Analiza wpływu powrotów z emigracji na rozwój społeczno-gospodarczy województwa śląskiego

Transkrypt

1 Analiza wpływu powrotów z emigracji na rozwój społeczno-gospodarczy województwa śląskiego dr Jan Brzozowski Kraków 2011

2 Spis treści 1. Wstęp 4 2. Uwagi ogólne dotyczące związku między migracją a rozwojem społecznogospodarczym Charakter i kierunek związku między migracjami powrotnymi a rozwojem społecznogospodarczym Skutki gospodarcze emigracji i reemigracji perspektywa kraju wysyłającego Transfery zarobków migrantów (remittances) Działalność diaspor Transfery kapitału ludzkiego, społecznego i kulturowego Reemigracja Potencjał rozwojowy województwa śląskiego Zróżnicowanie intraregionalne Strategia rozwoju województwa śląskiego Śląskie Prognozy demograficzne dla województwa śląskiego Oczekiwana struktura wieku Oczekiwana struktura wiekowa gospodarstw domowych Oczekiwane strumienie migracyjne z i do województwa śląskiego Podsumowanie: plany rozwoju regionu a rzeczywistość Emigracja z i reemigracja do województwa śląskiego w latach Skala wyjazdów ze Śląska po 2004 roku Poziom kwalifikacji emigrujących Struktura wieku emigrujących Skala powrotów z emigracji do województwa śląskiego po 2004 roku Poziom wykształcenia reemigrantów Struktura wieku powracających Prognoza skali reemigracji na lata Migranci cyrkulacyjni Potencjał emigracyjny wśród reemigrantów 48 2

3 4.6 Podsumowanie: wpływ emigracji i reemigracji na sytuację demograficzną regionu Aktywność ekonomiczna śląskich reemigrantów Doświadczenie zawodowe Reemigranci z wyższym wykształceniem Reemigranci z wykształceniem zawodowym Przedsiębiorcy Bezrobotni reemigranci Transfery zarobków migrantów i ich wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy województwa Przekazy zarobków Transfery migrantów Podsumowanie: ekonomiczne skutki reemigracji Wpływ społeczny reemigracji Napływ kapitału społecznego Napływ kapitału kulturowego Negatywne następstwa migracji powrotnych Podsumowanie: społeczne skutki reemigracji Zakończenie: reemigracja a scenariusze rozwojowe województwa śląskiego Literatura Informacje o autorze 111 3

4 1. Wstęp Mimo, iż Polska pozostaje tradycyjnym krajem emigracji od niemalże stu lat, ostatnia fala wychodźstwa, mająca miejsce na początku XXI wieku, zaskoczyła zarówno badaczy zajmujących się studiami migracyjnymi, jak również dziennikarzy i polityków. Zaskakujący był nie sam fakt wyjazdów, ale ich skala: po roku 2004, a więc od momentu wejścia Polski do struktur Unii Europejskiej, a w konsekwencji otwarcia rynków pracy części krajów członkowskich nastąpił swoisty exodus Polaków, udających się do pracy za granicę. Między majem 2004 a końcem 2006 roku całkowity odpływ szacowano na ok. 1,1 mln osób, a więc 2,8% całkowitej populacji (Grabowska-Lusińska i Okólski, 2008). Kulminację fali emigracyjnej osiągnięto rok później, w 2007 roku, gdy 1,3 mln Polaków przebywało w krajach UE-15, co stanowiło 3,4% wszystkich mieszkańców naszego kraju (Kaczmarczyk, 2010). Taka skala tego zjawiska ożywiła oczywiście zainteresowanie studiami migracyjnymi, czego rezultatem było szereg analiz, badań i publikacji o charakterze naukowym, jak również spora liczba raportów realizowanych na zamówienie instytucji publicznych, dostrzegających wagę tejże problematyki. Niepokój budziły doniesienia, że wśród emigrantów dominują ludzie młodzi, relatywnie dobrze wykształceni, często z dyplomami wyższych uczelni. Pojawiły się więc obawy, że ostatnia fala wychodźstwa z naszego kraju może za sobą pociągać negatywne następstwa dla polskiej gospodarki. Międzynarodowy kryzys finansowy, który szczególnie dotknął kraje UE, w tym i dwa najpopularniejsze kraje docelowe emigracji po 2004 roku Irlandię i Wielką Brytanię został przyjęty przez część obserwatorów, szczególnie ze strony środowiska mediów z nadzieją. Nadzieje te były związane z faktem, iż relatywnie stabilna sytuacja gospodarcza w Polsce, która w latach odnotowała niezbyt imponujący, ale jednak wyraźny wzrost gospodarczy, w połączeniu z recesją w wielu krajach emigracji, może doprowadzić do fali migracji w przeciwnym kierunku a więc do migracji powrotnych (reemigracji) 1. Pojawiły się więc pytania: jaka będzie skala tych powrotów? Co to oznacza dla gospodarki: zarówno na poziomie całego kraju, jak i poszczególnych regionów? Niniejsze opracowanie jest po części próbą odpowiedzi na postawione wyżej pytania badawcze. Podstawowym celem niniejszego opracowania jest przedstawienie realnej skali reemigracji i jej skutków społeczno-gospodarczych w województwie śląskim. W niniejszym raporcie korzystano z danych statystycznych, zgromadzonych w wyniku badań dokonanych techniką CATI 2 na losowej, reprezentatywnej grupie gospodarstw domowych w kwietniu 2010 roku. W wyniku tych badań przeprowadzono wywiady z 528 reemigrantami oraz 686 reemigrantami. Dzięki badaniu CATI można było oszacować realną skalę emigracji i migracji powrotnych do województwa śląskiego w latach Wykorzystana technika badawcza pozwoliła też na dokonanie prognozy migracji 1 W niniejszym opracowaniu terminy migracja powrotna i reemigracja traktowane są jako pojęcia tożsame i stosowane są zamiennie. 2 CATI ang. Computer Aided Telephone Interview, narzędzie badawcze stosowane przy badaniach ilościowych, polegające na przeprowadzaniu wywiadów telefonicznych przy wykorzystaniu komputera, pozwalające na losowy dobór respondentów. 4

5 powrotnych do województwa śląskiego w latach oraz na przeprowadzenie analiz dotyczących wpływu reemigracji na rozwój społeczno-gospodarczy regionu. Struktura opracowania jest następująca: w rozdziale drugim poświęcono uwagę problematyce migracji i rozwoju społeczno-gospodarczego. Zwrócono w tym miejscu szczególną uwagę na wzajemny związek przyczynowo-skutkowy omawianych zjawisk: zarówno migracja wpływa na rozwój, jak i rozwój wpływa na migrację, przez co analiza wpływu jednego procesu na drugi wymaga szczególnej ostrożności. Przedstawiono dwie dominujące w polskiej literaturze (z zakresu studiów migracyjnych) hipotezy, dotyczące możliwych skutków społeczno-gospodarczych migracji powrotnych: hipotezę rozgęszczającą oraz pętlę pułapki migracyjnej. Wyjaśniono także, jakie konsekwencje migracji powrotnych będą analizowane w niniejszym opracowaniu. W rozdziale trzecim opisano obecną sytuację społeczno-gospodarczą regionu oraz wizję rozwoju województwa, zaprezentowaną w oficjalnej strategii rozwoju Śląsk Przedstawiając główne założenia tego dokumentu, zwrócono przede wszystkim uwagę na te aspekty, które mają związek z mobilnością zagraniczną mieszkańców regionu, a przede wszystkim z migracjami powrotnymi. Przedstawiono także oficjalne (autorstwa GUS) prognozy demograficzne dla regionu, dotyczące struktury wiekowej populacji, a także emigracji mieszkańców, przez co wykazano dodatkowe problemy wynikające ze starzenia się ludności Śląska w przyszłości. W rozdziale czwartym przedstawiono skalę i skład strumienia emigracyjnego z województwa śląskiego, jak również wielkość i strukturę demograficzną powracających migrantów. Szczególną uwagę zwrócono na migrantów cyrkulacyjnych, którzy w przypadku opisywanego regionu stanowią znaczący odsetek ogółu migrujących. Rozdział piąty ma charakter empiryczny opisano w nim aktywność ekonomiczną migrantów powrotnych i ich wpływ na gospodarkę województwa śląskiego. W rozdziale szóstym opisano natomiast bardziej miękkie, a więc trudniej ujmowane w statystykach skutki o charakterze społecznym, zarówno o charakterze pozytywnym, jak i negatywnym. W zakończeniu dokonano bilansu korzyści i kosztów płynących z reemigracji dla województwa śląskiego, podjęto próbę wykazania, jak wpływają one na scenariusze rozwojowe regionu, a także przedstawiono rekomendacje dla decydentów politycznych. 5

6 2. Uwagi ogólne dotyczące związku między migracją a rozwojem społeczno-gospodarczym Studia nad migracjami międzynarodowymi a rozwojem społeczno-gospodarczym prowadzone są na gruncie ekonomii od ponad pięćdziesięciu lat, jednak dopiero w ostatnich kilkunastu latach ich popularność znacząco wzrosła. Dziś trudno wyobrazić sobie znaczącą konferencję demograficzną lub raport dotyczący zagadnień ludnościowych, sporządzony dla administracji rządowej które nie omawiają w sposób choćby skrótowy tego zagadnienia. Jednak paradoksalnie w ekonomii polskiej pomimo niesłychanego wręcz wzrostu zainteresowania studiami migracyjnymi w innych dyscyplinach badania nad migracjami i rozwojem nadal mają charakter marginalny. Dlatego w kontekście omawianego w raporcie problemu skutków społeczno-ekonomicznych migracji powrotnych, konieczne jest poczynienie pewnych uwag natury ogólnej, dotyczących problemów badawczych w tejże tematyce Charakter i kierunek związku między migracjami powrotnymi a rozwojem społecznogospodarczym Podstawowym celem niniejszego opracowania jest przedstawienie pogłębionej analizy skutków społeczno-ekonomicznych reemigracji dla województwa śląskiego. Tym samym interesuje nas przede wszystkim migracja powrotna jako siła sprawcza (przyczyna) pewnych procesów gospodarczych (skutków), występujących w rozpatrywanym regionie. Niestety, problemem charakterystycznym dla wszystkich nauk społecznych nie tylko ekonomii jest fakt, iż w przypadku większości analizowanych procesów bardzo trudno wyizolować jednokierunkową zależność przyczynowoskutkową między omawianymi zjawiskami. Bardzo często bowiem zależność ta ma charakter dwukierunkowy: zmienna objaśniana (nasz y ) zależy od wahań zmiennej objaśniającej (nasz x ), ale równocześnie występuje zależność przeciwna (czyli y wpływa na x ). Problem ten w statystyce określany jako endogeniczność zmiennej objaśniającej. Związek między migracjami międzynarodowymi i rozwojem, lub węziej: zależność między reemigracją a rozwojem społeczno-gospodarczym regionu pochodzenia, są typowymi przykładami ilustrującym problem endogeniczności. Dwukierunkowy związek między przemieszczaniem się ludności a rozwojem poszczególnych obszarów występował od początków historii migracji w Europie i poza stary kontynent. Dzięki modernizacji i postępowi naukowo-technicznemu, szczególnie widocznych w XIX wieku, nastąpiła zmiana w sposobie prowadzenia działalności rolniczej na obszarach wiejskich, co doprowadziło do powstania nadwyżek siły roboczej na tych terenach. Równocześnie rozkwit miejskich ośrodków przemysłowych, a także rozwój infrastruktury transportowej (kolej, parowce transatlantyckie) stymulowały migracje wewnątrz kontynentu europejskiego, ale i wyjazdy do Ameryki Północnej. Z drugiej jednak strony, napływ imigrantów doprowadzał w konsekwencji do dalszego zdynamizowania obszarów osiedlenia i generował ich dodatkowy wzrost gospodarczy. Podobny problem występuje obecnie. Polska, dzięki szybkim przemianom modernizacyjnym w ostatnim dwudziestoleciu, nie mającej precedensu gwałtownej transformacji ekonomicznej i 6

7 politycznej, stała się gospodarką relatywnie wysoko rozwiniętą 3. Niewątpliwie poziom życia przeciętnego obywatela naszego kraju uległ znaczącej poprawie, w porównaniu z końcówką PRL, gdy gospodarka centralnie planowana pogrążona była w poważnym kryzysie strukturalnym. Po żmudnych negocjacjach akcesyjnych ostatecznie w 2004 roku Polska znalazła się w gronie państw członkowskich Unii Europejskiej. Jednak w ramach tego ugrupowania, zrzeszającego głównie zamożne gospodarki zachodnioeuropejskie, charakteryzujące się wysokim poziomem rozwoju ekonomicznego, nasz kraj zajmuje ciągle pozycję peryferyjną. Dzięki otwarciu części unijnego rynku pracy dla polskich pracowników w 2004 rooku, nastąpił więc gwałtowny odpływ siły roboczej, stymulowany przez rosnący popyt na pracowników w krajach docelowych (gł. Wielkiej Brytanii i Irlandii) i znaczące różnice w poziomie wynagrodzeń. Tak więc i najnowsza fala emigracji, będąca przedmiotem niniejszej analizy, również stymulowana była przez czynniki gospodarcze. Choć w opracowaniu koncentrować się będziemy na badaniu skutków gospodarczych emigracji i reemigracji, konieczna jest świadomość, że istnieje również zależność w drugim kierunku: rozwój gospodarczy także wpływa na dynamikę wychodźstwa i powrotów. Kolejnym istotnym problemem jest przedstawienie skutków gospodarczych reemigracji w ujęciu regionalnym, a więc w skali województwa śląskiego. Nie jest ono możliwe bez analizy skutków gospodarczych wcześniejszych ruchów migracyjnych w przeciwnym kierunku. Bez świadomości tego, kto wyjeżdża i jakie są tego konsekwencje, trudne (jeśli nie niemożliwe) jest zrozumienie efektów fali powrotnej migracji. Co więcej, migracje międzynarodowe pociągają za sobą różne skutki dla miejsc pochodzenia, zależnie od obszaru analizy: makro (narodowym), mezo (regionalnym) i mikro (lokalnym). Choć główną uwagę w niniejszym opracowaniu poświęcono skutkom społecznogospodarczym reemigracji na poziomie województwa śląskiego (a więc regionalnym), lepszemu zrozumieniu tych skutków pomoże przedstawienie efektów na poziomie także i całego kraju, ale i na poziomie niższym a więc subregionalnym, czy wręcz lokalnym przedstawiając wzorce zachowań pojedynczych reemigrantów Skutki gospodarcze emigracji i reemigracji perspektywa kraju wysyłającego Emigrujący i powracający z zagranicy migranci generują szereg efektów społeczno-ekonomicznych: zarówno na poziomie całej gospodarki narodowej, jaki i regionu pochodzenia (lub powrotu), czy wreszcie na poziomie społeczności lokalnej (mikro). Efekty te można podzielić na trzy podstawowe kategorie: transfery zarobków migrantów (remittances), działalność diaspor oraz transfery kapitału ludzkiego i społecznego (Van Naersen i inni, 2008). W tej ostatniej kategorii znajdują się także konsekwencje migracji powrotnych, którym poświęcono osobny podrozdział. Każdy z wyżej wymienionych obszarów obejmuje jednak szereg specyficznych problemów, które wymagają dodatkowego omówienia. Komentując poszczególne skutki, odnosić je będę do polskiej gospodarki i najnowszej fali migracji (po 2004 roku). Pozwoli to następnie lepiej zrozumieć problem emigracji i 3 Na przykład według klasyfikacji Banku Światowego Polska jest w grupie krajów o wysokim poziomie dochodu (high income), włącznie z najlepiej rozwiniętymi gospodarczo krajami jak USA czy Niemcy. 7

