teza pomocnicza 3: Zieleń w przestrzeniach miejskich może być skutecznym narzędziem służącym integracji społecznej i wzrostu poczucia tożsamości jego mieszkańców. 11

13 I. 5. STAN BADAŃ I Kompozycja urbanistyczna, budowa formy, przestrzeń publiczna, percepcja, a zieleń Badając rolę i znaczenie zieleni w przestrzeniach publicznych miasta konieczne było korzystanie z osiągnięć wielu dziedzin: projektowania urbanistycznego (głównie z zakresu kompozycji i ładu przestrzennego), psychologii i socjologii (w zakresie percepcji przestrzeni, wpływu środowiska na zachowania społeczne), architektury krajobrazu. Problematyka kompozycji przestrzennej, kreacji przestrzeni publicznych miast poruszana była od dawna między innymi przez architektów i urbanistów polskich: T. Tołwińskiego [1939], W. Czarneckiego [1965], S. Juchnowicza [1971], W. Ostrowskiego [1980], J. Bogdanowskego [1981], K. Wejcherta [1984], Jastrząbia [2002] i innych. Aspekt psychologiczny kształtowania przestrzeni miejskiej, zagadnienia związane z percepcją przestrzeni, z atrakcyjnością społeczną, wizualną formą miasta poruszali między innymi: K. Lynch [1960], J. Żórawski [1973], C. Aleksander i in. [1977], A.Wallis [1977],Y.F. Tuan [1987], A. Bańka [1983, 1997, 2002], E. Cichy-Pazder [1998], E. Kaczmarska [2002], R. Arnheim [2004]. Procesy przekształceń tkanki śródmiejskiej w aspektach społecznych oraz relacje człowiekprzestrzeń badane były między innymi przez: F. Znanieckiego [1938], A Wallisa [1971,1979, 1990], O. Simondsa [1961], A. Halla [1978], M. Ostrowską [1991], C. Norberga-Schulza [2000], S. Gzella [2005] i innych. Zagadnieniami dotyczącymi zieleni w mieście zajmowali się ponadto: B. Orzeszek-Gajewska [1984], Z. Haber [2001], L. Mierzejewska [2001], R. Giedych, M. Szumański [2005], A. Zachariasz [2006]. Janusz Bogdanowski [1976], twórca polskiej szkoły architektury krajobrazu uważa, że krajobraz współtworzą punkty, ciągi i powierzchnie. Jego zdaniem aspekty percepcyjne kształtowania miasta są obecnie drogą ochrony krajobrazu miejskiego. Władysław Czarnecki [1956, t. II s ], wyróżnia istotne elementy kompozycji przestrzennej o zróżnicowanej skali i proporcjach takie jak: założenia urbanistyczne, osie główne oraz dominanty, kładąc nacisk na stosowanie w kompozycjach układów hierarchicznych. W ten nurt wpisuje się Tomasz Jastrząb [2002], który w swojej pracy analizuje rynki i place w przestrzeni miast. Celem jego opracowania, jak stwierdził, było wykazanie ogromnie ważnej roli placów i rynków w strukturze przestrzenno-funkcjonalnej miasta w przeszłości, współczesności i przyszłości. Autor uważa, że place, przestrzenie urbanistyczne są elementami integrującymi układ urbanistyczny. W związku z tym, że współczesne miasta podlegają stale przemianom, najtrwalszym wg autora elementem struktury urbanistycznej jest układ urbanistyczny z rynkami i placami, który stanowi wartość nieprzemijającą, podczas gdy wymiana zabudowy jest procesem naturalnym [Jastrząb, s. 37]. Poruszając zagadnienia percepcji, autor zwraca uwagę na fakt, że odbiór 12

14 wnętrza uzależniony jest m.in. od czytelności i rodzaju kompozycji. Kompozycja układu przestrzennego powinna zawierać w sobie czytelność i uporządkowanie z rozwiązaniami indywidualnymi, wywołującymi zainteresowania i pozytywne emocje u obserwatora [Jastrząb, 2002, s.156]. Place i rynki we współczesnych miastach pozostały podstawowymi elementami krystalizującymi, a analizy T. Jastrzębia dowiodły, że historycznie wykształcone wnętrza nadal pełnią funkcję głównych wnętrz i przestrzeni miejskich. Autor przytacza projekty urbanistyczne zespołu architektów Mariana Fikusa i Jerzego Gurawskiego, w których zauważa czytelnie określone zasady hierarchiczności i ciągłości z akcentowaniem elementów krystalizujących takich jak place o różnej skali i znaczeniu, m. in. projekt dzielnicy Grzybowo w Lesznie [za: Jastrząb, 2002, s. 163]. Autor przytacza też współczesne przykłady prac rewaloryzacyjnych związanych z rynkami i placami, polegających na odnowie zdewastowanych struktur placowych, wzbogaceniu ich funkcji o nowy atrakcyjny program turystyczny a nawet rekreacyjny. T. Jastrząb na przykładzie swoich i innych dokonań projektowych stwierdza, że place i rynki są docenianym elementem miejskiej przestrzeni. Architekci i urbaniści coraz częściej w swoich opracowaniach tworzą lub wykorzystują istniejące place, a władze miast dostrzegają w tych przestrzeniach publicznych wielką rolę w kształtowaniu wizerunku miasta. Place i rynki są przestrzeniami publicznymi o urozmaiconej funkcji, dającymi mieszkańcom i turystom swobodę wyboru i wywołującymi doznania i reakcje emocjonalne. Jastrząb wyróżnił place i rynki jako nadal najważniejsze przestrzenie w mieście. W niniejszej pracy autorka przeprowadza badania w tych przestrzeniach. We współczesnych miastach rewaloryzacja placów i rynków poprzez odpowiednie wprowadzenie i zakomponowanie zieleni wzbogaci je o walory estetyczne, kompozycyjne, wypoczynkowe a nawet rekreacyjne oraz poprawi warunki klimatyczne tych przestrzeni. Anna Januchta-Szostak [2011] w kontekście zrównoważonego rozwoju podnosi potrzebę zwrócenia uwagi na grupę jakościowych atrybutów przestrzeni publicznych związanych z jakością elementów składowych środowiska naturalnego takich jak woda, powietrze, flora i fauna, walory mikroklimatyczne i akustyczne przestrzeni miejskich [Januchta-Szostak, 2011, s.124]. Stanisław Juchnowicz wprowadza pojęcie atrakcyjności kompozycyjnej centrum miasta. Wyróżnił zestaw cech takich jak m.in. atrakcyjność, funkcjonalność, dostępność i inne, jakie powinno posiadać centrum. Podstawą atrakcyjności poza różnorodnym programem funkcjonalnym jest kompozycja przestrzenna. Wartości kompozycyjne i architektoniczne przestrzennej całości mają główny wpływ na atrakcyjność śródmieścia i centrum miasta [Juchnowicz, 1971, s ]. Wojciech Kosiński [2011] zajmując się problematyką piękna miasta prowadząc badania w wielu płaszczyznach: krajobrazowej, urbanistycznej i architektonicznej analizuje miasto całościowo, w bardzo szerokim ujęciu. Jednym z najważniejszych aspektów piękna jest m in. czysta forma, czyli geometria, kompozycja, proporcje, forma, kolory i ich świadoma percepcja. Porusza on m in. kwestie ładu przestrzennego i stanu technicznego. W każdym z wymienionych przez Autora aspektów mogą uczestniczyć formy zieleni, wpływając na piękno miasta. 13

15 Romuald Loegler [2011, s. 18] stwierdza, że jako środowisko człowieka, wiele polskich miast jest pozbawionych estetycznej jakości, czytelności i spójności. Przestrzenie miejskie nie dostarczają użytkownikom pozytywnych doznań estetycznych i nie zaspokajają ich potrzeb. Autor zauważa w projektowaniu urbanistycznym brak zainteresowania aspektami społecznymi i psychologicznymi, co skutkuje m in. negatywnym wpływem na tworzenie kontaktów międzyludzkich, utratą przyjaznej człowiekowi przestrzeni publicznej miejsca spotkań, aktywnej partycypacji w działaniach lokalnych. Tadeusz Tołwiński [1963], nestor polskiej urbanistyki, badając rozwój miast w Polsce i Europie jako najważniejszy czynnik kształtowania miasta decydujący o jego harmonii przestrzennej i pięknie wymienił kompozycję urbanistyczną oraz podkreślił ważną rolę przestrzeni publicznych w kompozycji miasta. Jego zdaniem to właśnie kompozycja przestrzenna nadaje miastu charakter i formę oraz zostawia nieprzemijające wartości. Kazimierz Wejchert [1984], wyróżnił czynniki i elementy, które kształtują kompozycję urbanistyczną oraz przeprowadził ich analizę uwzględniając aspekty przestrzenne, społeczne, percepcyjne i emocjonalne. Zwrócił uwagę na te elementy przestrzeni, które najdobitniej oddziałują na zapamiętywanie otoczenia i doznania obserwatora takie jak: ulice, rejony, pasma graniczne, dominanty, wnętrza, węzły i znaki szczególne. Przy pomocy zapisu graficznego, tzw. krzywej wrażeń zobrazował doznania i emocje człowieka wywołane oddziaływaniem poszczególnych elementów przestrzeni na jego psychikę. Wacław Ostrowski zwraca uwagę na konieczność kompleksowego traktowania kompozycji, urozmaicania kształtu miasta, różnicowania zabudowy i wydobywania indywidualnych cech miejsca i posługiwania się zielenią [Ostrowski, 1980]. Z kolei Juliusz Żórawski ujmuje zagadnienia piękna miasta w aspekcie budowy psychicznej człowieka, zwraca uwagę na to, że kształtowanie form i kompozycji przestrzennych powinno uwzględniać fizyczne i psychiczne predyspozycje, preferencje człowieka, jego dążenie np. do form silnych i spoistych, tendencje do geometryzacji, liczby ograniczonej, itd. [Żórawski, 1973, s ]. Architektura i kompozycja miasta powinny być dostosowane do cech psychicznych, skali i możliwości człowieka. Wytyczna formalna obiektu czy założenia urbanistycznego określa specyficzne wartości i pole oddziaływania, które mogą być w czasie rozwoju miasta kontynuowane lub zburzone. Uniwersalne prawdy sformułowane przez tego Autora dotyczące kształtowania form stały się dla autorki podstawą analizy zieleni jako form przestrzennych i sposobu ich postrzegania. Formy zieleni również są elementami wpływającymi na percepcję otoczenia. Swoją formą, zmiennością i żywą naturą dostarczają wrażeń i odczuć, których nigdy nie dostarczy architektura. Kevin Lynch na przykładach kilku amerykańskich miast zbadał sposób powstawania ich obrazu budowanego i zapamiętywanego przez mieszkańców tych miast. W wyniku przeprowadzonych ankiet sformułował kilka podstawowych kryteriów orientacji w mieście, opartych głównie na czytelności przestrzeni urbanistycznej. Wg niego podstawowymi elementami orientacji w mieście są: drogi, granice, węzły, dzielnice i punkty orientacyjne. Dzięki badaniom Lyncha można wskazać pożądane 14

16 cechy kompozycji przestrzennej i form oddziałujących na odbiorcę. Lynch określił podstawowe cechy form, z których urbanista buduje obraz miasta takie jak: jakość, prostota formy, ciągłość, dominacja, czytelność powiązań, itp. Dzieło Lyncha pt Obraz miasta jest próbą określenia naukowych rygorów psychologicznego oddziaływania kompozycji urbanistycznej i wyodrębnia kilka ważnych aspektów projektowania urbanistycznego takich jak: świadomość miejsca, tak by było czytelne, odpowiednio postrzegane i rozumiane przez użytkowników, dopasowanie i stosowna forma, dobór i zestawienie elementów przestrzeni, kontrola odpowiedniego poziomu życia. K. Lynch analizuje środowisko miejskie, struktury różnej wielkości w aspekcie postrzegania. Podkreśla on, że forma miasta, gdy jest czytelna i uporządkowana ułatwia percepcję. Przestrzeń miasta budują elementy, które tworzą jego wizerunek, [Lynch, 1960] są nimi: ciągi, krawędzie, węzły, akcenty. Wg autorki we wszystkich wymienionych przez Lynch a kwestiach formy zieleni mogą odegrać istotną rolę. Ewa Cichy-Pazder w swych badaniach udowadnia, że percepcja jest nie tylko zwykłym odbiorem informacji wizualnej, ale przede wszystkim podstawą oceny atrakcyjności humanistycznej miasta. Próbuje sformułować humanistyczne podstawy kompozycji urbanistycznej zgodnej z predyspozycjami percepcyjnymi i behawioralnymi człowieka. Praca E. Cichy-Pazder opierająca się na zasadach stosowanych przez antropologów zwracających szczególną uwagę na sferę biologiczną i proksemiczną w kompozycji miasta, formułuje humanistyczne podstawy kompozycji urbanistycznej, która zdaniem autorki powinna być zgodna z predyspozycjami percepcyjnymi i behawioralnymi człowieka. Autorka wyodrębniła w mapie poznawczej śródmieścia Krakowa elementy wizualne przestrzeni, które mają znaczenie dla percepcji i społecznych zachowań. Wg E. Cichy-Pazder wysoki poziom kompozycji urbanistycznej wyraża się ładem przestrzennym i informacyjnym przestrzeni. Atrakcyjność humanistyczna miasta decyduje o kształtowaniu pozytywnych relacji człowieka z miastem. Atrakcyjne społecznie miasto, to miasto percypowane przez człowieka jako bezpieczne, przyjazne, piękne, dobrze służące kontaktom społecznym oraz dostarczające człowiekowi wielu pozytywnych emocji estetycznych [Cichy-Pazder, 1998, s.121]. Krystyna Dąbrowska-Budziło zauważa, że na proces percepcyjny mają duży wpływ warunki jemu towarzyszące, takie jak: odgłosy, zapachy, wyczuwane przez dotyk struktury, warunki atmosferyczne, obecność lub brak wiatru, deszczu czy słońca, czystość powietrza, lub jej brak, spokój, względnie ruch ludzi, możliwość wypoczynku i kontemplacji, odbiór widoków w samotności lub nie [2002, s. 72]. Na wymienione przez Autorkę warunki duży wpływ ma odpowiednio ukształtowana zieleń miejska i związane z nią: odgłosy ptaków, szelest liści, jej faktura, tworzenie mikroklimatu, wpływ na wilgotność i czystość powietrza, ochrona przed słońcem, wiatrem, umożliwianie wycofania się z ruchu ulicznego w zaciszne miejsce. 15

17 D. Engel, R. Jagals, U. T. Jagals (Niemcy) analizują m.in. reakcje emocjonalne i zachowania ludzi na bodźce przestrzenne pochodzące z kompozycji, wrażenia przestrzenne wytworzone przez zabudowę, itd. [Engel D., Jagals R., Jagals U.T, Analyse Structural de l espace Urban, Paris, 1970] S. Greene [1992] wyodrębnia i analizuje ważne czynniki w kompozycji, w projektowaniu (w tym: zieleni). Jako czynnik ważny w kompozycji wskazuje funkcję, wpływającą na komfort i wygodę użytkowników, ład przestrzenny, porządek pozwalający na orientację i zrozumienie; jako kryterium oceny wymienia: spójność, czytelność, ciągłość, równowagę. tożsamość, związaną z aspektem wizualnym otoczenia, odzwierciedlającą szczególne, indywidualne cechy; jako kryterium oceny wymienia: przyciąganie uwagi, jedność, charakter, cechy szczególne, urok, powab jako cechę charakterystyczną projektu wzmagającą w użytkownikach chęć przebywania długo w danym miejscu; jako kryterium oceny wymienia: skalę, odpowiedniość, dopasowanie, właściwy wybór, harmonię. [S. Greene, Cityshape: Communicating and Evaluating Community Design, APA Journal 1992/179, s za: A. Zachariasz s.98]. Autor wyróżnił czynniki, które są ważne zarówno w kompozycji, w projektowaniu oraz w każdym sposobie postrzegania środowiska i otoczenia. Ten sposób postrzegania czynników kompozycji stał się punktem wyjściowym dla przeprowadzonych w niniejszej pracy badań. Adam Nadolny omawiając architekturę Poznania o charakterze uzupełniającym przywołuje temat relacji zachodzących pomiędzy kontekstem a formą architektoniczną i jej wpływie na przestrzeń [Nadolny, 2012, s ]. Zbigniew Nęcki [1988], socjopsycholog, uważa otoczenie człowieka za podstawę motywacji jego zachowań oraz procesów emocjonalnych i poznawczych. Zwraca uwagę na fakt, że miejsca nieprzyjemne wywołują uczucie stresu i braku komfortu oraz generują określone zachowania na przykład ucieczkowe. Proces poznawczy środowiska powoduje powstawanie w umyśle człowieka swego rodzaju mapy, schematu przestrzeni, na który składają się najważniejsze z punktu widzenia danego użytkownika obiekty i przestrzenne relacje między nimi. Każde środowisko jest źródłem informacji, których ilość i intensywność wpływa na aktywność człowieka. Istotny jest klimat, atmosfera danej kompozycji przestrzennej, który wywołuje określone doznania, nastroje i emocje. John Ormsbee Simonds [1961] ujmuje odczucia emocjonalne człowieka w kategoriach przyjemności lub nieprzyjemności jako reakcje wywołane przestrzenią [za: Cichy-Pazder, 1998, s. 24]. Wg W. Szewczuka [1984], psychologa badającego związki człowieka ze środowiskiem miejskim w aspekcie ludzkiej pamięci, podstawowymi elementami procesu zapamiętywania są: czas, miejsce i powiązania treściowe. Najlepiej zapamiętywane są elementy charakterystyczne kompozycji i 16

18 wzajemne powiązania między nimi. Powiązania zieleni z architekturą stanowią taki właśnie element: Dająca łatwo kształtować się zieleń może zaskakiwać w zestawieniu z posadzką, elewacją, dachem. Trieb M., Stadtgestaltung-Theorie und Prais, Germany 1970, [za: Cichy-Pazder, 1998]. Trieb bada jakość wizualną przestrzeni miejskich i pokazuje możliwości graficznego ujęcia ich w różne typy sekwencji wizualnych takich jak: 1) pozycja (szczególne położenie), 2) przegroda, 3) dominanta wysokościowa, formalna, 4) wnętrze ograniczone, 5) zwężenie (punkt zbiegu perspektywicznego), 6) prowadzenie, ukierunkowanie. Koncepcja sekwencji w praktyce urbanistycznej okazuje się być bardzo istotna. Formy zieleni mogą pełnić znaczącą rolę w budowaniu wymienionych przez Autora typów sekwencji. Christopfer Aleander przywołuje przykłady starych miast, namawia do powrotu do tradycyjnego myślenia jako wyrazu cech wrodzonych człowieka. Każdy wzorzec opisuje pewną sytuację życiową i problemy pojawiające się w otoczeniu człowieka. Wzorce te są rodzajem podpowiedzi o charakterze projektowym, pozwalającą na tworzenie przestrzeni zaspokajających psychofizyczne, w tym: społeczne potrzeby człowieka. Aleksander Wallis [1977,1979,1990], socjolog omawia wzajemne relacje miejskiego społeczeństwa i przestrzeni, rozpatruje miasto w aspekcie zawartości informacyjnej. Studiuje ludzkie zachowania, jak odczuwają i odbierają poszczególne zjawiska przestrzenne. Uważa, że architekci, urbaniści projektując kompozycję przestrzeni nadają jej treści społeczne i kulturowe. Zwraca uwagę na konieczność nasycenia przestrzeni miejskiej wartościami stanowiącymi podstawę integracji społecznej. Wg A. Wallisa o wartości kompozycji miasta decyduje występowanie znaków orientacyjnych ułatwiających orientację w przestrzeni, różnicowanie przestrzeni, komponowanie przestrzeni jako całości, indywidualizacja przestrzeni, tworzenie wartości informacyjnych i identyfikacyjnych, będących podstawą poczucia społecznej stabilizacji, itp. Uważa, że symboliczne pierwiastki architektury i kompozycji przestrzennej są elementami, które każdemu społeczeństwu dają możliwość realizowania własnych wartości przestrzennych. W niniejszej rozprawie autorka pragnie wykazać, że formy zieleni w mieście są elementami ułatwiającymi orientację przestrzenną, zatem mogą decydować o wartości przestrzeni publicznych miasta. Zieleń wpływa pozytywnie na relacje międzyludzkie oraz pełni funkcje społeczne. F. Znaniecki [1938], socjolog uważa, że jakość miasta wynika z wartości przestrzennych i społecznych oraz ze współzależności między nimi. Analizuje wpływ przestrzennych wartości na ruchliwość i lokalizację ludzi w przestrzeniach miejskich. [za: Cichy-Pazder, 1998, s. 69]. Zbigniew K. Zuziak prowadzi rozważania nad strategiami ożywiania śródmieść. Rewitalizację definiuje jako zmiany strukturalne, polegające na wzmocnieniu aktywności i atrakcyjności przestrzeni na skutek skoordynowanej strategii sektorów publicznego i prywatnego [1996, s.13]. Na problem identyfikacji przestrzeni miast zwracają uwagę również dokumenty międzynarodowe. Wg Nowej Karty Ateńskiej [1998] planowanie urbanistyczne powinno zapewnić ochronę tożsamości i tradycyjnych elementów środowiska miejskiego, takich jak zabytkowe budynki, dzielnice 17

19 i tereny zieleni. Dokument ten zwraca uwagę, że podstawowym problemem istniejących miast jest brak spójności, nie tylko w sensie fizycznym, ale również w aspekcie ciągłości w czasie. Nie chodzi tu tylko o utrzymanie charakteru środowiska miejskiego, ale także o nieprzerwanie tożsamości miejsca. Tereny zieleni powinny tworzyć ciągłe układy i budować tożsamość oraz równowagę środowiska miejskiego. Zagadnienia zieleni w mieście zostały omówione również przez wielu badaczy. Władysław Czarnecki na przykład terenami zielonymi nazywa przestrzenie pokryte roślinnością o ściśle określonym sposobie użytkowania i ukształtowane zgodnie z planem zagospodarowania przestrzennego miasta. Autor dzieli zieleń na dostępną (parki, skwery, bulwary, ogrody jordanowskie) i niedostępną (ogrody działkowe, dydaktyczne, szkolne, szpitalne, itp.) [Czarnecki, 1961, s. 7]. Wymienia funkcje zieleni w mieście takie jak: zdrowotne i biologiczne, społeczne, wychowawcze, estetyczne, plastyczne, żywicielskie i ekonomiczne (tereny ogrodnicze i sadownicze itd.). W. Czarnecki zieleń w mieście ujmuje w systemy, które przeważnie zależą od kompozycji urbanistycznej miasta: system pierścieniowy, powstały przez nasadzenia zieleni w miejscach pozostałych po wyburzeniu średniowiecznych murów obronnych, (planty Krakowskie ), system promienisty lub klinowy, system kombinowany (Poznań, Moskwa, Berlin), system pasmowy w miastach o szachownicowym układzie ulic, charakterystyczny też dla miast amerykańskich (Boston), system plamowy, tworzony przez dawne parki rezydencjonalne, ogrody przyklasztorne, itd. (Paryż, gdzie tereny zieleni w planie miasta przypominają układ plam). Autor przyjmuje podział zieleni w mieście na następujące kategorie: I zieleń dostępną (parki, zieleńce, bulwary, promenady), II zieleń o specjalnym przeznaczeniu (pasy zieleni izolacyjnej, (zieleń towarzysząca komunikacji), ogrody dydaktyczne, zoologiczne, botaniczne, ogródki działkowe, cmentarze, itd.), III zieleń towarzyszącą: terenom przemysłowym, terenom usług kulturalno-społecznych, administracji, szkolnictwa, służby zdrowia, sportu, terenom mieszkaniowym, itp., IV tereny gospodarki rolnej i leśnej, V tereny wycieczkowo-wypoczynkowe: lasy podmiejskie, rezerwaty przyrody i parki narodowe [Czarnecki, 1961, s ]. W. Czarnecki zwrócił uwagę na fakt, że kompozycja i wykonanie szczegółowych projektów terenów zielonych należą do architektów krajobrazu i specjalistów ogrodników. Urbanista jednak wyznacza w planie miasta tereny, podaje ich przeznaczenie i sposób użytkowania oraz określa ściśle rodzaj i charakter zieleni. Wskazana przez W. Czarneckiego rola urbanisty w projektowaniu zieleni dziś nabiera szczególnego znaczenia gdyż nowe nasadzenia zieleni w mieście nie obejmują już obszernych terenów zieleni, przy których pole do popisu mieli dotąd początku XXw. architekci krajobrazu i ogrodnicy, 18

20 lecz gęsto zabudowaną tkankę miejską. We współczesnych miastach brakuje miejsca na zakładanie terenów zieleni takich jak parki, czy skwery, pozostaje więc wprowadzanie pojedynczych struktur i form zieleni w istniejącą ciasno zabudowaną przestrzeń miasta i dlatego dziś szczególnie wzrasta rola architekta-urbanisty jako projektanta formy i kompozycji zieleni, który sprawniej porusza się w zasadach projektowania kompozycji przestrzennej niż architekt krajobrazu, będący specjalistą od wolnych, niezabudowanych przestrzeni. Czarnecki stwierdza: względy architektoniczne i estetyczne powinny być czynnikiem decydującym przy planowaniu zadrzewienia ulic. Nie można tu ustanawiać reguł, jedynie wyczucie artystyczne projektanta wskaże jak należy postąpić. Przy placach tworzących wnętrza architektoniczne wykształcone i skończone w swej kompozycji drzewa byłyby elementem obcym i niepotrzebnym. Natomiast drzewa gęsto sadzone mogą poprawić kształt placów nieforemnych albo zbyt obszernych. Podobnie przy obsadzaniu ulic należy pamiętać o tym, że drzewa nie mogą zasłaniać interesujących części elewacji budynków. Autor uważa, że czasami drzewa mogą służyć do ograniczenia oglądanego obrazu, tworząc jego ramy i zasłaniając pewne partie, a pokazując najciekawsze, te właśnie, na które chcemy zwrócić uwagę widza [ Czarnecki, 1961, s. 101]. Wg W. Czarneckiego niedocenianym elementem zieleni są pnącza, które swoją żywą barwą, kształtem i fakturą mogą urozmaicić płaszczyzny elewacji budynków. Pnącza są łącznikiem, spójnikiem łączącym obiekty architektoniczne z otaczającym krajobrazem. Zdaniem autorki jest to ważne szczególnie dziś, gdyż pnącza można najłatwiej wprowadzić do ciasno zabudowanych przestrzeni miejskich i poprawić ich jakość. Zbigniew Haber w swoim opracowaniu przedstawia m in. zarys historii ogrodów, omawia współczesne tereny zieleni jako element środowiska. W rozdziale pt. Zieleń komponowana autor nadmienia, że obecnie we wszystkich układach planowania miejskich terenów zieleni oprócz zieleni parkowej, towarzyszącej ciągom komunikacyjnym, zabudowie mieszkaniowej, przemysłowej, cmentarnej, coraz częściej pojawiają się drobne elementy roślinne rozmieszczone w miastach jako okolicznościowa dekoracja przenośna (trawniki, kwietniki, drzewa, krzewy w pojemnikach) [Haber, 2001, s. 25]. Wg autorki omawiane zasady obsadzania placów są bardzo ogólnikowe i uniwersalne brak tu również uwag na temat konieczności analizy kompozycyjnej zastanej przestrzeni przed wprowadzeniem zieleni do wnętrza urbanistycznego. R. S. Kaplanowie wymienili cztery główne elementy wpływające na atrakcyjność przestrzeni: spójność, czytelność, złożoność i tajemniczość. Spójność i czytelność ułatwiają zrozumienie i odczytanie przestrzeni a złożoność tajemniczość budują atmosferę. Rytm porządkuje a różnorodność utrzymuje w napięciu, wywołuje zaciekawienie. [R. Kaplan, S. Kaplan, R.L. Ryan, With People, op.cit., s za: Zachariasz, 2006, s.124]. Piotr Marciniak w książce na temat architektury i urbanistyki Poznania w czasach PRL, w rozdziale Sport i rekreacja w mieście zauważa, że żadne inne polskie miasto nie posiada tak dogodnego ukształtowania pozwalającego na integrację naturalnych obszarów zieleni z terenami 19