8 reemigracji w województwie śląskim, a także odpowiednio przedstawić go w kontekście procesów dokonujących się w całej gospodarce narodowej Transfery zarobków migrantów (remittances) Transfery pieniężne są najbardziej oczywistym i zarazem najbardziej widocznym efektem migracji zagranicznych. Przesyłanie części dochodów przez wyjeżdżających za granicę jest pochodną specyficznej strategii ekonomicznej poszczególnych gospodarstw domowych. Polega ona na dywersyfikacji istniejących zasobów pracy, poprzez wysłanie jednego lub wielu członków rodziny na emigrację zarobkową. Wiąże się z tym oczekiwanie, że krewny część zarobionych za granicą pieniędzy będzie przesyłał do domu (Taylor, 1999). Często jednak zapomina się, że ten element wewnątrzrodzinnej solidarności działa również w drugą stronę. Również sam emigrant może oczekiwać wsparcia finansowego ze strony rodziny pozostałej w kraju. Jest to możliwe szczególnie w początkowym okresie osiedlenia się w miejscu docelowym, co jest związane z pewnymi kosztami (koszty poszukiwania mieszkania, pracy, integracji etc.). Dlatego rozpatrując skutki transferów, koniecznie trzeba pamiętać, że mają one charakter dwustronny: z jednej strony występuje napływ przekazów od emigrantów, z drugiej wypływ środków, skierowanych do emigrantów. Przepływy te obserwujemy na różnych poziomach analizy: mikro (na poziomie gospodarstw domowych, lub społeczności lokalnych), mezo (regionu intensywnej emigracji), wreszcie w skali makro (całej gospodarki narodowej). Chcąc analizować skutki gospodarcze transferów z perspektywy kraju pochodzenia emigrantów, należy więc rozpatrywać ich napływ netto, po wcześniejszym uwzględnieniu odpływu przekazów za granicę (Brzozowski i Szarucki, 2010). Transfery zarobków emigrantów, rozumiane są zgodnie z definicją Banku Światowego, jako łączny napływ: Przekazów zarobków (ang. workers remittances) transfery od emigrantów, którzy przebywają poza granicami swojego kraju przez ponad rok 4 ; Wynagrodzenia pracowników (ang. compensation of employees) całkowite zarobki tych pracowników, którzy przebywają za granicą przez okres poniżej 12 miesięcy; Transfery migrantów (ang. migrant transfers) dobra i zasoby finansowe (oszczędności), przywiezione przez samych emigrantów podczas przekraczania granicy państwowej. W tej grupie mieszczą się m.in. samochody sprowadzane przez migrantów powrotnych, czy papiery wartościowe zakupione za granicą i sprowadzone do kraju. Podział ten ma znaczenie, ze względu na analizowane w dalszej części opracowania skutki gospodarcze transferów w województwie śląskim, a także przeprowadzoną próbę oszacowania realnego napływu tych środków. Fakt iż w przypadku badań CATI przeprowadzonych wśród 4 W tym przypadku zakłada się, że emigrant przekazuje jedynie część swoich zarobków, podczas gdy w przypadku wynagrodzeń pracowników cały dochód emigranta z pracy za granicą zaliczany jest na poczet transferów. Jest to spory mankament pomiaru, ponieważ w istocie emigrant krótkookresowy płaci za granicą podatki a także część dochodów konsumuje na miejscu. 8

9 reemigrantów śląskich nie dysponowaliśmy informacją o roku wyjazdu, w znacznym stopniu utrudniał estymację napływu wynagrodzeń pracowników, a więc jednego z trzech komponentów transferów. Możliwe było jedynie oszacowanie transferów migrantów i przekazów, a więc tej węższej kategorii, obejmującej dobra i zasoby finansowe przywiezione przez samych reemigrantów podczas powrotu do województwa oraz kwot regularnie przekazywanych podczas zagraniczego pobytu. W przypadku polskiej gospodarki, napływ transferów zarobków emigrantów po 2004 roku uległ istotnej intensyfikacji (wykres 1). W 2004 roku napływ transferów brutto wyniósł 4,7 mld USD, zaś w 2007, a więc w kulminacyjnym momencie fali emigracyjnej już 10,5 mld USD. W latach transfery brutto odpowiadały za niemal 2,5% polskiego PKB, a więc w skali całej gospodarki były wielkością znaczącą (wykres 2). Wykres 1. Napływ i odpływ transferów zarobków emigrantów (w mln USD) Napływ Odpływ Źródło: World Bank,

10 Wykres 2. Napływ transferów brutto jako % polskiego PKB. 3 2,5 2,487 2, ,133 1,973 1,887 % 1,5 1,870 1, , Źródło: World Bank, Jednak wraz z narastającym kryzysem gospodarczym w Europie Zachodniej, w tym znaczącej recesji w wielu popularnych dla polskiej imigracji krajach (szczególnie Wielkiej Brytanii i Irlandii), napływ transferów uległ osłabieniu. Równocześnie jednak od 2008 roku, zwiększył się odpływ transferów: wskazuje to na fakt, iż część rodzin emigrantów zaczęła wspierać finansowo krewnych, którzy pozostali za granicą a utracili źródło swojego utrzymania 5. W tym samym okresie udział napływu transferów brutto w polskim PKB spadł poniżej 2%. Najistotniejszym jednak w kontekście napływu transferów pytaniem jest: jaki jest ich wpływ na gospodarkę Polski? Odpowiedź na to pytanie nie jest wcale oczywista, ponieważ w przypadku studiów ekonomicznych nad transferami, wiele analiz wykazuje również negatywne konsekwencje ekonomiczne. Wśród ekonomistów nie ma jednolitego stanowiska odnośnie wpływu transferów na gospodarkę kraju emigracji. Twierdzi się więc, że znacząca ich część jest marnotrawiona, wydawana na doraźną konsumpcję. Tym samym wpływ transferów jest widoczny jedynie w krótkim okresie. Co więcej, trwały napływ środków od emigrantów może wywołać dodatkowe, szkodliwe efekty: część członków gospodarstwa domowego może się uzależnić od transferów i ograniczyć aktywność zawodową, czy wręcz trwale wycofać się z rynku pracy (Acosta i inni, 2008). Z kolei inni autorzy twierdzą, że znacząca część transferów wydawana jest w sposób produktywny, a więc inwestowana w rozwój rodzinnych firm, edukację dzieci. W przypadku wydatków konsumpcyjnych, wywołują one efekt mnożnikowy, co przekłada się na trwałe zwiększenie produkcji i zatrudnienia, przynajmniej w skali regionalnej (Mansoor i Quillin, 2006). 5 Oczywiście nie jest to jedyne wytłumaczenie: za część transferów wysyłanych z naszego kraju odpowiadają również imigranci, którzy osiedlili się w Polsce. 10

11 Jednak w przypadku skutków gospodarczych napływu transferów do Polski, nasza wiedza jest zaskakująco mała, biorąc pod uwagę skalę ruchów migracyjnych i wielkości transferów w relacji do PKB. W zasadzie jedyne pogłębione badania nad wykorzystaniem transferów były prowadzone na poziomie regionalnym przez Romualda Jończego na Śląsku Opolskim. Wyniki jego analiz wskazują na to, że mimo znacznego napływu transferów (minimum 2,15 mld złotych w 2004 roku), nie przekładają się one na trwałe korzyści ekonomiczne dla analizowanego regionu. Członkowie rodzin migrantów przeznaczają je na bieżącą, często zbytkowną konsumpcję, w tym zakup dóbr i usług wytwarzanych poza Opolszczyzną. W konsekwencji (...) pieniądze, które mogłyby krążyć w regionie i pobudzać jego gospodarkę wracają po części tam, skąd je przywieziono (Jończy, 2000, s. 10), a wartości regionalnego PKB per capita oraz produkcji usług per capita są niższe od średniej krajowej (Jończy, 2006a). Pewne pojęcie o sposobie wydatkowania transferów dają także analizy zachowań migrantów powrotnych w województwach dolnośląskim i małopolskim. Prowadzone tam badania wskazują, że 77% powracających na Dolny Śląsk migrantów i 70% reemigrantów w Małopolsce podczas swojego pobytu za granicą zgromadziło pewne oszczędności 6. Nie są to jednak znaczące kwoty: na przykład wśród reemigrantów dolnośląskich, blisko 60% zgromadziło oszczędności w wysokości 10 tys. złotych lub mniejsze. 32% ankietowanych reemigrantów oszczędziło kwotę z przedziału 11 tys.-50 tys., zaś zaledwie 6% - sumę wyższą niż 51 tys. złotych. Nic więc dziwnego, że w przypadku obu regionów migranci powrotni przeznaczali swoje oszczędności głównie na konsumpcję (Bieńkowska i inni, 2010a, 2010b). Trudno więc ocenić, jaki wpływ na sytuację gospodarczą Małopolski i Dolnego Śląska wywarły wydatkowane przez reemigrantów pieniądze pochodzące z oszczędności do oszacowania ewentualnego efektu mnożnikowego i ewentualnej produktywnej konsumpcji 7 potrzebne byłyby pogłębione badania jakościowe. Natomiast sama wielkość tych oszczędności nakazuje raczej zachować ostrożność w oszacowaniu pozytywnych i istotnych efektów gospodarczych transferów w tych regionach Działalność diaspor Niezwykle istotnym, szczególnie na poziomie regionalnym, pozytywnym efektem emigracji może być zaangażowanie członków diaspory w działalność społeczną, polityczną i gospodarczą. Zaangażowanie to nie musi mieć zawsze charakteru czysto biznesowego, ponieważ często występuje w tym przypadku również motyw altruistyczny bezinteresowna solidarność z członkami lokalnej wspólnoty, pozostałej w ojczyźnie. Szczególnie istotnym dla rozwoju obszarów emigracyjnych aktorem mogą stać się więc organizacje migranckie, zrzeszające członków diaspory pochodzących z 6 Czyli w tym przypadku rozpatrywano jedynie trzecią kategorię transferów zarobków migrantów: transfery migrantów, a więc przywożone przez reemigrantów do kraju dobra i zasoby finansowe. 7 Pojęcie to oznacza taką konsumpcję, która tylko z pozoru ma charakter zbytkowny i niepotrzebny. W istocie zaś zakupione dobro konsumpcyjne zwiększa produktywność migranta lub jego rodziny, służąc np. do działalności zarobkowej. Typowym przykładem mogą być sprowadzone z zagranicy samochody, wykorzystywane jako taksówki lub do transportu towarów (por. Grigolini, 2005). 11

12 tej samej, regionalnej bądź lokalnej społeczności. W literaturze przedmiotu znane są badania nad zachowaniem stowarzyszeń migrantów meksykańskich, zaangażowanych w specyficzne konsorcja, obejmujące władze centralne i regionalne w ojczyźnie oraz organizacje zrzeszające członków diaspory. Na przykład w regionie Zacatecas tego typu konsorcjum utworzyło program wspierający inwestycję w lokalną infrastrukturę: drogi, szkoły, szpitale, kanalizację etc. Program nosi nazwę trzy za jeden, ponieważ na każde peso, wyłożone przez stowarzyszenie migrantów na dany projekt inwestycyjny, władze centralne i regionalne dokładają po dodatkowym peso. Co ciekawe, dzięki zaangażowaniu samych emigrantów, którzy analizują realne potrzeby lokalnych społeczności, a następnie monitorują przebieg inwestycji projekty te okazują się znacznie efektywniejsze, aniżeli w przypadku zwykłych inwestycji publicznych 8 (Kuznetsov i Sabel, 2008). Niestety, w przypadku Polski autorowi nieznane są podobne przykłady aktywności polskich stowarzyszeń emigracyjnych 9, choć wydaje się że ten potencjał altruistyczny wśród Polonii nadal występuje, tyle że nie pojawiły się dotychczas próby jego aktywnego wykorzystania. Członkowie diaspory mogą również, oprócz przesyłania przekazów pieniężnych inwestować znaczące środki finansowe w swojej ojczyźnie. Tym samym emigracja może z czasem doprowadzić do intensywniejszego napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) do kraju pochodzenia. Rola emigrantów w stymulowaniu tych przepływów kapitałowych może być dwojaka: po pierwsze, inwestowane są środki bezpośrednio należące do samych emigrantów. Po drugie, imigranci integrując się w społeczeństwie przyjmującym mogą z czasem awansować w hierarchii społecznej, obejmując np. kluczowe stanowiska kierownicze w wielkich korporacjach transnarodowych. Tym samym będą mieli oni decydujący wpływ na politykę danej firmy i jej strategię inwestycyjną 10. Co istotne, emigranci dysponują wiedzą i rozeznaniem na temat specyfiki i warunków podejmowania działalności gospodarczej w swojej ojczyźnie. Dzięki temu inwestycje zagraniczne indukowane przez diasporę mogą być i na ogół są bardziej efektywne od pozostałych inwestycji, pochodzących od obcych przedsiębiorców. Szczególnie skutecznym w przyciąganiu kapitału diaspory krajem są Chiny. Szacuje się, że począwszy od 1979 roku, a więc początku reform chińskiej gospodarki, środki pochodzące od członków chińskiej diaspory stanowiły dominującą część BIZ. Na przykład w roku 1992, spośród 11 mld dolarów które zainwestowano w tym kraju, ponad 80% pochodziło od emigrantów, głównie z takich krajów jak Hong Kong, Makao czy Tajwan. W związku z bardzo dynamicznym rozwojem gospodarczym Chin w ostatnich kilkunastu latach, zaangażowanie diaspory w napływie BIZ relatywnie (choć nie w liczbach bezwzględnych) zmalało, ale i tak w roku 2000 wynosiło 45% z 41 mld dolarów (Wei i Balasubramanyam, 2006). 8 Szczególnie chodzi tu o ograniczenie praktyk korupcyjnych. 9 Wyjątkiem może być stosunkowo dawne (bo datujące czasów PRL) zaangażowanie stowarzyszeń polonijnych w budowę niektórych tzw. Szkół Tysiąclecia akcji budowy sieci szkół podstawowych z okazji Tysiąclecia Państwa Polskiego (1966). 10 Na przykład indyjscy menedżerowie, pracujący w zarządzie giganta branży IT firmy Hewlett-Packard, doprowadzili do utworzenia filii przedsiębiorstwa w indyjskim Bangalore, gdzie stworzono ponad 1000 miejsc pracy (Balasubramanyam, 2003). 12

13 Podobne sukcesy w przyciąganiu kapitału diaspory odnoszą Indie. Jednak w przypadku tego kraju większe znaczenie niż sama wielkość BIZ 11 ma jakość tych inwestycji. Wiążą się one bowiem nie tylko z transferem kapitału, ale również przepływem know-how, nowoczesnych technologii i metod zarządzania. Miasto Balgalore, które wyjątkowo skutecznie zabiegało o zaangażowanie finansowe branży IT, stało się nowoczesnym centrum gospodarczym, zwanym często indyjską Doliną Krzemową. Dzięki inwestycjom takich koncernów jak Google czy Motorola, indyjska gospodarka przeżywa gwałtowną modernizację i dynamiczny wzrost. Jest to też związane z rosnącą skalą migracji powrotnych część Indusów pracujących wcześniej w firmach informatycznych w Stanach Zjednoczonych wraca do ojczyzny, gdzie inwestuje zakumulowany kapitał fizyczny, ale i wykorzystuje nabyty za granicą kapitał ludzki. W przypadku Polski rola członków diaspory w sterowaniu napływem inwestycji zagranicznych wydaje się obecnie nierozpoznana. Jednak na podstawie dość anegdotycznych informacji wiadomo, że szczególnie w początkach transformacji gospodarczej w naszej kraju znaczna część menedżerów zachodnich firm rozpoczynających działalność w Polsce miała bądź polskie obywatelstwo lub polskich rodziców. Były to najczęściej dzieci tzw. emigrantów solidarnościowych, którzy wyjechali z PRL w latach osiemdziesiątych XX w Transfery kapitału ludzkiego, społecznego i kulturowego Stosunkowo najistotniejszym skutkiem emigracji jest następujący równocześnie transfer kapitału ludzkiego, przenoszonego przez samych wyjeżdżających: ich umiejętności, wiedzy i kompetencji. Ważne są także sieci powiązań międzyludzkich, łączące migrantów z ich rodzinami lub znajomymi w kraju pochodzenia, ale także z ze społecznością w kraju docelowym. Tego rodzaju aktywa zwykło określać się mianem kapitału społecznego. Najistotniejszą cechą kapitału społecznego jest łatwość, z jaką może być on przekształcony w inny rodzaj kapitału. Dzięki kontaktom międzyludzkim jednostka może znaleźć pracę, dostać pożyczkę (kapitał finansowy), a także zdobyć wiedzę pomocną w uzyskaniu wyższego dochodu w przyszłości (kapitał ludzki). Ludzie uzyskują dostęp do tego kapitału poprzez członkostwo w sieciach społecznych i społecznych instytucjach, przez co poprawiają swoją pozycję w danej zbiorowości. Kapitał społeczny jest kreowany wtedy, gdy zmienia się zakres i stopień kontaktów między jednostkami i to w taki sposób, który ułatwia ich późniejsze działanie (Massey i inni, 1998). Wreszcie istotnym zasobem, który akumulują migranci i przynajmniej częściowo transferują do kraju pochodzenia, jest kapitał kulturowy 12. Nowe systemy wartości, wzorce zachowań 11 Szacuje się, że w latach indyjscy ekspaci zainwestowali w kraju 2,6 mld USD, co stanowi ok. 25% wszystkich BIZ. Jest to oczywiście znacząca wielkość, jednak znacznie mniejsza suma w porównaniu do finansowego zaangażowania diaspory chińskiej (Wei i Balasubramanyam, 2006). 12 Kapitał kulturowy jest pojęciem wprowadzonym do nauk społecznych przez francuskiego socjologa Pierre Bourdieu, w reakcji na jego zdaniem zbyt uproszczony proces akumulacji kapitału ludzkiego. W jego ujęciu, nabywanie formalnych kwalifikacji w procesie edukacji jest zależne od pewnego poziomu kompetencji kulturowych, najczęściej zdobywanych nieświatomie przez jednostkę, na skutek międzypokoleniowej transmisji pewnych wzorców zachowań i konwencji. W rezultacie jest on powiązany z procesem socjalizacji i 13

14 i kompetencje kulturowe (np. znajomość obcego języka) mogą doprowadzić do transformacji społeczeństwa w kraju emigracji (migracji powrotnej), wspierając przemiany modernizacyjne, zwiększając zakres swobód obywatelskich i stabilność systemu demokratycznego, a także kreując popyt na nowe dobra i usługi kulturalne, co stymuluje dalszy rozwój gospodarczy (Throsby, 1999). Kluczową rolę w przypadku współczesnej mobilności międzynarodowej odgrywają pracownicy wysoko wykwalifikowani, a więc dysponujący wysokim zasobem prywatnego kapitału ludzkiego. Migracja tych osób począwszy od lat dziewięćdziesiątych XX wieku ulega ciągłej intensyfikacji. Dzieje się tak, bo wraz z przemieszczaniem się kapitału finansowego a więc tam, gdzie lokowane są inwestycje rośnie zapotrzebowanie na wykwalifikowane kadry. Zgodnie z teorią wzrostu endogenicznego, kluczem do zrozumienia współczesnej ekonomii jest dostrzeżenie roli innowacji i kapitału ludzkiego. Tym samym zwraca się szczególną uwagę na człowieka i zgromadzony w nim potencjał, nabyty w toku procesu edukacyjnego oraz w wyniku doświadczenia zawodowego (learning-by-doing). Dyskusja na temat skutków ekonomicznych emigracji osób wyposażonych w wysokie zasoby kapitału ludzkiego jest bardzo ożywiona. Tradycyjne podejście badawcze akcentowało problem drenażu mózgów (brain drain): negatywnego zjawiska, polegającego na utracie kluczowych dla rozwoju danego regionu (kraju) specjalistów, a tym samym na ograniczeniu jego dalszego potencjału rozwojowego (Brzozowski, 2010a). Obecnie jednak problem migracji wykwalifikowanych pracowników nie jest postrzegany w sposób jednoznacznie negatywny: przedstawiane są również możliwe korzyści dla kraju emigracji, związane z napływem transferów zarobków od emigrantów, migracją powrotną, czy też wzrostem skłonności do inwestowania w edukację w społeczeństwie kraju wysyłającego. W takim ujęciu drenaż mózgów może zostać zamieniony w zysk z mózgów (brain gain) 13, w wyniku którego poziom kapitału ludzkiego w gospodarce kraju wysyłającego się podniesie, a tym samym zwiększą się jego możliwości dalszego wzrostu. Równocześnie jednak zwrócono uwagę na fakt, że kapitał ludzki ucieleśniony w emigrantach nie jest transferowalny w sposób doskonały. W rezultacie niektóre kompetencje zawodowe i wiedza wyjeżdżających może okazać się bezużyteczna w przynależnością do właściwej klasy społecznej. Brak dostępu do takiego kapitału, mimo wzmożonych wysiłków jednostki w ramach procesu edukacji formalnej stanowi istotną barierę w dalszej akumulacji kapitału ludzkiego, a także w konsekwencji w awansie społecznym. Tym samym dziecko z rodziny lekarzy ma znacznie większe szanse na dostanie się na studia medyczne i karierę zawodową, niż dziecko z rodziny robotniczej, mimo pozornie równego dostępu do publicznego systemu edukacji (por. Bourdieu, 1986). W literaturze ekonomicznej kapitał kulturowy definiowany jest jako kulturowy kapitał materialny, obejmujący produkty aktywności kulturalnej: książki, dzieła sztuki etc., oraz kulturowy kapitał niematerialny, ucieleśniony w człowieku. Obejmuje on zestaw idei, praktyk, przekonań, tradycji i wartości, służących do identyfikacji i tworzenia więzi w danej grupie ludzi (Throsby, 1999: 7). 13 Używam tego terminu w szerszym znaczeniu, niż tradycyjnie definiowanym w polskiej literaturze (brain gain jako pozyskiwanie mózgów, czyli napływ netto pracowników wykwalifikowanych, por. Kaczmarczyk i Okólski, 2005). W dyskusji w ramach tzw. nowej ekonomii drenażu mózgów (new economics of brain drain, por. Stark, 2005) określenie brain gain oznacza korzyści netto, które w ogólnym rozrachunku odnosi kraj emigracji, a więc nie sam napływ migrantów powrotnych, ale także transfery, stymulowanie inwestycji w edukację, napływ inwestycji od emigrantów etc. 14

15 kraju osiedlenia, lub też nie zostać doceniona przez tamtejszych pracodawców. Częstym problemem staje się więc nie drenaż mózgów, a jego marnotrawstwo (brain waste), a także praca imigrantów poniżej swoich kwalifikacji (overqualification, underemployment). W rezultacie, jeśli taka praca wykonywana jest przez dłuższy okres czasu, u imigranta dochodzi do deprecjacji prywatnych zasobów kapitału ludzkiego i stopniowej utraty nabytych wcześniej kwalifikacji (deskilling, por. Brzozowski, 2010b). Problem marnotrawstwa mózgów i pracy poniżej kwalifikacji stał się jednym z dominujących elementów w analizie obecnych ruchów emigracyjnych z terytorium Polski. Wśród badaczy wystąpiły dwa, w zasadzie przeciwstawne podejścia. Z jednej strony część autorów akcentuje na negatywne skutki masowej emigracji młodych, stosunkowo dobrze wykształconych Polaków po 2004 roku. Tym samym wychodźstwo tej grupy, oprócz negatywnych konsekwencji dla samej polskiej gospodarki (osłabienie potencjału rozwojowego, niedobory na krajowym rynku pracy, wzmocnienie negatywnych tendencji demograficznych etc.), przynosi również negatywne następstwa dla samych wyjeżdżających. Krystyna Iglicka nazwała tę grupę straconym pokoleniem kategorią osób, których aspiracje zawodowe i społeczne nie mogą być zrealizowane w Polsce i są zmuszone do wyjazdu zarobkowego za granicę. Jednak i tam mają problem ze zdobyciem pracy zgodnej z własnymi kwalifikacjami, dobrze opłacanej i w pełni satysfakcjonującej. Ludzie ci często decydują się na migrację powrotną, szczególnie w okresie dekoniunktury gospodarczej w części krajów emigracji (szczególnie Irlandii i Wielkiej Brytanii). Jednak długi okres pracy poniżej kwalifikacji, nie związanej z posiadanym wykształceniem (najczęściej studiami wyższymi) powoduje, że mają oni kłopoty z powtórną integracją na krajowym rynku pracy. Tym samym znajdują się oni w swoistej pętli pułapki migracyjnej zdecydowana większość powracających do kraju młodych Polaków nie widzi tu dla siebie żadnych perspektyw rozwoju i zamierza wyjechać powtórnie za granicę. Stają się ludźmi podwójnie zmarginalizowanymi bez szans na satysfakcjonującą pracę w ojczyźnie, skazani na pracę poniżej kwalifikacji za granicą (Iglicka, 2009, s. 29). Z drugiej jednak strony zwraca się uwagę, iż po 2004 roku emigracja młodych, relatywnie dobrze wykształconych Polaków następuje przede wszystkim z regionów słabiej rozwiniętych: podkarpackiego, świętokrzyskiego, podlaskiego, lubelskiego i zachodniopomorskiego. Tym samym wyjeżdżają mieszkańcy polskich peryferiów, z niewielkimi szansami na znalezienie satysfakcjonującej ich posady na lokalnym czy regionalnym rynku pracy. Jest to związane również z istotnymi zmianami w zakresie poziomu edukacji i aspiracji zawodowych młodych ludzi. Bardzo dynamiczny rozwój edukacji wyższej zaowocował licznymi rocznikami absolwentów z wysokimi aspiracjami, ale niewielkimi szansami na znalezienie satysfakcjonującej pracy. Osoby te niechętnie podejmują w Polsce prace nisko wykwalifikowane, ale jak się okazało bardzo dynamicznie włączyły się w strumień migracyjny (Kaczmarczyk, 2010, s. 15 i 23). Czy w takim razie ich emigrację należy na pewno postrzegać jako zjawisko pociągające za sobą negatywne konsekwencje dla polskiej gospodarki? Tym samym druga grupa badaczy stwierdza, że współczesna fala emigracji może mieć wręcz zbawienne konsekwencje ekonomiczne dla Polski. W przypadku naszego kraju wydaje się bowiem, że nadwyżka ludności na obszarach peryferyjnych może blokować proces modernizacyjny gospodarki. 15

16 Problem ten w szczególności dotyczy obszarów wiejskich, zamieszkiwanych nadal przez blisko 30% ludności, z której zdecydowana większość nie wiąże swojej aktywności zawodowej z rolnictwem, natomiast przebywa na terenach, na których występuje nadwyżka siły roboczej na rynku pracy. Stąd sformułowana przez badaczy Ośrodka Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego hipoteza rozgęszczająca (crowding-out), zgodnie z którą obecna fala migracji poakcesyjnych daje szanse na korzystne zmiany w alokacji ludności w polskiej gospodarce (Ibidem). Dzięki niej dokona się przemieszczenie ludności z obszarów peryferyjnych, o relatywnym niedoborze kapitału finansowego i nadwyżce pracowników, do obszarów zasobnych w kapitał i wykazujących wysokie zapotrzebowanie na dodatkową siłę roboczą. Co istotne, hipoteza ta ma ścisły związek z problemem badawczym poruszanym w niniejszym opracowaniu, a więc z reemigracją. Autorzy jej zakładają bowiem, że współczesna emigracja z Polski nie musi mieć charakteru definitywnego, zaś następująca po niej fala migracji powrotnych będzie się wiązała ze zmienioną alokacją siły roboczej w stosunku od okresu sprzed odpływu: migranci powrócą do naszego kraju, ale do innych miejsc niż te, z których wyjechali. Będą to obszary dynamicznie rozwijające się i mające pojemny rynek pracy. Należy także oczekiwać, że powracający będą posiadali dodatkowe kompetencje kulturowe, a także dysponować będą nabytym na emigracji kapitałem fizycznym i społecznym, który dodatkowo wykorzystają z korzyścią dla gospodarki kraju. Warto w tym miejscu zauważyć, że hipotezę rozgęszczającą potwierdzają wyniki badań nad najnowszą falą emigracji na poziomie regionalnym. Szczególnie interesujące w tym kontekście są studia nad skutkami reemigracji w województwie dolnośląskim (Bieńkowska i inni, 2010a) i małopolskim (Bieńkowska i inni, 2010b). Ich autorzy wskazują na fakt, iż zdecydowana większość najnowszych emigrantów pochodzi właśnie z obszarów peryferyjnych tych województw: z mniejszych ośrodków miejskich i terenów wiejskich, rzadziej z głównych centrów gospodarczych regionu, jakimi są Wrocław i Kraków. Natomiast po powrocie ludzie ci są bardziej skłonni osiedlić się właśnie w tych miastach, tym samym przemieszczając się tam, gdzie jest zgłaszany wyższy popyt na pracę Reemigracja W świetle przytoczonej powyżej hipotezy rozgęszczającej kluczowe jest rozpatrzenie w sposób szczegółowy samego problemu migrantów powrotnych. Reemigranci bowiem podobnie jak w przypadku emigrantów nie są typowymi reprezentantami społeczności, z której się wywodzą i podlegają pewnej selekcji. Nie jest więc obojętne, czy do kraju pochodzenia powracają ci, którzy na emigracji odnieśli sukces, czy też ci, dla których pobyt na obczyźnie okazał się życiową porażką. W literaturze przedmiotu przedstawia się szereg typologii migracji powrotnych, wśród których najpopularniejszą koncepcją jest ta zaprezentowana przez Francesco Cerase (1974). Autor, pisząc o powrotnych migracjach Włochów ze Stanów Zjednoczonych, podzielił owe powroty na cztery podstawowe kategorie: 16