21 rekreacyjno-sportowymi. Autor ma na myśli opracowany przez Czarneckiego system zieleni w formie układu klinowo-pierścieniowego [2010, s.208]. Niestety wspomniane kliny zieleni, w centrum miasta zostały miejscami przerwane. Zdaniem autorki można uzupełniać je skromniejszymi formami zieleni, które umożliwią wypoczynek i rekreację również w centrum. Przedmiotem pracy Lidii Mierzejewskiej jest jeden ze składników podsystemu przyrodniczego miasta, tj. fitosfera, z którą wiążą się pojęcia: tereny i obszary zielone [Mierzejewska, 2001, s. 30]. W swoim opracowaniu Autorka bada poszczególne kategorie terenów zielonych Poznania pod względem ich dostępności, miejsca i funkcji w układzie przestrzennym miasta oraz znaczenia dla mieszkańców i zaspokajania ich potrzeb. Przeprowadzając badania ankietowe próbuje określić postrzeganie terenów zielonych przez mieszkańców miasta i odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu funkcje, położenie, walory środowiska przyrodniczego, dostępność i informacja o poszczególnych terenach zielonych wpływa na frekwencję osób je odwiedzających. Omawiając funkcje zieleni w mieście, szczególnie w aspekcie ekologicznym informuje jednoznacznie o konieczności wprowadzania w układ przestrzennofunkcjonalny miasta jak największej ilości terenów zielonych wg kanonów planowania urbanistycznego. Jednocześnie w dalszej części opracowania Autorka przyznaje, że w Poznaniu brak jest wolnego miejsca tego typu działania. Mierzejewska zadecydowała używać terminu zieleń miejska zamiennie z terminem tereny zielone. We współczesnym mieście coraz częściej termin tereny zielone będzie eufemizmem, gdyż tereny zielone w miastach kurczą się, a nowe nie są zakładane ze względów ekonomicznych. Termin zieleń miejska jako bardziej adekwatny współczesnej rzeczywistości, oznacza towarzyszącą architekturze i przestrzeniom urbanistycznym zieleń, która w coraz mniejszym stopniu bywa terenem. L. Mierzejewska w swojej pracy omówiła historię rozwoju terenów zieleni w Poznaniu, z której wiadomo, że w opracowywanym w 1962 r. w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej planie ogólnym wielkości terenów zielonych w mieście określono wskaźnikami i normatywami, które i tak były trudne do osiągnięcia zwłaszcza w istniejącej zwartej zabudowie, w której wprowadzenie nowych terenów zielonych było już wówczas utrudnione lub wręcz niemożliwe [Mierzejewska, 2001, s. 47]. Ta sama Autorka po przeprowadzeniu analiz potencjału terenów zielonych w Poznaniu (czas badań przed 2001r), ich rozmieszczenia i dostępności dla mieszkańców, stwierdziła istniejące braki w systemie klinów zieleni Poznania. Poza tym całe centrum Poznania pozbawione jest dobrej dostępności przestrzennej terenów zielonych. Wg cytowanej Autorki, (która traktuje zieleń jako teren, obszar ) istniejącej w centrum Poznania sytuacji braku terenów zielonych nie da się zasadniczo poprawić. Badania wykazały m.in., że bliskość terenów zielonych jest najważniejszym kryterium branym pod uwagę przy wyborze potencjalnego miejsca zamieszkania, co świadczy o dużym znaczeniu terenów zielonych w życiu mieszkańców Poznania [Mierzejewska, 2001, s ]. Z ekonomicznego punktu widzenia sąsiedztwo terenów zielonych wpływa na podniesienie wartości działek przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową. 20

22 Plany, analizy i strategie zwiększenia powierzchni i atrakcyjności terenów zielonych w Poznaniu autorka w swojej pracy ocenia dość wysoko, jednak równocześnie stwierdza, że realizacja tych zamierzeń przebiega dość chaotycznie i zauważyć można w niej wiele niekonsekwencji i niezgodności realizacyjnych z planem. Autorka formułuje wnioski dotyczące kształtowania zieleni miejskiej, z których jeden mówi o istniejącej konieczności walki z przestępczością, która jest jednym z ważniejszych problemów do rozwiązania. Mieszkańcy Poznania wskazali m.in. parki wieczorem jako miejsca najbardziej niebezpieczne [Mierzejewska, 2001, s. 128]. W niniejszej rozprawie autorka przytacza wyniki badań psychologów i socjologów nad wpływem kształtu przestrzeni na środowiska kryminogenne i próbuje zwrócić uwagę, że starannie ukształtowane formy zieleni w czytelnych, przejrzystych układach wpływają pozytywnie na zachowania ludzi wywodzących się z tych środowisk, podnoszą poziom bezpieczeństwa. L. Mierzejewska zwraca również uwagę na fakt zanikania niektórych terenów zielonych zlokalizowanych w centrum miasta. W różnych opracowaniach wielokrotnie podkreślano wpływ obecności terenów zielonych w mieście na jakość życia jego mieszkańców. Wg autorki należy nieustannie realizować integrację obszarów zabudowanych z terenami zielonymi głównie poprzez zazielenianie obszarów zabudowanych [Mierzejewska, 2001, s ]. W świetle przeprowadzonych badań autorka stwierdza, że wraz z rozwojem miasta ubywa terenów zielonych, a możliwości zakładania nowych terenów zielonych są znikome, poza tym pozycja terenów istniejących jest mocno zagrożona czynnikiem ekonomicznym. Zauważa ona, że ochrona i powiększanie stanu zieleni na terenie miasta znalazły miejsce w programach rozwoju miasta, jednak realizacja tych zamierzeń rozwojowych nie przebiega nie dość efektywnie. Wg autorki prace realizacyjne przebiegają opieszale, mają miejsce pewne zaniedbania zagospodarowania niektórych terenów zielonych oraz nie uwzględnianie potrzeb i opinii mieszkańców miasta przy urządzaniu tych terenów. Do podobnych wniosków dochodzą autorzy opracowania: Urząd Miejski w Poznaniu. Wydział Ochrony Środowiska cz I. Środowisko naturalne miasta Poznania. Rozdział 10-Zieleń, B. Hoffmann, M. Kalwiński, M. Lisiecka, I. Ludwiczak, E. Raczkowska, Poznań [1996]. Autorzy przypominają, że zieleń jest jednym z głównych czynników kształtujących środowisko człowieka w mieście, omawiają jej funkcje i wskazują na potrzebę celowego lokalizowania terenów zieleni w strukturze przestrzennej miasta. Wg autorów zieleń zaspokaja potrzeby estetyczne człowieka w najbliższym jego otoczeniu, ożywia miasto, podkreśla wartość architektury i może zasłaniać jej nieciekawe fragmenty. Przy analizie istniejącego systemu zieleni opartego na klinach i pierścieniach stwierdzono, że nieprzemyślane lokalizacje budowlane, zniszczenia zieleni umniejszyły i znacznie zdeformowały możliwości kształtowania zieleni wg wcześniej zaprojektowanego systemu. Wg autorów areał zieleni można powiększyć przez odpowiednie zagospodarowanie podwórzy, pasaży, które tworzą niekiedy ciekawe wnętrza i przestrzenie. Biorąc pod uwagę z kolei zieleń uliczną, przytoczono dane świadczące o znacznym zmniejszeniu ilości drzew i konieczności prowadzenia zabiegów pielęgnacyjnych. Zauważono również, że w 21

23 wyniku budowy nowych tras komunikacyjnych nastąpił przyrost zieleni towarzyszącej obiektom transportu (trasy: Katowicka, Warszawska, Serbska, Solna), która utrzymywana jest w większości przez Zarząd Dróg Miejskich. Autorzy zalecają wzbogacanie tych przestrzeni w nasadzania krzewów (mniej wymagających pracy niż trawniki), drzew poprawiających warunki drogowe kierowcom i polepszających walory estetyczne [Hoffmann i in. 1996, s ]. Słusznie stwierdzono, że zieleń jako element kompozycji stwarza szerokie możliwości współtworzenia z architekturą ciekawych założeń przestrzennych oraz może stanowić obok reklamy element podnoszący prestiż firmy, zakładu przemysłowego czy instytucji [Hoffmann i in. 1996, s. 132]. We wnioskach autorzy podsumowują, że w ostatnich latach obserwuje się znaczne zahamowanie przyrostu terenów zielonych, a nawet zmniejszanie się jej zasobów, tereny przeznaczone dawniej pod zieleń są już często w znacznym stopniu zniszczone, a ich dewastacja i degradacja trwa nadal. W wyniku analiz stanu i kondycji terenów zieleni dostrzeżono liczne zagrożenia, m. in. takie jak nacisk inwestorów na traktowanie obszarów zieleni jako rezerw terenu pod inne funkcje, czy stosowanie złych nawierzchni np. asfaltowych, uniemożliwiających zaopatrzenie gleby w wody opadowe, nieprzepuszczające powietrza do podłoża, itd. W celu przeciwdziałania kurczeniu się terenów zieleni w mieście należy zobowiązywać inwestorów do: maksymalizowania powierzchni zieleni, zadrzewień związanych z nowopowstałymi obiektami (lokalizowanymi w zwartej tkance miejskiej) oraz zainicjować proces wzbogacania urozmaicania szaty roślinnej wokół budynków już istniejących (drzewa, krzewy, kwiaty, pnącza). W wyniku trudności, na jakie autorzy opracowania natrafili zbierając dane na temat zieleni miasta Poznania, stwierdzili oni, że w dużej mierze spowodowane jest to rozdrobnieniem miejskiej zieleni pomiędzy różne służby i brakiem przejrzystego podziału kompetencji. Obecna organizacja służb i zarządzanie zielenią miejską rozdzielone jest pomiędzy dwa wydziały Urzędu Miejskiego: Wydział Gospodarki Komunalnej, który prowadzi nadzór nad Zarządem Lasów Komunalnych (ZLK) posiadającym dwa oddziały: Oddział Produkcji Roślinnej oraz Oddział Konserwacji Zieleni, który wykonuje na zlecenia Wydziału Ochrony Środowiska pielęgnację licznych parków i zieleńców, dodatkowo na zlecenia Zarządu Dróg Miejskich, konserwuje fragmenty zieleni tras komunikacyjnych [Hoffmann i in. 1996, s. 137]. Barbara Orzeszek-Gajewska w swoim opracowaniu omawia zieleń w mieście w wielu aspektach, m. in. wpływ zieleni na klimat miasta, który może być zarówno pozytywny jak i negatywny. Przedstawiając za W. Czarneckim schematy zieleni w mieście, autorka zauważa, że w praktyce projektowej zieleń należąca do tych układów wymaga wnikliwej kompozycji, aby stała się nierozerwalnie związana z danym miastem, jego obiektami architektonicznymi i układami urbanistycznymi. Wg Autorki kompozycyjną rolą systemów zieleni jest stworzenie czytelnego podziału miasta, wyodrębnienie części historycznych i współczesnych, a także dzielnic. Omawiając elementy kompozycji zieleni i jej cechy plastyczne, Autorka zwraca uwagę na wartości plastyczne szczególnie starych drzew, które stanowią cenny element i które powinny być wykorzystywane w kompozycji miast i osiedli. Dochodzi do wniosku, że podobnie jak zabytki architektury, skanseny, itp. 22

24 zieleń zarówno starsza jak i nowe kompozycje parkowe powinny być w jakiś sposób chronione [Orzeszek-Gajewska, 1984, s ]. W procesie projektowym ważne jest, by obiekt był powiązany z otoczeniem, co sprawi jednorodne połączenie z założeniami urbanistycznymi sąsiedztwa. Każde miasto posiada swoiste wartości plastyczne, godne eksponowania takie jak na przykład: ratusz, budynki reprezentacyjne, kościoły, teatry i inne i dlatego projektując zieleń w przestrzeni miasta należy te obiekty uwzględnić i wyeksponować. Projektując odpowiednie kadrowanie za pomocą zieleni i otwarcia na ciekawe fragmenty miasta podkreśla się urodę istniejących w nim obiektów. Wskazane jest eksponowanie miejsc cennych i punktów widokowych, poprzez podkreślanie ich kształtem przestrzennym, rysunkiem podłogi, trawnikiem, kwietnikiem, kompozycją zieleni. Istniejące w przestrzeni miasta dominanty zyskują na wartości w oprawie spokojnego tła, które uzyskuje się przez rytmiczną powtarzalność elementów lub przez wtopienie w krajobraz. W kompozycjach zieleni tło stanowić mogą aleje, promenady, szerokie wnętrza zieleni. Zieleń może podkreślać poszczególne obiekty architektoniczne jak również jej formy mogą dominować wśród zieleni. Wg Orzeszek- Gajewskiej, dominantami mogą być poszerzenia alei, placyki przy alejach, współdziałające z aleją na zasadzie wnętrz sprzężonych, grupy zieleni na tle szerokich otwarć krajobrazowych lub wnętrz a nawet dalekie krajobrazy. W projektowaniu zieleni zwraca ona uwagę na duże znaczenie skali poszczególnych elementów zieleni. Skala elementów przestrzeni decyduje, bowiem o odbiorze całości kompozycji. Określoną kompozycja zieleni można podkreślić i optycznie zmniejszyć lub zwiększyć obiekty urbanistyczne i architektoniczne [Orzeszek-Gajewska, s ]. Autorka również zwraca uwagę, iż celem projektowania jest człowiek i dlatego przestrzenie miejskie powinny być projektowane jako przestrzenie społeczne, dla ludzi i zaspokajać ich potrzeby. Różnorodne funkcje zieleni w mieście świadczą o jej przydatności dla mieszkańców miast. Zieleń towarzysząca wnętrzom urbanistycznym, to pole do stosowania różnorodnych kształtów, barw i gatunków form zieleni. Niezależnie od wnętrz w małych czy dużych miastach, zawsze przy projektowaniu należy brać pod uwagę ludzką skalę [Orzeszek-Gajewska, 1984, s. 136]. W rozważaniach Orzeszek Gajewskiej znajdują się kwestie wg, których autorka niniejszej rozprawy rozpatruje przestrzenie publiczne miasta Poznania, chcąc wykazać, że formy zieleni nie są dostatecznie wykorzystywane do wymienionych tu funkcji, które w tych przestrzeniach, przy odpowiednim zakomponowaniu mogłyby pełnić. S. Raczkowski wymienia funkcje terenów zieleni, takie jak: biologiczne, zdrowotne, społeczne, wychowawcze i estetyczne, klasyfikuje tereny zieleni na zieleń dostępną, towarzyszącą, specjalną i wycieczkowo-wypoczynkową, definiuje terminy takie jak zieleńce, parki itd. W rozdziale pt. Zieleń uliczna, bulwary, promenady Autor omawia różnorodne rodzaje zieleni towarzyszącej miejskim trasom komunikacyjnym: zieleń uliczna ma w mieście ważne zadanie do spełnienia. Daje pożądany cień w czasie upałów, chroni przed nadmiernym nagrzewaniem jezdnie i chodniki, zatrzymuje kurz i dym. Zieleń nadaje ulicy specjalny charakter i podnosi jej estetyczny wygląd [Raczkowski, 1963, s. 36]. Autor uważa, że głównym czynnikiem stanowiącym o sposobie obsadzenia 23

25 ulicy jest jej szerokość; ulice wąskie (do 12m szerokości) i małe place, jakie napotykamy najczęściej w starej części miasta nie wymagają obsadzenia, gdyż drzewa lub krzewy przeszkadzałyby w komunikacji oraz zacieniały ulice i mieszkania [Raczkowski, 1963, s ]. Zdaniem autorki dziś kryteria typu: zacienienie, szerokość ulicy nie powinny być najważniejszymi czynnikami stanowiącymi o wprowadzaniu zieleni w tkankę miejską. To rola kompozycyjna, estetyczna i wypoczynkowa powinna być czynnikiem wiodącym. Szeroki wybór gatunków zieleni, jej form, wielkości i kształtów oraz współczesne materiały budowlane zapewniają możliwość stosowania jej niemal w każdym miejscu i pełnienia różnych funkcji. W literaturze dotyczącej przestrzeni miast i współistnienia architektury i zieleni, autorzy często stosują podział na krajobraz twardy (architektura) i miękki (roślinność). Przestrzeń miasta jako forma mocna oraz przestrzeń bezkształtna, która stanowi tło dla poprzedniej. Zabudowa i zieleń przez wielu autorów są traktowane jako przestrzeń (tkanka) pozytywowa i negatywowa, jako przestrzeń twarda, ograniczona ścianami architektury oraz przestrzeń miękka, która stanowią parki i inne tereny zieleni [Tenerowicz-Jedwabny, 1997, s.65-96]. Eliza Sutkowska uważa, że traktuje tereny zieleni na obszarach centów miast są przestrzeniami publicznymi, które powinny spełniać potrzeby swoich użytkowników. Wg autorki stanowią one istotny element kształtowania fizjonomii miasta, podlegający wspólnym zasadom budowania kompozycji przestrzennej. Tereny zieleni miejskiej, będąc miejscem i płaszczyzną kontaktów społecznych, mogą stać się przestrzenią integrującą strukturę miasta [Sutkowska, 2006, ]. Wnioski tej Autorki dotyczące terenów zieleni miejskiej są analogiczne z postulatami niniejszej rozprawy, odnoszącymi się do skromniejszych form zieleni, znajdujących się w architektonicznych przestrzeniach publicznych miasta. Formy zieleni znajdujące się w tych przestrzeniach mogą sprzyjać kontaktom społecznym oraz służyć do wypoczynku i rekreacji. Agata Zachariasz [Zachariasz, 2006, s. 88] dokonuje uwspółcześnienia klasyfikacji terenów zieleni wg Alfonsa Zielonko. Tereny zieleni autorka zalicza do elementów struktury i kompozycji przestrzennej w skali miasta. A. Zachariasz uważa, że system parków miejskich, tereny zieleni mogą stać się w mieście elementem kompozycyjnym równoważnym i porównywalnym ze strukturą urbanistyczną i komunikacyjną współtworzącym urbanistykę miasta oraz, że ich konstrukcja może wpłynąć na miasto, a nawet je zmienić. Naturalne tereny zieleni to jedna z determinant formy miasta i może stać się czynnikiem harmonijnego rozwoju urbanistycznego. Tereny zieleni, w zależności od struktury, spoistości tworzą system dostosowany do układu urbanistycznego. Wg autorki wpływ na kształtowanie terenów zieleni ma kompozycja urbanistyczna miasta. Relacje miasta i zieleni w aspekcie planowania mogą być rozważane na różne sposoby, tj. zieleń traktowana jako oddzielny element kompozycji miasta (na przykład pierścienie zieleni wokół zabytkowych części miasta w celu ich ochrony. Innym sposobem jest traktowanie zieleni jako elementu łączącego miasto z regionem i integrującego formę miasta, jako rodzaj struktury wypełniającej [Zachariasz, 2006, s ]. A. Zachariasz uważając, że wizerunek miasta ocenianego poprzez strukturę zieleni tworzą różnego 24

26 rodzaju parki i tereny zieleni, dokonuje analizy korzyści oraz wad wybranych rodzajów parków. Na przykład parki linearne polepszają jakość krajobrazu miejskiego, łączą elementy systemu zieleni, tworzą korytarze ekologiczne, sprzyjają rozwojowi miasta, nieduża szerokość wpływa na postrzeganie ich jako bezpiecznych, są łatwo dostępne, zachęcają do uprawiania rekreacji. Parki miejskie budują korzystny wizerunek miasta, są miejscem imprez, koncertów itp. Parki dzielnicowe, osiedlowe stanowią miejsce spotkań i integracji mieszkańców, sprzyjają nawiązywaniu kontaktów społecznych, przez swoją indywidualność i specyfikę są elementem wyróżniającym dzielnice, tym samym powodującym wzrost tożsamości i identyfikacji społeczności z miejscem zamieszkania. Wnioski A. Zachariasz dotyczące parków mogą odnosić się też do skromniejszych układów zieleni, o których traktuje niniejsza rozprawa. Nie tylko parki, ale na przykład aleje, czy ciągi drzew współtworzą tożsamość miasta i mogą być miejscem integracji mieszkańców oraz wypoczynku i rekreacji. Wymaga to przemyślanego ich wprowadzania i komponowania. I Współczesna klasyfikacja zieleni miejskiej - rozbieżności Istnieją różne możliwości podziału zieleni miejskiej w zależności od przyjętych kryteriów i potrzeb, np. wg funkcji, estetyki, użytkowników, własności, dostępności, zarządzania i podległości prawnej. Pojęciem tereny zieleni można określać rozmaicie użytkowane tereny. W Polsce opublikowano około dwudziestu różnych klasyfikacji terenów zieleni a Stanisław Rutkowski i Marek Szumański zwracają uwagę na duży rozrzut w sposobie ich ujmowania i odmienność identyfikacji przedmiotów klasyfikacji [Rutkowski, Niemirski, Szumański, 1994, s ]. Ci sami autorzy w kolejnym opracowaniu dokonują próby metodycznej oceny wybranych klasyfikacji terenów zieleni. Zauważają, że jedną z dróg rozwoju terenów zieleni jest proces modernizacji, który jest zasadny wówczas, gdy wynika z oceny efektów funkcjonowania obiektu. W literaturze natomiast brak jest pozycji omawiających problem klasyfikacji terenów zieleni w aspekcie ich modernizacji. Klasyfikację należy traktować jako narzędzie opisu przedmiotu modernizacji i jako wynik obserwacji. Obserwacja obiektu powinna opierać się na rozbiorze terenów zieleni i gromadzeniu danych, w tym społecznego funkcjonowania i użytkowania przestrzeni. Klasyfikacja powinna opierać się na szczegółowym rozpoznaniu miejsca i zapisie w banku danych. Gdy nastąpią zmiany w funkcjonowaniu danych przestrzeni, które pociągną za sobą zmiany w użytkowaniu wówczas obiekt zieleni będzie wymagał zmiany w klasyfikacji [Giedych, Szumański, 2005, s. 9-30]. M. Szumański M. i A. Niemirski dokonują krótkiego przeglądu klasyfikacji terenów zieleni, którego celem jest ukazanie różnorodności sposobów podejścia i ujmowania obiektów zieleni w klasyfikacjach, stosowania niejednolitej terminologii i różnych kryteriów przy segregacji. Jednostkami niekwestionowanymi przez wszystkich autorów były parki spacerowo-wypoczynkowe, kolejnymi obiektami zamieszczanymi najczęściej w klasyfikacjach były: parki sportowe (95%), ogrody działkowe (86%), cmentarze (73%), zieleńce (73%), ogrody dydaktyczne (6%), parki leśne (59%). W różnym stopniu zostały ujęte tereny zieleni towarzyszącej. W tej grupie najczęściej wyodrębniano 25

27 ogrody towarzyszące obiektom oświaty i zdrowia (65%), zabudowie mieszkaniowej (57%) oraz szlakom komunikacyjnym (52%). Autorzy przeprowadzili próbę klasyfikacji terenów zieleni miejskiej. Definiowanie obiektów zieleni oparli na analizie występujących w polskiej literaturze charakterystyk danych terenów zieleni. Klasyfikacja ta obejmuje siedem rodzajów terenów zieleni; parki, zieleńce, cmentarze, ośrodki turystyczno-wypoczynkowe, tereny sportowe, tereny działań hobbystycznych oraz bazy techniczne terenów zieleni. Następnie w wymienionych siedmiu rodzajach wyodrębnili i scharakteryzowali 62 gatunki typów terenów zieleni. W autorskiej koncepcji klasyfikacji terenów zieleni występuje wiele rodzajów parków (park kultury, spacerowy, dziecięcy, leśny, zdrojowy, botaniczny, dendrologiczny, itd.), zieleńców (zieleniec ozdobny, wypoczynkowy, spacerowy, zieleniec promenada, planty, zieleniec bulwar), cmentarzy, terenów sportowych, terenów działań hobbystycznych, baz technicznych obsługi terenów zieleni [Giedych, Szumański, 2005, s ]. W wyżej wymienionej bardzo współczesnej, bo z 2005 roku, klasyfikacji terenów zieleni miejskiej jako obiekty zieleni towarzyszące układom architektonicznym wymieniono zieleńce ozdobne, które scharakteryzowano jako obiekty o funkcji podnoszenia walorów estetycznych najbliższego otoczenia, np. obiektów architektonicznych. Wg autorów charakterystycznymi elementami zieleńców ozdobnych są różnego rodzaju klomby, kwietniki, pomniki, urządzenia wodne i inne elementy wyposażenia architektury ogrodowej. Obiekty tego typu występują w połączeniu z placami, ulicami i ważnymi budynkami użyteczności publicznej. Ich struktura roślinna podporządkowana jest kompozycji urbanistycznej. Zdaniem autorki niniejszej rozprawy przedstawiono tu bardzo tradycyjne spojrzenie na formy zieleni w mieście, nie wspomniano o ścianach z zieleni, przesłonach, płaszczyznach poziomych i pionowych, liniach prowadzących, rytmach, dominantach itp. W swojej klasyfikacji Autorzy zaznaczają, że zieleniec ozdobny ma nikły udział w obsłudze ruchu wypoczynkowego, czemu przeczą przykłady zieleni ozdobnej i kompozycyjnej na świecie. Na przykład Pola Marsowe w Paryżu tworzą wspaniałą reprezentacyjną kompozycję przestrzenną z wieżą Eiffla i są jednocześnie terenem wypoczynkowo-rekreacyjnym. Podsumowanie: W wielu opracowaniach zawierających klasyfikację, zieleń występuje najczęściej w postaci parków, terenów zieleni miejskiej, terenów wypoczynkowych, itp, które traktowane są zawsze jako odrębne struktury i fragmenty przestrzeni miejskich. Podsumowując przeprowadzoną analizę stanu badań twierdza się, że: systemy i układy zieleni w mieście omawiane są jako odrębne struktury, w większości prac uderza selektywne podejście do problematyki zieleni, rzadko zwraca się uwagę na elementy zieleni pełniące rolę kompozycyjną w mieście w postaci dominant, linii prowadzących i innych współistniejących z formami architektonicznymi, w opracowaniach obserwuje się brak ujęcia form zieleni w języku kompozycji przestrzeni miasta jako elementów przestrzennych tworzących tę kompozycję w podobnym znaczeniu, co formy architektoniczne, 26

28 przeanalizowana literatura opisuje wpływ roślinności na klimat miejski, zwraca uwagę na jej role izolacyjno-ochronne, wypoczynkowe, itp., natomiast brakuje badań nad funkcją kompozycyjną form zieleni w intensywnie zabudowanym mieście w aspektach percepcyjnych i behawioralnych, brakuje ujednoliconej terminologii i klasyfikacji zieleni miejskiej. W kolejnym rozdziale została podjęta próba przeanalizowania stosowanej terminologii dotyczącej zieleni miejskiej. I Zarys prawny pojęcia tereny zieleni. Konsekwencje przestrzenne wynikające ze stosowanej w Polsce terminologii i stereotypu planowania terenów zieleni. Pojęcie tereny zieleni stosowane jest zarówno w dziedzinie projektowania architektury krajobrazu jak i w urbanistyce. Pojęcie to nie zawsze jest rozumiane jednoznacznie; kwerenda fachowej literatury polskiej w tej dziedzinie wskazuje na istnienie wielu definicji. Niejednoznaczność tego pojęcia można zaobserwować również w systemie polskiego prawa. Obowiązujące dawniej i obecnie akty prawne zawierają przepisy związane z klasyfikacją terenów zieleni, z ich ochroną i kształtowaniem. Przepisy te dotyczą różnych dziedzin (budownictwa, planowania przestrzennego, ochrony środowiska) i w związku z tym pojawiły się rozbieżności w wykładni prawnej tego terminu. Pojęcie zieleni miejskiej do obiegu prawnego wprowadziła nowelizacja ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska (1980). W myśl wymienionej ustawy zieleń miejską stanowią zespoły roślinne o przeznaczeniu wypoczynkowym, zdrowotnym i estetycznym, takie jak: parki, zieleńce, zieleń na placach i ulicach, zieleń izolacyjna i ogródki działkowe. Instrukcja Ministra Gospodarki Komunalnej dotycząca prowadzenia ewidencji gruntów, zasad sporządzania wykazów gruntów określa rodzaje użytków gruntowych i tak na przykład tereny zieleni zaliczono tu również do terenów osiedlowych, wraz z terenami zabudowanymi, niezabudowanymi i innymi terenami osiedlowymi. Tu także podzielono tereny zieleni na zieleń publiczną otwartą i zamkniętą. Do obiektów zieleni publicznej zalicza się parki, zieleńce, skwery a do zieleni publicznej zamkniętej ogrody botaniczne, zoologiczne itp. Jako tereny zieleni uważa się też tereny sportowe, do których zalicza się boiska sportowe, place zabaw, itp. Do innych terenów osiedlowych zaliczono cmentarze, obiekty zabytkowe takie jak ruiny i kurhany. Po przeanalizowaniu kilku aktów prawnych można stwierdzić duże zróżnicowanie dotyczące nomenklatury terenów zieleni. Na przykład ten sam park w myśl ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska stanowi zespół roślinności spełniający funkcje wypoczynkowe, zdrowotne i estetyczne a według ewidencji gruntów i budynków jest terenem sportowo-rekreacyjnym, natomiast w klasyfikacji obiektów budowlanych występuje jako budowla sportowa. Autorka opracowania Zarys prawnych przemian konkretyzacji pojęcia tereny zieleni w II połowie XX wieku w Polsce Renata Giedych, zwraca uwagę na konieczność wprowadzenia do systemu polskiego prawa jednolitej wykładni i 27