17 Powrót będący wynikiem niepowodzenia (return of failure) obejmuje tych imigrantów, którzy mieli problemy ze skuteczną integracją i adaptacją społeczno-ekonomiczną w kraju docelowym, w rezultacie czego zdecydowali się na powrót do miejsc pochodzenia; Powrót z powodów konserwatywnych (return of conservatism) dotyczy tych osób, które wyjechały wcześniej w konkretnym celu. Najczęściej są to emigranci, którzy planują wrócić z oszczędnościami zgromadzonymi za granicą i wydać je na konkretny, choć mało innowacyjny cel: na przykład zakup mieszkania, lub remont domu. W tym jednak przypadku konserwatywni reemigranci nie mają na celu zmieniania swojego otoczenia społeczno-ekonomicznego, a raczej realizację własnych, osobistych potrzeb; Powrót z powodów emerytalnych (return of retirement) obejmuje tę kategorię reemigrantów, którzy postanowili wrócić na starość do miejsc swojego pochodzenia, co w przypadku uprawnień emerytalnych nabytych podczas pobytu zagranicznego, w połączeniu z niższymi kosztami dóbr i usług w ojczyźnie daje możliwość wyższego standardu życia; Powrót innowacyjny (return of innovation) obejmuje reemigrantów, którzy w wyniku wyjazdu nabyli nowe umiejętności i zakumulowali znaczny kapitał (ludzki, finansowy lub społeczny), który chcą wykorzystać w swojej ojczyźnie. Choć są oni potencjalnymi innowatorami, gotowymi do wspierania przemian społeczno-ekonomicznych w miejscu pochodzenia, Cerase jest sceptyczny co do ich realnych możliwości w tym zakresie. Opór przed zmianami tradycyjnego układu władzy i struktur społecznych może być bowiem zbyt silny, by innowatorzy odnieśli sukces. Pierwotna typologia Cerasego 14, mimo że powstała przed ponad ćwierćwieczem i sformułowana została w sposób ogólny, nadal oferuje interesującą perspektywę analityczną dla polityków planujących przyjęcie odpowiedniej strategii wobec migracji powrotnej, szczególnie tej na poziomie regionalnym. Jej zwolennicy zwracają uwagę na fakt, iż potencjał rozwojowy reemigrantów zależy od tego, w jakim stopniu składają się oni z przegranych, lub też z innowatorów (King, 1986). Tych pierwszych niewątpliwie należy objąć jakąś formą pomocy (opieka psychologiczna, doradztwo zawodowe etc.), mającej na celu wsparcie ich w zakresie reintegracji w społeczeństwie przyjmującym. W przypadku drugiej grupy istotne jest wspieranie ich innowacyjności i chęci do modernizowania regionu, do którego zdecydowali się powrócić czy to poprzez ułatwienia administracyjne (precyzyjna informacja dotycząca niezbędnych regulacji i procedur), czy też poprzez tworzenie przyjaznego klimatu dla inwestowania. W przypadku innowacyjnych migrantów powrotnych ważny jest jednak okres czasu, który upłynął między wyjazdem a powrotem: musi być on z jednej strony na tyle długi, by emigrant nabył potrzebne doświadczenie i umiejętności za granicą, a równocześnie na tyle krótki, by w wyniku 14 A w zasadzie jest spopularyzowana wersja, nie uwzględniającego pierwotnie uwzględnionego wymiaru czasowego. Wg. Cerase bowiem najkrócej w kraju docelowym pozostawali powracający w wyniku niepowodzenia (do 5 lat), dłużej przebywali konserwatywni reemigranci (5-10 lat), następnie innowatorzy (10-20), zaś powracający na emeryturę mieli ponad 20 lat stażu emigracyjnego (por. Cerase, 1974). 17

18 wyjazdu nie wyalienował się on ze społeczności, z której pochodził (Cassarino, 2004). W takim przypadku zwrot ze zakumulowanego za granicą kapitału ludzkiego będzie wyższy w kraju pochodzenia, niż w dotychczasowym kraju docelowym, co dodatkowo zachęcić może potencjalnych innowatorów do powrotu (Dustmann i Weiss, 2007). Widać więc wyraźnie, że reemigracja może przyczynić się do rozwoju społeczno-gospodarczego regionu napływu, pod warunkiem że migranci powrotni będą pozytywnie wyselekcjonowani, a innowatorzy będą stanowili wśród znaczącą (jeśli nie dominującą) grupę. Tym samym widoczna staje się potrzebna przeanalizowania grupy migrantów powrotnych w województwie śląskim w tym właśnie aspekcie. Podejmiemy tym samym próbę odpowiedzi na następujące pytania: jakie były doświadczenia migracyjne powracających? Czy ich powrót jest efektem porażki, wynikiem zrealizowania strategii migracyjnej, czy też powodowany jest potrzebą podjęcia innowacyjnych działań? Jakiego rodzaju aktywność ekonomiczną reemigranci podejmują po powrocie? Na ile się ona różni od aktywności realizowanej przed wyjazdem? Czy powracający potrafili się skutecznie odnaleźć i zintegrować na regionalnym rynku pracy? Od odpowiedzi na te pytania zależeć bowiem będzie ocena wpływu reemigrantów na rozwój społeczno-gospodarczy regionu. Analiza skutków społeczno-gospodarczych migracji powrotnych w województwie śląskim obejmować więc będzie następujące elementy: Przedstawienie strategii integracyjnych powracających na regionalnym rynku pracy, ze szczególnym uwzględnieniem analizy porównawczej osób z wyższym i zawodowym wykształceniem, uwzględniającej ich skuteczność w zakresie akumulowania kapitału ludzkiego za granicą i transferowania go do kraju; Identyfikacja osób, które po powrocie pozostają bezrobotne, wraz z wykazaniem źródeł ich problemów integracyjnych oraz oszacowaniem kosztów świadczeń społecznych oraz programów aktywizujących. Może się bowiem okazać, że reemigranci mają poważne problemy z odnalezieniem się na regionalnym rynku pracy; problem taki wystąpił m.in. w Małopolsce, gdzie co trzeci powracający (35%) pozostaje bezrobotny (Bieńkowska i inni, 2010a); Przybliżenie problemu przedsiębiorczości migrantów powrotnych w tym próba oszacowania korzyści dla regionu, w postaci kreacji dodatkowych miejsc pracy. W tym przypadku inspirujące mogą być wyniki badań nad reemigrantami na Dolnym Śląsku, które wykazały, że aż 11,7% powracających migrantów rozpoczęło własną działalność gospodarczą (Bieńkowska i inni, 2010b); Oszacowanie roli transferów zarobków migrantów w rozwoju gospodarczym województwa, a także na poziomie mikro (emigracyjnych gospodarstw domowych); Przedstawienie skutków społecznych migracji powrotnych, w tym napływu kapitału społecznego i kulturowego, a także negatywnych następstw migracji (eurosieroctwo, trauma migracyjna i inne). 18

19 W tym miejscu koniecznie należy dodać, że wymienione skutki nie wyczerpują pełnego katalogu konsekwencji społeczno-gospodarczych emigracji i migracji powrotnych dla analizowanego regionu, jednak wybór przedstawionych efektów podyktowany jest dostępnością danych, pozyskanych w wyniku badań empirycznych (w tym wywiadów pogłębionych oraz badań ankietowych). 19

20 3. Potencjał rozwojowy województwa śląskiego Województwo śląskie jest położone w południowej Polsce, obejmuje obszar o powierzchni 12,3 tys. km 2. Region zamieszkiwało w 2010 roku 4,6 mln osób, a więc 12,1% populacji całego kraju. Regionalny produkt krajowy brutto per capita osiągnął w 2008 roku wartość złotych, co stanowiło 108% średniej krajowej. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w 2010 roku wynosiło 3528 złotych, co stanowiło 102,7% średniej krajowej. Stopa bezrobocia rejestrowanego w tym samym roku osiągnęła poziom 9,9%, co w relacji do całego kraju (12,3%) było wynikiem poniżej średniej 15. Na podstawie tych podstawowych wskaźników makroekonomicznych można więc stwierdzić, że województwo śląskie jest w stosunku do innych województw polskich regionem stosunkowo zamożnym i dobrze rozwiniętym gospodarczo Zróżnicowanie intraregionalne Analizując gospodarkę województwa śląskiego na poziomie mezzo (wewnątrz regionu), stwierdzić należy że mimo stosunkowo wysokiego poziomu rozwoju ekonomicznego, występują istotne dysproporcje między poszczególnymi subregionami. W przypadku województwa śląskiego, na ogół 16 stosuje się podział na cztery główne subregiony: Północny o powierzchni 3050 km 2 i zamieszkany przez (dane na rok 2010) 529 tys. osób, obejmujący powiaty: Częstochowa, częstochowski, myszkowski i kłobucki; Środkowy o powierzchni 5577 km 2 i zamieszkany przez 2812 tys. osób, obejmujący powiaty: Bytom, Mysłowice, Tychy, Chorzów, Piekary Śląskie, Rudę Śląską, Siemianowice Śląskie, Świętochłowice, Katowice, Gliwice, Zabrze, Dąbrowę Górniczą, Jaworzno, Sosnowiec, lubliniecki, tarnogórski, bieruńsko-lędziński, mikołowski, pszczyński, gliwicki, będziński i zawierciański; Zachodni, o powierzchni 1353 km 2 i zamieszkany przez 638 tys. osób, obejmujący powiaty: Jastrzębie Zdrój, Rybnik, Żory, raciborski, rybnicki i wodzisławski; Południowy, o powierzchni 2354 km 2 i zamieszkany przez 657 tys. osób, obejmujący powiaty: Bielsko-Białą, bielski, cieszyński i żywiecki. Zdecydowanie najlepiej rozwinięty jest subregion środkowy: w 2008 roku jego PKB per capita osiągnął wartość złotych, a więc 117% średniej krajowej (Wykres 3). Wartość tego wskaźnika w subregionach południowym (32765 złotych) i zachodnim (32564 złotych) nie odbiegała w sposób 15 Powyższe dane zaczerpnięto z Banku Danych Lokalnych GUS. 16 Zaprezentowany podział na subregiony występuje w przypadku większości opracowań przygotowanych przez władze województwa, natomiast według podziału NTS, wprowadzonego dla celów statystycznych i stosowanego m.in. w analizach Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) występuje podział na 8 podregionów: bielski, bytomski, częstochowski, gliwicki, katowicki, rybnicki, sosnowiecki oraz tyski. 20

21 istotny od średniej krajowej, natomiast w subregionie północnym była od niej znacząco niższa złotych (85% ogólnopolskiego PKB per capita). Wykres 3. PKB per capita w subregionach województwa śląskiego na tle całego kraju (2008) , , , , , Polska Środkowy Północny Południowy Zachodni Źródło: Bank Danych Lokalnych, GUS Wykres 4. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w subregionach województwa śląskiego na tle całego kraju (2010) Polska Środkowy Północny Południowy Zachodni Źródło: Bank Danych Lokalnych, GUS

22 Podobnie wyglądała sytuacja na regionalnym rynku pracy (Wykres 4). Stosunkowo najwyższe przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w 2010 roku osiągali mieszkańcy subregionów: zachodniego (3726 złotych) i środkowego (3581 złotych), co w obu przypadkach było wartością powyżej średniej krajowej. Niższe niż przeciętne wynagrodzenie w całym kraju uzyskiwali mieszkańcy subregionów południowego (3196 złotych) i północnego (2848 złotych) w tym ostatnim stanowiło to zaledwie 83% przeciętnego wynagrodzenia w Polsce. Również w przypadku bezrobocia, subregion północny pozostawał na szarym końcu, osiągając stopę bezrobocia rejestrowanego znacznie powyżej średniej krajowej 13,6% (Wykres 5). Wykres 5. Stopa bezrobocia rejestrowanego w subregionach województwa śląskiego na tle całego kraju (2010) 16,0 14,0 12,0 12,3 13,6 10,0 9,2 9,3 9,2 % 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 Polska Środkowy Północny Południowy Zachodni Źródło: Bank Danych Lokalnych, GUS Tym samym subregion północny wyróżnia się w województwie śląskim stosunkowo najniższym poziomem rozwoju gospodarczego oraz wykazuje największe trudności w absorpcji lokalnych zasobów pracy. Po tej wstępnej, dość ogólnej charakterystyce społeczno-gospodarczej województwa, przedstawię strategię rozwoju województwa śląskiego Śląsk Dokument ten zawiera wizję rozwoju analizowanego regionu. Odniosę się do tych elementów strategii, które ulec mogą modyfikacji w wyniku emigracji i migracji powrotnych w ostatnich siedmiu latach (czyli od 2004 roku, a więc symbolicznego rozpoczęcia najnowszej fali emigracji z Polski). 22

23 3.2. Strategia rozwoju województwa śląskiego Śląskie 2020 Nowa strategia województwa śląskiego, opublikowana w 2010 roku, zawiera uaktualnioną diagnozę strategiczną, dokonaną przy wykorzystaniu techniki SWOT (ang. Strenghts mocne strony, Weaknesses słabe strony, Oportunities szanse rozwoju, Threats zagrożenia). Rozpoczyna się ona od konstatacji natury ogólnej: województwo śląskie zostało uznane za region o stosunkowo wysokim (w skali Polski) poziomie rozwoju gospodarczego, ale o dość niskiej dynamice wzrostu. Wystarczy wspomnieć, że wartość dodana brutto regionu w latach wzrosła o 50%, podczas gdy w całym kraju o 55,5%. W oparciu o analizę szeregu wskaźników, w raporcie przedstawiono słabe i silne strony regionu, a także szanse i zagrożenia przed nim stojące. Spośród nich warto zwrócić uwagę na te, które są istotne w kontekście analizowanego problemu, a więc społeczno-ekonomicznych skutków emigracji i przede wszystkim migracji powrotnych (reemigracji). Do silnych stron województwa śląskiego zaliczono więc: Silny ośrodek akademicki (drugi pod względem w kraju); Znaczne zasoby wysoko wykwalifikowanych kadr: naukowców, techników, inżynierów, lekarzy etc; Znaczny potencjał organizacji pozarządowych, szczególnie tych działających w zakresie pomocy społecznej. Wśród słabych stron regionu należy przede wszystkim wyróżnić: Niekorzystne tendencje demograficzne, w tym zarówno ujemne saldo migracji, jak i ujemny przyrost naturalny oraz starzenie się ludności; Odpływ wysoko wykwalifikowanych pracowników; Zły dostęp do placówek oświatowych na terenach wiejskich, a w konsekwencji niski poziom wykształcenia wiejskiej ludności; Słabo zintegrowana sieć kampusów uczelnianych. Do szans, mogących zdynamizować rozwój województwa, zaliczono między innymi: Rozwijanie gospodarki opartej na wiedzy; Wzrost poziomu wykształcenia ludności regionu; Natomiast wśród zidentyfikowanych zagrożeń, warto zwrócić uwagę na problem rozwoju konkurencyjnych obszarów metropolitarnych, m.in. Warszawy, Krakowa czy Wrocławia. Warto podkreślić, że w strategii Śląsk 2020 słusznie zwrócono uwagę na problem niekorzystnych zmian demograficznych w regionie, w tym i na migracje ludności 17. Zastanawia jednak fakt, że mimo dostrzeżenia powagi sytuacji w tym obszarze, nie próbowano powiązać procesów demograficznych z innymi obszarami problemowymi. Szczególnie widoczne jest to w przypadku silnych i słabych stron regionu: co prawda atutem miała być duża koncentracja wysoko wykwalifikowanych kadr, ale 17 Choć wydaje się, że autorzy koncentrowali się głównie na migracjach wewnątrzkrajowych, o czym świadczy m.in. wykorzystanie GUSowskiego wskaźnika saldo migracji międzypowiatowych na pobyt stały, który to w przypadku całego województwa w 2007 r. przybrał wartość ujemną (-3578 osób). 23

24 równocześnie następował odpływ takich pracowników. Przewagą konkurencyjną miał być też silny ośrodek akademicki, ale na skutek procesów demograficznych w przyszłości liczba potencjalnych studentów powinna się przecież zmniejszyć. Jak w takim razie uczelnie śląskie mają sobie poradzić z problemem niżu demograficznego, równocześnie przyczyniając się do rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i zwiększając poziom wykształcenia wśród mieszkańców? Jest to pytanie istotne, z uwagi na fakt iż w strategii Śląsk 2020 znajdują się następujące priorytety aktywności władz regionalnych: województwo śląskie regionem nowej gospodarki kreującym i skutecznie absorbującym technologie (Priorytet A) oraz województwo śląskie znaczącym partnerem kreacji kultury, nauki i przestrzeni europejskiej (Priorytet C). W obu tych priorytetach nacisk kładzie się na rozwój szkolnictwa wyższego w regionie, który ma się dokonać poprzez dywersyfikację oferty dydaktycznej i dostosowanie jej do wymogów rynku pracy, a nawet tworzenia nowych i rozbudowa istniejących ośrodków akademickich (Ibidem, s. 47). Należałoby się więc zastanowić, na ile te kierunki działań są realistyczne i uwzględniają nieuchronne przemiany demograficzne. Osobną kwestią jest rozważenie, ilu wysoko wykwalifikowanych pracowników udało się na emigrację po 2004 roku, a także jak wielu z nich zdecydowało się powrócić do województwa. Równie istotnym problemem będzie rozważenie, w jakim stopniu reemigranci decydować się będą na dalszą inwestycję w edukację i podejmowanie studiów na śląskich uczelniach wyższych. Na oba te pytania badawcze postaram się udzielić odpowiedzi w części piątej niniejszego opracowania. Kolejnym problemem jest prognozowane zwiększenie liczby osób w wieku poprodukcyjnym, wymagających dostępu do usług publicznych, w tym różnorodnych form opieki (wspomaganie w codziennej aktywności: mycie, pielęgnacja, przygotowanie posiłków, robienie zakupów i załatwianie spraw administracyjnych) świadczonej w ich własnych domach. Tej kwestii poświęcono więcej uwagi w podrozdziale dotyczącym prognoz demograficznych dla województwa, warto jednak zauważyć, że jest to istotne wyzwanie dla rozwoju usług publicznych, a więc kolejnego priorytetowego obszaru działalności (Priorytet B: województwo śląskie regionem o powszechnej dostępności do regionalnych usług publicznych o wysokim standardzie ). W tym przypadku oczekiwania władz województwa związane są z umacnianiem solidarności i więzi międzyludzkich oraz przyczynianiem się do kształtowania postaw prorodzinnych i prospołecznych (Ibidem, s. 45). Należy się jednak zastanowić, czy jednak wyjazdy zagraniczne części mieszkańców regionu w latach nie wpłynęły, choćby w ograniczonym stopniu, na erozję więzi rodzinnych i solidarności międzypokoleniowej. W takim bowiem wypadku to administracja publiczna będzie musiała w większym zakresie zapewnić usługi opiekuńcze starszym (niesamodzielnym) mieszkańcom województwa śląskiego. Najciekawszym jednak fragmentem strategii Śląsk 2020 jest wizja rozwoju regionu, zaprezentowana na stronach Zakłada ona likwidację pewnych barier, określonych w dokumencie jako wartości zaprzeczone. Wśród nich relewantne dla niniejszego opracowania są: postawy zachowawcze, roszczeniowe i ksenofobiczne niektórych grup społeczno-zawodowych i społeczności lokalnych ( ) oraz bariery mentalne i postawy pasywne w dążeniu do nowoczesności (Ibidem, s. 31). Warto się więc zastanowić, w jakim stopniu migranci powrotni mogą się przyczynić do zmiany tych postaw. 24

25 Z kolei wśród wartości będących atutami województwa i wymagających podtrzymania w przyszłości, wymieniono między innymi: więzi międzypokoleniowe oraz aktywność i przedsiębiorczość młodych ludzi (Ibidem). W kontekście tego opracowania, konieczne jest rozważenie, w jakim stopniu emigracja i migracja powrotna może wpłynąć na instytucję rodziny i solidarność międzypokoleniową, a także w jakim stopniu migranci powrotni (na ogół będący ludźmi młodymi) są skłonni do zakładania własnej działalności gospodarczej. Autorzy strategii Śląsk 2020 zakładają, że w roku 2020 województwo będzie regionem, w którym między innymi: Mieszkańcy będą otwarci, tolerancyjni, solidarni, charakteryzujący się wysokim stopniem przedsiębiorczości i kompetencji zawodowych, zdolnościami adaptacyjnymi i kreacyjnymi oraz wysokim stopniem mobilności zawodowej; Będzie funkcjonował sprawny system szkolnictwa na wszystkich poziomach, dostosowany do wymogów rynku pracy, zapewniający wysoką jakość kształcenia i dostępny dla wszystkich; Obok tego systemu funkcjonować będzie równolegle efektywny i innowacyjny system kształcenia ustawicznego, umożliwiający aktywizację zawodową, zmianę kwalifikacji i w konsekwencji zwiększający mobilność zawodową (Ibidem, s. 32). Warto więc zwrócić uwagę na fakt, iż autorzy raportu oczekują przede wszystkim dużej mobilności zawodowej na śląskim rynku pracy, co stanowić będzie kluczowy atut regionu, zapewniający jego konkurencyjność i tym samym wysoką dynamikę rozwoju. Wymaga to nie tylko przekształcenia instytucji odpowiedzialnych za szkolnictwo i szkolenie zawodowe, ale może przede wszystkim zmiany mentalności samych mieszkańców. Tradycyjny model kariery zawodowej na Śląsku, w którym po ukończeniu edukacji pracownik podejmował pracę w jednym zakładzie pracy i był tam zatrudniony (na ogół wykonując cały czas podobny zakres obowiązków) aż do emerytury, niestety odchodzi do przeszłości. Tym samym pojawia się konieczność uczenia się przez całe życie (in. kształcenia ustawicznego Lifelong Learning), dzięki czemu pracownicy pozostają konkurencyjni i aktywni na rynku pracy. Jest to szczególnie istotne w kontekście problemu starzejącej się ludności Śląska, jak i planowanych przez obecny rząd zmianach związanych ze stopniowym podwyższaniem wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn do 67 roku życia. Podstawowym pytaniem jest, jak szybko ludność regionu będzie w stanie dostosować się do tych nowych wymogów zglobalizowanej, XXI wiecznej gospodarki opartej na wiedzy, w której występuje konieczność ciągłego doskonalenia, a także zmieniania własnych kwalifikacji, by elastycznie dopasowywać się do zmieniających się wymagań pracodawców. Choć w skali regionu zadanie postawione przed całą populacją aktywną zawodowo wydaje się nieco zbyt ambitne (osiągnięcie tego celu w 2020 roku wydaje się mało realne), w przypadku ludzi młodych może zostać choćby częściowo zrealizowane. Szczególnie więc interesujące jest zbadanie, na ile procesy migracyjne, w które uwikłani byli przede wszystkim młodzi mieszkańcy województwa, wspierały te oczekiwane tendencje i wzmacniały umiejętności adaptacyjno-kreacyjne oraz mobilność zawodową migrantów. 25

26 Ponadto w Strategii założono, że województwo śląskie w 2020 roku będzie nowoczesną, kreatywną i innowacyjną gospodarką opartą na wiedzy, w której nowe miejsca pracy zapewni rozwój przedsiębiorczości. Nowe firmy będą działały w sektorze zawansowanych technologii, wytwarzając i absorbując innowacje, również dzięki ożywionej współpracy międzynarodowej. Wymagać to będzie oczywiście wysoko wykwalifikowanych kadr, o dużych umiejętnościach i kompetencjach, ale także ludzi otwartych na współpracę międzynarodową, znających języki obce i świadomych różnic kulturowych u potencjalnych zagranicznych partnerów. Także i w tym wymiarze jest więc istotne, czy doświadczenia z pobytu na emigracji u reemigrantów stanowią czynnik ułatwiający realizację tego celu. W Strategii hasła o zwiększaniu otwartości i tolerancji wśród mieszkańców regionu pojawiają się bardzo często i raczej nie przez przypadek. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że jest to motywowane nie tylko modnym ostatnio w krajach Unii Europejskiej postulatem akceptacji inności (obyczajowej, etnicznej czy nawet seksualnej), ale przede wszystkim twardym realizmem ekonomicznym. Widać tu nawiązanie do popularnych koncepcji wzmacniania potencjału rozwojowego miast i regionów, w tym do teorii klasy twórczej amerykańskiego urbanisty Richarda Floridy. Klasa twórcza w jego ujęciu to zbiorowość będąca elitą nowoczesnej gospodarki naukowcy, inżynierzy, architekci, pracownicy sektora IT, przedstawiciele biznesu i finansów, prawnicy i lekarze a więc pracownicy obficie wyposażeni w zasoby kapitału ludzkiego, kluczowi dla rozwoju danego regionu. Według autora tej koncepcji, tacy ludzie osiedlają się w miejscach, które charakteryzują się tzw. trzema T : technologią, talentem i tolerancją. To właśnie ostatni czynnik wydaje się tutaj szczególnie istotny: do rozwoju innowacji, nieskrępowanej kreatywności, tak pożądanej w gospodarce opartej na wiedzy, niezbędna jest otwartość i tolerancja wobec samych twórców, którzy muszą czuć się swobodnie w miejscu, w którym mieszkają i są aktywni. Stworzenie więc korzystnych warunków dla klasy twórczej jest więc obecnie warunkiem koniecznym 18 dla osiągnięcia sukcesu danego regionu, ponieważ w zglobalizowanej gospodarce to firmy podążają za ludźmi, a nie odwrotnie. Dostęp do utalentowanych i kreatywnych ludzi jest dla nowoczesnego biznesu tym, czym był dla przemysłu stalowego dostęp do złóż węgla i rudy żelaza. To on determinuje, gdzie firmy utworzą swoją siedzibę i będą się rozwijać (Florida, 2002, s. 6 i 8). Tym samym stworzenie miękkiej infrastruktury a więc zwiększenie tolerancji i otwartości mieszkańców danego regionu wywołuje efekt skumulowanej przyczynowości: przyciąga klasę twórczą, a ta z kolei przyciąga inwestorów, lokujących w tym miejscu swój kapitał i transferujących nowoczesne technologie. Należy więc postawić pytanie, na ile migranci powrotni stanowią ową klasę twórczą, a także w jakim stopniu zmieniają swoje otoczenie, tworząc warunki dla rozwoju kreatywności i innowacyjności w województwie śląskim Prognozy demograficzne dla województwa śląskiego 18 Choć raczej niewystarczającym: sama tolerancja i otwartość społeczeństwa to za mało; konieczne jest odpowiednie przygotowanie infrastruktury oraz warunków dla rozwoju biznesu. 26

27 W tym miejscu dokonam skrótowego przeglądu wyników prognoz ludnościowych, dotyczących zarówno przyszłej struktury ludności województwa śląskiego, w tym struktury wiekowej gospodarstw domowych, jak i przyszłych strumieni migracyjnych (wewnętrznych i zagranicznych). Prognozy te przedstawiono w celu wykazania związku między zmianami demograficznymi a perspektywami gospodarczymi regionu, a także strategią Śląsk Oczekiwana struktura wieku W ciągu następnego dziesięciolecia gruntownej transformacji ulegnie struktura demograficzna ludności województwa śląskiego. Według prezentowanych prognoz, zdecydowanie zmniejszy się liczba osób młodych (18-34), zaś znaczącemu zwiększeniu ulegnie liczba osób w wieku poprodukcyjnym (65+). O ile w roku 2008 ponad 1/4 ludności województwa była w wieku lata, o tyle w 2020 będzie to raptem 1/5. W tym samym okresie odsetek osób w wieku poprodukcyjnym ulegnie natomiast zwiększeniu z 14,1% do 20,5% (Wykres 6). Wykres 6. Prognozowany odsetek ludności wg kategorii wiekowych w województwie śląskim ,52 16,95 14,06 27,96 28,83 28,69 16,84 15,28 13,18 19,88 23,72 26, % Źródło: GUS,

28 Wykres 7. Prognozowana liczba osób młodych i w wieku poprodukcyjnym w województwie śląskim (w tys.) Źródło: GUS, W wielkościach absolutnych prognozowany spadek liczby osób młodych (18-34) wygląda równie niepokojąco: ulegnie obniżeniu o 45,1% między 2008 a 2020 rokiem. W roku 2020 liczba osób w wieku poprodukcyjnym (885 tys.) powinna być większa, niż osób w wieku (857 tys., wykres 7) Oczekiwana struktura wiekowa gospodarstw domowych Wraz z nieuchronnym procesem starzenia się ludności w województwie śląskim, oczekiwane jest pojawienie się innych niepokojących tendencji. Stopniowej erozji ulega tradycyjny model rodziny wielopokoleniowej, żyjącej w ramach jednego gospodarstwa domowego. Świadczą o tym dane, dotyczące jednoosobowych gospodarstw domowych, w których zamieszkują osoby w wieku poprodukcyjnym. Według prognoz dla województwa śląskiego, liczba takich gospodarstw wzrośnie z 208 tys. w 2008 roku do 287 tys. w Co więcej, w tym samym okresie o ponad 34% wzrośnie też liczba samodzielnie zamieszkujących osób w wieku 80 i więcej lat; w 2020 roku będzie ich blisko 90 tys. (Wykres 8). 28

29 Wykres 8. Prognozowana liczba jednoosobowych gospodarstw domowych w województwie śląskim wg. wieku (w tys.) ,18 211,36 213,71 224,13 230,43 245,33 262,27 270,33 286, ,13 71,12 77,21 83,63 88,08 65,07 73,02 81,72 57, Źródło: GUS, Trudno obecnie oszacować, jaki odsetek tych osób będzie potrzebował opieki podczas codziennej aktywności (ubieranie, czynności higieniczne, przygotowanie posiłków, zakupy etc.). Niepokojące jest jednak to, że wedle ekspertów w całym kraju stopniowej erozji ulega także tradycyjny model usług opiekuńczych, świadczonych na rzecz osób niesamodzielnych przez członków najbliższej rodziny 19. Co więcej, wraz z postępującym się starzeniem zasobów pracy, rośnie potrzeba aktywizacji zawodowej starszych osób wieku produkcyjnego, które dotyczy to w szczególności kobiet obecnie często wycofują się z rynku pracy, świadcząc właśnie nieformalne usługi opiekuńcze na rzecz niesamodzielnego członka najbliższej rodziny (Kotowska i Wóycicka, 2008). Tym samym w niedalekiej przyszłości władze województwa będą zmuszone zmierzyć się z problemem rosnącego zapotrzebowania na publiczne, formalne usługi opiekuńcze. Choć w tym zakresie podejmowane są obecnie próby rozwiązań instytucjonalnych i finansowych na poziomie centralnym (Augustyn i inni, 2010), celem władz województwa, a przede wszystkim władz lokalnych (na poziomie powiatów) powinno być wspieranie obecnych opiekunów w codziennej aktywności i umożliwianie im pogodzenia obowiązków zawodowych z opieką nad niesamodzielnym członkiem rodziny. Równocześnie zaś w przypadku osób niesamodzielnych wyzwaniem będzie zabezpieczenie im odpowiedniego standardu świadczonych usług, zapewniających tej grupie godne i na tyle aktywne życie, na ile jest to możliwe. 19 Przyjęto tutaj definicję osoby niesamodzielnej, wg. której niesamodzielność to wynikająca z uszkodzenia i upośledzenia funkcji organizmu (...) niezdolność do samodzielnej egzystencji, powodująca konieczność stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy osób drugich w wykonywaniu czynności dnia codziennego (Augustyn i inni, 2010, s. 9). 29