29 klasyfikacji terenów zieleni w celu ułatwienia m.in. sprawnego zarządzania terenami zieleni [Giedych, Szumański, 2005, s ]. Rozbieżności można prześledzić studiując kolejne dokumenty: Instrukcja Ministra Rolnictwa w sprawie zakładania i prowadzenia ewidencji gruntów, zasad sporządzania wykazów gruntów oraz opłat za odrysy map, za odpisy i wyciągi z rejestrów i dokumentów stanowiących część operatu ewidencyjnego na obszarze gromad, osiedli i miast, które nie Stanowią powiatów. MP z 1955 r. Nr 38, poz.379. Instrukcja Ministra Gospodarki Komunalnej w sprawie zakładania i prowadzenia ewidencji gruntów, zasad sporządzania wykazów gruntów oraz opłat za odrysy map, za odpisy i wyciągi z rejestrów i dokumentów stanowiących część operatu ewidencyjnego na obszarze m.st. Warszawy, m. Łodzi i miast stanowiących powiaty. MP z 1956 r. Nr 98, poz Zarządzenie Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej w sprawie ewidencji gruntów i budynków. MP z 1969 r. Nr 11, poz.98. Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska, tekst jednolity. DzU z 1994 r. Nr 49, poz.668. Rozporządzenie Ministrów Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa oraz Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w sprawie ewidencji gruntów i budynków. DzU z 1996 r. Nr 158, poz.813. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Polskiej Klasyfikacji Obiektów budowlanych. DzU z 1999 r. Nr 112, poz W artykule pt. Problemy z identyfikacją systemu terenów rekreacyjnych miast na przykładzie terenów zieleni Warszawy [Giedych, Szumański, 2005, s ]. Renata Giedych zauważa, że nie jest łatwym zadaniem jednoznaczne określenie, czym są tereny zieleni, że funkcjonuje wiele definicji tego pojęcia znacznie się od siebie różniących. Stosowanie zamiennie terminów zieleń i tereny zieleni dało możliwość zaliczania do terenów zieleni terenów pokrytych trwałą roślinnością, zieleni osiedlowej, przydrożnej, izolacyjnej a nawet pnączy. W zależności od przyjętych kryteriów termin tereny zieleni określa różne tereny, których cechą wspólną jest udział roślinności w zagospodarowaniu przestrzeni. Niejednoznaczne rozumienie pojęcia tereny zieleni można zaobserwować w obowiązujących w Polsce aktach prawnych. Tereny zieleni w funkcjonujących przepisach prawnych ujęte są następująco: jako składnik zieleni miejskiej (Ustawa o ochronie przyrody), jako obiekty inżynierii lądowej i wodnej (w Polskiej Klasyfikacji Obiektów Budowlanych) lub jako grunty rekreacyjno-wypoczynkowe (Klasyfikacja Gruntów i Budynków). Autorzy zwracają uwagę na skutki funkcjonowania odmiennych definicji pojęcia tereny zieleni. Brak jednoznacznych kryteriów delimitacji terenów zieleni a także precyzyjnego ujęcia prawnego powoduje w praktyce odmienność identyfikacji tych terenów. W planowaniu przestrzennym pojawiły się w latach 70-tych normatywy i wskaźniki dotyczące projektowania terenów zieleni w mieście [Zarządzenie nr 9 w sprawie wskaźników i wytycznych urbanistycznych dla terenów mieszkaniowych w miastach., Dziennik Budownictwa nr 2 z 1974r.]. 28

30 W latach w zapisach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego stosowano układy terenów zieleni, takie jak: ZP (tereny parków i zieleńców), ZC (zieleń cmentarna), ZL (tereny parków leśnych), ZN (tereny zieleni nieurządzonej), ZD (tereny ogródków działkowych), itp. [na podstawie załącznika do Zarządzenia nr 47 Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych z 3 września 1968r. w sprawie szczegółowych przepisów o sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Dziennik Budownictwa z 1968 r. Nr 12, poz.62]. Przytoczone wyżej elementy funkcjonowały w zapisach planów, co nierzadko niosło ze sobą brak jednoznacznej identyfikacji terenów zieleni [Szumański, 2005, a, s ]. W planowaniu urbanistycznym w Polsce, biorąc pod uwagę stosowaną terminologię dotyczącą terenów zieleni można stwierdzić, że występuje tu tendencja do monofunkcji poszczególnych układów zieleni. Na przykład: tereny zieleni wypoczynkowej, cmentarnej, izolacyjnej, zieleń ozdobna, itd. pełnią pojedyncze funkcje, tj. wypoczynkową, zazielenienia cmentarzy, izolacyjną, ozdobną. Rzadko dany układ zieleni pełni kilka funkcji jednocześnie tak jak ma to często miejsce w innych krajach. Przykłady wielofunkcyjności zieleni omówiono w niniejszej rozprawie. Istnieją ustawowe zapisy dotyczące tworzenia terenów rekreacyjnych położonych w sąsiedztwie miejsca zamieszkania oraz przy ośrodkach zdrowia i oświaty. W Warunkach technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie znajdują się zapisy dotyczące powierzchni terenu biologicznie czynnego na działkach budowlanych przeznaczonych pod zabudowę wielorodzinną, dla obiektów oświaty i placówek opieki zdrowotnej. Określona jest też powierzchnia placów zabaw i miejsc do rekreacji w zespołach budynków wielorodzinnych objętych jednym pozwoleniem na budowę. Podsumowanie: W wyniku przeprowadzonej analizy aktów prawnych z udziałem pojęcia tereny zieleni i biorąc pod uwagę brak jednoznacznych kryteriów delimitacji układu terenów zieleni w mieście można stwierdzić, że pojęcia te są najmniej precyzyjne spośród terminów stosowanych w planowaniu przestrzennym. Ta nieprecyzyjność pojęcia, spowodowała, że zieleń stała się w planowaniu przestrzennym niezobowiązującym narzędziem, co z kolei nie pozostaje bez wpływu na przestrzeń współczesnego miasta. I Współczesne tendencje w projektowaniu zieleni miejskiej Według Nowej Karty Ateńskiej (2003) w miastach XXI wieku dbać się będzie o zapewnienie wszystkim bliskiego sąsiedztwa miejsc zamieszkania i miejsc pracy, a także kontaktu z kulturowym i przyrodniczym dziedzictwem, takim jak parki, skwery, tereny zielone otwarte, itp. Najbardziej lubiane miejsca w mieście dostarczają bogatych i cennych przeżyć. Jakość środowiska jest jednym z podstawowych czynników gwarantujących podstawowy sukces miasta i przyczynia się też do jego żywotności społecznej i kulturalnej [Nowa Karta Ateńska 2003]. Obecnie projekty terenów zieleni w miastach cechuje różnorodność, indywidualizm i oryginalność. Twórcy poszukują coraz większej ilości środków wyrazu. Tworzone współcześnie parki są bardzo 29

31 różne i trudno je zakwalifikować do konkretnego nurtu czy stylu. Na pewno motywem przewodnim jest ekologia, związek człowieka z naturą. Również nauka i technika inspirują tematycznie powstające współcześnie parki, którym za zadanie postawiono dostarczenie użytkownikom jak najwięcej wrażeń. Dzisiejsze szybkie tempo życia dyktuje odpowiedni rodzaj rozrywek [Szafrańska, 1991]. Powstają, więc parki naukowe, parki technologiczne, ogrody specjalistyczne, tematyczne, itp. Projekty wszelkich rodzajów terenów zieleni miejskiej podporządkowuje się zwykle istniejącym lub tworzonym w miastach systemom zieleni. Parki i tereny zieleni uważa się dziś za jedne z podstawowych narzędzi rewitalizacji struktury miejskiej [Zachariasz, 2006, s.80]. Modne stały się wyszukane projekty zieleni wokół siedzib firm, biurowców, itp., które mają na celu promocję obiektów i firm. Kreowanie terenów zieleni we współczesnych miastach nadal często łączy się z tradycyjną problematyką taką jak np. zabezpieczenia przeciwpowodziowe. W ostatnich czasach zagospodarowuje się tereny nadbrzeżne, które stają się wizytówką miast. Trasy komunikacyjne obsadza się zielenią i traktuje jako korytarze ekologiczne, które wchodzą w skład systemu zieleni miejskiej. Obserwuje się programowe działania inspirowane globalną polityką zrównoważonego rozwoju, w której istotna jest rewitalizacja i przekształcenia terenów zdegradowanych, przemysłowych i poprzemysłowych powstałych w efekcie m.in. zmian technologii. Kreatywne myślenie, eksperymentowanie formą obserwuje się w projektowaniu współczesnych parków i rewitalizacji istniejących. Powstają parki symboliczno-historyczne, tematyczne: parki paryskie: La Vilette, Park André Citroena , Ogród Atlantycki , zrealizowany na dachu Gare Montparnasse, Ogród Japoński we Wrocławiu, itd., które stają się atrakcją nie tylko dla okolicznych mieszkańców, ale dla turystów. Nowoczesne realizacje tego typu kreują nową jakość przestrzenną. Założenia często przekraczają granice fizyczne, promieniując na większą przestrzeń niż pierwotnie zakładano, okolice tych parków: przestrzenie półpubliczne i prywatne kontynuują wprowadzanie form zieleni w istniejącą tkankę zabudowy. Przykładem współczesnych tendencji kształtowania zieleni w mieście są: Strategie wspierające zapisy prawne, których przykładem był Program ochrony środowiska dla miasta Poznania na lata Program ochrony środowiska dla Poznania utworzony został zgodnie z wymaganiami Prawa ochrony środowiska i zawiera wykaz zadań związanych z ochroną środowiska (Uzasadnienie do uchwały nr XL VII/500/4/2004, Program ochrony środowiska dla m. Poznania). Według powyższego programu istotnym zadaniem dla m. Poznania jest m.in. optymalne użytkowanie obszarów biologicznie czynnych, w tym zieleni urządzonej, zarówno dla kształtowania krajobrazu miasta, jak i dla ochrony różnorodności biologicznej. Program opracowano w aspektach m.in. ochrony dziedzictwa przyrodniczego wraz z racjonalnym użytkowaniem zasobów przyrody oraz poprawy jakości środowiska. Założeniem tego procesu było włączenie społeczności w przygotowanie programu i jego wdrażanie. 30

32 Tereny zieleni w Poznaniu tworzą system klinowo-pierścieniowy. W wyniku żywiołowej urbanizacji doszło do fragmentacji terenów zieleni i dwa wewnętrzne pierścienie zieleni uległy zatarciu, a kliny dębiński i naramowicki zostały przerwane. W wyniku tego w śródmieściu powstały plamy zieleni tworzące wyspy ekologiczne [Zachariasz, 2006, s.168]. Podstawowym zagrożeniem prawidłowego utrzymania i zarządzania systemami zieleni w Poznaniu jest rozdrobnienie struktury własnościowej tych terenów. Jako priorytety działań w Poznaniu przyjęto: ochronę i utrzymanie terenów zieleni kształtujących krajobrazy miejskie, w tym: zachowanie i odtwarzanie ciągów istniejących elementów pierścieniowo-klinowego układu zieleni, zakładanie nowych, dostępnych publicznie parków i zieleni osiedlowej oraz sąsiedztwa ciągów komunikacyjnych, stałe wzbogacanie i podtrzymywanie walorów estetycznych i krajobrazowych terenów zieleni urządzonej, łączenie zadań w zakresie ochrony i rekonstrukcji przestrzeni przyrodniczej z ochroną i rekonstrukcją obiektów zabytkowych, Jako cele ekologiczne rozwoju turystyki i rekreacji do 2011 r. przyjęto: optymalne wykorzystanie przestrzeni przyrodniczej jako miejsca dla wypoczynku i rekreacji, tworzenie zieleni urządzonej dla odciążenia naturalnie ukształtowanych terenów zieleni i udostępnienia mieszkańcom miasta przyjaznego otoczenia z zielenią, wykorzystanie dla rekreacji jezior i dolin rzecznych w zakresie zgodnym z ochroną środowiska, modernizacja, waloryzacja, rekultywacja oraz tworzenie nowych terenów zieleni urządzonej typu parki, zieleńce, zieleń przydrożna i osiedlowa, itd. Podsumowanie: W literaturze przedmiotu oraz zapisach prawa zieleń postrzegana jest jako istotny element struktury miasta jednak jako znacznie różniący się od architektury. Urbaniści w swoich analizach przestrzennych ujmują zieleń i architekturę jako tereny, plamy i systemy istniejące obok siebie. Ujmowanie zieleni w systemy, oznacza tworzenie strategicznie zaplanowanych sieci terenów zieleni przypominających infrastrukturę podobną do np. komunikacji; zieleń miejska jest kolejną siatką nakładaną na plan miasta, podobnie jak sieć komunikacyjna czy kanalizacyjna. W planowaniu zieleń kojarzona jest z większymi obszarami typu skwer, park, tymczasem kilka drobnych form zieleni w postaci ciągu, rytmu, płaszczyzny poziomej lub pionowej w strukturze urbanistycznej poprzez umiejętne wprzężenie w jej kompozycję, może przyczynić się do poprawy jej atrakcyjności. W przestrzeniach miejskich pojedyncze formy zieleni i architektury mogą harmonijnie współistnieć i być równoważnymi elementami jednej, tej samej kompozycji przestrzennej. Ważne jest by w świadomości projektantów, zieleń zaistniała jako forma, element kompozycji przestrzennej W zapisach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego pojawiają się pojęcia: zieleń parkowa, zieleńce, zieleń izolacyjna, itp. Natomiast brak jest zapisów regulujących powstawanie form zieleni o funkcji kompozycyjnej lub o kompozycyjnej roli wymienionych form zieleni. 31

33 I. 6. STOSOWANA TERMINOLOGIA Poniżej przedstawiono pojęcia przyjęte jako kluczowe dla problematyki podjętej w rozprawie. Atrakcyjność przestrzeni termin atrakcyjność pochodzi od łacińskiego słowa attractio, co znaczy przyciągać. Określenie to nabiera szczególnego znaczenia, jeśli dotyczy przestrzeni urbanistycznych. Przestrzenie te są atrakcyjne ze względu na swój kształt, kompozycję elementów, z których są zbudowane, estetykę, wielofunkcyjność, duży stopień koncentracji usług, wartości kulturowe i społeczne. Jednak głównym czynnikiem atrakcyjności przestrzeni śródmiejskich oprócz wartości architektonicznej poszczególnych obiektów jest kompozycja przestrzenna całej struktury. O atrakcyjności przestrzeni miejskiej mówi wysoki poziom kompozycji urbanistycznej, ład przestrzenny i jakość poszczególnych obiektów architektury. Właściwe i odpowiednie analizy przestrzeni oraz umiejętne posługiwanie się elementami kompozycji urbanistycznej są podstawą tworzenia przestrzeni o wysokiej atrakcyjności [Wejchert, 1984]. Kompozycja jest istotnym elementem, dzięki któremu tworzą się wartości przestrzennospołeczne, służące kształtowaniu poziomu kultury lokalnej i wzorów zachowań [Juchnowicz, 1971]. Architekt, projektując przestrzeń miejską, nadając jej kształt, wpływa na zachowania społeczne jej użytkowników, na organizację życia społecznego i poczucie tożsamości. Kształt środowiska wpływa znacząco na zmysły i psychikę człowieka. Lynch [1960] ocenia przestrzeń między innymi w aspekcie możliwości kontaktów społecznych. Według Cichy-Pazder E. atrakcyjność i jakość urbanistyczna wiąże się z wartościami humanistycznymi miasta, które tworzą możliwości zaspokojenia potrzeb ludzi w zakresie bezpieczeństwa, przyjemności, kultury, możliwości tworzenia więzi społecznych. Jakość odnosi się do zapewniania mieszkańcom odpowiedniego standardu przebywania i korzystania z przestrzeni miejskiej. Społeczna atrakcyjność miasta wyraża się wysokim poziomem kompozycji urbanistycznej, czyli ładem przestrzennym [Cichy-Pazder, 1998]. Centrum miasta jest to miejsce największej koncentracji obiektów usługowych, ośrodek aktywności gospodarczej, kulturowej i społecznej, charakteryzujący się unikatowością i położeniem w rejonie głównego węzła komunikacyjnego układu urbanistycznego [Nowakowski, 1990] Ciąg czasoprzestrzenny to ciąg powiązanych ze sobą wnętrz (ulic, placów), przy jednoczesnym kontakcie dalekich widoków wchłoniętych do wnętrz, terenów bardziej odległych [Wejchert, 1984, s.168]. W zależności od charakteru mijanych w określonym czasie kolejno przestrzeni, powstają w obserwatorze różne odczucia przestrzeni wywołujące różne napięcia emocjonalne. Czytelność przestrzeni jest wynikiem jej poprawnej kompozycji. W percepcji wnętrza za pomocą wzroku, pierwszoplanową rolę odgrywają elementy ograniczające przestrzeń wnętrza, ich ukształtowanie i skala, a w szczególności linie określające (rysujące) te elementy. Bryły, płaszczyzny, czy różnego rodzaju powierzchnie, spełniające najczęściej rolę ograniczników przestrzeni, określone 32

34 są właśnie liniami; konturem, krawędziami przecinania się, cieniami ograniczonymi liniowo, granicami kolorów, faktur itd. [Sudoł, 1984, s. 59]. Dzięki badaniom ruchów oka przy oglądaniu wybranych kompozycji płaskich lub przestrzennych zaobserwowano istnienie najważniejszych punktów rozpoznawczych, na których oko zatrzymuje się częściej, niż na innych. Punkty te zwykle są punktami formalnie ważnymi kompozycji. W kompozycjach architektonicznych i urbanistycznych są to miejsca przecięcia się lub kończenia linii i płaszczyzn-miejsca zagęszczenia formy [Żórawski, 1973, s.51]. Zatem kompozycja przestrzenni wnętrza percypowana jest przede wszystkim poprzez rysunek linii i punkty formalnie ważne zasadniczych jego elementów, a czytelność tego rysunku świadczy o czytelności przestrzeni wnętrza. Podkreślenie głównych linii prowadzących i zatrzymujących oraz punktów formalnie ważnych jeszcze tę czytelność potęguje. Dominanty wg Wejcherta [1984, s.67] są to budynki wysokie, wieże lub zespoły przestrzenne o indywidualnych cechach, wyróżniające się z otoczenia. Dla turystów dominanty stają się nierzadko symbolami miasta. Forma zewnętrzny kształt, wygląd, układ skoordynowanych elementów, struktura. Formować (łac. formo = kształtuję), nadawać czemuś określoną formę, kształt; kształtować, tworzyć [1978, s.228]. Historyczny układ miejski to w przypadku miast małych układ przestrzenny, będący sumą obiektów niezabytkowych i zabytkowych, wypełniający autentyczne dla pewnej epoki lub częściowo przekształcone rozplanowanie [Heczko-Hyłowa, 1975, s. 61] Kompozycja Kompozycja jest czynnikiem nadającym miastu formę i wartości, które nie przeminą. Budynki przeminą, zostaną zburzone, na ich miejscu powstaną nowe, ale układ kompozycyjny miasta może pozostać nawet przez wieki niezmieniony [Tołwiński, 1939, s. 6, 18-23]. Celem kompozycji przestrzennej jest tworzenie układów przestrzennych o cechach określonych, powodujących powstawanie zamierzonej sekwencji wrażeń [Wejchert, 1984, s. 28]. Podstawowymi elementami kompozycji urbanistycznej są: podłoga, ściana, strop, których ukształtowanie wpływa na powstanie obrazów, różnych scenerii, dostarczających różnorodnych doznań [Wejchert, 1984, s. 106]. O wartości kompozycyjnej miasta decyduje szereg czynników, takich jak: czytelność i zrozumiałość, skala, proporcje poszczególnych elementów i relacje względem siebie, hierarchizacja, występowanie rytmów, form silnych, wzajemnych powiązań kompozycyjnych poszczególnych przestrzeni, itp. Analiza kompozycji jest drogą do sformułowania takich zasad, do wyodrębnienia elementów i poznania zależności pomiędzy nimi zachodzącymi. Innymi słowy kompozycja i jej analiza, to nie cel sam w sobie, lecz środek do osiągnięcia celu, jakim jest takie praktyczne działanie, by każdy remont, modernizacja, czy rewaloryzacja nie gubiły nastroju miasta i jego piękna jednostkowego [Sudoł, 1984, s. 6]. Linie i płaszczyzny kierujące wzrok są to linie i płaszczyzny tworzące rysunek obrazu, który powstaje przed oczami patrzącego obserwatora na dany fragment przestrzeni [Wejchert, 1984, s. 128]. 33

35 W krajobrazie miejskim będą to linie i płaszczyzny dróg, ścieżek, krawędzi budynków, płaszczyzny posadzek, elewacji, itp. Obszar śródmiejski jest to historycznie wyodrębniony obszar, który charakteryzuje się intensywną i zwartą zabudową, o przeważającej funkcji usługowej i kulturalnej. Na tym obszarze usytuowany jest centralny ośrodek miasta [Chmielewski, 2001]. Percepcja <łac. perceptio=ujmowanie> spostrzeganie, jest to złożony proces poznawczy, polegający na odzwierciedleniu przez człowieka przedmiotów i zjawisk; jest wynikiem działania określonych bodźców na narządy zmysłowe [Słownik wyrazów obcych. Pod redakcją doc. dr Jana Tokarskiego, PWN 1978 r., s.563]. Poszczególne bodźce docierające z zewnętrznego świata, człowiek od razu łączy w całość - postać - układ spoisty. R. Arnheim [2004] i J. Żórawski [1973] w swoich opracowaniach poświęconych teorii percepcji i budowy form oraz przeżyć estetycznych wyjaśnili to, co już wcześniej ujął w formie tezy Arystoteles - warunkiem przeżycia estetycznego jest, aby rzecz była w całości uchwytna dla umysłu, zmysłów, pamięci [Tatarkiewicz, 1975, s.18]. W percepcji wnętrza jako całości uwaga wizualna rozłożona jest na całość wnętrza ze szczególną jej koncentracją na ścianach ograniczających. Tutaj jednak chcąc zwrócić uwagę wizualną na formy we wnętrzu wraz z jego przestrzenia wewnętrzną, należy wzmocnić działanie tych form poprzez osłabienie i neutralizacje tła, którym są ściany ograniczające wnętrze. Skupiając uwagę obserwatora na formach silnych, zawartych w przestrzeni wewnętrznej placu, uzyskuje się wówczas pełniejsza percepcje zarówno tych form, jak i samej przestrzeni [Hollanek-Cieńska, 1980, za: Sudoł, 1984, s.198]. Świadomie lub nieświadomie każda kompozycja architektoniczna jest oparta na czynniku czasu. Percepcja jakiejkolwiek kompozycji przestrzennej z jednego punktu widokowego jest niepełna. Wynika to z niemożności objęcia wzrokiem całego wnętrza bez konieczności zmiany kierunku patrzenia, a często i miejsca obserwacji [Sudoł, 1984, s.63]. Przestrzeń publiczna jest to ważna przestrzeń w mieście, charakteryzująca się dużym nagromadzeniem obiektów zabytkowych oraz funkcji, które wpływają na jego wizerunek. Przestrzenie te od zawsze były najważniejszymi przestrzeniami wzmożonych kontaktów społecznych. Wg zapisu Ustawy o Planowaniu i Zagospodarowaniu Przestrzennym z 27 marca 2003 roku przestrzeń publiczna definiowana jest jako obszar o szczególnym znaczeniu dla zaspokajania potrzeb mieszkańców, poprawy jakości ich życia i sprzyjający nawiązywaniu kontaktów społecznych ze względu na jego położenie oraz cechy funkcjonalno-przestrzenne. Przestrzeń publiczna ze względu na swoje przeznaczenie przyjmuje często funkcję przestrzeni kulturowej. Obszary kulturowe powinny ulegać ciągłym przekształceniom związanymi ze zmieniającymi się potrzebami społecznymi. Do przestrzeni kulturowych zaliczyć można elementy urbanistyczne jak ulice, place, aleje, bulwary, parki miejskie, a także obiekty typu: kościoły, teatry, filharmonie, muzea, kina, itd. [Pazder, 2008, s.42]. Przestrzenie publiczne miasta stanowią szczególnie ważne ośrodki funkcjonalno- przestrzenne struktury miasta m.in. ze względu na funkcje, jakie pełnią w życiu mieszkańców i przyjezdnych. 34

36 Przestrzenie te służą do zaspakajania różnego rodzaju potrzeb i są odwiedzane tym chętniej im bogatsza jest ich oferta i im są bardziej przystosowane do potrzeb człowieka. Z ekonomicznego punktu widzenia przestrzenie te są również istotnym elementem miasta przyciągającym turystów, wpływającym na jego wizerunek i atrakcyjność. Zespołem architektonicznym można nazwać grupę budynków, położonych w niewielkiej od siebie odległości lub powiązanych ze sobą, wydzielającą się czytelnie w przestrzeni. Obserwator ma możność ogarnięcia jej w całości niemal jednym rzutem oka. Patrząc na zespół architektoniczny można wyraźnie dostrzec i ocenić strukturę ścian i otworów budynków. Uwaga widza zwraca się ku elementom architektonicznym [Wejchert, 1984, s. 23]. Zespół urbanistyczny jest to kilka lub szereg zespołów architektonicznych łączących się ze sobą. Ma on ograniczoną wielkość i oddzielony jest od innych zespołów wyraźną granicą topograficzną lub krajobrazową, względnie odrębną formą czy funkcją [Wejchert, 1984, s.23]. Zieleń miejską według Ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska (1980) stanowią zespoły roślinne o przeznaczeniu wypoczynkowym, zdrowotnym i estetycznym, takie jak: parki, zieleńce, zieleń na placach i ulicach, zieleń izolacyjna i ogródki działkowe. I. 7. ZAWARTOŚĆ I SCHEMAT PRACY Zawartość pracy. Praca składa się z dziesięciu rozdziałów. Rozdział I-Wstęp stanowi wprowadzenie do podjętej w dysertacji problematyki, zawiera identyfikację problemu badawczego, genezę, cel i tezy pracy, stan badań, stosowaną terminologię oraz metodę badawczą. W rozdziale II omawiana jest rola zieleni w mieście w aspekcie percepcji przestrzeni, psychologii środowiskowej, wpływ kształtu przestrzeni na doznania i zachowania człowieka. Przedstawiono w nim psychologię środowiskową i percepcję jako ważne aspekty projektowania kompozycji urbanistycznej, w tym zieleni. Omówiono podstawowe funkcje zieleni i jej formy występowania. Zwrócono uwagę na potrzebę projektowania zieleni miejskiej pełniącej wiele funkcji jednocześnie, co wpłynie pozytywnie na jakość przestrzeni miejskich i jakość życia mieszkańców. W kolejnym, III rozdziale pokazano rolę zieleni w kompozycji przestrzennej. Przeanalizowano zieleń jako formę przestrzenną opierając się na analizie, jaką przeprowadził Juliusz Żórawski [1973] w opracowaniu O budowie formy architektonicznej. W kolejnym podrozdziale przedstawiono formy zieleni jako elementy kompozycji urbanistycznej [Wejchert, 1984], elementy panoram i obiektów architektonicznych. Wyżej wymienione analizy poparte zostały przykładami aranżacji zieleni w przestrzeniach publicznych miast europejskich w celu potwierdzenia możliwości stosowania form zieleni jako elementów kompozycji urbanistycznej, narzędzia uatrakcyjniania i podnoszenia jakości przestrzeni miejskich. Analizując przykłady przestrzeni miejskich pod kątem czytelności kompozycyjnej, wpływającej na identyfikację i zapamiętywanie miasta oraz jego atrakcyjność wykazano istotną rolę odpowiedniego uformowania zieleni w przestrzeniach publicznych miasta. 35

37 Rozdział IV zawiera wnioski dotyczące roli zieleni w mieście i jest podsumowaniem rozdziałów II i III. W rozdziale V przeprowadzono analizy i badania zieleni w przestrzeniach publicznych Poznania Jako dane do analiz posłużyły wnioski z podsumowań poprzednich rozdziałów. Celem badań była ocena przestrzeni publicznych Poznania pod względem atrakcyjności, walorów kompozycyjnych i sprzyjaniu kontaktom międzyludzkim oraz odpowiedź na pytania: czy w przestrzeniach publicznych Poznania znajduje się dostateczna ilość zieleni, czy istniejąca zieleń pełni rolę elementów kompozycji urbanistycznej i w jakim zakresie istniejąca zieleń wpływa na komfort życia mieszkańców. Rozdział zakończono wnioskami dotyczącymi zieleni występującej w przestrzeniach publicznych Poznania. Kolejne rozdziały zawierają spis literatury, spis ilustracji, streszczenie rozprawy oraz aneksy. Schemat graficzny pracy. 36

38 37

39 I. 8. OBSZAR BADAŃ I ZAKRES MERYTORYCZNY PRACY Obszar badań określony został przez: przestrzeń, obszar geograficzny, z którego zebrane są dane porównawcze oraz miejsca, dla którego są przeprowadzone badania przestrzeni publicznych miasta. Zebrane materiały dotyczą głównie Europy, (sporadycznie: Azji), natomiast badania sondażowe, ankietowe i wnioski - wybranych przestrzeni publicznych Poznania, temat badań, który precyzują: teza główna pracy i tezy pomocnicze, czas - okres, dla którego przeprowadzone są badania. Badania przestrzeni miejskich dotyczą realizacji z okresu mniej więcej ostatniego dziesięciolecia. W przypadku form zieleni datowanie jest sprawą często umowną, ponieważ istniejąca zieleń jest przekształcana, uzupełniana nową i aranżowana zgodnie z aktualnymi potrzebami. Badania literatury i dokumentów dla Poznania sięgają lat 80-tych XX w., w niektórych przypadkach nawet lat 60. Rola przestrzeni publicznych w mieście. Zasady tworzenia miejsc-przestrzeni ważnych społecznie i gospodarczo, podporządkowujących sobie cały układ przestrzenny były stosowane już od początków osadnictwa. Potrzeba zgromadzenia wielu różnych funkcji w jednym miejscu stała się przyczyną powstania przestrzeni w formie ulic, placów i rynków, które już w najstarszych jednostkach osadniczych zajmowały centralne miejsce. Kompozycja placów i rynków jako ośrodków handlu, życia społecznego i siedziby lokalnej władzy tworzyła specyficzny charakter miejskości. Jedną z podstawowych kompozycyjnych funkcji placów jest integracja poszczególnych fragmentów układu urbanistycznego miasta, krystalizacja przestrzeni miejskich i pełnienie roli przestrzennych dominant ułatwiających w mieście orientację. Przestrzenie publiczne oraz obszary dziedzictwa kulturowego, charakteryzujące się nagromadzeniem obiektów, w tym zabytkowych od zawsze były najważniejszymi przestrzeniami wzmożonych kontaktów społecznych i one staną się podmiotem badań w niniejszej pracy. Według Kosińskiego [2011, s. 59] o pięknie miasta w ujęciu urbanistycznym decyduje nie tylko jego struktura jako całość, ale również elementy tej struktury, w tym zwłaszcza przestrzenie publiczne. Obecnie przestrzenie publiczne w wielkich i małych miastach są najczęstszym przedmiotem urbanistycznych konkursów, projektów oraz różnych działań mających na celu poprawę ich wyglądu i dostosowania ich do aktualnych potrzeb użytkowników [Podhalański, 2006, s. 145]. Wybrane do badań przestrzenie publiczne miasta Poznania. Poznań jest jednym z najstarszych i największych miast w Polsce. Posiada określoną historycznie strukturę przestrzenną z dominującym Starym Rynkiem z Ratuszem i dużą ilością niższych rangą placów i rynków. Struktura przestrzenna Poznania nosi ślady wielu epok historycznych z charakterystycznymi dla nich rozwiązaniami przestrzennymi. Już w okresie średniowiecza miasto otrzymało podstawowy szkielet urbanistyczny stanowiący podstawę dalszego rozwoju. Centrum stanowił rynek z budynkami administracyjnymi po środku oraz kwartałami zabudowy wokół niego, które otoczono murami obronnymi. 38