30 Oczekiwane strumienie migracyjne z i do województwa śląskiego Dodatkowym obciążeniem dla niekorzystnych procesów demograficznych, zachodzących w województwie śląskim, są migracje wewnętrzne i zagraniczne. W świetle oficjalnych statystyk, w obu bowiem przypadkach omawiany region jest obszarem emigracji netto, a więc wykazuje stale negatywne saldo migracji. Zgodnie z prognozą GUS (2009) tendencja ta utrzyma się w obecnym dziesięcioleciu: pomiędzy 2008 a 2020 województwo śląskie ma wykazywać negatywne saldo migracji wewnętrznych na pobyt stały 20 : łączny prognozowany odpływ netto wynosić ma blisko 34 tys. osób (wykres 9). Dodatkowo, wedle tej samej prognozy również saldo migracji zagranicznych będzie negatywne: oczekiwany odpływ netto z tego tytułu wyniesie w tym samym okresie blisko 39 tys. osób (wykres 10). Wykres 9. Prognozowana skala migracji wewnętrznych na pobyt stały (definitywnych) dla województwa śląskiego Napływ Odpływ Źródło: GUS, W tym wypadku chodzi o emigrację z i imigrację do innego województwa, związaną ze zmianą zameldowania na pobyt stały. 30

31 Wykres 10. Prognozowana skala migracji zagranicznych na pobyt stały (definitywnych) dla województwa śląskiego Imigracja Emigracja Źródło: GUS, Warto jednak zwrócić uwagę na to, że prognozowana wielkość odpływu netto z tytułu migracji (zarówno zagranicznych, jak i wewnętrznych) jest stosunkowo niewielka i wynosić ma poniżej 1,6% populacji regionu (liczonej na rok 2008). Trudno więc uznać wyniki oficjalnych (przeprowadzonych przez GUS) prognoz migracji za niepokojące dla rozwoju społeczno-gospodarczego regionu Podsumowanie: plany rozwoju regionu a rzeczywistość Województwo śląskie na tle całego kraju wykazuje stosunkowo wysoki poziom rozwoju. Jednak dynamika wzrostu regionalnego jest stosunkowo niewielka. Związane jest to z szeregiem problemów, jakie pozostają do rozwiązania: degradacją niektórych obszarów poprzemysłowych i koniecznością ich kosztownej i czasochłonnej rekultywacji, występowaniem obszarów względnego zastoju gospodarczego (szczególnie subregion północny, charakteryzujący się wysokim poziomem bezrobocia i niskim poziomem płac), względnym niedoborem wykwalifikowanych kadr (dotyczy szczególnie osób z wyższym wykształceniem). Władze województwa w strategii Śląsk 2020 zwróciły uwagę na szereg priorytetów, mających zdynamizować rozwój regionalny. Należą do nich rozwój gospodarki opartej na wiedzy, promowanie innowacyjności i postępu naukowo-technicznego poprzez rozwijanie ośrodków akademickich i naukowo-badawczych, a także wspieranie ich współpracy z otoczeniem gospodarczym. Do obszarów priorytetowego działania na przyszłość należy również rozwijanie usług publicznych o wysokim standardzie, by zapewnić poprawę warunków życia mieszkańców. Jednak przedstawione scenariusze rozwoju, między innymi raporty dotyczące perspektyw polskich metropolii, wskazują że realizacja priorytetowych celów, zaznaczonych w strategii Śląsk 2020, może napotkać na poważne problemy. Zaznaczono, że konkurencyjność konurbacji śląskiej na tle innych 31

32 polskich metropolii jest bardzo niska, co skutkuje odpływem migrantów wewnętrznych z regionu do innych województw. Rozwój innowacyjnej gospodarki opartej na wiedzy w województwie śląskim może więc być problematyczny, z uwagi na dynamicznie rozwijające się konkurencyjne obszary: małopolski z obszarem metropolitarnym Krakowa i przede wszystkim dolnośląski z aglomeracją wrocławską. Barierą dla dalszego rozwoju województwa są z pewnością przemiany demograficzne. Choć starzenie się ludności i wzrost odsetka osób w wieku poprodukcyjnym są widoczne w całym kraju, to jednak w przypadku regionu są one bezpośrednio powiązane z priorytetowymi obszarami strategii rozwojowej. W obliczu malejącej liczby ludzi młodych, a więc potencjalnych studentów trudno będzie rozwijać ośrodki akademickie i poprawiać infrastrukturę w kampusach. Sektor szkolnictwa wyższego czeka poważne wyzwanie w postaci niżu demograficznego i problem ten nie ominie również województwa śląskiego. Z drugiej strony rosnąca liczba osób w wieku poprodukcyjnym, w tym w kategorii 80+ oznacza także zwiększone potrzeby w zakresie nowych usług publicznych, w tym sektora publicznych usług opiekuńczych, który w chwili obecnej jest relatywnie słabo rozwinięty. Natomiast mimo, iż województwo śląskie jest regionem mającym negatywne saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych, to dostępne prognozy ludnościowe nie były dotychczas źródłem niepokoju. Wedle szacunków GUS, całkowity odpływ migracyjny do 2020 roku nie powinien przekroczyć 1,5% populacji regionu. Warto więc przedstawić wyniki badań empirycznych, dotyczących realnej skali emigracji zagranicznych i migracji powrotnych do województwa. Różnią się one bowiem dość znacząco od przedstawionych powyżej prognoz, co w konsekwencji oznaczać może konieczność modyfikacji pewnych elementów strategii regionalnej. Poświęcono temu uwagę w kolejnym rozdziale. W odniesieniu do wizji rozwoju, przedstawionej w strategii Śląsk 2020, warto zwrócić uwagę na obszary problemowe, które zostaną poruszone w niniejszym raporcie, a obejmujące ekonomicznospołeczne skutki emigracji i migracji powrotnych. Są to: W przypadku strategii integracyjnych powracających zwrócenie uwagi na ich zdolności adaptacyjne, umiejętność zmiany kwalifikacji i mobilność zawodową. Związane jest to także z oceną jakości kształcenia na poziomie wyższym, z uwagi na fakt iż od obecnych absolwentów wymaga się właśnie kompetencji w tym zakresie. Tym samym konieczne jest sprawdzenie, czy reemigranci śląscy z wyższym wykształceniem wykazują się wyższym stopniem adaptacyjności niż pozostali migranci powrotni. W odniesieniu do bezrobotnych identyfikacja takich kategorii osób pozostających bez pracy, którzy będą zainteresowani programami aktywizacyjnymi, zwiększającymi ich kompetencje zawodowe i pomagającymi w zatrudnieniu. Taka grupa stanowi bowiem wyzwanie dla tworzonego w regionie systemu kształcenia ustawicznego, który ma być zgodnie z intencjami autorów strategii Śląsk 2020 równocześnie efektywny i innowacyjny; W zakresie przedsiębiorczości migrantów powrotnych jaka jest skala aktywność i przedsiębiorczości młodych ludzi, którzy stanowią większość powracających. Czy są oni 32

33 kreatywni i innowacyjni, przyczyniając się tym samym do wzrostu konkurencyjności województwa śląskiego? W przypadku transferów zarobków migrantów na ile wspierają one aktywność i innowacyjność migrantów i ich rodzin (w tym: rozwój przedsiębiorczości, inwestycje w kapitał ludzki); W odniesieniu do skutków społecznych migracji powrotnych w jakim stopniu migranci są w stanie dokonać pozytywnej zmiany w zakresie tzw. wartości zaprzeczonych, a więc postaw zachowawczych i ksenofobicznych oraz barier mentalnych i pasywnych postaw, hamujących modernizację regionu. 4. Emigracja z i reemigracja do województwa śląskiego w latach W celu przeprowadzenia analizy skutków społeczno-gospodarczych reemigracji do województwa śląskiego, konieczne jest wcześniejsze przedstawienie skali emigracji, a także struktury samego strumienia migracyjnego. Należy także pamiętać, że intensyfikacja wychodźstwa po 2004 roku nie dotyczyła wyłącznie rozpatrywanego regionu, ale obszaru całego kraju. Zaskakująca była nie tyle jej skala, ale natężenie: w stosunkowo krótkim okresie, między 1 maja 2004 a 31 grudnia 2006 roku z Polski wyemigrowało około 1,1 mln osób, a więc 2,8% całkowitej populacji kraju (Grabowska-Lusińska i Okólski, 2008). Fala emigracyjna osiągnęła swój punkt kulminacyjny w roku 2007, kiedy to około 1,3 mln Polaków przebywało w krajach UE-15, co stanowiło 3,4% wszystkich mieszkańców naszego kraju (Kaczmarczyk, 2010). Departament Badań Demograficznych GUS oszacował liczbę czasowo (a więc powyżej trzech miesięcy) przebywających za granicą Polaków w 2007 roku na blisko 2,3 mln osób. W kolejnych latach liczba takich osób nieznacznie malała. Na koniec 2010 szacunkowa liczba emigrantów czasowych wyniosła blisko 2 mln. Należy jednak wspomnieć, że szacunki GUS odnoszą się do tzw. zasobu imigracyjnego (stock) Polaków w innych krajach, nie zaś ich napływu (flow), tym samym obejmują również długoterminowych emigrantów, którzy opuścili Polskę wiele lat temu, ale nie wymeldowały się w związku z wyjazdem na stałe za granicę (DBD GUS, 2011). Choć emigracja z Polski po 2004 roku miała charakter masowy, to jednak odpływ nie był jednolity pod względem terytorialnym: jego natężenie było różne w zależności od regionu pochodzenia. Na przykład w Małopolsce zidentyfikowano 10,5% gospodarstw domowych, w których przynajmniej 1 osoba wyemigrowała w latach (Bieńkowska i inni, 2010a). Jeszcze większy odpływ odnotowano na Dolnym Śląsku: 12% gospodarstw domowych doświadczyło wyjazdów zagranicznych co najmniej 1 członka rodziny w latach (Bieńkowska i inni, 2010b). 33

34 Wykres 11. Intensywność migracji w okresie przed- i poakcesyjnym wg regionu odpływu (na 100 osób w wieku 15 lat i więcej) Intensywność migracji w okresie przedakcesyjnym Intensywność migracji w okresie poakcesyjnym dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie Źródło: Kaczmarczyk, 2010, na podstawie bazy BAEL/OBM. Nieco inne dane, bazujące na wynikach Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) podaje Paweł Kaczmarczyk (wykres 11). Według jego szacunków, wśród województw o największej intensywności opływu zagranicznego ludności w okresie po 1 maja 2004 należy wymienić przede wszystkim podkarpackie (blisko 7% ludności z doświadczeniami migracyjnymi), świętokrzyskie (ponad 5%), podlaskie (blisko 5%) oraz lubelskie (ponad 4%) i zachodniopomorskie (blisko 4%). W tym ujęciu Dolny Śląsk i Małopolska pozostają istotnymi obszarami emigracyjnymi, ale nie najważniejszymi. Warto także zwrócić uwagę na zmieniającą się geografię odpływu po 2004 roku. Kaczmarczyk twierdzi, że po otwarciu części unijnych rynków pracy spadła rola sieci migracyjnych, przez co migracje stały się zjawiskiem o wiele bardziej egalitarnym, co w konsekwencji doprowadziło do spadku znaczenia tradycyjnych regionów wychodźczych: przede wszystkim opolskiego, w mniejszym stopniu małopolskiego i podlaskiego (Kaczmarczyk, 2010). Natomiast według tych szacunków, interesujące nas najbardziej województwo śląskie odnotowało stosunkowo duży przyrost odsetka emigrujących: o ile przed 2004 rokiem było to nieco ponad 1% ludności, to po wejściu Polski do UE było to już około 2%. Nadal jednak region ten porównując do reszty kraju był obszarem o relatywnie słabym odpływie siły roboczej poza granicę. Warto jednak poświęcić więcej uwagi 34

35 emigrującym z województwa śląskiego w latach , by porównać sytuację regionu z położeniem całego kraju. W tym celu wykorzystano dane pochodzące z badania CATI, które istotnie różnią się od wyników analiz w oparciu o dane BAEL Skala wyjazdów ze Śląska po 2004 roku Wykres 12. Emigranci według subregionu pochodzenia (w %, próba CATI) ,89 60,66 40 %wyjeżdżających ,66 11,41 14,17 14,18 15,27 13,76 % mieszkańców województwa 0 środkowy północny południowy zachodni Źródło: opracowanie własne oraz Bank Danych Lokalnych GUS, Dzięki przeprowadzeniu badań CATI, przeprowadzonych na próbie gospodarstw domowych w województwie śląskim w kwietniu 2011, można dokonać oszacowania całkowitego odpływu emigrantów z analizowanego regionu. W okresie 1 stycznia kwietnia 2011 z województwa śląskiego na okres minimum trzech miesięcy wyjechało około 156,5 tys. osób, co stanowi łącznie 3,4% całkowitej populacji regionu. Tak więc stopa emigracji brutto 22 dla województwa śląskiego w rozpatrywanym okresie odpowiadała w zasadzie średniej skali odpływu dla całego kraju 23, choć na tle województwa dolnośląskiego czy małopolskiego była stosunkowo niewielka. Jednak sytuacja w poszczególnych subregionach województwa wygląda zgoła odmiennie. Stosunkowo duży w stosunku do ogólnej liczby mieszkańców odpływ emigrantów odnotowano w 21 Nie należy tego jednak odczytywać jako zarzutu wobec szacunków Pawła Kaczmarczyka. Badacze prowadzący studia migracyjne w Polsce świadomi są bowiem faktu, iż dezagregacja danych z BAEL na poziomie regionalnym jest często bardzo trudna z uwagi na zbyt małą liczbą przypadków. Nie należy więc postrzegać danych z wykresu 9 jako w pełni reprezentatywnych, a tylko jako pewną orientację, pokazującą obszary intensywniejszego i słabszego odpływu. 22 A więc odsetek migrujących w całej populacji regionu, bez uwzględnienia migracji powrotnych i imigracji. 23 Pamiętać jednak należy, że podana wartość stopy emigracji dla Polski dotyczyła 2007 roku i zasobu emigrantów (stock) w okresie apogeum wyjazdów zagranicznych, natomiast w przypadku Śląska lat i odpływu (flow) migracyjnego brutto. Nie są to więc wskaźniki tożsame. 35