40 W XV w. nastąpiła ekspansja ludności poza mury miejskie, na tereny przyległe i wzdłuż dróg dojazdowych do bram miasta. Po drugim rozbiorze Polski, Poznań włączono do Prus. Nastąpiło wówczas rozszerzenie terytorium miasta poprzez włączenie wszystkich jurydyk stanowiących dotąd odrębne jednostki administracyjne oraz wytyczenie nowych dzielnic. Duże znaczenia dla tworzenia nowych przestrzeni publicznych miasta miało zburzenie z nakazu władz pruskich średniowiecznych murów miejskich i w ten sposób powstały reprezentacyjne: plac i ulica Wilhelmowska (dzisiejszy pl. Wolności i Aleje Marcinkowskiego). W następnych latach funkcje handlowe miał przejąć nowo wytyczony Rynek Nowomiejski (pl. im. Cyryla Ratajskiego), ale przeznaczono go jednak pod funkcję rekreacyjną. Największym skupiskiem placów, czyli nadal funkcjonujących przestrzeni publicznych jest centrum miasta. Na obszarze śródmieścia, pokrywającym się z granicami XIX-wiecznego Poznania znajduje się aż 11 placów w niewielkiej od siebie odległości [Jastrząb, 2002, s ]. Nierzadko place łączą się ze sobą tworząc układy kompozycyjne, np. oś Stary Rynek - Plac Wolności, Stary Rynek - Plac Kolegiacki, Plac Wolności - Plac Cyryla Ratajskiego, Plac Wiosny Ludów - Plac Bernardyński. Można stwierdzić, że place tworzą w Poznaniu szkielet ważnych, reprezentacyjnych przestrzeni publicznych miasta. T. Jastrząb poddał analizie place Poznania i sformułował m.in. następujące wnioski: jedną z podstawowych funkcji placów w strukturze urbanistycznej miasta jest integracja kompozycyjna jego poszczególnych fragmentów; place jako reprezentacyjne przestrzenie publiczne wpływają na indywidualny charakter, odmienność i piękno poszczególnych miast; place podkreślają znaczenie miejsca i łatwo zapamiętywaną formą ułatwiają obserwatorowi orientację w przestrzeni. Place poddane analizie są zdaniem Autora najważniejsze w strukturze przestrzennej miasta Poznania i w pierwszej kolejności są to place ścisłego centrum: Stary Rynek, plac Kolegiacki, plac Wolności, plac Cyryla Ratajskiego, plac Wiosny Ludów, plac Bernardyński [Jastrząb, 2002, s. 103]. W niniejszej pracy wyboru przestrzeni publicznych Poznania do badań dokonano na podstawie badań sondażowych. Respondentami było siedem osób, w tym: czterech architektów pracujących na Wydziale Architektury Politechniki Poznańskiej (będącymi mieszkańcami Poznania), dwóch wieloletnich mieszkańców Poznania oraz jeden nowoprzybyły do miasta student Wydziału Architektury. Wyniki sondażu dotyczącego wyboru najważniejszych przestrzeni publicznych Poznania pokryły się z wymienionymi w pracy Jastrząbia ważnymi przestrzeniami miasta. Zakres merytoryczny badań. Zakres merytoryczny badań obejmuje rolę form zieleni w przestrzeni miasta w świetle literatury przyrodniczej, architektoniczno-urbanistycznej, socjologicznej, i psychologicznej oraz analizę stosowanych w miastach rozwiązań przestrzennych wykorzystujących walory zieleni. Wyniki analiz przykładów zieleni miejskiej z miast europejskich zostały wykorzystane do badań sytuacji przestrzennej Poznania. 39

41 Badania własne poprzedzone zostały badaniami literatury w zakresie: kompozycji urbanistycznej, percepcji przestrzeni, relacji między człowiekiem a przestrzenią, psychologii środowiskowej, oddziaływania kształtu przestrzeni miejskich na zachowania i reakcje emocjonalne przebywających w nich ludzi, wpływu przestrzeni publicznych na stopień atrakcyjności miasta. Celem tych badań jest wykazanie związku między atrakcyjnością przestrzeni miejskich a ich kompozycją, w której ważną rolę pełnią formy zieleni tworzące wraz z architekturą jedną przestrzenną całość. Analizy form zieleni zostały przeprowadzone w oparciu o literaturę dotyczącą analiz form architektonicznych i poparte przykładami w formie dokumentacji fotograficznej i rysunkowej. Celem takiej analogicznej analizy jest zwrócenie uwagi, że formy zieleni i architektury są elementami przestrzennymi o podobnej roli w procesie percepcji i można, w komponowaniu przestrzeni, używać ich w podobny sposób. Szczegółowe analizy istniejącej zieleni w przestrzeniach publicznych Poznania pozwolą wykazać, że jej rola jako elementu kompozycyjnego i narzędzia poprawy jakości środowiska nie jest dostatecznie doceniana i wykorzystywana. Istniejące aranżacje zieleni nie pełnią funkcji kompozycyjnej ani wypoczynkowo-rekreacyjnej, co w przestrzeniach publicznych centrum miasta jest możliwe, jak pokazały przykłady z zagranicy. I. 9. METODA PRACY I ZASTOSOWANE METODY BADAWCZE Metoda pracy. Badania i analizy zieleni oraz przestrzeni publicznych miasta Poznania zostały poprzedzone badaniami literatury zajmującej się przestrzenią miejską ze szczególnym uwzględnieniem kompozycji przestrzennej, atrakcyjności i jakości przestrzeni, psychologii środowiskowej, percepcji przestrzeni, potrzeb człowieka i jego zachowań w środowisku miejskim. Szczególną uwagę zwracano na formy zieleni, które mogą pełnić znaczącą, pozytywną rolę w każdym z tych aspektów. Przy pomocy dokumentacji fotograficznej i szkiców własnych przykładów przestrzeni publicznych z miast europejskich autorka przedstawiła możliwości wykorzystania form zieleni jako elementów kompozycji urbanistycznej, jako narzędzia uatrakcyjniania oraz polepszania jakości życia użytkowników środowiska miejskiego i elementu odgrywającego ogromną rolę w procesie percepcji miasta. Wnioski pochodzące z literatury oraz z analiz przykładów zieleni w przestrzeniach miast europejskich posłużyły jako dane do oceny istniejącej zieleni w badanych przestrzeniach publicznych Poznania. Założono, że przyjęta metoda pracy pozwoli dowieść trafności założonej tezy. Badania przestrzeni publicznych Poznania przeprowadzono wg następującego schematu (szczegółowy schemat badań opisany został w rozdziale V. Analiza zieleni w przestrzeniach publicznych Poznania): Etap I. Wyznaczenie do badań najważniejszych przestrzeni publicznych miasta Poznania. 40

42 Ankietowani wymienili piętnaście według nich ważnych przestrzeni publicznych Poznania a następnie wybrali z nich dziesięć najważniejszych i uszeregowali je zaczynając od najważniejszej. Do dalszych badań zostało zakwalifikowanych osiem przestrzeni publicznych Poznania, które uzyskały największą ilość punktów. Wyniki Sondażu I znajdują się w Tabeli I. Etap II. Warstwa I. Pięciu ekspertów (architektów) dokonało szczegółowej analizy i oceny form zieleni występujących w ośmiu badanych przestrzeniach Poznania. Kryteria oceny sformułowane zostały na podstawie rozdziałów poprzedzających badania. Sondaż II przeprowadzono przy pomocy Ankiety II zawierającej pięć tabel (od 2 do 6) do oceny zieleni w danej przestrzeni publicznej: Tabela II. 1. dotyczy ogólnych informacji o danej przestrzeni, pozwala na określenie procentowe ogólnego bilansu powierzchni komunikacji kołowej, pieszej, sposobu użytkowania pierzei, wyróżniając mieszkania, usługi, obiekty użyteczności publicznej, handlu oraz sposób użytkowania samych placów, z podziałem na komunikację, kulturę, gastronomię, wypoczynek i rekreację, itp. [informacje i bilans powierzchni zawarte w tej tabeli zostały opracowane przez autorkę], Tabela II. 2. służy do określenia fizycznego i formalnego miejsca występowania zieleni w danej przestrzeni, czy zieleń występuje w przestrzeni placu czy w pierzejach, czy jest własnością publiczną czy prywatną oraz w jakiej formie występuje, Tabela II. 3. daje możliwość oceny roli zieleni w percepcji przestrzeni, jej wpływu na doznania i reakcje emocjonalne użytkowników tych przestrzeni, czy zieleń stanowi wyróżniające się elementy, ułatwiające orientację, czy wywołuje uczucia przyjemności, czy sprzyja kontaktom międzyludzkim, Kryteria do oceny sformułowano na podstawie rozdziałów Percepcja przestrzeni miejskiej jako wytyczna kształtowania kompozycji miasta i zieleni oraz Psychologia środowiskowa jako ważny aspekt projektowania kompozycji architektonicznej i form zieleni, Tabela II. 4. służy ocenie wielofunkcyjności zieleni w danej przestrzeni, jej wpływu na jakość życia mieszkańców. Ocenie podlegały m.in. funkcje: ekologiczna (różnorodność gatunków, wielkość, rodzaj, i ilość zieleni), techniczna (ochrona akustyczna, zacienienie, warstwowość, itp.), wypoczynkowa (zacienienie, stworzenie cichych zakątków, wyposażenie w ławki, itp), rekreacyjna (, odpowiednie nawierzchnie dające możliwość uprawiania rekreacji np. do joggingu, rolek, strefowanie zieleni, itp), kompozycyjna (zieleń jako elementy kompozycji urbanistycznej). Kryteria do oceny sformułowano na podstawie rozdziału Funkcje zieleni w mieście. Wielofunkcyjność, Tabela II. 5. umożliwia ocenę występowania zieleni w preferowanych przez człowieka kształtach i układach, na przykład zieleń jako układ symetryczny, forma silna, spoista, występująca jako tło, podkreślająca miejsca formalnie ważne, tworząca ciągi i rytmy, itp. Kryteria do oceny opracowano na podstawie rozdziału Budowa formy i jej postrzeganie na przykładzie zieleni, 41

43 Tabela II. 6. pozwala określić występowanie zieleni jako elementów kompozycji urbanistycznej takich jak: posadzka, ściana, strop, dominanta, element towarzyszący dominancie architektonicznej, podkreślający ją, tworzący linie i płaszczyzny prowadzące do niej wzrok obserwatora, itp. Kryteria sformułowano na podstawie rozdziału Formy zieleni jako elementy kompozycji urbanistycznej. Tabele nr II. 1., II. 2. zawierające ogólne informacje o przestrzeniach i występującej w nich zieleni, zostały stworzone by umożliwić znalezienie powiązań i zależności pomiędzy funkcjami przestrzeni, rodzajami budynków, sposobami użytkowania przestrzeni, występowania zieleni z podziałem na przestrzeń publiczną i prywatną, które mogą w przyszłości stanowić wskazówki przy planowaniu nasadzeń. Warstwa II. Na podstawie poprzedzających badania rozdziałów dotyczących atrakcyjności i kompozycji przestrzeni miejskich, percepcji przestrzeni i reakcji emocjonalnych, jakie ona budzi w użytkownikach opracowana została Ankieta nr III pozwalająca na ocenę wybranych przestrzeni publicznych Poznania niezależnie od występowania w nich form zieleni. Sondaż III przeprowadzono przy pomocy Ankiety III wśród dziesięciu ekspertów (architektów, pracujących naukowo), którzy dokonali oceny wybranych przestrzeni publicznych Poznania. Ocenie podlegały następujące kwestie: cechy kompozycji przestrzennej danej przestrzeni: atrakcyjność i jakość zabudowy, zróżnicowanie form przestrzennych (akcenty i dominanty), czytelność i zrozumiałość kompozycji przestrzennej, zieleń i jej kompozycyjna rola w danej przestrzeni: atrakcyjność i jakość zieleni, zróżnicowanie jej form i wielofunkcyjność, kompozycyjna rola zieleni oraz harmonia i spójność jej kompozycji z kompozycją zabudowy, wpływ i oddziaływanie przedstawionej przestrzeni na doznania i reakcje emocjonalne jej użytkowników 4 : zbadano poziom występowania doznań i reakcji emocjonalnych takich jak: uczucie zachwytu, odprężenia i relaksu, chęć nawiązywania kontaktów międzyludzkich, integracji, poczucie zatłoczenia, uczucie niepewności oraz brak poczucia bezpieczeństwa. Etap III. Opracowanie komentarzy dla wyników poszczególnych analiz oraz podsumowanie każdej z badanych przestrzeni ze wskazaniem najbardziej widocznych mankamentów, z jednoczesnym określeniem potencjału miejsca. Zestawienie w tabelach zbiorczych (IV.3. IV.6.) wyników dla porównania poszczególnych przestrzeni, ich słabych stron i zalet, które mogą posłużyć jako wytyczne do projektowania w nich zieleni. Etap IV. Sformułowanie wniosków. 4 Bonenberg W. [2012, s ] opracował mapę prezentującą rozkład wartości emocjonalnych powiązanych z obszarem aglomeracji poznańskiej. Badania metodą ekspertów wykazały różne stany emocjonalne mieszkańców i turystów w przestrzeniach publicznych aglomeracji. 42

44 Zastosowanie tej metody pozwala na określenie działań mających na celu podniesienie atrakcyjności i jakości przestrzeni publicznych Poznania drogą wprowadzania właściwych form zieleni. Zastosowane metody badawcze badania literatury przedmiotu, które pozwoliły na opisanie sposobów stosowania form zieleni w urbanistyce i architekturze, ujawniły różnice pomiędzy innymi dziedzinami nauk, zajmującymi się zielenią i jej rolą w życiu miast, życiu człowieka oraz jej roli w procesie percepcji przestrzeni. obserwacja i analiza form zieleni w przestrzeniach miejskich. Autorka zastosowała metody badawcze właściwe pracy architekta: fotografię oraz szkice własne z natury podparte opisami, analiza materiałów graficznych z literatury fachowej, badania archiwalne, metoda sondażowa, metoda ekspertów, metoda graficzna pozwalająca na zapis syntetycznych informacji zebranych w trakcie badań literatury i sondażu. 43

45 II. ROLA ZIELENI W MIEŚCIE WSTĘP DO ANALIZY II. 1. PERCEPCJA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ JAKO WYTYCZNA KSZTAŁTOWANIA KOMPOZYCJI MIASTA I ZIELENI Proces percepcyjny wg Brunswik a (1957) to proces wykorzystania wskaźników i informacji, które do nas docierają ze środowiska zewnętrznego. Środowisko zewnętrzne jest źródłem ogromnej liczby bodźców i informacji i jest przy tym niezmiernie wieloznaczne. 5 Nieodłączną częścią procesu poznawczego są wrażenia, które powstają pod wpływem prostego bodźca działającego na receptory poszczególnych jakości zmysłowych. Wrażenia są odzwierciedleniem otoczenia, a na ich intensywność wpływa między innymi siła bodźca, który je wywołuje. Oczywiście u różnych jednostek występują różnej jakości wrażenia, różniące się pomiędzy sobą siłą i intensywnością. 6 [za: Bańka, 2002, s.57-61]. Doznania fizyczne i psychiczne są podstawą doświadczania, zapamiętywania przez niego przestrzeni miejskiej, w której poszukuje tego, co przyjemne i piękne, a unika rzeczy nieprzyjemnych i negatywnych [Cichy-Pazder, 1998]. Szeroka gama doznań pochodzących od kształtu przestrzeni jest generatorem postaw i zachowań człowieka w jego otoczeniu. Przestrzeń miejska wpływa na społeczne zachowania, które są manifestacją przyjęcia lub odrzucenia określonych sytuacji przestrzennych. Człowiek dąży w mieście do realizowania szerokiego zakresu swoich potrzeb, o których zaspokojeniu decydują m.in. wartości kompozycji przestrzeni. Wartości te przypisane dotychczas architekturze powinny być przekazywane również formami i kompozycją zieleni. Aspekty kompozycji zieleni w mieście, będące przedmiotem badań tej pracy wymagają również ujęcia z punktu widzenia psychologii i socjologii miasta. Gibson (1966) ujmuje proces percepcji jako rezultat widzenia panoramicznego w ruchu, zawsze przemieszczającego się środowiska naturalnego. Widzimy po to by się poruszać i za razem poruszamy się po to, by widzieć. Nie ma procesu widzenia bez ruchu w środowisku i nie ma skutecznej lokomocji w środowisku bez widzenia środowiska [za: Bańka, 2002, s.61]. Percepcja i poznanie środowiska. Wiele dyscyplin naukowych zajęło się procesem percepcji środowiska. Najważniejszym problemem badawczym w psychologii środowiskowej, już od samego początku jej rozwoju, jest analiza procesów percepcji w relacjach między człowiekiem a jego fizyczno-przestrzennym środowiskiem [Bańka, 2002, s.107]. Człowiek reguluje swe stosunki z otoczeniem za pomocą percepcyjnych procesów poznawczych. Uzyskiwane informacje z otoczenia przestrzennego są w procesie identyfikacji selekcjonowane 5 Proces percepcyjny obejmuje, więc serię porównań między informacjami, danymi napływającymi ze środowiska, a percepcjami, będącymi zogniskowanymi reakcjami wewnętrznymi, wyznaczonymi przez reakcje zmysłowe oraz zmienne osobowościowe i uprzednie doświadczenia [Bańka, 2002, s.58]. 44

46 użytkowo, emocjonalnie i kulturowo. Selekcja poszczególnych elementów przestrzeni zależy od znaczenia, jakie posiadają dla człowieka. Wartości poznawcze i funkcje informacyjne przestrzeni miejskiej są podstawą motywacji i zachowań człowieka w jego środowisku. Zastane w otoczeniu sytuacje przestrzenne w dużym stopniu kierują ludzkimi zachowaniami. Elementy fizyczne przestrzeni miasta w powiązaniu z procesami psychicznymi człowieka wpływają na jego pobudzenie zmysłowe i emocjonalne. Identyfikacja percepcyjna elementów fizycznych środowiska przestrzennego polega na budowaniu w umyśle człowieka schematu przestrzennego miasta - mapy poznawczej. Selekcja i kwalifikacja informacji pochodzących ze środowiska odbywa się na podstawie zakodowanych i utrwalonych wzorców kulturowych i wcześniej zapamiętanych sytuacji. Schematy i wzorce są zestawami istotnych dla danej kultury elementów przestrzeni publicznych [Cichy-Pazder, 1998, s ]. Zieleń jest elementem utrwalonych wzorców i wcześniej poznanych sytuacji, który zasadniczo wywołuje pozytywne wrażenia i reakcje emocjonalne. Wprowadzanie jej do środowiska człowieka spotyka się z powszechną akceptacją. Według Wallisa A. otoczenie, w którym przebywa człowiek jest przez niego odczuwane w kategoriach piękna i brzydoty, jednolitości i różnorodności, kameralności i monumentalności [1977, s. 70]. Wprowadzane do przestrzeni miejskich formy zieleni mogą odegrać rolę w każdej z tych kwestii. Percepcja zmysłowa. Rola form zieleni. Podstawą relacji człowieka z jego środowiskiem jest wielozmysłowy odbiór pochodzących z niego bodźców przestrzennych. Narzędziem odbioru tych bodźców są zmysły, które nie tylko umożliwiają człowiekowi orientację w przestrzeni i jego samolokalizację, ale są podstawą łączności człowieka z otoczeniem [Cichy-Pazder, 1998, s. 88]. Postrzeganie przestrzeni za pośrednictwem zmysłu wzroku. Wszelkie doznania związane z otaczającym nas światem, przedmiotami, sytuacjami występują zawsze w jakimś czasie i przestrzeni. Głównym naszym zmysłem przestrzeni i czasu jest wzrok. Widzimy nie tylko układy form i kształtów w trzech wymiarach, ale także ruch i zmiany z nim związane. Za pośrednictwem oczu odbieramy z otoczenia najwięcej informacji. 7 Podstawową zaletą wzroku jest zdolność do odbierania środowiska trójwymiarowo [Bańka, 2002, s.111]. Pomimo dominacji wzroku człowiek odbiera świat polisensorycznie i rejestruje m.in. takie jego cechy jak: głębia 8, ograniczenie, bliskość, jasność, 6 Percepcja według teorii Gibsona (1966) to zjawisko holistyczne, które odnosi się do odbioru znaczeń całościowych, tj. molarnej stymulacji środowiska. Człowiek widzi nie poszczególne bodźce pobudzające zmysły, ale znaczenia, jakie niosą ze sobą bodźce, działające na zmysły [za: Bańka, 2002, s.61]. 7 Wzrok dostarcza najbardziej oczywistych i najbogatszych informacji, ponieważ jest lepiej przystosowany do percepcji przestrzeni niż jakikolwiek inny moduł sensoryczny. Zdaniem Gibsona [1966] percepcja wzrokowa pozwala na wykrywanie układu, kształtu otoczenia, wykrywanie zachodzących w nim zmian oraz wykrywanie i kontrolę ruchu, dlatego widzenie jest tak istotne dla procesu poznawania i pojmowania przestrzeni. Wzrok dominuje przy normalnej widoczności, widzialności, a w przypadku jej ograniczenia, lub braku, pozwala tworzyć wyobrażenia na przykład pozycji ciała i jego położenia w stosunku do otoczenia przestrzennego. 8 Głębia. Wskaźnik głębi jest układem pobudzenia proksymalnego, który dostarcza informacji o przestrzennej lokalizacji odległych przedmiotów. Zgodnie z definicją każdy wskaźnik jest dwuwymiarowym obrazem 45

47 ciemność, gładkość, szorstkość, ciepło, zimno i zapach. Odpowiednio usytuowane i ukształtowane formy zieleni mogą znacząco wpływać na odbiór wszystkich tych cech. Postrzeganie stałości wielkości formy jest związane ze zdolnością spostrzegania trzeciego wymiaru, tj. odległości i głębi. Na ocenę głębi mają wpływ wskaźniki odległości, takie jak: perspektywa, nakładanie się przedmiotów, światło i cień, a także ruch. Formy zieleni odpowiednio zlokalizowane w przestrzeniach urbanistycznych, odpowiednio zestawione z obiektami architektury mogą znacząco wpływać na postrzeganie ich kształtu, wielkości i barwy oraz odległości miedzy nimi. Szczególnie zieleń w postaci ciągów, rytmów, płaszczyzn zatrzymujących, elementów prowadzących, mają znaczenie w ocenie głębi, odległości, rozległości wnętrz urbanistycznych, itp. Dodatkowo korzystną cechą naturalną zieleni, urozmaicającą postrzeganie przestrzeni i wzbogacającą wrażania, jest jej zmienność w czasie, w zależności od pór roku i jej wieku. Zmianie może ulegać jej kształt, wielkość, barwa, faktura, gęstość, itp. Figura i tło. Teoria percepcji dotycząca architektury obejmuje badania relacji pomiędzy jej elementami, czyli figury i tła. Figury na tle można uznać za podstawę strukturalizacji bodźców. O tym, że niektóre elementy stanowią figurę, a inne stają się tłem decydują tendencje do grupowania i strukturalizacji w postrzeganiu [Bańka, 2002, s ]. W człowieku tkwi tendencja do nadawania struktury i schematu temu, co widzi. Widziane grupy kresek i kropek próbuje on układać w uporządkowane struktury [Żórawski, 1973]. Lynch K. zauważa, że obserwatorzy preferują klarowność relacji figury i tła. Generalnie układy geometryczne zawsze będą odróżniać się od tła, ponieważ posiadają kontur i granice, dzięki czemu przypominają przedmioty. Zieleń jest odpowiednim przedmiotu trójwymiarowego. Obecnie w badaniach w tej dziedzinie panuje tendencja do traktowania głębi nie jako konstrukcji wrażeń, ale jednego z wymiarów doświadczenia wzrokowego [Bańka, 2002, s.111]. Stałość postrzegania. Obiekt poznany jako rzecz trwała i stała, postrzegany jest niezależnie od oświetlenia i położenia, w jakim jest widziany i odległości, w jakiej się pojawia. Postrzeganie przedmiotu w jego normalnej barwie, niezależnie od światła, czy mroku, nosi nazwę stałości jasności barwy. Postrzeganie przedmiotu w jego normalnym kształcie, niezależnie od kąta widzenia, nazywa się stałością kształtu. Tendencja, aby widzieć go w zwykłych rozmiarach, bez względu na odległość, nazywa się stałością wielkości. Postrzeganie stałości i jasności barwy nie jest doskonałe, ponieważ przedmioty widziane w słabszym oświetleniu, wydają się nieco ciemniejsze niż są w rzeczywistości. Odchylenia od barwy rzeczywistej zależą również od kontrastu barw i związanego z nimi zjawiskiem obrazu następczego. Niekiedy może też występować zjawisko dyfuzji barw, polegające na tym, że powierzchnie ciemne powodują, że sąsiadujące z nimi inne powierzchnie wydają się ciemniejsze, z kolei jasne powierzchnie rozjaśniają powierzchnie sąsiednie. Stałość kształtu. Widzenie tzw. stałości kształtu to spostrzeganie kształtu przedmiotu, niezależnie od kąta patrzenia na ten przedmiot. Jeśli na przykład dany przedmiot będzie w ruchu; będzie się obracał to powstałe w wyniku tego zniekształcenia obrazu będą informować nas o jego ruchu, obrotach, a nie o widzianych zmianach zachodzących w samym przedmiocie. Wielkość przedmiotu. W procesie percepcji wzrokowej występuje stałość oceny wielkości, polegająca na tym, że obraz przedmiotu podwaja swe rozmiary, kiedy jego odległość zmniejsza się o połowę. Wielkość przedmiotu widzianego z pewnej odległości oceniana jest przez człowieka na podstawie wskaźników, takich jak: - wielkość perspektywiczna. Jeżeli wielkość przedmiotów będziemy oceniać zgodnie z geometrycznymi zasadami perspektywy tj. im dalej przedmiot położone tym mniejsze, to wielkości tych przedmiotów będą odwrotnie proporcjonalne do odległości i będą odpowiadać wielkości obrazu na siatkówce oka. - wielkość rzeczywista. Jeżeli wielkość przedmiotu można ocenić, zgodnie z jego znanymi, dającymi się zmierzyć rozmiarami, to odległość przedmiotu nie powinna powodować wrażenia zmniejszania się przedmiotu wraz ze wzrostem odległości od patrzącego[bańka, 2002, s.112]. 46

48 materiałem, nadającym się na tło dla obiektów architektonicznych. Optymalne tło stanowić będą spokojne, niewyróżniające się powtarzalne formy zieleni o podobnym kształcie, wielkości, kolorze. W zależności od potrzeb projektowych, pożądanego efektu można zamienić role figury i tła, tj. sprawić, że forma zieleni stanie się figurą na tle architektury. Na przykład pojedyncze drzewo o charakterystycznym kształcie i skali, odpowiednio zlokalizowane wśród elementów architektonicznych będzie przyciągać uwagę obserwatorów i w ten sposób będzie figurą na tle. Złudzenia optyczne. Zwykle obserwator przyjmuje dokładność spostrzegania wzrokowego jako coś oczywistego, jednak percepcji wzrokowej często towarzyszą zniekształcenia obrazu, czyli złudzenia optyczne. Złudzenia wzrokowe mogą występować jako złudzenia kontrastu oraz złudzenia zbieżności, czyli asymilacji. Niskie drzewo, stojące pomiędzy wysokimi drzewami, wydaje się jeszcze niższe niż jest w rzeczywistości i jest to złudzenie kontrastu. Jeśli jednak drzewo to wydałoby się komuś wyższe niż jest w rzeczywistości to byłby to przykład zbieżności, czyli asymilacji. Teoria wyrazistości mówi, że człowiek patrząc na formę o danej cesze, skłonny jest widzieć tę cechę bardzo wyraziście. Na przykład figurę zbliżoną do koła jest skłonny widzieć jako regularne koło, mimo, że figura ta go nie stanowi [Bańka, 2002, s ]. Sprawą istotną dla obserwatora przestrzeni są relacje zachodzące między poszczególnymi jej elementami. W procesie widzenia kształtów duże znaczenie ma wzajemne ich rozmieszczenie względem siebie. W każdej formie elementy pozostają we wzajemnych relacjach i odniesieniach, a forma jako całość jest czymś więcej niż sumą części. Części są uzależnione od całości, a całość zależy od wzajemnych relacji między częściami zgodnie z teorią gestalt [Cichy-Pazder, 1998, s. 97]. Ze względu na różnorodność kształtów, wielkości, niezliczonych możliwości formowania, zieleń może pełnić ważną rolę w tworzeniu zamierzonych złudzeń wzrokowych. Określoną kompozycją zieleni można pozornie zwiększyć lub zmniejszyć obiekty architektoniczne a nawet urbanistyczne: zastosowanie przy obiekcie niskich, małych form zieleni zwiększy jego skalę, a zastosowanie większych, szczególnie w jego pobliżu pozornie zmniejszy jego wielkość i agresywność. Jeżeli do urbanistycznego wnętrza prostego, o planie zbliżonym do kwadratu, wprowadzi się liniowe formy zieleni w postaci ciągów, rytmów (aleje drzew, żywopłoty, itp.), prawdopodobnie, na skutek wodzenia wzrokiem wzdłuż tych linii, ciągów, wnętrze wyda się obserwatorowi bardziej podłużne niż jest w rzeczywistości. Jeśli natomiast zamiast ciągów liniowych wprowadzi się do tego wnętrza centralnie usytuowane formy zieleni jak klomby o regularnym kształcie, kwadratowy trawnik z podkreślonymi narożnikami to wnętrze będzie odczytywane jako kwadrat. W tym przypadku środek ciężkości kompozycji zieleni w postaci klombu, będzie pokrywał się ze środkiem placu (wnętrza urbanistycznego). W człowieku istnieje silna tendencja do geometryzacji [Żórawski, 1973], co sprawia, że łatwiej zauważa on kształty w postaci brył geometrycznych, które odzwierciedlają pewne uporządkowanie. Jeśli do dość chaotycznej przestrzeni urbanistycznej wprowadzi się formy zieleni przycięte w geometryczne kształty to skupią one na sobie uwagę obserwatora i powstanie poczucie 47