36 subregionach północnym i zachodnim. Najsłabiej rozwinięty obszar północny, w którym w 2010 mieszkało 11,4% populacji województwa, wysłał 12,7% ogólnej liczby emigrantów ze Śląska. Podobna sytuacja wystąpiła w subregionie zachodnim zamieszkanym przez 13,8% mieszkańców województwa, podczas gdy wśród emigrantów aż 15,3% osób pochodziła właśnie z tego obszaru. Z kolei najlepiej rozwinięty subregion środkowy wysłał największą grupę emigrantów (57,9%), z uwagi na fakt iż jest to również obszar w którym znajduje się największa liczba mieszkańców województwa (60,7%) Poziom kwalifikacji emigrujących Wykres 13. Emigranci według poziomu wykształcenia (w %, próba CATI). 37, , ,29 18,04 % ,00 0 Podstawowe, gimnazjalne lub niższe Średnie ogólne Wyższe Zasadnicze zawodowe Średnie zawodowe Źródło: opracowanie własne. Wielu badaczy procesów migracyjnych zwraca uwagę, że wychodźcy nie są osobami przypadkowymi: struktura strumienia emigracyjnego istotnie różni się jakościowo w porównaniu do ludności pozostałej w kraju. Na ogół w literaturze przedmiotu dominuje teza, że osoby z wyższymi kwalifikacjami i umiejętnościami są bardziej skłonne do wyjazdu, bo otrzymują wyższą stopę zwrotu z inwestycji w kapitał ludzki za granicą (Chiswick, 2000). Wyniki analizy struktury demograficznoedukacyjnej emigrantów z województwa śląskiego (próby CATI) potwierdzają tą tezę. Wśród wyjeżdżających za granicę w okresie 1 stycznia kwietnia 2011 mieszkańców województwa śląskiego, aż 37,7% miało wykształcenie wyższe. Ponadto 24,9% emigrantów posiadało wykształcenie średnie zawodowe, 18% - średnie ogólne, 17,3% - zawodowe, zaś zaledwie 2% emigrantów miało wykształcenie podstawowe, gimnazjalne lub niższe (Wykres 13). 36

37 Wykres 14. Odsetek emigrantów z wyższym wykształceniem według subregionu pochodzenia (próba CATI). % ,00 38,34 38,10 20,44 środkowy północny południowy zachodni Źródło: opracowanie własne. W ujęciu subregionalnym, odpływ wykwalifikowanych emigrantów miał zróżnicowane natężenie. Zdecydowanie największy odpływ za granicę osób z wyższym wykształceniem odnotował obszar północny województwa, gdzie grupa ta stanowiła 44% wszystkich wyjeżdżających. W subregionach środowym i południowym odsetek emigrantów z wyższym wykształceniem był zbliżony do średniej dla całego Śląska (odpowiednio: 38,3% oraz 38,1%). Natomiast zdecydowanie najmniejszy odsetek ogółu emigrantów stanowili emigranci z wyższym wykształceniem, pochodzący z subregionu zachodniego (20,4% - wykres 14). Z kolei dane z pochodzące z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności w województwie śląskim na IV kwartał 2009 roku wskazują, że osoby z wyższym wykształceniem stanowiły zaledwie 17,4% ogólnej populacji całego regionu 24, zaś najliczniejszą grupą były osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (29,4%). Znaczący był też odsetek osób posiadających najniższy poziom wykształcenia, czyli podstawowe, gimnazjalne lub niższe (17,9% - Wykres 15). Tym samym wśród wyjeżdżających za granicę osoby z wyższym wykształceniem niezależnie od subregionu pochodzenia - były nadreprezentowane w stosunku do struktury edukacyjnej populacji województwa, zaś osoby z najniższymi poziomami - stosunkowo niedoreprezentowane. 24 Wśród osób mających 15 lat i więcej. 37

38 Wykres 15. Ludność województwa śląskiego według poziomu wykształcenia w 2009 roku (%, ludność 15+). % ,86 29,40 10,57 21,78 3,03 17,39 0 Gimnazjalne, podstawowe i niepełne podstawowe Zasadnicze zawodowe Średnie ogólne Średnie zawodowe Policealne Wyższe Źródło: USK, Struktura wieku emigrujących Wśród wyjeżdżających z Polski na emigrację po 2004 roku dominowały osoby relatywnie młode. Podobnie sytuacja wyglądała w województwie śląskim. Wśród osób, które wyjechały w okresie 1 stycznia kwietnia 2011, zdecydowaną większość stanowiły osoby między 15 a 34 rokiem życia (61,5%). Średnia wieku emigrantów z województwa śląskiego wyniosła niespełna 35 lat (34,8). Osoby w wieku poprodukcyjnym 25 stanowiły zaś znikomą liczbę emigrujących (1,2% - Wykres 16). 25 Dla uproszczenia opisu statystycznego przyjęto ujednoliconą definicję wieku poprodukcyjnego dla obu płci, a więc osoby mające 65 i więcej lat. 38

39 Wykres 16. Struktura wiekowa emigrujących z województwa śląskiego (w %, próba CATI) ,96 40 % ,20 18,95 10,56 1, Źródło: opracowanie własne. Podobnie przedstawiała się sytuacja emigrujących na poziomie subregionalnym. W tym przypadku także zdecydowaną większość wyjeżdżających za granicę stanowili młodzi mieszkańcy województwa, w wieku lata. Stanowili oni od 53% (subregion zachodni) do 63,7% (subregion południowy) ogółu emigrujących (Wykres 17). Wykres 17. Odsetek osób w wieku wśród emigrujących (wg. subregionów) ,52 55,33 63,69 53, % środkowy północny południowy zachodni Źródło: opracowanie własne. W odniesieniu do struktury wiekowej całej populacji województwa śląskiego przedstawionej na wykresie 18, widać wyraźnie, że struktura emigrantów znacząco się od niej różni. Wśród wyjeżdżających zdecydowanie nadreprezentowana jest grupa osób relatywnie młodych (15-34 lata), 39

40 zaś niedoreprezentowana grupa osób w późnym wieku produkcyjnym (45-64 lata) i poprodukcyjnym. W tym jednak przypadku potwierdza się prawidłowość zaobserwowana w wielu innych krajach wysyłających to właśnie ludzie młodzi są najbardziej mobilną kategorią wiekową, również w skali międzynarodowej. Wykres 18. Struktura wiekowa ludności w województwie śląskim (%, 2010). % ,78 16,56 13,01 13,44 14, Źródło: GUS, Skala powrotów z emigracji do województwa śląskiego po 2004 roku Zgodnie z przedstawioną wcześniej ewolucją szacunkowej liczby emigrantów z Polski (dane GUS), należałoby oczekiwać rosnącej skali reemigracji po 2007 roku w skali całego kraju, a także województwa śląskiego. W oparciu o dane zebrane podczas badań CATI, można podjąć próbę oszacowania napływu migrantów powrotnych do regionu między 1 stycznia 2004 a 31 kwietnia Szacunkowy napływ (brutto) reemigrantów w analizowanym okresie wyniósł łącznie osób. Liczba reemigrantów w województwie śląskim stale rosła, przy czym faktycznie zgodnie z oczekiwaniami zdynamizowanie tego procesu nastąpiło po rozpoczęciu kryzysu gospodarczego w Europie Zachodniej. O ile w 2007 roku do województwa śląskiego powróciło około 4,8 tys. osób, o tyle w 2008 już 9,4 tys. Tym samym w ciągu zaledwie roku liczba nowych reemigrantów uległa podwojeniu. Apogeum fali migracji powrotnych nastąpił w roku 2009, kiedy do województwa napłynęło 12 tys. reemigrantów. Nieznaczne zmniejszenie dynamiki napływu reemigracyjnego w roku 2010 należy tłumaczyć względną poprawą sytuacji gospodarczej w większości krajów emigracji (Wykres 19). Jednak nowa fala kryzysu gospodarczego w całej gospodarce światowej, a w strefie Euro w szczególności, pozwala sądzić, iż reemigracja ulegnie ponownej intensyfikacji, począwszy od 2011 roku. 40

41 Wykres 19. Liczba reemigrantów napływających do województwa śląskiego , , , , , , , Źródło: opracowanie własne. Jednak oprócz analizy samego natężenia strumienia reemigracyjnego, równie istotne jest przedstawienie jego składu, ze szczególnym uwzględnieniem dwóch kategorii migrantów powrotnych: ludzi młodych i osób posiadających wyższe wykształcenie. Jak bowiem wspomniano wcześniej, wśród wyjeżdżających za granicę dominowała właśnie ta grupa pracowników. Interesująca jest więc próba odpowiedzi na pytanie: na ile województwo śląskie było w stanie skutecznie przyciągnąć tych wartościowych pracowników, kluczowych dla rozwoju ekonomicznego regionu? Poziom wykształcenia reemigrantów Wśród reemigrantów, którzy przyjechali do województwa śląskiego między 1 stycznia 2004 a 31 kwietnia 2011 występuje również podobnie jak w przypadku emigrantów zdecydowana nadreprezentacja osób posiadających wyższe wykształcenie. Stanowili oni aż 38,8% migrantów powrotnych (wykres 20), podczas gdy wśród emigrujących było to 37,7% (patrz rozdział 3.1.1). Relatywnie więcej gdy porównać odsetek reemigrantów ze strukturą wyjeżdżających powróciło także migrantów z najniższymi poziomami wykształcenia podstawowym (2,65% - wśród emigrantów stanowili oni 2%) i zasadniczym zawodowym (18,4% - w stosunku do 17,3% emigrantów). 41

42 Wykres 20. Wykształcenie reemigrantów w województwie śląskim ,83 35 % ,37 13,83 26, ,65 0 Podstawowe, gimnazjalne lub niższe Średnie ogólne Wyższe Zasadnicze zawodowe Średnie zawodowe Źródło: opracowanie własne. Można więc stwierdzić, że województwo śląskie jest na tyle atrakcyjne dla emigrantów z najwyższym poziomem wykształcenia, że decydują się do niego powrócić po pobycie zagranicznym. Skłonność do powrotów znacząco się jednak różni, gdy popatrzymy na napływ reemigrantów do poszczególnych subregionów. Choć zdecydowana większość bo aż 93,5% - reemigrantów powraca do regionu, z którego wyjechała, to wśród emigrantów z wyższym wykształceniem występują dość istotne różnice. Zdecydowanie najchętniej porównując strukturę wyjeżdżających ze strukturą reemigrantów powracają migranci do najzamożniejszego subregionu środkowego (wykres 21). Stanowią oni 38,8% wszystkich reemigrantów, co jest odsetkiem nieznacznie wyższym niż w przypadku wyjeżdżających z tego obszaru (38,3%). W przypadku pozostałych subregionów odsetek powracających z pobytu zagranicznego osób z wyższym wykształceniem jest niższy, niż w przypadku odsetka wyjeżdżających. Największe różnice występują w przypadku najsłabiej rozwiniętego obszaru północnego, gdzie reemigranci z wyższym wykształceniem stanowią co prawda aż 41,4% powracających, ale należy pamiętać że grupa ta stanowiła 44% emigrujących. Podobna jest sytuacja w subregionie południowym osoby z wyższym wykształceniem stanowią 36,1% reemigrantów, w stosunku do 38,1% emigrujących. W subregionie zachodnim, gdzie emigranci z wyższym wykształceniem nie byli tak licznie reprezentowani (20,4%), nie występuje znacząca dysproporcja w stosunku do powracających tu osoby z wyższym wykształceniem stanowią również 20,4% reemigrantów. 42

43 Wykres 21. Odsetek reemigrantów z wyższym wykształceniem według subregionu. % ,83 41,38 36,11 20,22 środkowy północny południowy zachodni Źródło: opracowanie własne. Wykres 22. Odsetek pozostających na emigracji osób z wyższym wykształceniem wg. subregionu pochodzenia (stan na 31 kwietnia 2011) ,97 45,65 39,58 % , środkowy północny południowy zachodni Źródło: opracowanie własne. Odsetek tych emigrantów z wyższym wykształceniem z województwa śląskiego, którzy nadal pozostawali za granicą z dniem 31 kwietnia 2011, jest relatywnie najwyższy w przypadku osób, które wyjechały z subregionu północnego. W tym przypadku osoby te stanowiły niemal połowę (45,6%) wszystkich wychodźców. Widać więc wyraźnie, że ten stosunkowo słabo rozwinięty obszar doświadcza najintensywniejszego zagranicznego odpływu pracowników o najwyższym poziomie wykształcenia i ma największe problemy z zachęceniem ich do powrotu (wykres 22). 43

44 Struktura wieku powracających Wykres 23. Struktura wieku reemigrantów w województwie śląskim (stan na 31 kwietnia 2011) ,65 40 % ,51 11,36 13,83 2, Źródło: opracowanie własne. Statystyczny migrant powrotny w przypadku województwa śląskiego był nieznacznie starszy (35,2 lat), niż w przypadku emigranta (34,8). Jednak także w tym przypadku wśród reemigrantów zdecydowanie dominowali ludzie stosunkowo młodzi. Osoby w przedziale lata stanowiły 64% powracających, a więc nawet więcej, niż wśród emigrantów (61,5%). Różnice w strukturze wieku reemigrantów i emigrantów dotyczyły przede wszystkim osób w przedziale lata. W tym przypadku widać było zdecydowanie przewagę emigrantów (18,2%) nad reemigrantami, wśród których ta kategoria wiekowa stanowiła zaledwie 13,8%. W przypadku ludności w późnym wieku produkcyjnym różnice nie są zbyt istotne (emigranci 18,9%, reemigranci 19,5%). Natomiast wśród reemigrantów jest stosunkowo więcej osób w wieku poprodukcyjnym (2,7%) niż wśród emigrantów (1,2% - wykres 23). Związane jest to prawdopodobnie z tendencją do powracania z emigracji na emeryturę do Polski, gdzie oczekiwany poziom konsumpcji, dzięki emeryturze wypracowanej za granicą i przy niższym poziomie cen jest wyższy. 44

45 Wykres 24. Odsetek reemigrantów w wieku lata wg. subregionów (stan na 31 kwietnia 2011) ,23 62,50 % ,45 53,93 48 środkowy północny południowy zachodni Źródło: opracowanie własne. Podobnie jak w przypadku poziomu wykształcenia, również i w przypadku struktury wieku wśród reemigrantów występują pewne różnice, gdy analizujemy subregiony, do których migranci powracają. Zdecydowanie najchętniej młodzi emigranci (15-34 lata) powracają do najlepiej rozwiniętego obszaru środkowego (63% reemigrantów w subregionie, przy 61,5% emigrujących z tej samej kategorii wiekowej). Najmniej atrakcyjny dla tej grupy jest natomiast najsłabiej rozwinięty subregion północny, gdzie zaledwie 53,4% reemigrantów jest w wieku lata (wykres 24), podczas gdy wśród wyjeżdżających stanowili oni 55,3%. 4.3 Prognoza skali reemigracji na lata W tym miejscu warto się zastanowić, na ile tendencje zarysowane w poprzednich rozdziałach w zakresie migracji powrotnych do województwa śląskiego będą kontynuowane w przyszłości. W tym celu w osobnym opracowaniu przedstawiono wyniki prognozy reemigracji do analizowanego regionu na lata (Brzozowski, 2011). Z uwagi na charakter niniejszego raportu, ograniczę się jedynie do zwięzłego przedstawienia samych wyników tej prognozy w wariancie optymistycznym i pesymistycznym. Szczegółowe informacje dotyczące metodologii prognozowania, postaci modelu prognostycznego i przyjętych założeń znajdzie czytelnik w ww. opracowaniu. Konieczne jest jednak podkreślenie, że prognoza dotyczyła reemigracji brutto, a więc bez rozpatrywania równoczesnego odpływu emigracji zagranicznych. Powrót z emigracji nie jest bowiem zjawiskiem definitywnym (ostatecznym): pewna część migrujących to w istocie migranci cyrkulacyjni (rozdział 3.4), kursujący regularnie między krajem docelowym a województwem śląskim. Ponadto znaczny odsetek reemigrantów zadeklarował gotowość powtórnej emigracji w przyszłości (rozdział 3.5). 45