49 uporządkowania. Zgodnie z wyżej wspomnianą teorią wyrazistości korony drzew w kształcie kulistym będą często odbierane jako regularne kule, co da obserwatorowi poczucie czytelności, zrozumiałości. Liniowe formy zieleni w postaci rytmów, ciągów odgrywają dużą rolę w odczuwaniu perspektywy. Równocześnie w budowaniu wrażeń mają znaczenie linie falujące, które wywołując zjawisko pozornego ruchu wprowadzają do przestrzeni dynamizm. Barwy elementów kompozycji mają również znaczenie w odbiorze wizualnym. Wpływają one na pozorne zmiany odległości między elementami a obserwatorem. Zimnymi barwami elementów pierwszoplanowych oraz ciepłej barwie tła, czyli elementów dalszego planu uzyskuje się wrażenie pozornego zmniejszenia głębi. Ponad to zastosowanie na pierwszym planie kompozycji: dużych kontrastów barwnych stworzy efekt pozornego przybliżenia założenia przestrzennego. Pozorne oddalenie można uzyskać poprzez zastosowanie w dalszych planach kompozycji barw zbliżonych do siebie [Orzeszek-Gajewska, s. 66]. Percepcja przestrzeni a inne zmysły człowieka. Najprostszym procesem poznawczym są wrażenia powstałe pod wpływem bodźców działających na receptory. Obok receptorów dotyku (mechanoreceptory) zlokalizowane są receptory temperatury (termoreceptory) oraz receptory bólowe (nocireceptory). Wrażenia dotykowe wpływają znacznie na poczucie bezpieczeństwa i są szczególnie związane z dotykiem aktywnym. Namacalna przestrzeń, którą człowiek ma możliwość odczuć przy pomocy zmysłu dotyku staje się przestrzenią o wiele bardziej przyjazną niż przestrzeń wizualna. Gdy wrażenia dotykowe połączy się z wrażeniami świetlnymi, barwnymi, akustycznymi, termicznymi i zapachowymi otrzyma się niezliczona liczbę możliwych kombinacji doznań przestrzennych i odpowiadających im wzorów zachowań [Bańka, 2002, s.151]. Jednym z najważniejszych elementów odbierania otoczenia jest faktura. Innych doznań doświadcza się dotykając lub patrząc na materiały gładkie, a innych na szorstkie. Faktura zieleni: liści, pni, koron drzew, itd., faktura trawnika, jest człowiekowi znana z doświadczeń z całego życia i zwykle wywołuje pozytywne wrażenia i reakcje emocjonalne. Faktura kwiatowej rabaty dostarcza innych wrażeń niż posadzka z wyszlifowanych płyt lub asfaltu. Charakterystyczna struktura większości gatunków zieleni wprowadza między ostre krawędzie form architektonicznych płynność i miękkość wywołując przy tym pozytywne doznania. Wpływ bodźców termicznych, zapachowych oraz słuchowych na percepcję przestrzeni. Człowiek za pomocą skóry odbiera ciepło i je emituje. Termocepcja przejawia się jako uczucie zimna lub ciepła. Termopercepcja i przestrzeń termalna są ważnymi elementami z punktu widzenia kontaktów i komunikacji międzyludzkich. Wielkość temperatury wpływa, bowiem na odczucia związane z zatłoczeniem zarówno w skali pomieszczenia jak i przestrzeni urbanistycznej. Również bodźce zapachowe w danej przestrzeni mogą wywołać uczucie przyjemności lub nieprzyjemności i wpływają na proces percepcyjny [Bańka, 2002, s.151]. W przestrzeni miejskiej zieleń szczególnie w upalne dni wpływa na obniżenie miejscowo temperatury (zacienienie, wilgotność), czym może 48

50 redukować poczucie zatłoczenia. Zieleń dostarcza również bodźców zapachowych, co generalnie wywołuje uczucie przyjemności. Źródłem informacji o otoczeniu jest także słuch, którego człowiek nie jest wstanie kontrolować i jest niejako skazany na ciągły odbiór otoczenia za jego pośrednictwem. Zieleń poprzez szelest liści, śpiew ptaków dostarcza bodźców słuchowych, które zasadniczo wywołują uczucia przyjemności i relaksacji. Formy zieleni w przestrzeni miejskiej odbierane są nie tylko za pomocą zmysłu wzroku, słuchu, ale również za pomocą zmysłu węchu i skórnych receptorów ciepła i zimna. Wielozmysłowa percepcja daje zintegrowane i pełne odczucie przestrzeni. W związku z tym, że zieleń odbierana jest wieloma zmysłami można stwierdzić, że jej formy przyczynią się do pełniejszego odczuwania przestrzeni miejskich niwelując jednocześnie niekorzystne zjawiska. Zieleń wydzielając bodźce zapachowe: fitoncydy, emitując tlen, a także tworząc zacienienia, przyczynia się do poprawy warunków klimatycznych w mieście i komfortu przebywania w nim. Nie pozostaje to bez wpływu na odbiór przestrzeni, któremu będzie towarzyszyć uczucie przyjemności. Wpływ zieleni na poprawę warunków klimatycznych w mieście omówiono w rozdziale funkcje zieleni w mieście. Znaczenie ruchu w ocenie dystansu i skali w procesie percepcyjnym. Ruch stymuluje wiele zmysłów, nie tylko zmysł ruchu i równowagi. Poprzez sumę wrażeń kinestetycznych, jaką doświadcza się, przebywając pieszo określoną odległość, łatwiej postrzegane są dystanse i łatwiej odczytywana skala przestrzeni urbanistycznej, a szczególnie skala wnętrz urbanistycznych [Bańka, 2002, s.152]. Ciągi, rytmy i inne formy zieleni mają wpływ na ocenę dystansu i skali przestrzeni urbanistycznych. W zależności od swojej skali, kształtu i kompozycji mogą to postrzeganie ułatwiać lub utrudniać; uczytelnić bądź deformować wnętrza urbanistyczne. II Czynniki wpływające na percepcję środowiska. Rola form zieleni Spostrzeżenia wzrokowe są selektywne, stąd jednostki nie reagują w równym stopniu na wszystkie bodźce, ale koncentrują się na niektórych. Tę koncentrację związaną z percepcją nazywa się uwagą, która jest jakby wewnętrznym schematem organizującym, porządkującym proces spostrzegania [Bańka, 2002, s.116]. Zawsze układy spoiste, czytelne, zrozumiałe, a także charakterystyczne i dominujące będą łatwiejsze do zapamiętania i pomogą w odnalezieniu, rozpoznaniu drogi powrotnej w nowym otoczeniu. Zarówno obiekty architektoniczne, jak i spoiste, zdefiniowane kompozycje zieleni będą takimi elementami. Z pomiędzy rywalizujących ze sobą form i układów przestrzennych, uwagę obserwatora przyciągną najpierw układy o największych rozmiarach, o charakterystycznych, wyróżniających się kształtach i o kontrastowości barwy. W miastach o podobnej, zunifikowanej zabudowie, gdzie brakuje przyciągających uwagę, wyróżniających się z otoczenia form, orientacja w przestrzeni jest znacznie trudniejsza. 49

51 Funkcje informacyjne przestrzeni miejskich. Rola zieleni. Poznanie miasta oparte jest na dobrze identyfikowanych elementach struktury wizualnej, na sekwencjach umożliwiających człowiekowi stworzenie w jego umyśle mapy poznawczej miasta - schematu, wzorca, który służy orientacji przestrzennej. W procesie identyfikacji elementów przestrzeni miejskiej ważną rolę odgrywa przekaz wizualny podany językiem form przestrzennych: najczęściej architektury. Nośnikami informacji wizualnej są głównie obiekty architektoniczne i ich układy, przestrzenie publiczne miasta takie jak place, ulice, itd. [Cichy-Pazder, 1998, s ]. We współczesnym mieście wyżej wymienionymi nośnikami informacji mogą być również formy zieleni i ich kompozycje oraz wzajemne ich relacje z architekturą. Podstawą przekazu czytelnej informacji wizualnej, ułatwiającej identyfikację przestrzeni jest specyficzna struktura, forma i tożsamość miasta, wyrażająca się m in. odrębnością, indywidualnością niektórych elementów struktury przestrzennej, które stają się znakami szczególnymi danej przestrzeni. Wyróżniające się pozytywne elementy, najczęściej stają się podstawą schematu poznawczego powstającego w umyśle człowieka. Przebywając w danej przestrzeni człowiek poszukuje elementów wyróżniających się z otoczenia, które stanowią podstawę schematu poznawczego mapy mentalnej miasta powstającej w umyśle człowieka. Elementy o specyficznych cechach, atrybutach, pozytywnie się wyróżniające umożliwiają szybkie rozpoznanie i zapamiętanie danej przestrzeni. Szybkie rozpoznanie otoczenia daje człowiekowi swego rodzaju kontrolę nad otoczeniem i decyduje o jego zachowaniach [Cichy-Pazder, 1998, s. 115]. Wpływ emocji na percepcję. Istnieje związek pomiędzy emocjami a procesem poznawczym środowiska. Martin Jones (1995) zakłada, że stany emocjonalne i mechanizmy percepcyjne są ściśle ze sobą powiązane i stanowią ważne elementy funkcjonowania człowieka w jego środowisku. 9 Można stwierdzić, że zieleń jako element wywołujący w człowieku generalnie pozytywne stany emocjonalne, wpływa korzystnie na proces percepcyjny. Mapy poznawcze identyfikacja i orientacja przestrzenna. Rola zieleni. Mapa poznawcza to zapis wyróżniających się w przestrzeni miasta elementów wizualnych, ułatwiających identyfikację orientacyjną człowieka i jego samolokalizację w przestrzeni [Cichy-Pazder, 1998, s. 123]. Człowiek poruszający się w mieście, opierając się na spostrzeganiu, próbach zrozumienia i zapamiętania stosunków przestrzennych, tworzy własne mapy przestrzeni. Uczenie się przez ludzi ich 9 Martin Jones (1995) uważa, że wpływ emocji na poznanie zwiększa się stopniowo, w miarę powstawania powiązań między mechanizmami poznawczymi a stanami emocjonalnymi [za: Bańka, 2002, s.118]. 10 Mapa mentalna miasta - czyli obraz przestrzeni utworzony w umyśle człowieka służy jej rozpoznawaniu i zapamiętywaniu. Informacja wizualna jest podstawowym nośnikiem wiedzy o mieście, oglądane w nim przestrzenie są kodowane w umyśle człowieka i umożliwiają mu jego ocenę oraz identyfikację. Wartości przestrzenne miasta przekazywane za pomocą informacji wizualnej są podstawowym czynnikiem umożliwiającym przystosowanie człowieka do określonych warunków przestrzennych i jego integrację z miastem. Mapa poznawcza miasta rejestruje walory wizualne i jest obrazem istniejących wartości w przestrzeni. Elementy wyróżniające miasto współtworzą jego formę wizualną [Bańka, 2002, s ]. 11 Z psychologicznego punktu widzenia mapy są umysłową reprezentacją otoczenia, zakodowaną w umyśle człowieka [Bańka, 2002, s.119]. 50

52 otoczenia może odbywać się poprzez zapamiętywanie sklepów, układu uliczek, ich nazw, wzajemnych relacji przestrzennych, itp. Dlatego miasto powinno posiadać specyficzne miejsca, które umożliwią człowiekowi nawiązanie kontaktu emocjonalno-estetycznego integrującego go z miastem, miejscem życia. Elementy wyróżniające się w przestrzeni miasta i łatwo identyfikowane przez człowieka to: węzły (place, skrzyżowania komunikacyjne, itp.), osie kompozycyjne miasta: główne drogi, założenia osiowe, osie widokowe, obiekty architektury lub zieleni wyróżniające się specyficzną formą, skalą, kompozycją, dominanty - wyróżniające się formalnie i wysokościowo elementy architektury lub zieleni, które pełnią też rolę znaków szczególnych akcentujących miejską przestrzeń. Wyżej wymienione elementy tworzą podstawę wizualnego kodu identyfikującego [Cichy-Pazder, 1998, s. 120]. Według K. Lynch a [2011] środowisko zurbanizowane jest postrzegane jako struktura złożona, którą reprezentują mentalnie wskaźniki fizycznej struktury przestrzeni miasta takie jak: punkty orientacyjne, dzielnice, ścieżki, krawędzie i obszary graniczne oraz węzły. Punktami orientacyjnymi (landmarkami) są najczęściej łatwo rozpoznawalne obiekty architektoniczne takie jak wieże, monumentalnych gmachów, kościołów, fasady pałaców, itp. Lynch podkreśla, że rozpoznawanie miejsca jest bardzo istotne, ponieważ decyduje m.in. o jakości życia w złożonej przestrzeni, jaką jest miasto. 12 Człowiek poruszający się w nim uczy się mapy przestrzeni, co wynika z rozumienia i kodowania stosunków przestrzennych opartych głównie na lokalizowaniu punktów orientacyjnych. Takimi punktami orientacyjnymi mogą być formy zieleni odpowiednio ukształtowane i wprowadzone w tkankę miasta. Lynch uważa, że otoczenie przestrzenne człowieka wpływa na jego zachowania głównie za pośrednictwem orientacji przestrzennej, tj. dzięki wyróżniającym się elementom kompozycji urbanistycznej. Przez odpowiednią aranżację sekwencji wizualnych, czyli zintegrowanych widoków osiągnięta zostanie harmonia, czytelność i zrozumiałość układu przestrzennego. Możliwość łączenia miejsca w wymiarze czasoprzestrzennym i zachowań jest niezwykle istotna dla rozwoju życia społecznego. Przestrzenie miejskie w zależności od ukształtowania i funkcji mogą sprzyjać relacjom międzyludzkim lub im przeszkadzać. 13 We współczesnym mieście wprowadzane formy zieleni mogą stać się istotnymi elementami kodu wizualnego ułatwiając szybkie rozpoznanie i zapamiętywanie danych przestrzeni. 12 Urbanista Kevin Lynch w swej pracy (The Image of the City,1960) Obraz miasta [2011] zaproponował koncepcję mapy poznawczej na określenie wyobrażenia przestrzeni miejskiej. Badał on wizualną formę miasta w trzech płaszczyznach: budowy, znaczenia i wyobrażenia. Przedstawienie wyobrażenia przestrzeni miejskiej K. Lynch zaproponował za pomocą mapy poznawczej. Jego koncepcja mapy poznawczej jako obrazu miasta opiera się na twierdzeniu, że długotrwały związek mieszkańca z daną przestrzenią wiąże się z powstawaniem doświadczeń, które zapisywane są w pamięci w formie wyobrażeń 13 Wg E. Cichy-Pazder mapa poznawcza miasta jest narzędziem identyfikacyjnym, jak również instrumentem wartościującym, gdyż w przestrzeni człowiek poszukuje optymalnych warunków zmysłowych jak i wartości kulturowych [1998, s.120]. 51

53 Poprzez poprawianie jakości i czytelności, przez tworzenie nowych układów węzłowych, odpowiednio akcentowanych w przestrzeni można ułatwić orientację i identyfikację człowieka w mieście. Można tworzyć łatwo zapamiętywane sekwencje wizualne i ciągi czasoprzestrzenne, czyli systemy identyfikacji miasta. Właściwością form prostych, spoistych i geometrycznych jest to, że łatwiej zapadają w pamięć niż inne. Jeżeli w mieście zastosuje się łatwo zapamiętywane spoiście ukształtowane formy zieleni to fragment przestrzeni, w której zostały użyte też będzie łatwiej zapamiętany. Akcentując znaki szczególne, wyodrębniając poszczególne rejony, uczytelniając kompozycję miasta, aktywizując przestrzenie publiczne przy pomocy form zieleni, tworzy się podstawy identyfikacji przestrzennej miasta. a) b) Rys. II.1. a), b) Drezno, starannie utrzymane i zaprojektowane formy zieleni informują o reprezentacyjnym charakterze miejsca 14 II Hierarchia elementów środowiska zurbanizowanego. Rola form zieleni Elementy środowiska miejskiego, landmarki i punkty zakotwiczenia 15 podlegają w procesie percepcji określonej hierarchizacji przestrzennej, tj. w indywidualnych mapach poznawczych układają się w hierarchiczne struktury. W prawidłowo zaprojektowanym środowisku przestrzennym występuje wielostopniowa hierarchia przestrzenna punktów zakotwiczenia, która umożliwia swobodę w wyborze i planowaniu poszczególnych aktywności życiowych, związanych z pracą, wypoczynkiem, rozrywką, zaspokajaniem potrzeb duchowych itp. [Bańka 2002, s.128]. Prawidłowa konstrukcja mapy poznawczej środowiska miejskiego powinna dostarczać ludziom informacji i wiedzy o przestrzeni, w której się aktualnie znajdują. Nowoprzybyły znajdujący się w mieście, szczególnie w jego przestrzeniach publicznych, powinien otrzymać czytelne informacje przestrzenne, umożliwiające rozpoznanie, ewentualne przypomnienie elementów struktury urbanistycznej. Informacje te powinny umożliwić wybór sposobu realizacji określonych celów w 14 Fotografie i rysunki, których źródło nie zostało podane w opisie - wykonała autorka. 15 Landmarki są najczęściej konkretnymi, namacalnymi i wizualnymi elementami przestrzennymi, natomiast punkty zakotwiczenia to elementy abstrakcyjne, które zawsze mają jednoznaczną lokację. Punktami zakotwiczenia mogą być kategorie przestrzenne jak dom, praca, region, a nawet miasto [Bańka, 2002, s.127]. 52

54 środowisku przestrzennym. Przestrzeń publiczna w mieście powinna być tak zaprojektowana, by umożliwiała łatwe i zrozumiałe odczytywanie poszczególnych funkcji. Formy i kompozycje zieleni w mieście mogą być elementem ułatwiającym procesy poznawcze związane z odnajdywaniem drogi. Kompozycje i formy zieleni jako źródło informacji o danej przestrzeni. Im więcej informacji i bodźców daje dana przestrzeń, tym jest ona łatwiej i dobitniej zapamiętywana, co stabilizuje w człowieku jego świat wizualny. Kompozycje i układy, a nawet pojedyncze formy zieleni mogą stać się ważnym źródłem informacji o przestrzeni, w której się człowiek znajdzie. Układ zieleni, o starannie zaprojektowanych i uformowanych, spoistych formach mówi o randze, ważności i reprezentacyjności danej przestrzeni urbanistycznej. Rys. II.2. Francja, Grass. W zwartej i ciasnej zabudowie miasta starannie dobrane i uformowane elementy zieleni podkreślają oficjalny charakter miejsca: dziedziniec przy ratuszu Rys. II.3. Tybet, letnia rezydencja Dalajlamy: starannie pielęgnowane przez mnichów kwiaty w donicach wokół letniego pałacu przebywającego na uchodźstwie duchowego przywódcy Tybetańczyków mówią jak żywe są uczucia jego narodu i pamięć o Nim 53

55 Punkty orientacyjne w środowisku miejskim. Rola zieleni. Najprostszymi formami ułatwiającymi orientację oraz umiejscowienie obiektów i siebie w przestrzeni są punkty orientacyjne i drogi. 16 Poruszający się ludzie w przestrzeni zurbanizowanej orientują się w niej na podstawie punktów orientacyjnych i dróg, które pomagają w osiągnięciu zamierzonego celu i organizacji wrażeń oraz doświadczeń przestrzennych. Punkty orientacyjne to punkty odniesienia, do których kierują się ludzie lub z których wyruszają. Drogi z kolei są elementami prowadzącymi do pewnych obszarów czy przestrzeni. Korzystnym elementem towarzyszącym drogom może być zieleń tworząca linie i płaszczyzny prowadzące, które podkreślą i wzmocnią funkcję drogi prowadzącej do celu oraz pozytywnie wpłyną na komfort przemierzających ją ludzi. Prawidłowo ukształtowana przestrzeń miasta, a szczególnie jego centrum, którego większą część zajmuje przestrzeń publiczna powinna być przestrzenią złożoną z punktów orientacyjnych połączonych drogami, kanałami wprowadzającymi do i wyprowadzającymi z poszczególnych ważnych fragmentów miasta. Zieleń jest elementem towarzyszącym zarówno drogom, jak i ważnym przestrzeniom czy obiektom. Zieleń jako punkty orientacyjne w przestrzeni miejskiej. Punktami orientacyjnymi w przestrzeni miejskiej mogą być podobnie jak formy architektoniczne - formy zieleni o specyficznej kompozycji. Rolę tę będzie najlepiej pełnić zieleń w postaci form spoistych, form silnych, rytmów, ciągów, które będą tworzyć czytelne, dominujące kompozycje, przyciągające uwagę przechodniów. II Miasto-środowisko jako miejsce Psychologia środowiskowa bada człowieka zawsze w kontekście określonego miejsca. Każde działanie człowieka dzieje się, jest zakotwiczone w określonym miejscu [Bańka, 2002, s.138]. 17 Podstawowe elementy przestrzeni urbanistycznej takie jak place, ulice, rynki, osiedla, są miejscami. W ujęciu psychologicznym są nimi też dom, szkoła, biuro. Z miejscem, z poczuciem miejsca, z jego charakterem i specyficzną atmosferą często związane są charakterystyczne punkty, dominanty, specyficzna kompozycja przestrzeni, która wywiera wpływ na obserwatora i jego pamięć. Aby dana przestrzeń, na przykład centrum miasta, stało się miejscem w znaczeniu uczuciowym, by tworzyło specyficzną, niepowtarzalną atmosferę, musi posiadać pewne charakterystyczne punkty w postaci dominant, charakterystycznego układu kompozycyjnego, itp. Elementy te im bardziej będą charakterystyczne i indywidualne tym będą łatwiejsze do zapamiętania a także będą tworzyć klimat i atmosferę danego miejsca. Każde miejsce, szczególnie zabytkowe centra miast posiadają swój swoisty klimat. Norberg-Schulz [1980] w swej koncepcji miejsca twierdzi, że każde miejsce posiada genius locci, czyli specyficzny 16 Punkty orientacyjne to unikalne konfiguracje zdarzeń percepcyjnych, które identyfikują specyficzne położenie przestrzenne [Bańka, 2002, s.136]. 17 Pojęcie miejsca występuje w takich naukach jak filozofia (Heidegger,1967), geografia (Tuan, 1987) czy planowanie urbanistyczne. 54

56 charakter, duszę. Wyróżnia on pięć cech lub wymiarów miejsca: rzeczy, porządek, charakter, światło i czas. 18 Człowiek doświadcza i odczuwa świat zewnętrzny w danej sytuacji przestrzennej: w miejscu. Wg Dominiki Pazder cechami przestrzeni kulturowych, podwyższającymi rangę śródmieścia w oczach różnych grup użytkowników są: unikatowość - wskazana przez turystów, tożsamość wskazana przez mieszkańców oraz atrakcyjność ważna dla grupy interesantów [Pazder, 2008, s. 44]. Zieleń jako element współtworzący klimat miejsca. Wprowadzona do przestrzeni miejskich zieleń może zmienić ich charakter poprzez współtworzenie odpowiedniego otoczenia. Właściwie dobrane kompozycje i formy zieleni stworzą specyficzny i swoisty klimat, nastrój miejsca. Różnorodność ich gatunków, kształtów, wielkości, koloru, faktury i rozwiązań kompozycyjnych daje temu działaniu szerokie możliwości. Formy zieleni determinujące cechy fizyczne miejsca a wywoływanie określonych zachowań. Ukształtowanie i kompozycja form zieleni w danym miejscu są cechami fizycznymi tego miejsca, wywołującymi określone doznania, reakcje emocjonalne i zachowania. Chaotyczne przypadkowe i nie pielęgnowane nasadzenia tworzą arenę dla innych zachowań niż rytmiczna kompozycja, starannie przystrzyżonych w określone kształty form zieleni. Wiedząc, jakie negatywne reakcje emocjonalne wywołują określone miejsca, (na przykład szpitale), można je redukować przy pomocy elementów wywołujących pozytywne doznania i reakcje emocjonalne. Takimi elementami mogą być formy zieleni. Podsumowanie: Należy wymienić następujące zagadnienia percepcji przestrzeni miejskiej, które powinny być ważnym aspektem jej projektowania (w tym zieleni): U podstaw percepcji leży poznanie za pomocą zmysłów, emocje, jakie wywołuje przestrzeń wpływają na jej postrzeganie, podstawą poznania, a następnie identyfikacji miasta jest mapa poznawcza, którą buduje człowiek ze zrozumiałych składników przestrzeni, człowiek posiada wrodzoną predyspozycję do łatwego zapamiętywania uformowań spoistych. W każdym z tych zagadnień formy zieleni mogą pełnić ważną rolę, jednocześnie projektowanie zieleni w mieście, tak jak założeń urbanistycznych powinno odbywać się z ich uwzględnieniem. 18 Według Yi-Fu Tuan a (1987) miejsce to termin oznaczający wyłącznie doświadczenie wewnętrzne lub strukturę napięć wewnętrznych wrażeń, które zostały wywołane przez środowisko zewnętrzne. Wynika z tego, że miejsce jest syntezą czynnika ludzkiego; składającego się ze zmysłów, pamięci, doświadczeń i emocji, oraz czynnika naturalnego, będącego częścią przyrody, środowiska kreowanego przez człowieka. 55

57 II. 2. PSYCHOLOGIA ŚRODOWISKOWA JAKO WAŻNY ASPEKT PROJEKTOWANIA KOMPOZYCJI ARCHITEKTONICZNEJ I FORM ZIELENI Miasto jest środowiskiem człowieka, w którym realizuje on swoje podstawowe funkcje i potrzeby związane z życiem, nauką, pracą, wypoczynkiem i potrzebami duchowymi. Środowisko, czyli otoczenie człowieka, w zależności od swojego ukształtowania może sprzyjać lub przeszkadzać w realizowaniu tych potrzeb. Może ono, poprzez między innymi swój kształt i kompozycję przestrzenną wpływać dodatnio lub ujemnie na zachowania człowieka. Człowiek z kolei może wpływać na swoje otoczenie poprzez świadome działanie takie jak projektowanie architektoniczne i planowanie urbanistyczne. Społeczna psychologia środowiskowa w aspekcie środowiska zurbanizowanego. W ostatnich dekadach, w wyniku między innymi wyczerpania się zasobów środowiska, zaburzeń równowagi ekologicznej, zanieczyszczeń powietrza, postępującej urbanizacji, zwiększającego się zatłoczenia i przestępczości, wzrosło zainteresowanie środowiskiem zurbanizowanym, w tym również z punktu widzenia psychologii. Psychologowie zajęli się badaniem czynników fizyczno-przestrzennych środowiska, czynników społeczno-kulturowych oraz wzajemnych między nimi powiązań, oddziaływań i zależności [Bańka, 2002, s. 26]. Psychologia środowiskowa zajmuje się analizą zachowań ludzi w różnych środowiskach, głównie w ich otoczeniu przestrzennym: architektonicznym i urbanistycznym. 19 Wallis A. wyróżnia w przestrzeni miejskiej społeczne potrzeby, takie jak: - potrzeba bezpieczeństwa 20, nie tylko w wymiarze fizycznym, ale i psychicznym, związana z prawem do odosobnienia i prywatności, przebywaniem w otwartych przestrzeniach, które jeśli są pozbawione małej architektury i zieleni automatycznie tę możliwość ograniczają, - potrzeba oddźwięku emocjonalnego, związana z nawiązywaniem kontaktów międzyludzkich, - realizacja prestiżu, - procesy identyfikacji i integracji, -procesy poznawcze; uznając je w dalszej części swojej książki za społeczne funkcje centrum miasta [Wallis, 1977, s ]. Na wszystkie wymienione wyżej kwestie wprowadzanie form zieleni do przestrzeni miejskich może mieć pozytywny wpływ. Psychologia środowiskowa i projektowanie architektoniczne (urbanistyczne) mają wspólny praktyczny cel, to jest optymalizację środowiska, otoczenia przestrzennego człowieka. Te dwie dyscypliny powinny być ze sobą powiązane elementami, które są przedmiotem badań i projektowania. 19 Van der Ryn i Silvestein (1967) [za: Bańka, 2002, s. 29] na Uniwersytecie Kalifornijskim przeprowadzali badania nad wpływem struktury przestrzennej na przestępczość. W swoich badaniach porównywali dwa osiedla: jedno zabudowane czternastopiętrowymi blokami z pustą przestrzenią wokół oraz drugie: osiedle z niższą zabudową i z zagospodarowanymi przestrzeniami i ciągami pieszymi. W pierwszym przypadku odnotowano dużo wyższy poziom przestępczości. 56

58 Kształt fizycznej przestrzeni powinien nie tylko zapewnić człowiekowi odpowiednie warunki i spełniać podstawowe potrzeby związane z życiem, nauką, pracą i wypoczynkiem, ale wpływać na jego postawy i zachowania. Otoczenie powinno wychowywać, rozwijać i wyzwalać pozytywne skojarzenia, emocje i zachowania. Tylko taka przestrzeń może być źródłem poczucia dobrej jakości życia, źródłem relaksu i poczucia bezpieczeństwa [Bańka, 2002, s ]. Formy oraz kompozycje przestrzenne architektury i zieleni, jako składniki środowiska miejskiego są czynnikami generującymi reakcje emocjonalne, zachowania i postawy człowieka. Dlatego projektowanie zarówno kompozycji architektonicznej jak i kompozycji zieleni w przestrzeni miejskiej powinno uwzględniać aspekty psychologii środowiskowej. Stąd jedną z tez niniejszej pracy jest twierdzenie, że zieleń powinna być wprowadzana do przestrzeni miejskich w oparciu o zasady percepcji i z uwzględnieniem aspektów psychologii środowiskowej. II Środowisko przestrzenne a zachowania człowieka. Wpływ zieleni na jakość przestrzeni miejskich W środowisku miejskim występuje wiele stresotwórczych czynników zarówno fizycznych jak i psychologicznych, które wywołują określone reakcje emocjonalne i wpływają na zachowania człowieka w jego przestrzennym otoczeniu. a) b) Rys. II.4. a), b) Londyn, starannie zaprojektowane i utrzymane skwery dostępne dla mieszkańców, wpływają na ich jakość życia i sprzyjają zacieśnianiu więzi społecznych II Fizyczne i psychologiczne czynniki stresotwórcze w środowisku miejskim. Rola zieleni w ich redukcji Fizyczne czynniki stresotwórcze w przestrzeni miejskiej Hałas. W środowisku zurbanizowanym hałas jest odczuwany jako nieprzyjemny i uciążliwy. Odpowiednie nasadzenia zieleni w mieście mogą to zjawisko redukować. Ciepło. Beton, cegła, asfalt, szkło, aluminium, z których zbudowana jest przestrzeń miasta, pod wpływem promieni słonecznych nagrzewają się i same emitują ciepło. W ten sposób w czasie upałów 20 Wallis stwierdza, że obszary zamieszkałe, które wytworzyły więzi społeczne należą do najbardziej bezpiecznych [1977, s. 63]. 57

59 warunki w mieście są dla człowieka bardzo uciążliwe. Zieleń w mieście, dając cień, obniżając miejscowo temperaturę i utrzymując odpowiednią wilgotność powietrza poprawia panujące w nim warunki. Szkodliwe substancje chemiczne. W środowisku miejskim człowiek narażony jest na działanie szkodliwych substancji chemicznych. Zieleń chłonąc z powietrza substancje gazowe i pyłowe, zatrzymuje zanieczyszczenia i pełni w środowisku zabudowanym rolę filtra powietrza. Psychologiczne czynniki stresotwórcze w przestrzeni miejskiej Patologie psychiczne i społeczne w przestrzeniach miejskich. Badania wykazują, że największy stopień przestępczości i wandalizmu występuje w centrach miast. Psychologowie sugerują, że źródłem patologicznych zachowań są między innymi cechy określonych przestrzeni miast. Zachowania kryminogenne występują zwłaszcza w przestrzeniach zdegradowanych. 21 Przestrzenie publiczne również przyciągają ludzi ze środowisk przestępczych, którzy najchętniej lokują się w miejscach, z których mogą obserwować innych, ale sami są słabo widoczni. Takimi miejscami są najczęściej mało zadbane parki z zielenią o swobodnym, niekontrolowanym rozroście. Wprowadzanie widocznych, otwartych przestrzeni, starannie pielęgnowanych, strzyżonych form zieleni, tworzących estetyczne, czytelne miejsca skutecznie może przeciwdziałać zbieraniu się w nich tego typu środowisk oraz zachowaniom przestępczym. W budownictwie niskim, gdzie występuje mniejsza gęstość i masowość, częściej widoczna jest u mieszkańców chęć indywidualizacji przestrzeni, utożsamianie się z nią, a za tym chęć dbania o jej estetykę itp. W przestrzeniach o wysokich walorach estetycznych, zadbanych, położonych w miejscach widocznych, o czytelnej kompozycji rzadziej spotyka się przykłady wandalizmu. Badania psychologii środowiskowej wykazują, że ludzie, nawet ze środowisk kryminogennych, w miejscach reprezentacyjnych i atrakcyjnych zachowują się właściwie. Znajdując się w czytelnych i otwartych przestrzeniach, ludzie z takich środowisk czują się mniej swobodnie i nie bezkarnie, więc nie przyjmują zachowań o charakterze przestępczym [Bańka, 2002, s. 179]. Wprowadzanie do zdegradowanych dzielnic czytelnych kompozycji zieleni może ograniczyć negatywne reakcje emocjonalne i zachowania, a nawet wywołać chęć utożsamiania się z tymi miejscami. Poczucie zatłoczenia. Wiele badań poświęca się również zjawisku zatłoczenia w przestrzeniach zurbanizowanych. 22 Zatłoczenie związane jest z zagęszczeniem środowiska, nadmiernym nagromadzeniem się ludzi lub obiektów na danej przestrzeni [Bańka, 2002, s. 174]. Badania wykazują, że zagęszczenie ludzi na danym obszarze odczuwane jest jako zjawisko stresujące. 21 Wiele badań wykazało, że na terenach gdzie występuje wielorodzinne budownictwo wysokie (osiedla, blokowiska) odnotowuje się większy wskaźnik przestępczości niż w budownictwie niskim, nie tak anonimowym jak bloki mieszkalne. Mieszkańcom wysokich, bloków mieszkalnych brak chęci utożsamiania się z przestrzenią, w której żyją. Ich terytorium sięga do drzwi dzielących ich mieszkanie i klatkę schodową. Nie wykazują oni chęci dbania, upiększania pozostałej przestrzeni wokół. Prawdopodobnie zniechęca ich kształt tej przestrzeni, jej masowość, powtarzalność i anonimowość [Bańka, 2002, s ]. 58

60 Poczucie zatłoczenia występuje najczęściej na skutek postrzegania przestrzeni jako mniejszej od pożądanej oraz ograniczenia swobody wyboru zachowań [Stokols, 1976, za: Bańka, 2002, s ]. Wyżej wymieniony problem powstaje w wyniku postępującej urbanizacji oraz niekontrolowanego rozrostu zabudowy, kierowanego względami ekonomicznymi. Wallis A. wymienia małą architekturę jako element strukturalizujący i rozczłonkowujący na enklawy wielkie przestrzenie, place, bulwary, nadbrzeża, tworzący kameralną ludzką skalę [1977, s. 254]. Według autorki formy zieleni wraz z małą architekturą wprowadzone do przestrzeni publicznych miasta pozwolą na eliminowanie poczucia zatłoczenia oraz uczuć zagubienia i osamotnienia. Stres związany z nową sytuacją przestrzenną. Adaptacja w nowej przestrzeni. Początkowa faza procesu poznawania nieznanego układu urbanistycznego, powoduje nadejście pewnej dozy niepewności, która zależy m.in. od zdolności poznawczej, stanu emocjonalnego człowieka, cech osobowości oraz wcześniejszych jego doświadczeń. W nowym otoczeniu występuje konieczność adaptacji do nowej sytuacji przestrzennej. Swoboda poruszania się w niej następuje po otrzymaniu odpowiedniej ilości informacji umożliwiających ocenę i adaptację. Znana z wcześniejszych doświadczeń i budząca pozytywne odczucia zieleń o znanych, prostych kształtach, w odpowiedniej skali i czytelnej kompozycji, jest elementem obiektywnie ułatwiającym adaptację człowieka w nowej przestrzeni. Zawartość informacyjna przestrzeni miejskiej. 23 Przestrzenie o czytelnej kompozycji są zrozumiałe, łatwo rozpoznawalne i wysyłają mniej bodźców informacyjnych, ale za to konkretnych i jednoznacznych. Czytelne kompozycje zieleni złożone z elementów o prostych, łatwo rozpoznawalnych kształtach, wprowadzane w przestrzenie miejskie mogą stanowić źródło pożądanych, konkretnych bodźców informacyjnych. Reakcje emocjonalne na informacje i bodźce przestrzeni miejskiej. Do podstawowych reakcji emocjonalnych należą: przyjemność, pobudzenie, odprężenie i dominacja. Doznania pochodzące z przestrzeni są ważnym elementem, który stymuluje i wyzwala zachowania zbliżeniowe lub zachowania ucieczkowe. Zachowania typu zbliżeniowego można m. in. wywoływać za pomocą kształtu przestrzeni, wprowadzając pro-społeczne funkcje: kawiarnie, skwery, których zadaniem jest wzbudzanie przyjemności i relaksu. W istniejących przestrzeniach miejskich dzięki umiejętnemu wprowadzaniu form zieleni z wykorzystaniem wiedzy z dziedziny psychologii środowiskowej można aranżować przestrzenie wyzwalające uczucia przyjemności, a nie lęku i niepewności. Badania socjologów wykazują, że najbardziej preferowanymi sytuacjami w centrum miasta są przestrzenie średnio pobudzające lub pobudzające, ale dające możliwość regulowania intensywności doznań poprzez wycofanie się do sytuacji bardziej stabilnej [Bańka, 2002, s ]. 22 Stokols [1976] stwierdza, że fizyczne ograniczenie przestrzeni wywołuje u ludzi poczucie ograniczenia. 23 Bodźce płynące z fizycznego środowiska przestrzennego tworzą bardzo złożone zespoły stymulacyjne. Są to różnego rodzaju kombinacje kształtów, dźwięków, ruchu, kolorów itp. W zależności od jakości i ilości informacji płynących z otoczenia usuwana jest niepewność jednostek związana ze znalezieniem się w nowej sytuacji [Bańka, 2002, s. 185]. 59

61 Wykorzystując formy zieleni można tak projektować przestrzenie publiczne w mieście by umożliwić ich uczestnikom wybór sytuacji: od stymulujących i pobudzających, do uspokajających, dających poczucie bezpieczeństwa i odprężenia. Ludzie czują się komfortowo w otoczeniu znanych i akceptowanych form, kształtów i kolorów. Formy skrajnie odmienne, odbiegające od znajomych kształtów są znacznie słabiej akceptowane i wywołują zaniepokojenie. Wprowadzanie do przestrzeni miejskich form zieleni o znanych kształtach, zrównoważonych wielkościach w skali człowieka, będzie zgodne z upodobaniami i preferencjami sytuacji przestrzennych ogółu użytkowników. Wybór zachowań. W środowisku zurbanizowanym, między innymi pod wpływem kształtu i kompozycji przestrzeni, człowiek może czuć się swobodnie, bezpiecznie, ale też przeciwnie, może czuć się wyobcowany, skrępowany i niepewny. Poczucie zatłoczenia w mieście jest odbierane jako ograniczenie swobody, natomiast prywatność i terytorialność daje poczucie możliwości i swobody wyboru [Bańka, 2002, s. 204]. Kształt, skala i kompozycja przestrzeni publicznej w mieście wpływają na to, czy uczestnicy czują się w niej bardziej czy mniej swobodnie. Im sytuacja przestrzenna jest bardziej czytelna i zrozumiała tym człowiek będzie czuł się w niej pewniej, tym wzrośnie jego aktywność poznawcza i dominacja emocjonalna nad otoczeniem, a tym samym również swoboda wyboru zachowań. Wykorzystując formy zieleni można czynić przestrzenie publiczne bardziej przyjaznymi, zrozumiałymi o czytelnej kompozycji, co sprzyjać będzie wywoływaniu w użytkownikach poczucia swobody i odprężenia. W związku z tym, że człowiek dąży do maksymalnej wolności wyboru zachowań, dobrze zaprojektowaną przestrzenią publiczną będzie ta, która stworzy jak najwięcej możliwości, różne areny dla różnego rodzaju zachowań. 24 Wprowadzanie do hałaśliwych i ruchliwych przestrzeni publicznych centrów miast form zieleni z elementami małej architektury daje możliwości wycofania się ludzi z zatłoczonej przestrzeni w ciche, bardziej intymne miejsca bez konieczności oddalania się w inne miejsce. Poniższe fotografie przedstawiają przykłady form zieleni dających możliwość zróżnicowania przestrzeni publicznej miasta na pobudzającą i relaksującą tym samym dających użytkownikom możliwości wyboru zachowań. Rys. II.5. Split, aleja wraz z ławkami umożliwia wybór sytuacji: od stymulujących i pobudzających: sklepy, kawiarnie, ruch uliczny w pobliskim historycznym centrum miasta do przestrzeni uspokajającej: na nabrzeżu morza 24 Sobczyńska-Jeżewska K. Czeski Krumlov miasto wyboru zachowań, Zeszyt Naukowy Politechniki Poznańskiej Architektura i Urbanistyka NR 9. Pod redakcją Hanki Zaniewskiej. Wydawnictwo PP, Poznań

62 Rys. II.6. Drezno, wydzielenie formami zieleni usługi gastronomicznej przy głównym bulwarze. Parawan ze starannie uformowanej zieleni tworzy intymne, zaciszne miejsce, do którego można się wycofać z ruchliwej, pobudzającej przestrzeni bulwaru a) b) Rys. II.7. a), b) Drezno, formy zieleni w śródmiejskim centrum handlowym tworzą zaciszne miejsce, do którego można się wycofać z ruchliwej przestrzeni domów towarowych II Wpływ kształtu przestrzeni na generowanie różnych stanów emocjonalnych człowieka w jego otoczeniu Każdą przestrzeń, w której się człowiek znajduje, odbiera on w kategorii pozytywnej lub negatywnej, przyjemnej, lub mniej przyjemnej, zachęcającej lub onieśmielającej, a nawet wzbudzającej niechęć. Na wystąpienie uczucia zadowolenia z przebywania w danej przestrzeni ma wpływ: zastosowanie form zieleni o łagodnych, miękkich kształtach, zestawienia małych i większych form, w zrozumiałej dla człowieka skali, zastosowanie rytmów w kompozycjach form przestrzennych, itp. Odczucie przyjemności z kolei wywołuje poczucie relaksu, swobody, odprężenia, co sprzyja występowaniu między ludźmi zachowań zbliżeniowych. Stany niepewności natomiast wywoływane są głównie przez stosowanie elementów o niezrozumiałych kształtach i wymiarach, o mało czytelnej kompozycji. Z powyższych rozważań wynika jak ważne jest przyjazne kształtowanie przestrzeni miejskiej i jak wielka jest w tym rola architekta, jako planisty nie tylko przestrzeni, ale doznań i odczuć jej 61

63 uczestników. We współczesnym mieście wprowadzanie odpowiednio ukształtowanych form zieleni do przestrzeni miejskich może być skutecznym narzędziem generowania pozytywnych reakcji emocjonalnych i zachowań ich użytkowników. Nie jest możliwe zaprojektowanie kompozycji dzisiejszego miasta od początku, nie ma też finansowych możliwości przeprowadzenia hausmannowskich zmian w układzie urbanistycznym. Możliwe jest natomiast poprawienie atrakcyjności przestrzeni miejskich poprzez wprowadzanie form i układów zieleni, które podwyższą ich walory kompozycyjne. II Wpływ zieleni na jakość przestrzeni miejskich i jakość życia mieszkańców Kształtowanie dobrego samopoczucia użytkowników przestrzeni publicznych wiąże się z zapewnieniem nie tylko komfortu wizualnego i społecznego, ale również z zachowaniem różnorodności biologicznej ekosystemów miejskich (rodzime gatunki roślin i zwierząt, obecność ptaków) dającej możliwość bezpośredniego kontaktu z przyrodą i podnoszenia walorów rekreacyjnych miasta [Januchta-Szostak, 2011, s.125]. Roślinność jest częścią środowiska, w którym żyje człowiek i odgrywa ogromną rolę w kształtowaniu jego warunków. Podstawowe funkcje zieleni w mieście to: funkcja ekologiczna; udział w wymianie gazowej, wpływ na obieg wody, na warunki wilgotnościowe powietrza, rola filtracyjna, ochronna, izolacyjna, funkcja zdrowotna, wypoczynkowa, dydaktyczna, wychowawcza, itd. Ze względu na fakt, że w centrum miasta nie ma wolnych terenów na wprowadzanie obszarów zieleni, istniejąca zieleń powinna tak być uzupełniana i aranżowana by maksymalnie wykorzystać możliwości pełnienia przez nią różnych funkcji tj. zwiększyć jej wielofunkcyjność. W warunkach obszarów intensywnie zabudowanych można stosować nawet pojedyncze formy zieleni lub rozbudowane wertykalnie formy pnące. Istniejące w śródmieściu fragmenty zieleni powinny zaspokajać potrzeby użytkowników w szerokim zakresie; od wrażeń estetycznych i funkcji kompozycji urbanistycznej do funkcji zdrowotnej, wypoczynkowej, rekreacyjnej i wychowawczej. Sposób kształtowania zieleni winien zapewnić bezpieczeństwo i komfort każdej z tych funkcji. Przykładem wielkiego miasta, w którym zieleń pełni jednocześnie wiele funkcji i jest szeroko wykorzystywana do zaspokajania potrzeb mieszkańców jest Paryż. Zieleń Pól Marsowych pełni funkcję reprezentacyjnego założenia kompozycyjnego podporządkowanego wieży Eiffla, ale także służy mieszkańcom i jest w pełni przez nich wykorzystywana do zaspakajania potrzeb związanych z wypoczynkiem, sportem i rekreacją. W sercu Paryża można spotkać grupy turystów zachwycających się symbolem miasta obok uprawiających codzienną gimnastykę i jogging mieszkańców. Pełne wykorzystanie wszystkich funkcji zieleni jest możliwe dzięki odpowiedniemu uformowaniu i strefowaniu przestrzeni zielonych, a także stosowaniu różnych nawierzchni, tak by z terenu zielonego mogła korzystać zarówno matka z dzieckiem w wózku, człowiek uprawiający poranny jogging i spacerujący turysta. 62

64 W pobliżu dzielnicy mieszkaniowej, nad brzegiem Sekwany, na terenie zajmowanym niegdyś przez fabrykę powstał park Citroëna. a) b) Rys. II.8. a), b) Paryż, Park Citroena; czytelna kompozycja oparta na prostokątnej siatce. Połączenie estetyki z funkcjonalnością: atrakcyjne, reprezentacyjne formy zieleni i kompozycja parku w połączeniu z nawierzchnią do uprawiania rekreacji Rys. II.9. Paryż, Park Citroena: regularna kompozycja parku z widocznymi, otwartymi przestrzeniami wywołuje poczucie bezpieczeństwa. Równocześnie obok znajdują się wydzielone enklawy ogrodów tematycznych o bardziej kameralnym charakterze Odwiedzany przez mieszkańców pobliskich dzielnic mieszkaniowych, pracowników pobliskich zakładów pracy park ten jest też niewątpliwą atrakcję dla zwiedzających miasto turystów. Zastosowanie specjalnych nawierzchni przystosowanych do uprawiania joggingu sprawia, że ta zieleń pełni tu wiele funkcji od reprezentacyjnych, dydaktycznych (w poszczególnych sektorach urządzono ogrody w różnych stylach), po wypoczynkowe i rekreacyjne. Wallis A. podkreśla rolę małej architektury jako scenograficznego elementu przestrzeni publicznej wzbogacającego prestiż miasta. Wg niego mała architektura stanowi oparcie dla wielu psychicznych i społecznych zjawisk, jakie zachodzą między mieszkańcami a otaczająca ich przestrzenią miejską. Wyznacza ona w przestrzeniach publicznych miejsca społecznych kontaktów [1977, s. 248]. Powyższe twierdzenia Autora dotyczące małej architektury można odnieść również do form zieleni, które często z nią współwystępują. 63

65 Wg Rykwerta [2013, s.186] we współczesnym mieście biurowców i budynków mieszkalnych drastycznie spadła liczba rozpoznawalnych miejsc spotkań do rozwijania kontaktów międzyludzkich. W centrum miasta, w środowisku pracy człowieka również wskazane jest wprowadzanie zieleni, która nie tylko pełni funkcje reprezentacyjnych elementów przestrzeni, podnoszących rangę miejsca, ale daje możliwość wypoczynku i relaksu na przykład w czasie przerw w pracy. a) b) Rys. II.10. a), b) Paryż, reprezentacyjna dzielnica biurowa La Défense: jej główna oś kompozycyjna podkreślona jest reprezentacyjną kompozycją zieleni, tworzącą jednocześnie przyjazne przestrzenie w środowisku pracy a) b) Rys. II.11. a), b) Amsterdam, wpływ zieleni na poprawę jakości środowiska pracy Poprzez wprowadzanie do przestrzeni miejskich zieleni wielofunkcyjnej podnosi się nie tylko ich atrakcyjność, ale i jakość życia przebywających w nich ludzi. II Od terytorialności i indywidualizacji przestrzeni do identyfikacji z miejscem i tworzenia indywidualnego charakteru miasta. Formy zieleni jako narzędzie personalizacji, indywidualizacji przestrzeni i tworzenia indywidualnego charakteru miasta Terytorialność. Terytorium można określić jako stały związek jednostki z określonym miejscem, które daje jej poczucie bezpieczeństwa. Przywiązanie mieszkańców do swojego osiedla, dzielnicy a nawet miasta wzmacniające więzi wspólnotowe i identyfikację jest przejawem terytorialności w skali 64

66 społecznej. Przywiązanie do miejsca; ulicy, placu powoduje wzmocnienie więzi wspólnoty zamieszkałej na danym obszarze [Bańka, 2002, s ]. Niezależnie od tego, czy terytorium jest ulica, plac, dzielnica, czy nawet kraj, zawsze jest to wymiar przestrzeni, obszaru. W każdym z tych typów terytoriów formy zieleni mogą pełnić rolę znaków terytorialnych i wzmacniać związki między człowiekiem a jego środowiskiem przestrzennym. Wiele osób, grup, aby zaznaczyć swoją przestrzeń, tworzy znaki terytorialne. Warunki środowiska fizycznego, kształt i sposób zaprojektowania przestrzeni architektonicznej może przeciwdziałać nawet zachowaniom przestępczym [Bańka, 2002, s ]. Rolę elementów za pomocą, których człowiek znakuje swoje terytorium mogą pełnić formy zieleni. Gęsto nasadzone, tworzące optycznie ścianę elementy zieleni na granicy posesji stanowią pewnego rodzaju granicę, barierę wizualną pomiędzy prywatnym terytorium a środowiskiem zewnętrznym. a) b) Rys. II.12. Formy zieleni przy ogrodzeniu jako element indywidualizacji i personalizacji własnego terytorium, przestrzeni prywatnej a) Pyrzyce, b) Londyn a) b) Rys. II.13. a), b) Londyn, indywidualizacja przestrzeni prywatnych Personalizacja przestrzeni i identyfikacja z miejscem. Personalizacją przestrzeni są najczęściej zachowania związane ze znakowaniem terenu, tworzeniem znaków terytorialnych przy pomocy fizycznych oznaczników przestrzeni takich jak oznaczenia wejść do domów, sklepów, dekoracji i detalu budynków, itd. Człowiek użytkując przestrzeń, indywidualizuje ją, co jest związane z potrzebą 65

67 identyfikacji ze swoim otoczeniem. Innym powodem personalizacji przestrzeni może być potrzeba indywidualnego zaznaczania swojego Ja wobec grupy osobników lub społeczeństwa a niekiedy też potrzeba zaznaczenia swojej pozycji, dominacji, ważności i indywidualności [Bańka,2002, s.172]. Indywidualizacja przestrzeni może być też narzędziem marketingowym w celu zwrócenia uwagi na obiekt i przyciągnięcia klientów i może być realizowana poprzez użycie form architektonicznych i zieleni. Potrzeba zaznaczenia dominacji, władzy i siły jest domeną nie tylko jednostek, ale grup społecznych, instytucji i rządu, czego przykładem są okazałe, monumentalne obiekty władzy państwowej, reprezentacyjne założenia ogrodowe i formy zieleni, itd. a) b) Rys. II.14. a), b) Londyn, indywidualizacja wejść do sklepów i restauracji Rys. II.15. Londyn, indywidualizacja obiektu jako narzędzie marketingowe 66

68 a) b) c) Rys. II.16. Spoiście ukształtowane formy zieleni wskazują na rangę obiektów publicznych, a) Kargowa, ratusz, b) Drezno, historyczne centrum, c) Grass, dziedziniec przy ratuszu a) b) Rys. II.17. a) Asyż, indywidualizacja przestrzeni prywatnej w ciasnej zabudowie miasteczka, b) Londyn, formy zieleni jako znaki terytorialne Rys. II.18. Bornholm, indywidualizacja przestrzeni prywatnych różnorodnymi formami zieleni 67

69 Wpływ stopnia identyfikowania się z miejscem zamieszkania na kształtowanie indywidualnego charakteru miasta. Rola form zieleni. Wallis A. stwierdza, że miasto jest systemem złożonym z dwóch organicznie powiązanych, współdziałających na zasadzie sprzężeń zwrotnych, podsystemów urbanistycznego i społecznego [1977. s.79]. Według Charles a Landry [2013, s. 147] silna tożsamość lokalna wpływa pozytywnie na rozwój miasta i na jego wizerunek. Aleander C. z kolei zauważa, że ludzie posiadają potrzebę przynależenia do rozpoznawalnej przestrzeni stąd chcą, żeby rejon, dzielnica, w której mieszkają wyróżniała się spośród innych części miasta [2008, s.80]. Starannie zaprojektowane, oryginalne kompozycje i formy zieleni mogą stanowić rozpoznawalne elementy przestrzeni i tę przestrzeń wyróżniać spośród innych. Pomiędzy indywidualizacją miejsca zamieszkania a identyfikacją lokalnej społeczności z tym miejscem występują wzajemne zależności; im silniej społeczność lokalna związana jest ze sobą i z miejscem swojego życia tym chętniej się z tym miejscem identyfikuje. Im mocniej mieszkańcy się identyfikują ze swoim miastem, tym chętniej kreować będą jego indywidualność. Równocześnie im więcej cech indywidualnych i charakterystycznych posiada dany obszar, tym jego mieszkańcy chętniej się z nim identyfikują i utożsamiają. Norberg-Schultz [1984] podkreśla indywidualny, emocjonalny charakter miejsca twierdząc, że każde miejsce posiada genius loci, że przestrzeń ma duszę. Motorem napędzającym te zjawiska w mieście powinna być miejscowa polityka przestrzenna. Dobrze zaprojektowana kompozycja urbanistyczna, tworząca przyjazne przestrzenie sprawia, że mieszkańcy czują się silniej związani z miastem, miejscem i chętniej włączają się do jego uatrakcyjniania. Landry [2013, s.117] podkreśla wpływ polityki miejskiej na kreatywność i innowacyjność mieszkańców. Zuziak zwraca uwagę na konieczność skoordynowanej strategii sektorów: publicznego i prywatnego przy rewitalizacji śródmieścia polegającej na wzmacnianiu aktywności i atrakcyjności jego przestrzeni [Zuziak, 1996, s.13]. Sposobem na indywidualizację miasta, miasteczka jest wykreowanie indywidualnych przestrzennych cech i elementów. Charakterystycznymi cechami mogą być na przykład: lokalizacja dominant, placów i innych elementów kompozycji urbanistycznej, ich wzajemne powiązania przestrzenne, a także kompozycje zieleni w mieście. Dworniczak, Szendi [2006, s. 199] podkreślają, że cechą wyróżniającą Wrocław, tworzącą jego tożsamość jest zieleń. Jedną z najbardziej popularnych fraz, jakie można znaleźć w przeglądarkach internetowych dotyczących tego miasta jest: Wrocław jest najbardziej zielonym miastem Polski. Indywidualizacja i uatrakcyjnianie przestrzeni miejskiej za pomocą starannie dobranych kompozycji, form oraz rodzaju zieleni często inspiruje i stymuluje mieszkańców do podobnych działań w swoich przestrzeniach prywatnych. Atrakcyjna przestrzeń publiczna w mieście może być wzorem przenoszonym przez mieszkańców na własne przestrzenie prywatne. Przestrzeń prywatna jest często częścią przestrzeni publicznej. Realizując własne cele, kreując własne przestrzenie prywatne, mieszkańcy wpływają na wizerunek ulicy, dzielnicy, a nawet całego miasta. Zieleń jest narzędziem, przy pomocy, którego bardzo łatwo i w stosunkowo tani sposób można uatrakcyjnić przestrzeń 68

70 miejską. Różnorodność formy i wielkości materiału, powoduje, że jest ona dostępnym dla wszystkich środkiem kształtowania każdego rodzaju przestrzeni. Zastosowanie zieleni w celu indywidualizacji przestrzeni zarówno prywatnych jak i publicznych może sprawić, że dzielnica, a nawet miasto nabierze indywidualnego charakteru, gdzie zieleń będzie pełnić tu rolę krystalizującą, a nawet stanie się symbolem miejsca (dzielnicy, miasta). a) b) Rys. II.19. a), b) Soest., Niemcy. Indywidualizacja przestrzeni publicznej ulicy i przestrzeni półprywatnych: wejść do kamienic Rys. II.20. Niemcy, Soest: indywidualizacja formami zieleni przestrzeni parkingowych Rys. II.21. Niemcy, Soest: zieleń przestrzeni prywatnych wnikająca w przestrzeń publiczną, współtworząca wizerunek i charakter dzielnicy Rys. II.22. Przedmieścia Nicei, personalizacja i indywidualizacja przestrzeni prywatnych wpływa na specyficzny klimat i charakter tej dzielnicy 69

71 Rys. II.23. Wenecja, zieleń indywidualizująca przestrzeń półprywatną; nasadzenia zieleni wyróżniają budynek z ciągu budynków przy Canale Grande i przyciągają wzrok ku przystani gondoli Rys. II.24. Wenecja, zieleń jako element indywidualizujący przestrzeń półprywatną; w ciasnej zabudowie miasta ozdobione zielenią okna restauracji przyciągają uwagę turystów a) b) Rys. II.25. Londyn, indywidualizacja przestrzeni półprywatnych i prywatnych wpływa na charakter dzielnicy; a) wejścia do sklepów, b) wejścia do prywatnych mieszkań Podsumowanie: Psychologia środowiskowa ujmując przestrzeń miasta jako czynnik wpływający na zachowania, zwraca uwagę na: fizyczne czynniki stresotwórcze w mieście: zanieczyszczenia, hałas i ich skutki, psychologiczne czynniki wywołujące stres, zjawiska patologii społecznych, kształt przestrzeni i charakterystyczne dla miasta bodźce wywołujące określone reakcje i zachowania, deficyt możliwości wyboru zachowań, zjawisko indywidualizacji przestrzeni prywatnych wpływające na klimat dzielnicy, miasta, itd. Można stwierdzić, że w każdym z wymienionych obszarów oddziaływania formy zielni mogą pełnić znaczącą rolę i być narzędziem poprawy jakości przestrzeni i jakości życia przebywających w niej ludzi. 70

72 II. 3. DOZNANIA A SCENOGRAFIA PRZESTRZENI MIEJSKICH. ROLA FORM ZIELENI Człowiek rejestrując otoczenie przy pomocy zmysłów, równocześnie odbiera doznania od sytuacji przestrzennej, w jakiej bierze udział. Przedmiotem doznania mogą być elementy proste, jednorodne, jak pojedynczy dźwięk, prosta forma przestrzenna, jej kolor oraz bardziej złożone: jak układy przestrzenne, układy urbanistyczne, np. centrum starego miasta, a nawet całe miasto. Przy prostych elementach występują doznania częściowe, pojedyncze, a przy elementach złożonych jak wspomniane układy urbanistyczne doznanie jest wypadkową szeregu doznań pojedynczych. Według Żórawskiego [1973, s.142] środowisko odczuwa się poprzez doznania, jako czas, przestrzeń i materię. W przestrzeni urbanistycznej nie ma możliwości zobaczenia formy wyizolowanej z otoczenia, np. formy bez tła, zawsze forma występuje na tle, w jakimś otoczeniu. Doznania wywołane formami architektonicznymi, formami zieleni, są zależne nie tylko od nich samych, ale od całokształtu sytuacji przestrzennej, układu, w którym te formy pełnią swoje role: formy lub tła, rolę form silnych, spoistych, dominant lub form swobodnych i neutralnych. Gdy człowiek obserwuje założenie urbanistyczne, np. zabytkowe centrum miasta, rejestruje i zapamiętuje jego układ, niektóre charakterystyczne obiekty architektury, rzeźby i zieleń, ich kompozycję a także charakterystyczny detal. 25 Jedne z nich są zapamiętywane bardziej, ponieważ wywołują głębsze doznania, inne mniej. Niektóre elementy układu przestrzennego wybijają się na pierwszy plan tworząc główny punkt całości uformowanej z doznań odebranych przy całokształcie oglądania. Układ przestrzenny taki jak zabytkowe centrum miasta jest całością, która posiada swoją indywidualność, swoistą ideę kompozycyjną, nastrój, klimat, zabarwienie i ta cecha jest pamiętana najdłużej, najwyraźniej. Postrzeganie układu przestrzennego przez człowieka, w którym się on znajduje, składa się z wielu momentów w czasie, w których koncentruje się on na poszczególnych fragmentach tej przestrzeni. Wnętrza urbanistyczne: place, rynki posiadają zwykle punkty główne, dominanty na przykład w postaci budynku ratusza, kościoła, pomnika. Pozostałe elementy układu tworzą tło, ale w percepcji całości układu są ważne gdyż są częściami całości, bez tła nie byłoby punktu wyróżniającego się z niego, ani hierarchii elementów układu, a tym samym nie byłoby hierarchii doznań. Można przyjąć, że projektant, projektując przestrzeń miejską może wpłynąć na to, co będzie przyciągać uwagę obserwatora przestrzeni w pierwszej kolejności i co będzie wywoływać jego kolejne doznania. Przestrzeń publiczna w mieście, której głównymi składnikami są elementy architektury i zieleni powinna być uformowana wyraźnie i jednoznacznie, by pochodzące od niej doznania utrwaliły się w 25 Cechą doznań jest to, że jedne trwają dłużej, inne krócej; jedne są słabsze, inne silniejsze. Doznania silne, mają bardziej znaczący wpływ na nasze pole stanu wewnętrznego, słabe są chwilowe i krótkotrwałe. 71

73 pamięci obserwatora, co ułatwi mu orientację w przestrzeni, zapobiegnie pojawieniu się uczucia zagubienia w tej przestrzeni, a w wyniku czytelności i jasności kompozycji da poczucie bezpieczeństwa, w przeciwieństwie do przestrzeni uformowanej swobodnie, która jest niezrozumiała i sprzyja powstawaniu uczuciu niepewności. We współczesnym mieście, w wyniku nieprzemyślanych decyzji planistycznych coraz częściej zdarzają się przestrzenie o chaotycznej kompozycji, w której zakłócona została hierarchia elementów, gdzie brakuje form przyciągających uwagę lub wszystkie jej elementy są jednakowo ważne. Takie miejsca są bez wyrazu i nie dostarczają wyraźnych doznań. W wypadku, kiedy trudno ustalić, które elementy przestrzeni są ważne, a które elementy są tłem, Odpowiednie wprowadzenie zieleni, na przykład jako tło dla wybranej formy architektonicznej, sprawi, że zostanie ona wyeksponowana i wyróżniona z pozostałych, a kompozycji przywróci się hierarchię jej elementów. W przestrzeniach bez wyraźnych akcentów i elementów przyciągających uwagę wprowadzona forma zieleni może stać się akcentem, punktem ważnym, co spowoduje konkretyzację i indywidualizację danego układu oraz uczyni go czytelnym i zrozumiałym dla obserwatora. Współcześnie postrzeganie miejskiego krajobrazu w ruchu powinno być jednym z ważnych aspektów projektowania urbanistycznego. Od połowy XIX w. w sztuce współczesnej obecna jest tendencja do fascynowania i szokowania odbiorcy poprzez m.in. szybkość i sekwencyjność wrażeń wizualnych. 26 We współczesnym mieście, szczególnie w przestrzeniach publicznych gdzie występuje duże nagromadzenie obiektów architektury można budować sekwencyjność wrażeń wizualnych, wpływać na doznania przy pomocy wprowadzania zieleni w odpowiedniej kompozycji, kształcie, skali i formie. Architekt, urbanista współdziałając ze specjalistą- psychologiem, architektem krajobrazu może reżyserować scenariusz wrażeń i doznań. Wpłynie to na indywidualny charakter miasta oraz na jego korzystny odbiór przez mieszkańców i turystów. Organizacja i uformowanie doznań człowieka są analogiczne z kompozycją układu przestrzennego, w jakim się on znajduje. Doznania pochodzące od przestrzeni uformowanych bardziej jednoznacznie, tym samym bardziej spoistych, czytelniejszych są łatwiejsze do zapamiętania i pozostają w obserwatorze jako wspomnienie dłużej niż doznania pochodzące od przestrzeni uformowanych swobodnie, niepewnie, mniej jednoznacznie i mniej dobitnie. 27 Jeśli do swobodnego założenia urbanistycznego wprowadzi się spoiste kompozycje i formy zieleni, to cała sytuacja przestrzenna zmieni się w układ bardziej spoisty i jednoznaczny. Przestrzeń stanie się 26 Już w XVIII i XIX w. projektanci ogrodów świadomie odwoływali się do psychiki człowieka. Poprzez tworzenie odpowiednich kompozycji i sekwencji wnętrz kreowali doznania i potęgowali wrażenia estetyczne. Kreowanie i percepcja przestrzeni ogrodów nadal jest przedmiotem badań [Zachariasz, 2006, s.123]. 27 Spoista sytuacja przestrzenna to taka sytuacja, która wykazuje cechy zorganizowania i kompozycji elementów według jakiś zasad, prawideł, hierarchii, jakiejś idei, wytycznej, na przykład symetrii. Swobodna sytuacja przestrzenna z kolei to takie ukształtowanie, w którym brak wyraźnego zorganizowania [Żórawski, 1973, s.147]. 72

74 bardziej zorganizowana i czytelna. Z takich właśnie przestrzeni powinno się składać miasto, a szczególnie jego centrum. Według J. Żórawskiego [1973] w każdym człowieku są ślady doznań uformowanych spoiście, tj. pochodzących od czytelnych, wyraźnych i konkretnych elementów czy układów. Czytelne dla człowieka elementy są najczęściej zbliżone do prostych kształtów geometrycznych, które najszybciej kojarzy w wyniku tkwiących w nim uprzednich doświadczeń. 28 Im bardziej spoistą kompozycję zieleni zastosuje się w przestrzeni, tym wyda się ona bardziej czytelna i będzie wywoływać bardziej spoiste doznania. Wynika z tego, że im bardziej chce się zwrócić uwagę na dane miejsce w mieście, podkreślić jego ważność i rangę, tym bardziej spoiste i wyraziste formy i kompozycje zieleni powinno się do nich wprowadzać. Żórawski [1973] uważa, że tkwiące w człowieku upodobania do pewnych cech przedmiotu, takich jak rozmieszczenie ciężaru, kierunki: pion, poziom, symetria itp., są wynikiem jego wcześniejszych doświadczeń, związanych z budową własnego ciała, ciężarem i siłą grawitacji. Te cechy są mu bliskie, są zrozumiałe, znane, ponieważ towarzyszą mu od początku życia. Stąd na przykład kompozycje symetryczne są często bardziej preferowane niż swobodne, ponieważ są znane, zrozumiałe i głęboko zakorzenione. Na podobnych zasadach w człowieku występuje tendencja do geometryzacji, niejako do upraszczania i wyjaśniania form, które widzi. W procesie percepcji dążenie do geometryzacji jest próbą, sposobem na zrozumienie tego, co się widzi. Dążenie do geometryzacji, do spoistości, tj. czytelności, dobitności i skonkretyzowania i zrozumienia przedmiotu, który się widzimy jest tendencją jego ja. Formy spoiste, czytelne i zrozumiale nie wywołują uczucia napięcia i niepewności, które występuje, gdy w otoczeniu pojawi się nowa, niezrozumiała forma. Łatwiejsze do przyjęcia i zrozumienia jest doznanie pochodzące od sytuacji przestrzennej, która posiada cechy jednoznaczności, regularności, symetrii itp. niż od sytuacji swobodnej, chaotycznej [Żórawski, 1973, s.176]. Na podstawie powyższych rozważań można przyjąć, że jeśli do chaotycznej, mało atrakcyjnej przestrzeni urbanistycznej wprowadzi się preferowane przez człowieka symetryczne i spoiste układy oraz znane formy zieleni to upodobanie do materii, jaką jest zieleń, do jej faktury, kształtu, koloru oraz upodobanie do regularnych, symetrycznych układów spowoduje, że przestrzeń ta, na skutek nastawienia i upodobania wywoła pozytywne odczucia i doznania. Projektant - twórca doznań ludzkich. Życie poza budynkiem jest życiem w przestrzeni kreowanej przez projektantów: architektów i urbanistów. Kształt i jakość tej przestrzeni zdefiniowane są planem i architektoniczna scenografią otaczającej ją budynków, zespołów zieleni, powiązaniami widokowymi [Loegler, 2011, s. 17]. 28 Doznaniom swobodnym będzie trudniej stać się ogniwami łańcucha skojarzeń, pochodzą one, bowiem od swobodnych, mniej znaczących układów i sytuacji, które trudniej zapamiętać i które nie rysują się klarownie i wyraźnie w naszej świadomości. Skojarzenie pójdzie zawsze śladem tego doznania, które jest punktem głównym w całości i stoi wysoko w hierarchii punktów ważnych, [Żórawski, 1973, s. 150]. 73

75 Projektowanie przestrzeni to planowanie doznań jej uczestników. W środowisku miejskim człowiek żyje przez cały czas wśród kompozycji form architektury i zieleni. Doznania, które te formy dostarczają są bardzo ważne dla psychiki człowieka, ponieważ wpływają one między innymi na jego odczucia, reakcje emocjonalne i zachowania. Zadaniem form przestrzennych jest kształtowanie stanu wewnętrznego człowieka, a więc dostarczanie mu doznań dodatnich, a przynajmniej neutralnych. Przestrzeń miejska, otoczenie człowieka powinno być tak zaprojektowane, by dać jednostce i grupie poczucie bezpieczeństwa, swobody w realizowaniu podstawowych potrzeb i celów. Architekt tworząc kształt otoczenia wpływa na poziom życia lokalnej społeczności i na odczucia odwiedzających miasto. Potrzebna jest do tego wiedza dotycząca zachowań człowieka w różnych sytuacjach przestrzennych oraz znajomość jego budowy psychosomatycznej. Lynch K. stwierdza: miasto, jako sztuczny świat, powinno być nim w najlepszym możliwym sensie: wytworem kunsztownym, ukształtowanym dla ludzkich celów, od pradawnych czasów człowiek przystosowywał się do środowiska, obecnie można pójść dalej: na własnym terenie możemy zacząć przystosowanie samego środowiska do percepcyjnego wzoru i symbolicznych przetworzeń charakterystycznych dla człowieka [Lynch, 2011, s. 110]. W związku z tym, że elementem kompozycji przestrzeni miejskiej, oprócz form architektonicznych, jest również zieleń w najróżniejszych formach, projektant powinien zajmować się również projektowaniem kształtu form zieleni i ich kompozycji. Architekt powinien zaprojektować też wielkość, miejsce, funkcję formy przestrzennej (formy architektonicznej lub formy zieleni), określić jej rolę, jaką będzie pełnić w całości kompozycji, a specjalista architektury krajobrazu, dobrać najbardziej odpowiedni gatunek rośliny. Do tego zespołu powinien dołączyć socjolog lub psycholog, posiadający wiedzę z dziedziny percepcji przestrzeni, oddziaływania kształtu przestrzeni na doznania jej uczestników i zaspakajania ich potrzeb. 74

76 II. 4. FORMY I FUNKCJE ZIELENI W MIEŚCIE II Budowa i cechy przestrzenne podstawowych form zieleni miejskiej Zieleń w przyrodzie występuje w różnych formach: począwszy od pojedynczych drzew, krzewów, łąk, trawników, poprzez struktury bardziej złożone, jak kompozycje mieszane: klomby, skupiska drzew i krzewów, lasy, itp. Trawniki to powierzchnie pokryte równo skoszoną trawą lub o charakterze łaki, tworzące przestrzenie otwarte. Mogą pokrywać tereny płaskie lub ze spadkiem stanowiąc zwykle podłogę terenów zielonych. Trawniki mogą pełnić rolę tła, posadzki, cokołu dla obiektów architektury, mogą też podkreślać znaczenie tych obiektów jako dominant urbanistycznych. Drzewa to pionowe elementy przestrzenne o różnych w zależności od gatunku: proporcjach, kształtach, barwach i fakturach pnia oraz korony. Drzewa występują jako zimozielone lub gubiące zimą liście (igły). W zależności od wysokości drzewa dzieli się na: -bardzo niskie (do 4m), niskie (4-8m), średnie (8-12m), wysokie (12-20m), bardzo wysokie (powyżej 20m). Naturalny kształt drzewa nazywa się jego pokrojem. Oprócz pokroju wyraz plastyczny nadaje drzewu jego struktura zewnętrzna, czyli faktura. Każdy element rośliny posiada własną charakterystyczną dla siebie fakturę: bruzdowatą, łuskowatą czy gładką, która tworzy charakterystyczny światłocień. Również kształt ulistnienia nadaje poszczególnym gatunkom swoisty charakter: drzewa o dużych, gęsto rosnących liściach sprawiają wrażenie ciężkich, a o liściach drobnych i rzadko rosnących wrażenie lekkich i przeźroczystych. W kompozycjach drzewa stosuje się pojedynczo, w grupach, jako aleje, kulisy czy parawany. Aleje stosuje się w kompozycjach parkowych lub jako zadrzewienia ulic. Kulisy są to przesłony z drzew, ustawione prostopadle do kierunku wzroku, stwarzające wrażanie większej głębi przestrzeni. Złudzenia oddalenia i głębi zwiększają się przez kolejne zwiększanie się następujących po sobie przesłon. Kulisy mogą stanowić ramy dla obiektów lub układów architektonicznych. Parawany to ściany z zieleni, zasłaniające określoną przestrzeń [Orzeszek-Gajewska, s ]. Mogą być ustawione przy otwarciach urbanistycznych, kadrować widoki, itp. Krzewy - to formy niższe od drzew, o rozłożystym lub zwartm kształcie, w których prawie brak elementu pionowego - pnia. W naturze zwykle występują jako pojedyncze okazy, skupiska lub w połączeniu z drzewami, tworząc złożone struktury przestrzenne. Krzewy najczęściej stosowane są przy tworzeniu klombów i żywopłotów. Żywopłoty mogą być cięte lub nie formowane. Zbudowane z krzewów o różnym pokroju zwykle pełnią rolę, podobną jak ogrodzenie, wydzielając przestrzeń. Żywopłoty niskie można stosować jako częściowe wydzielenie przestrzeni, wysokie natomiast mogą stanowić przegrody (ściany) wydzielające i tworzące wnętrza. Ściany z żywopłotów, popularne były szczególnie w epoce baroku, gdzie komponowano z nich ogrodowe labirynty, będące odpowiednikiem 75

77 korytarzy, wnętrz, komnat. Wówczas w projektowaniu dbałość o formy zieleni była równie staranna jak o formy architektoniczne. W zależności od ilości krzewów w szeregu tworzy się żywopłoty jedno i wielorzędowe. Poprzez odpowiednie przycinanie krzewów można uzyskać rozmaite kształty, które usytuowane obok siebie mogą stanowić ciekawą kompozycję [Orzeszek-Gajewska, s ]. Rys. II.26. Rogalin, ściany żywopłotu tworzące zamkniętą przestrzeń, wnętrze Klomby parkowe stanowią zespoły wielogatunkowej zieleni tworzące zwartą bryłę, w której dominantami wysokie drzewa otoczone krzewami. Istotą klombów parkowych jest różnorodność kolorów, kształtów i faktur tworzących je roślin. Pnącza to rośliny o łodygach bardzo wydłużonych, cienkich i elastycznych, czepiające się lub owijające wokół podpór pionowych i osiągające dzięki temu znaczne wysokości. Zaletą tych roślin jest minimalna powierzchnia terenu potrzebna do ich wegetacji oraz niewielkie potrzeby pielęgnacyjne. Wiele gatunków równie dobrze znosi miejsca nasłonecznione, półcień i cień. Często są to rośliny, których liście mają różną, zmieniająca się w ciągu roku barwę. Cechy plastyczne pnączy to m.in. barwa, gęstość, mozaikowy sposób ułożenia, zmienność barw zależnie od pory roku. Pnącza mają szerokie zastosowanie: mogą służyć do zwieńczenia i zacieniania tarasów, werand, pokrycia elementów pionowych, kolumn, budynków fabrycznych, kominów, ścian obiektów zabytkowych, ślepych ścian szczytowych gdzie brak detali architektonicznych, ogrodzeń, pergoli. Mogą tworzyć posadzki, itd. [Orzeszek-Gajewska, s ]. Kwietniki są jedną z bardziej atrakcyjnych form zieleni ze względu na szeroką gamę kolorów i kształtu kwiatów. Bezpośrednie sąsiedztwo kwiatów wraz z ich zapachami wywiera szczególny wpływ na człowieka wywołując bardzo pozytywne doznania. Przy monotonnych obiektach architektonicznych, ubogich w kolor zastosowanie barwnych kwietników jest bardzo korzystnym rozwiązaniem [Orzeszek-Gajewska, s. 49]. 76

78 Cechy plastyczne zieleni. Przy projektowaniu kompozycji zieleni należy uwzględnić właściwości plastyczne materiału, jakim jest zieleń, wyrażające się w jego kształcie i fakturze Na cechy te mają wpływ: pokrój, wysokość, rozłożystość, ulistnienie oraz wzajemne zestawienia. Pokrój jest cechą charakterystyczną poszczególnych gatunków drzew i krzewów. Wyróżnia się następujące pokroje: zaokrąglone (kuliste, kopulaste, owalne, jajowate), rozłożyste (o poziomym rozgałęzieniu), stożkowate (szczególnie drzewa i krzewy iglaste), smukłe (kolumnowe, strzeliste, najczęściej stanowią dominanty), krzaczaste, rosochate (płożące), nieregularne (o sylwecie bardzo urozmaiconej) [Czarnecki, 1961, s. 101]. W zależności od gatunku, drzewa i krzewy posiadają charakterystyczne naturalne kształty. Niektóre gatunki nadają się do kształtowania, przycinania, formowania w: kolumny, piramidy, stożki, kule parasole, itd. Ukształtowana ręką człowieka zieleń w postaci form geometrycznych może stać się odpowiednikiem form architektonicznych. Z kolei jako miękka materia, zieleń może być wprowadzana w układy architektoniczne jako struktura kontrastowa, dla złagodzenia ostrych, agresywnych brył architektonicznych. Faktura jest jedną z cech charakteryzujących drzewa i krzewy. Faktura zarówno pnia jak i korony szczególnie pod wpływem słońca, gdy tworzy się światłocień, staje się bardziej przestrzenna, rzeźbiarska, wyrazista i ostrzej zarysowana. Barwa. Kolejną cechą charakteryzującą zieleń jest barwa, w zależności od gatunku, stała lub zmienna w ciągu roku. Poza podstawowymi odcieniami zieleni: jasnej, ciemnej, ciepłej, zimnej, występują barwy jesienne: rude, żółte, złote, czerwone itp. Różnorodność kolorów dotyczy nie tylko ulistnienia, ale także gałęzi, pąków, kwiatów i owoców. Cechy te dają pożądane urozmaicenie oraz zmienność nastroju oraz plastycznego wyrazu, w zależności od pory roku. Zestawienia. Zaletą materiału, jakim jest zieleń jest nieograniczona ilość możliwości różnych jej zestawień: różnych gatunków, różnego kształtu, wielkości, barwy itd., zestawień na zasadzie podobieństwa lub kontrastu barwy, faktury, wielkości, proporcji, kształtu pokroju, ulistnienia, itd. Drzewa i krzewy mogą być sadzone jako formy pojedyncze lub złożone z większej ilości egzemplarzy. Odpowiednie nasadzenia na przykład w postaci form pojedynczych, czy klombów, stanowiących formy silne i spoiste mogą pełnić rolę dominant, punktów orientacyjnych, itp. Można stosować formy złożone z większej ilości elementów, takich jak na przykład: kępy drzew, krzewów, złożone z jednego lub wielu gatunków, tworzących zwartą sylwetę, grupy, złożone z większej ilości drzew, które mogą pełnić rolę tła dla innych elementów, aleje, składające się z drzew sadzonych w równoległych rzędach, najczęściej wzdłuż dróg; jeśli drzewa posadzone są blisko siebie, ich korony tworzą pułap i można uzyskać wrażenie zacienionego wnętrza zamkniętego, złożonego ze ścian i stropu; inne wrażenia uzyskuje się w alejach z drzew iglastych, na przykład uformowanych w stożki, gdzie uzyskuje się efekt zamknięcia w niższych partiach (mniejszą widoczność), a otwarcia i nasłonecznienia górą, 77

79 kulisy, przesłony, parawany, ściany, sadzone podobnie jak w poprzednim przypadku, w rzędach i w odpowiednich odległościach, w zależności od efektu, jaki chce się uzyskać. płaszczyzny poziome, tworzone najczęściej przez trawniki, krzewy płożące, kwiaty itp. pnącza, w tym rośliny samopnące po ścianach budynków, które swoją barwą i fakturą niczym tkanina okrywają i zmieniają ściany budynków. Ta postać zieleni jest szczególnie przydatna w miejscach gdzie brak miejsca w przestrzeni poziomej [Czarnecki, 1961]. Skala. Cechą istotną dla każdego elementu, każdej kompozycji jest skala, zarówno całej kompozycji, jaki i poszczególnych użytych w niej elementów. W projektowaniu zieleni w tkance miejskiej istotna jest skala otoczenia. Założone wymiary obiektu, czyli jego wielkość oraz skala istniejącego otoczenia mają znaczący wpływ na odbiór danej przestrzeni urbanistycznej. Wielopiętrowość roślinności można uzyskać poprzez projektowanie form zieleni w taki sposób by tworzyły układy piętrowe, co może bardzo wzbogacić kompozycje zieleni. Podsumowanie: Cechy materiału, jakim jest zieleń sprawiają, że jest ona idealnym, bo łatwo kształtowalnym, różnorodnym, interesującym, bo zmiennym w czasie elementem ulic, placów a także budynków. W badaniach wybranych przestrzeni publicznych Poznania będzie istotne wykazanie, w jakim stopniu bogactwo to jest wykorzystywane. II Funkcje zieleni w mieście. Wielofunkcyjność Zielenią miejską określa się roślinność i jej układy świadomie komponowane i wprowadzane w miastach i osiedlach. Spełnia ona wiele funkcji; ekologiczną (reguluje warunki klimatyczne), zdrowotną i wypoczynkową, dydaktyczną, wychowawczą, estetyczną (duża rola w kompozycji urbanistycznej), ochronną i izolacyjną [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.7]. Funkcje ekologiczne. Zieleń wpływa na jakość środowiska, kształtuje warunki klimatyczne, zwłaszcza w miastach, modyfikuje stosunki wodne itd. [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s. 17]. Wymiana gazowa. Roślinność produkuje tlen i przyswaja dwutlenek węgla w trakcie procesu fotosyntezy. Oprócz zwartych zespołów roślinnych, udział w regulowaniu stosunków zawartości tlenu i dwutlenku węgla w powietrzu mają duże powierzchnie trawników. Z popularnych gatunków drzew i krzewów najwięcej tlenu wydziela bez lilak, osika, grab, potem jesion, dąb, sosna, klon, itd. Sekula [1979] określa prostą zależność między ilością tlenu produkowanego przez roślinność a powierzchnią zajmowaną przez tę roślinność. Wielkość produkcji jest proporcjonalna do zajmowanej powierzchni; dwukrotnie większy obszar zieleni wytwarza dwukrotnie więcej tlenu. Autor podaje, że wszystkie rodzaje procesów spalania w mieście (ogrzewanie, komunikacja, przemysł, ludzie) zużywają ok. 20-krotnie więcej tlenu niż wynosi produkcja tlenu przez zieleń w mieście [za: Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.19]. Wpływ na warunki klimatyczne. Warunki termiczno-wilgotnościowe obszarów miejskich w bardzo dużym stopniu zależą od zieleni, jej ilości, sposobu nasadzeń i doboru gatunków. 78

80 Pochłanianie dzienne, akumulacja i oddawanie w ciągu nocy ciepła jest odmienne w terenach zabudowanych i na terenach zielonych. Badania wykazują, że temperatura w parkach bywa wyraźnie niższa niż na ulicach i placach, nawet o 1,4 stopnia Celcjusza. W okresie wysokich temperatur, drzewa z gęstymi koronami zacieniają, zasłaniają ulicę przed bezpośrednim promieniowaniem słonecznym, wchłaniają część promieniowania redukując w ten sposób dyskomfort termiczny [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.21-21]. Nawet trawnik obniża temperaturę powietrza, o co najmniej 2,3 O C w stosunku do powierzchni bez trawnika, a wilgotność powietrza zwiększa o 6-13% [Orzeszek- Gajewska, s. 37]. Dlatego obszary zielone w miastach: parki, zieleńce, a nawet szpalery drzew, poprawiające warunki klimatyczne są bardzo cenne. Odpowiednio rozmieszczone rozczłonkowują obszar wyspy ciepła, zmniejszając jej natężenie i zasięg występowania [Bednarek, 1984]. Wpływająca na klimat wilgoć w terenach zabudowanych nie ma się gdzie magazynować; woda opadowa w większości spływa do kanalizacji deszczowej. Obszary zieleni natomiast magazynując wodę wytwarzają dość dużą ilość pary wodnej, stąd wilgotność względna powietrza jest tam wyższa. Dlatego miejsca zacienione, z bujną pokrywą roślinną odznaczają się większą wilgotnością względną niż miejsca nasłonecznione, słabo porośnięte roślinnością [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.24]. W celu osiągnięcia poprawy warunków termiczno-wilgotnościowych obszarów zielonych należy zróżnicować szatę roślinną (trawniki, drzewa, krzewy). W przestrzeniach miasta pożądane jest wprowadzanie powierzchni przepuszczalnych o odmiennym oddziaływaniu termicznym, takich jak aleje, placyki i oczka wodne [Kopacz-Lembowicz, Kossowska-Cezak, Mortyn, Olszewski, 1984, s ]. Zieleń w mieście w zależności od jej zawartości i ukształtowania jest elementem wpływającym na termiczne i dynamiczne ruchy powietrza [Orzeszek-Gajewska, s. 10]. Zieleń daje możliwości redukcji prędkości wiatru. Na prędkość wiatru wpływa stan ulistnienia drzew. Gęsty i szeroki pas drzew ma działanie wiatrochronne [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.25]. Zanieczyszczone powietrze w mieście, przechodzące przez przewężenia zabudowy zwiększa szybkość i unosi się do góry, a przy wyjściu z wąskiego przekroju w szerszy jego prędkość szybko maleje i cząstki powietrza opadają wraz z pyłami. Skrzyżowania i wyloty ulic na otwarte obszary sprzyjają opadom zanieczyszczeń, dlatego wskazane jest umieszczanie w tych miejscach zieleni [Orzeszek-Gajewska, s. 17]. Ochronna rola zieleni. Funkcja izolacyjna. Zieleń chroni otoczenie przed spalinami pojazdów, dlatego już przy projektowaniu arterii komunikacyjnych należy przewidywać miejsce na pasy zieleni izolacyjnej. Najbardziej efektywne są wielowarstwowe pasy zieleni, biegnące równolegle do tras komunikacyjnych. O efekcie izolacji przed nadmiernym zanieczyszczeniem przestrzeni urbanistycznej decyduje między innymi gęstość i wysokość jej zabudowy, kształt, kierunek, warunki nasłonecznienia, rodzaj podłoża, ilość, rodzaj, wysokość i uformowanie zieleni [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.27]. Kształtując zieleń izolacyjną należy sytuować ją w systemie powiązanych ze sobą układów, ciągów przestrzennych, które utworzą kanały ekologiczne łączące zieleń miejską z większymi obszarami zielonymi na obrzeżach miasta i poza nim. 79

81 Roślinność posiada również właściwości filtrujące [Orzeszkowa, 1972], zatrzymuje część zanieczyszczeń zawartych w powietrzu, przeciwdziałając zanieczyszczeniu atmosfery. Budowa morfologiczna liści, igieł, gałęzi i kory powoduje dużą przyczepność pyłu, przez co stężenie zapylenia powietrza przechodzącego przez obszar roślinny maleje [Orzeszek Gajewska, 1984]. W obszarach miejskich duży problem stanowią spaliny samochodowe w skład, których wchodzą oprócz substancji toksycznych również metale ciężkie. Skażenie metalami ciężkimi takimi jak kadm, ołów, występuje w pasie do ok. 140 m od jezdni, przy czym największe występuje w odległości do około 40 m. Znaczną część tych zanieczyszczeń może zatrzymać pas gęstej zieleni o szerokości m. [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.29-30]. Wydzielanie substancji lotnych. Wiele gatunków roślin, szczególnie drzew, wydziela substancje lotne, między innymi olejki eteryczne, tzw. fitoncydy. Niektóre z nich wykazują działanie bakteriobójcze, owadobójcze, dezynfekujące (sosna, świerk, jałowiec), pobudzające układ nerwowy, podnoszące ciśnienie (dęby, klony, leszczyny) itd. Fitoncydy wydzielają drzewa takie jak: sosny, świerki, jodły, cisy, jałowce, czeremcha, jesion, brzoza, krzewy: głóg, berberys itd. Fitoncydy drzew iglastych działają na człowieka uspakajająco, a drzew liściastych pobudzająco. Działanie bakteriobójcze mają: sosna, jałowiec, jodła, orzech, szałwia, mięta, lawenda itd., działanie uspakajające; bukszpan, jaśmin, głóg, czeremcha itp., Na wydzielanie fitoncydów mają wpływ różne czynniki; temperatura (szczególnie jej wzrost), wilgotność względna powietrza, nasłonecznienie i ruch powietrza, wpływające na parowanie olejków eterycznych. Wśród substancji lotnych, wydzielanych przez zieleń znajdują się też alergeny. Najpopularniejsze alergeny to pyłki kwiatowe, traw i zbóż. Alergeny wydzielają również drzewa np. topole [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.31-33]. Zieleń jako jonizator powietrza. Istnieje jonizacja dodatnia i ujemna. Większość fitoncydów emituje jony ujemne, które korzystnie wpływają na stan psychofizyczny człowieka. Jonizacja ujemna występuje pod koronami drzew i jest tam 2-3-krotnie większa niż na obszarze zabudowanym. Koncentracja niekorzystnych dla psychiki człowieka jonów dodatnich jest pod koronami drzew 3-7- krotnie mniejsza niż w przestrzeni zabudowanej. Badania wykazały, że jony ujemne emitują rośliny, takie jak np. sosna, brzoza, paprocie, tulipany, rumianek itd., natomiast jony dodatnie, np. niektóre gatunki kaktusów [Zimny, 1978], [za: Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.33]. Wpływ zieleni na obieg wody w obszarze miejskim. Miasto i jego funkcje powodują szerokie przekształcenia hydrosfery. Większość podłoża w mieście jest nieprzepuszczalna (beton, asfalt), co powoduje ograniczenie powierzchni swobodnego wsiąkania. Zabudowa w mieście, dodatkowe źródła ciepła, emisja zanieczyszczeń do atmosfery- to wszystko wpływa na zmiany bilansu cieplnego i nasilenie procesów hydro-klimatycznych. Zmiany te prowadzą do przekształcenia innych elementów lokalnego bilansu wodnego: opadów, retencji i odpływów. Obszar zabudowany i uprzemysłowiony zakłóca równowagę obiegu wody, a zwłaszcza rytm odpływu [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.35]. Powierzchnie nieprzepuszczalne i systemy kanalizacyjne powodują gwałtowne odpływy 80

82 powierzchniowe, a w rezultacie, zanikanie procesu infiltracji. W okresach roztopów i obfitych deszczów woda spływa z terenów miast do rzek, co może mieć wpływ na wezbrania i nieregularność przepływów. Obszary zielone pełnią rolę infiltrującą. Parki, skwery, ogrody, stanowią powierzchnie przepuszczalne dla wód opadowych, czyli obszary biologicznie czynne. Tereny biologicznie czynne działają jako systemy ochrony ekologicznej miasta, głównie wówczas, gdy odznaczają się zróżnicowaną strukturą gatunkową, z przeważającą ilością drzew [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.37]. Zieleń miejską łatwiej utrzymać w dobrej kondycji, jeśli utworzy ona wzajemnie połączone, zespolone ze sobą układy, w których większe przestrzenie zielone (parki, skwery) połączone są kanałami ekologicznymi (alejami). Funkcje techniczne zieleni. Rozwój miasta (sieci komunikacyjnych, przemysłu itd.) pociąga za sobą wiele uciążliwości. Jedną z nich jest hałas (różnego pochodzenia). Ochrona akustyczna. Jedną z właściwości zieleni jest tłumienie hałasu [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.39]. Czynnikiem wpływającym na rozprzestrzenianie się hałasu jest nie tylko zieleń, ale i ukształtowanie terenu, na którym się ona znajduje, mikroklimat (temperatura, wilgotność powietrza, natężenie wiatru) itd. Fale dźwiękowe są rozpraszane głównie przez pnie, gałęzie i pochłaniane przez liście. Efektywność tłumienia zależy od gęstości ulistnienia, jego powierzchni, wysokości, szerokości, rodzaju (szczególnie korzystnie wpływają różne gatunki roślin i piętrowość nasadzeń), od wielkości terenu zajmowanego przez zieleń. Badania laboratoryjne wykazują, że siła tłumienia wzrasta wraz z ilością liści przypadających na jednostkę objętości [Sadowski,1982]. Zieleń ma działanie dźwiękochłonne głównie wtedy, gdy występuje w zwartych grupach, jednak nie jest elementem eliminującym hałas, lecz go redukującym [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.43]. Zapobieganie zjawisku olśnienia. Ochroną kierowców przed zjawiskiem olśnienia mogą stanowić ciągłe pasy zieleni (głównie rośliny krzewiaste o wysokości ok. 160 cm) pomiędzy jezdniami. Najlepsze do tych celów gatunki to: dzika róża, trzmielina, itp. [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.45]. Tworzenie osłon przeciwśnieżnych. W celu zapobieżenia zasypywaniu śniegiem dróg na obszarach niezabudowanych formuje się z zieleni specjalne osłony. Osłony przeciwśnieżne tworzy się głównie z żywopłotów [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s. 45]. Funkcje dydaktyczne, wychowawcze i społeczne terenów zielonych. Kontakt z terenem zielonym (np. w czasie spaceru), sprzyja odprężeniu, nawiązywaniu kontaktów między ludźmi, łagodzi stresy i emocje powstałe w czasie codziennych zajęć. Wspólne działania pielęgnacyjne zieleni (np. na osiedlach), integrują jego mieszkańców. Tereny zielone w sąsiedztwie przedszkoli, szkół, ogrody jordanowskie umożliwiają najmłodszym nie tylko wypoczynek, ale i poznanie przyrody, otaczającej rzeczywistości. Szczególnym miejscem w znaczeniu dydaktycznym i poznawczym są ogrody botaniczne i zoologiczne umożliwiające poznanie i roślin i zwierząt. Zieleń przy instytucjach takich 81

83 jak szpitale, sanatoria oprócz roli zdrowotnej korzystnie wpływa na psychikę pacjentów wspomagając proces zdrowienia i rehabilitacji [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.47]. Funkcje wypoczynkowe, rekreacyjne i sportowe terenów zielonych. Funkcje te zapewniają parki sportu i wypoczynku, drogi spacerowe (nordic-walking), drogi rowerowe, rolkowe, itd. Tereny zielone wraz z obiektami sportowymi pozwalają na kompleksowe zaspakajanie potrzeb różnych form wypoczynku i rekreacji Estetyczna i kompozycyjna 29 rola zieleni w kształtowaniu przestrzeni miejskich. Zieleń jest ważnym składnikiem przestrzeni miasta, który wpływa na jego wizerunek, atrakcyjność, klimat. Zieleń z racji różnorodności swoich form, kształtów, barw i odcieni, dzięki cykliczności zmian kolorytu i niekiedy formy przestrzennej przysparza przeżyć estetycznych. Wrażenia estetyczne związane z zielenią stanowią wyraz wielu doznań wynikających z odbioru i postrzegania elementów roślinnych. Wiąże się to z kształtem, roślin tworzących układ zieleni, z rodzajem oświetlenia, obecnością barw, odcieni, plam świetlnych, cieni i bodźców zapachowych. Ważną rolę odgrywa faktura koron drzew i krzewów. Faktura pni i szereg innych, indywidualnych, charakterystycznych dla danego gatunku cech [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.46]. Szczególnie połączenia form zieleni i układów architektury w przestrzenne kompozycje dostarczają jedynych w swoim rodzaju wrażeń estetycznych związanych z odbiorem przestrzeni miejskich. Podsumowanie: Na podstawie omówionych powyżej funkcji zieleni w środowisku miejskim opracowano dane do tabeli służącej ocenie roli zieleni w przestrzeni miasta i odpowiedzi na pytanie czy wielofunkcyjność zieleni jest w nich wykorzystana. W tabeli dotyczącej wielofunkcyjności zieleni, czyli jej wpływu na jakość środowiska miejskiego i jakość życia mieszkańców ujęto następujące funkcje zieleni, które będą podlegać ocenie: ekologiczna (różnorodność gatunków, wielkość, rodzaj, i ilość zieleni, itd.), techniczna (ochrona akustyczna, zacienienie, odpowiednie kształty, wielkości, układ zieleni, jej warstwowość, itp.), wypoczynkowa (zacienienie, stworzenie cichych zakątków, ławki, itp), rekreacyjna (możliwość uprawiania rekreacji, odpowiednie nawierzchnie np. do joggingu, rolek, strefowanie zieleni, itp), dydaktyczna (zróżnicowanie gatunkowe, występowanie cennych okazów, itp.), estetyczna, kompozycyjna. 29 Funkcja kompozycyjna zieleni została szczegółowo omówiona w rozdziale III.2. pt. Formy zieleni jako elementy kompozycji urbanistycznej. 82

84 III. FORMY ZIELENI W KOMPOZYCJI PRZESTRZENNEJ - ANALIZA III. 1. BUDOWA FORMY I JEJ POSTRZEGANIE NA PRZYKŁADZIE ZIELENI Niniejszy rozdział został opracowany na podstawie analizy formy dokonanej przez Juliusza Żórawskiego w jego książce pt. O budowie formy architektonicznej, [1973]. Celem takiego sposobu analizy zieleni jest pokazanie, że jako element przestrzenny jest ona postrzegana podobnie jak architektura i może pełnić takie same jak ona funkcje w kompozycji urbanistycznej. Terminy użyte w opracowaniu Żórawskiego zostały użyte w niniejszej rozprawie do interpretacji uformowań zieleni. Właściwością psychiki człowieka jest między innymi postrzeganie przestrzeni jako zespołu form lub układów form. Formy te zawsze dzieją się na tle, które też jest formą. Forma jest całością uformowaną z części. Istotą formy są proporcje: stosunek części do całości. W zależności od uformowania, czyli stosunku części do całości, wyróżniamy formy bardziej spoiste lub swobodne [Żórawski, 1973, s ]. Formy spoiste i formy swobodne. 30 Formy spoiste to formy regularne, proste, czytelne, zrozumiałe, pojedyncze, symetryczne. Przykładem form spoistych będzie zieleń uformowana w różne kompozycje i układy takie jak uregulowane ciągi drzew; szpalery, aleje, klomby, itp. W przeciwieństwie do form spoistych formy swobodne nie pozostają względem siebie w żadnych zależnościach i układach. Formami swobodnymi są luźno rosnące stokrotki na łące, krzewy, kępy drzew, itd. Formy swobodne przez swoje naturalne ukształtowanie są bliższe naturze, formy spoiste są ukształtowane przez człowieka. SWOBODNE FORMY ZIELENI SPOISTE FORMY ZIELENI stokrotki na łące, luźno rosnące krzewy klomb, uformowany np. w stożek cis kępy drzew szpalery, aleje las park miejski, skwer park angielski osiowe założenia parków francuskich W przestrzeni formy swobodne są równie ważne jak formy spoiste. Uformowania spoiste odbieramy jednoznacznie, swobodne natomiast możemy odczytywać wieloznacznie. Architektura jest zwykle jednoznaczna i dobitnie uformowana, zieleń przeciwnie; w naturze występuje w formie swobodnej, można ją jednak formować; mniej lub bardziej jednoznacznie, w zależności od efektu, jaki chce się uzyskać. 30 Terminy użyte przez Juliusza Żórawskiego [1973] w książce O budowie formy architektonicznej. 83

85 Zieleń w mieście, podobnie jak architektura, powinna być, w większości uregulowana spoiście, tak, by nie istniała potrzeba poszukiwania formy. Brak któregoś z elementów w ciągu-rytmie form lub w układzie symetrycznym spowoduje poczucie istnienia błędu i chęć jego poprawienia. a) b) c) d) Rys. III.1. a), b) symetryczne formy zieleni, c) forma swobodna, (np. trawnik ze swobodnie rosnącymi drzewami), d) forma spoista, kompozycja symetryczna, (np. starannie uformowany klomb, regularny rytm drzew) Tendencja do geometryzacji. Pion, poziom, kąt prosty, koło, kula, kwadrat są to formy tkwiące w człowieku, w jego wewnętrznym ja [Żórawski, 1973, s ]. Stąd kierunek pionowy i poziomy są dla człowieka kierunkami uprzywilejowanymi. Rys. III.2. Kierunkowe nasadzenia ułatwiające orientację w przestrzeni Kierunkowe nasadzenia w postaci alei, szpalerów wynikają z tendencji człowieka do układania, łączenia punktów w zrozumiałe formy: linie proste. Tendencja do linii prostych i kątów prostych przejawia się w większości kształtowanych przez człowieka form: widać ją w kompozycjach urbanistycznych, liniach pierzei, kierunkach krawężników, jezdni, układach chodników itp. Kierunki krawężników, linii rozgraniczających działają jak drogowskazy, które kierują wzrok obserwatora, wprowadzają, wyprowadzają. Kierunki nasadzeń również pełnią taką rolę, tworząc często nie tylko linie, ale całe płaszczyzny kierujące i prowadzące. Stąd częstym rozwiązaniem są reprezentacyjne aleje drzew prowadzące wzrok ku dominancie, którą może stanowić pomnik, budynek o szczególnej funkcji i randze. Tendencja do liczby ograniczonej. Człowiek posiada możliwość łatwego dostrzeżenia i określenia ilości elementów, jeśli ich ilość nie przekracza siedmiu, ośmiu sztuk. Najłatwiej i najszybciej dostrzega się dwa, trzy i cztery elementy, trochę trudniej przychodzi określenie sześciu, siedmiu. 84

86 Sześć elementów postrzeganych jest najczęściej poprzez zgrupowanie punktów w dwie trójki (dwa trójkąty). Uwidacznia się tu skłonność człowieka do formowania, grupowania i widzenia wszystkiego przy pomocy form. Duża ilość swobodnie rozsypanych elementów uniemożliwiająca ich formowanie i grupowanie w rezultacie utrudni rozumienie tego, co się widzi. Rozpatrując układy zieleni można stwierdzić, że dla procesu percepcyjnego człowieka korzystniejsze są nasadzania form zieleni w grupach, umożliwiające ogarnięcie ich wzrokiem niż nasadzenia chaotyczne, niepoliczalne, które mogą nawet wywołać poczucie zagubienia. Rys. III.3. Chaotyczne nasadzenia, trudne do policzenia są niezrozumiałe Rys. III.4. Formy zieleni ujęte w grupy są bardziej czytelne niż swobodnie nasadzone Rys. III.5. Formy zieleni ujęte w powtarzalne grupy są jeszcze bardziej wyraziste i spoiste niż w grupach nie powtarzalnych Tendencja do formy silnej. Człowiek dąży do ujmowania wszelkich wzrokowych doznań w formy, tkwi w nim tendencja do form spoistych. Ludzkie oko zawsze ciąży w kierunku form silnych, które będąc spoiście (jednoznacznie) uformowane, są czytelne i łatwiej dostrzegalne [Żórawski, 1973, s. 28]. Forma słaba jako forma jedna z wielu do siebie podobnych, przeciętna, zwykle pełni rolę tła dla formy silnej, będącej akcentem. Gra formami w kompozycji urbanistycznej polega na ustaleniu hierarchii form od słabych do silnych, dla właściwego wyrażenia funkcji tej kompozycji. W hierarchii form istnieją formy mało znaczące, skromne, a także dobitne, atrakcyjne oraz takie, które swoją siłą przygniatają całe swoje otoczenie stając się dominantą. Forma jest całością uformowaną z części. Forma jest zależna od stosunków wielkości części względem całości [Żórawski, 1973]. a) b) Rys. III.6. a) forma jako całość uformowana z części, b) nie związane ze sobą części 85

87 Wprowadzenie do danej formy silnej nowego elementu nie może nastąpić dowolnie, gdyż nowa część może całkowicie zmienić całość. Wprowadzając nowy element konieczne jest podporządkowanie się sytuacji formalnej formy o ile ma być ona zachowana. Jeśli w istniejącym szpalerze drzew, jedno z nich zastąpimy drzewem innej wielkości, innego kształtu spowoduje to zakłócenie tej dość silnej formy. Rys. III.7. Zaburzenie formy silnej: przez wprowadzenie nowego elementu zakłócono rytm a) b) Rys. III.8. a), b) przykład wprowadzenia nowego elementu do formy silnej, jaką jest kompozycja symetryczna. Element ten nie kontynuuje wytycznej formalnej zastanego układu Formy silne i spoiste wymagają podporządkowania się ich wytycznym formalnym. Wprowadzenie nowego elementu do formy silnej, jaką jest np. układ symetryczny wywoła odczucie błędu. Wobec powyższego można przyjąć, że w przestrzeni miejskiej zieleń jako nowy element w stosunku do istniejącej formy (przestrzeni), jaką jest na przykład zabytkowy rynek, nie może być wprowadzana dowolnie, ponieważ może to zmienić kompozycyjną całość założenia. Złudzenia optyczne. Przy pomocy odpowiedniego zastosowania form zieleni można tworzyć złudzenia optyczne. Zieleń daje możliwość optycznego wydłużania i skracania rzeczywistych odległości, optycznego przybliżania, oddalania, zmniejszania, powiększania form np. architektonicznych. Podkreślanie formami zieleni miejsc ważnych. Większość uformowań architektonicznych i urbanistycznych posiada punkty i miejsca ważne, które wybijają się na pierwszy plan. Miejsca, w których te punkty się znajdują można nazwać miejscami formalnie podkreślonymi. Formy architektoniczne posiadają swoje punkty główne lub miejsca formalnie podkreślone. Założenia urbanistyczne również takie punkty w postaci dominant posiadają. Podkreślenie w danej formie jej punktu głównego sprawia, że staje się ona bardziej spoista, natomiast nie podkreślenie tego punktu i zaakcentowanie innych jej miejsc spowoduje osłabienie spoistości, co może prowadzić nawet do zatarcia jej wytycznej formalnej. 86

88 Przy pomocy narzędzia, jakim jest zieleń można podkreślać i eksponować punkty główne i miejsca ważne w formach architektonicznych oraz układach urbanistycznych. Można też całkowicie zmienić ich znaczenie, hierarchię, osłabić ich pole działania, odwrócić od nich uwagę obserwatora i skierować ją gdzie indziej. Zamazanie lub likwidacja punktów formalnie podkreślonych może wywołać efekt okaleczenia formy. Odnosi się to zarówno do pojedynczych budynków jak i do przestrzeni urbanistycznych. Formy architektoniczne posiadają miejsca formalnie ważne nie tylko wynikające z kompozycji, ale również z ich funkcji. Przykładem podkreślenia ważnego funkcjonalnie miejsca w budynku jest zaakcentowanie jego wejścia. Używanie do tego celu form zieleni jest powszechnie stosowane. a) b) Rys. III.9. Zaakcentowanie, podkreślenie wejścia do obiektu formami zieleni. a) Asyż, wejście do restauracji, b) Budapeszt, wejście do hotelu Rys. III.10. Chorwacja, podkreślenie formami zieleni wejścia do obiektu zabytkowego Rys. III.11. Monte Carlo, podkreślenie formami zieleni wejścia do hotelu 87

89 Budynki użyteczności publicznej, sklepy, restauracje często posiadają w ten sposób podkreślone strefy wejścia. Miasto, jako zespół form architektonicznych posiada swoje centrum, miejsce ważne, składające się z form bogatszych, reprezentacyjnych, bardziej spoistych i dominujących niż formy na jego peryferiach i obrzeżach. Dodatkowe akcentowanie takiego centrum urbanistycznego czyni całe miasto bardziej czytelnym dla mieszkańców i dla turystów. Im bardziej centrum jest czytelne, tym większy jest jego potencjał jako elementu scalającego i krystalizującego tkankę miejską. Wytyczna formalna. Każda forma posiada swą wytyczną formalną, którą może stanowić: oś kompozycyjna, oś symetrii, rytm, centralny lub podłużny układ formy, założenie osiowe, ważne punkty formalnie podkreślone, akcenty, itp. [Żórawski, 1973, s ]. a) b) Rys. III.12. Londyn, a) Tate Modern Gallery, wysokie brzozy kontynuują pionowy podział i elementy elewacji, b) kształt i pokrój drzew nawiązuje do detalu elewacji obiektu Parlamentu Niekiedy wytyczną formalną formy może być jej funkcja, która ją kształtuje. Na przykład kierunek drogi dyktuje kierunek nasadzeń drzew chroniących jej użytkowników przed nadmiernym słońcem. Rys. III.13. Republika San Marino, formy zieleni stanowią kontynuację wytycznej formalnej schodów Rys. III.14. Budapeszt, kształt i symetryczne usytuowanie form zieleni kontynuują wytyczną formalną budynku 88

90 Kontynuowanie formy, kompozycji. W projektowaniu można wyróżnić działanie formami zieleni na architekturę oraz działanie architekturą na zastaną zieleń. Powiązanie zieleni z całością kompozycji, dostosowanie jej formy do istniejącej architektury stanowi ważny problem projektowy. Opracowanie idealnych zasad doboru, założeń i wzorców jest niemożliwe, zawsze istotną rolę odgrywać będzie intuicja, talent i wyczucie projektanta, do jakiego stopnia można ingerować w formę, by nie zlikwidować jej wytycznej generalnej. Im silniejsza jest główna wytyczna formalna układu, tym trudniej ją zlikwidować poprzez zmiany w jej częściach. Im forma, którą się kontynuuje jest bardziej spoista, tym mocniej podporządkowuje ona nowe działanie swoim wartościom formalnym. Im jest ona swobodniejsza tym łatwiej podporządkowuje się kierunkom nowych działań, ingerencji i zmianom. Zastany układ architektoniczny, szczególnie, gdy jego kompozycja ma charakter spoisty, w wyniku nasadzeń zieleni, nie powinien tracić swojej wytycznej formalnej, ani pola formalnego działania, które są uznane za słuszne. Rys. III.15. Drezno, Zwinger (arch. M. D. Pőppelmann): rytm drzew wprowadzonych na taras nie zakłóca wytycznej formalnej obiektu, wręcz przeciwnie; kontynuuje ją i podkreśla W pałacowym założeniu Zwingeru w Dreźnie rytm elementów architektury został podkreślony rytmem form zieleni, czym nie tylko nie zlikwidowano jego wytycznej formalnej, ale ją wyeksponowano. Rys. III.16. Porto, Portugalia; Muzeum Sztuki Współczesnej Fundacji Serralves. Autorzy: Alvaro Siza Viera, Clemente Meneres Semida. Gra płaszczyzn elewacji budynku i płaszczyzn murów oporowych pokrytych zielenią. Architektura

91 a) b) Rys. III.17. a) Florencja, rytm form zieleni przy obiekcie kontynuuje podział elewacji, b) Londyn, rytm drzew kontynuuje rytm elementów budynków mieszkalnych Jak mówi Żórawski [1973, s. 138], projektowanie polega na kontynuowaniu układów zastanych. Projektując nowy budynek wstawia się go w istniejące różne uwarunkowania. To otoczenie jest już formą, którą się kontynuuje. Projektując, nigdy nie zaczyna się budować formy od początku. Brak kontynuowania formy zgodnie z jej wytyczną może spowodować okaleczenie formy. Zieleń, krajobraz przejmuje zwykle rolę formy-matki. Krajobraz w swoim pierwotnym charakterze jest formą swobodną, która na skutek ingerencji człowieka staje się formą coraz bardziej spoistą. Ochrona krajobrazu przyrodniczego polega, więc na dążeniu do zachowania jego swobody jako wytycznej formalnej. Przed architektem stoją dwie możliwości. Pierwsza z nich polega na tworzeniu architektury, której podporządkowuje się otoczenie, druga polega na uszanowaniu krajobrazu i ochronie form przyrody. Przy formowaniu architektury zjawiającej się na tle przyrody ta druga droga jest słuszna. Jeśli zieleń ma powstać na tle architektury również powinna przejąć jej wytyczną generalną, jeśli oczywiście uznana ona została za słuszną. Piony i poziomy obiektu architektonicznego mogą być podparte pionami i poziomami odpowiednio ukształtowanej zieleni, albo kontrastować z nimi. [B. Orzeszek-Gajewska, s. 82]. Istotna jest świadomość projektanta, że przy pomocy form zieleni można zmienić wytyczną generalną architektury. Ze względu na różnice w ukształtowaniu krajobrazu miejskiego i wiejskiego zieleń w mieście, podobnie jak architektura, powinna być, w miejscach ważnych z punktu widzenia budowy formy uformowana spoiście, tak, by nie istniała potrzeba poszukiwania formy. Zieleń nie powinna zakłócać wytycznej generalnej istniejącego układu architektonicznego, chyba, że zredukowanie jego znaczenia, i wytycznej jest zamierzone. Dotyczy to szczególnie spoistych układów architektonicznych takich jak rynki, zabytkowe centra miasta, itd., w których zieleń pełni rolę taką jak forma architektoniczna, elementu-części składowej całej kompozycji przestrzennej i jest podporządkowana wytycznej generalnej całego założenia. Przykładem takiego układu jest spoiste uformowanie złożone z drzew na Rynku we Wrocławiu (rys.iii.20); Spokojny rytm równo przyciętych drzew nie zakłóca wytycznej generalnej całego założenia. Spoistość tego uformowania zieleni wynika z następujących czynników: równej wielkości, jednakowych brył koron drzew, posadzonych w rytmie o równym skoku. Rytm ten jest dość spoisty, 90

92 ale nie na tyle by stać się formą ważniejszą od architektury rynku. Reasumując: zieleń znajdująca się w tym miejscu podkreśla jego wytyczną generalną, nie zakłóca jej ani nie likwiduje. Rys. III.18. Wrocław, Rynek Główny: spoisty rytm drzew, spójny z kompozycją pierzei Rys. III.19. Symulacja wprowadzenia swobodnych form zieleni do spoiście uformowanego wnętrza Rynku Głównego we Wrocławiu 91