46 W przypadku wariantu optymistycznego, należy oczekiwać, że w latach reemigracja w województwie śląskim ulegnie intensyfikacji: z około 14,5 tys. osób w roku 2011 do 23,4 tys. osób w 2015 roku. Łączny napływ reemigrantów brutto w wariancie optymistycznym wyniesie osób (wykres 25). Wykres 25. Prognozowany napływ brutto reemigrantów wg. roku powrotu (wariant optymistyczny) Źródło: opracowanie własne. W przypadku wariantu pesymistycznego, należy się spodziewać wzrostu skali napływu reemigrantów do województwa śląskiego w roku 2012, a następnie ustabilizowania liczby powracających na poziomie ok. 11,5 tysięcy rocznie. Łączny napływ brutto w latach wyniesie wówczas osób (wykres 26). 46

47 Wykres 26. Prognozowany napływ brutto reemigrantów wg. roku powrotu (wariant pesymistyczny) Źródło: opracowanie własne Rozpatrując wyniki prognozy w rozbiciu na subregiony reemigracji, uzyskujemy następujące rezultaty. W wariancie optymistycznym, należy w latach oczekiwać stosunkowo największego napływu brutto reemigrantów do subregionu środkowego (około 51 tys. osób). Do regionu północnego w tym samym okresie przyjedzie ca. 10 tys., do południowego 12. tys. a do zachodniego 22,5 tys. reemigrantów. Warto także zwrócić uwagę na znaczną liczbę emigrantów ze Śląska, którzy po powrocie do kraju zdecydują się na osiedlenie w innym województwie: takich osób w całym okresie prognozy w ujęciu optymistycznym będzie około 6 tys. (tabela 1). Tabela 1. Prognozowany napływ brutto do województwa śląskiego wg. roku i subregionu (wariant optymistyczny) Środkowy Północny Południowy Zachodni poza województwem Źródło: opracowanie własne. W przypadku wariantu pesymistycznego, napływ brutto do poszczególnych subregionów w latach powinien być znacznie mniejszy: do subregionu środkowego z emigracji powróci ca. 30,5 tys. osób, północnego 6 tys., południowego 7,5 tys., a zachodniego 9,1 tys. Pewna grupa 47

48 reemigrantów z województwa śląskiego, licząca ok 4 tys. osób, powróci w tym samym okresie do kraju, osiedlając się w innych województwach. Tabela 2. Prognozowany napływ brutto do województwa śląskiego wg. roku i subregionu (wariant pesymistyczny) Środkowy Północny Południowy Zachodni poza województwem Migranci cyrkulacyjni Źródło: opracowanie własne. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż znacząca część emigrujących z województwa śląskiego to w istocie migranci cyrkulacyjni 26, a więc udający się na stosunkowo krótkie, ale za to powtarzalne wyjazdy zagraniczne (Kaczmarczyk, 2002). Wśród reemigrantów 8,5% osób wyjechało pomiędzy 1 stycznia 2004 a 31 kwietnia 2011 trzy razy na okres dłuższy niż trzy miesiące za granicę, a 10,6% migrantów miało cztery i więcej wyjazdów. W tej ostatniej grupie aż 90,7% respondentów zadeklarowało, że ich trzy ostatnie wyjazdy zagraniczne trwały krócej niż dwanaście miesięcy. Tym samym nieuchronność kolejnych wyjazdów i powrotów stała się dla nich rzeczą naturalną, a sama migracja cyrkulacyjna świadomą strategią zarobkowania. Wśród emigrantów 5,4% wyjechało trzykrotnie za granicę, a 9,9% - miało cztery i więcej takich wyjazdów. Jednak w przypadku emigrantów mających co najmniej cztery wyjazdy zagraniczne, widać pewne zmiany w długości ostatniego pobytu. O ile jeszcze dwa wcześniejsze (zakończone) pobyty za granicą trwały stosunkowo krótko 82,3% respondentów deklarowało, że mniej niż 12 miesięcy, o tyle obecny, ciągle kontynuowany pobyt na emigracji zdecydowanie się wydłuża. W przypadku aż 30,1% respondentów mających 4 i więcej doświadczeń wychodźczych, ostatni, ciągle kontynuowany pobyt na emigracji trwa już 12 miesięcy i dłużej. Jest więc możliwe, że dla części migrantów cyrkulacyjnych ta forma migracji staje się wstępem do nowej strategii: przejścia do emigracji na pobyt stały (lub długookresowej). Należy jednak to stwierdzenie potraktować wyłącznie w kategoriach hipotezy badawczej, która mogłaby być jedynie zweryfikowana w toku dalszych badań. Niezależnie od tego, na ile migranci cyrkulacyjni mogą przekształcić się w emigrantów długookresowych, sam fakt ich występowania w przypadku województwa śląskiego nie budzi żadnych wątpliwości. Tym samym, choć w ankiecie CATI respondenci ci są określani jako reemigranci (migranci powrotni) lub jako emigranci, ich powrót bądź kolejny akt migracji nie jest w istocie 26 Stosuję tutaj termin migracja cyrkulacyjna w ujęciu proponowanym przez Pawła Kaczmarczyka, czyli jako krótkookresowa forma mobilności o powtarzalnym bądź cyklicznym charakterze (Kaczmarczyk, 2002: 8). 48

49 niczym nowym, ale elementem trwałej strategii zarobkowania. Jak wykazały badania CATI, migranci cyrkulacyjni stanowią w województwie śląskim od dziesięciu do kilkunastu procent wszystkich migrantów zagranicznych. Należy o tym pamiętać w kontekście prognozowanej liczby powracających, z których część na pewno wyjedzie po raz kolejny za granicę. 4.5 Potencjał emigracyjny wśród reemigrantów Wykres 27. Deklarowane plany wyjazdu zagranicznego na okres min. 3 miesięcy w ciągu najbliższego roku (reemigranci w województwie śląskim stan na 31 kwietnia 2011) Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Nie wiem Źródło: opracowanie własne. Warto mieć na uwadze, że osoby które już raz zdecydowały się na emigrację, znacznie łatwiej mogą podjąć decyzję o ponownym wyjeździe w przyszłości. Dlatego nawet jeśli nie mamy do czynienia z aktualnym migrantem cyrkulacyjnym, każdy reemigrant jest w pewnym sensie potencjalnym emigrantem. Zrozumienie postaw tej grupy wobec emigracji, a także poznanie ich ewentualnych planów migracyjnych, może pozwolić na ocenienie na ile ich powrót do województwa ma charakter zaledwie tymczasowy. W badaniach CATI pytano reemigrantów o ewentualne plany migracyjne (wyjazd zarobkowy na okres min. 3 miesięcy) w ciągu najbliższego roku. Zdecydowana większość respondentów, bo aż 55,3% nie ma sprecyzowanych planów migracyjnych (odpowiedź: nie wiem ). Jednak 13,8% reemigrantów jest zdecydowana na kolejny akt emigracyjny, zaś 10,2% tej grupy raczej planuje taki wyjazd. Niechętnych (odpowiedź raczej nie ) do wyjazdu zagranicznego jest 7,4% respondentów, zaś 13,3% jest temu wyjazdowi zdecydowanie niechętna (wykres 27). Tym samym potencjał migracyjny wynosi blisko ¼ badanej grupy. Choć wyników tych nie sposób obecnie zweryfikować empirycznie, a w literaturze przedmiotu na ogół występują głosy krytyczne wobec badań dotyczących potencjału i wykorzystania 49

50 ich do prognozowania przyszłych migracji zagranicznych (Kupiszewski, 2004), warto jednak przyjrzeć się grupie, która zadeklarowała gotowość wyjazdu. Wykres 28. Poziom wykształcenia wśród reemigrantów planujących powtórny wyjazd zagraniczny % ,15 20,47 16,54 30,71 29,13 Podstawowe, gimnazjalne lub niższe Średnie ogólne Wyższe Zasadnicze zawodowe Średnie zawodowe Źródło: opracowanie własne. Analizując wykształcenie reemigrantów deklarujących chęć powtórnego wyjazdu na emigrację (wykres 28), widać wyraźne różnice w stosunku do całej zbiorowości reemigrantów. Wśród potencjalnych emigrantów nadal wysoki jest odsetek osób z wyższym wykształceniem (29,1%), ale jest on niższy niż wśród wszystkich migrantów powrotnych w województwie śląskim (38,8%). Można więc odnieść wrażenie, że reemigranci z wyższym wykształceniem są bardziej skłonni, niż pozostali migranci powrotni do pozostania w województwie śląskim. Wśród potencjalnych emigrantów nadreprezentowane (w stosunku do całej grupy reemigrantów) są za to osoby z wykształceniem podstawowym, gimnazjalnym lub niższym (3,2%), zasadniczym zawodowym (20,5%), średnim ogólnym (16,5%) oraz średnim zawodowym (30,7%). W przypadku struktury wieku potencjalnych migrantów nie ma wielkich niespodzianek. Dominują oczywiście ludzie młodzi, w przedziale lata (59%, wykres 29). Niemniej drugą, dość istotną grupą deklarującą chęć wyjazdu są osoby w późnym wieku produkcyjnym (45-64 lata 27,6%). W stosunku do struktury wieku całej zbiorowości reemigrantów ludzie młodzi są stosunkowo niedoreprezentowani, zaś osoby w późnym wieku produkcyjnym nadreprezentowane. Można więc oczekiwać, że osoby stosunkowo młode i dobrze wykształcone raczej będą skłonne do pozostania na Śląsku po powrocie z wyjazdu zagranicznego. Natomiast osoby starsze i słabiej wykształcone, prawdopodobnie mające problemy ze znalezieniem satysfakcjonującego zatrudnienia na śląskim rynku pracy, będą bardziej skłonne do podjęcia kolejnego wyjazdu na emigrację. 50

51 Wykres 29. Struktura wieku reemigrantów planujących ponowny wyjazd zagraniczny 3,15 27,56 10,24 59, Źródło: opracowanie własne. 4.7 Podsumowanie: wpływ emigracji i reemigracji na sytuację demograficzną regionu Przedstawione w rozdziale pierwszym prognozy demograficzne wskazują na negatywne tendencje w zakresie przemian struktury ludnościowej województwa. Oczekiwany jest gwałtowny wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym przy równoczesnym obniżeniu odsetka ludzi młodych, spadek liczby urodzeń i redukcja ogólnej liczby ludności. Zmiany te są niepokojące, szczególnie gdy rozpatrzymy strategię Śląsk 2020 i jeden z priorytetów rozwoju województwa, jakim ma być budowanie gospodarki opartej na wiedzy. Są również wyzwaniem dla systemu usług publicznych, w szczególności usług opiekuńczych. Rosnąca liczba seniorów, a więc również osób niesamodzielnych, często żyjących samotnie we własnym gospodarstwie domowym będzie wymagała reorganizacji tego systemu i znacznego wzrostu nakładów, szczególnie w sytuacji gdy międzypokoleniowe więzy rodzinne i poczucie solidarności ze starszym krewnym ulegają osłabieniu. Jak w świetle tych zarysowanych tendencji i wyzwań dla rozwoju regionu postrzegać zjawisko emigracji i reemigracji? W przypadku wychodźstwa zainicjowanego w 2004 roku, a kontynuowanego do 31 kwietnia 2011 włącznie, w województwie śląskim zaobserwowano niezbyt intensywny odpływ brutto: łącznie oszacowano go na 3,4% całkowitej populacji regionu. Tym samym odpowiadał zasadniczo średniej skali emigracji dla całego kraju wedle najczęściej podawanych szacunków z Polski po 2004 roku wyjechało właśnie około 3% ludności. Warto porównać te wyniki z badaniami nad emigracją i reemigracją na Dolnym Śląsku i w Małopolsce, które były przeprowadzone według 51

52 podobnej metodologii 27. W przypadku wymienionych regionów, skala emigracji była o wiele większa: w latach aż 12% gospodarstw domowych na Dolnym Śląsku doświadczyło wyjazdu przynajmniej jednego swojego członka za granicę, zaś w przypadku Małopolski ten wskaźnik (dla lat ) wyniósł odpowiednio 10,5% (Bieńkowska i inni, 2010a, 2010b). Odpływ z województwa śląskiego, choć niewielki w sensie absolutnym, był dość istotny pod względem jakościowym. Zdecydowana większość emigrantów 37,7% - stanowiły osoby z wyższym wykształceniem, co na tle odsetka dla tej kategorii wykształcenia w województwie (17,4% populacji w 2009) było wielkością znaczącą. Wśród osób, które wyjechały w okresie 1 stycznia kwietnia 2011, zdecydowaną większość stanowiły osoby między 15 a 34 rokiem życia (61,5%). Tym samym w omawianym okresie z województwa wyemigrowała stosunkowo niezbyt liczna, ale za to bardzo ważna dla dalszego jej rozwoju grupa osób młodych i relatywnie dobrze wykształconych. Była to więc właśnie ta kategoria ludności, z którą władze województwa wiązały swoje nadzieje, w związku z planowaną budowy gospodarki opartej na wiedzy w regionie. Z drugiej jednak strony, gdy porównamy te wyniki ze składem strumienia emigracyjnego z Dolnego Śląska i Małopolski, okazuje się, że w tych regionach skala problemu jest podobna. Na Dolnym Śląsku, 27,4% wyjeżdżających posiadało dyplom szkoły wyższej, zaś 59,6% stanowiły osoby relatywnie młode (poniżej 40 lat). W przypadku Małopolski, 31,1% emigrujących miało wyższe wykształcenie, a 70,5% stanowiły osoby poniżej 40 roku życia (Ibidem). Biorąc pod uwagę, że w tych regionach emigracja miała bardziej masowy charakter 28, zaś na Śląsku bardziej elitarny, różnice w tych wartościach nie są zbyt duże. Tak więc w każdym z województw nadreprezentowani byli ludzie relatywnie młodzi i dobrze wykształceni. Jednak pewne uspokojenie nakreślonych wyżej obaw może przynieść analiza skali i struktury powracających na Śląsk migrantów. Szacunkowy napływ (brutto) reemigrantów w analizowanym okresie wyniósł łącznie osób, przy czym zdecydowaną większość stanowiły osoby z wyższym wykształceniem (38,8%) i młode (do 34 roku życia 68% powracających). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że na Dolnym Śląsku osoby z wyższym wykształceniem stanowiły zaledwie 19,7% powracających, zaś w Małopolsce -24,2% (Ibidem). Tak więc strumień reemigracyjny do obu tych województw był uboższy, jeśli porównać go ze strumieniem emigracyjnym, natomiast na Śląsku wystąpiła sytuacja odwrotna: to wśród powracających odsetek osób z wyższym wykształceniem był wyższy, niż wśród wcześniej emigrujących. Świadczyć to może o większej skuteczności województwa śląskiego w przyciąganiu wykwalifikowanych reemigrantów. Co więcej, w oparciu o wyniki dokonanej prognozy reemigracji można oczekiwać, że fala powrotów na Śląsk przynajmniej nie ulegnie osłabieniu. W latach łączny napływ reemigrantów brutto w wariancie optymistycznym wyniesie osób, zaś w wariancie pesymistycznym osób. Można oczekiwać, że większość reemigrantów wiąże swoje plany życiowe i zawodowe z 27 A więc badania ankietowe techniką CATI. Konieczne jest jednak zaznaczenie, że w przypadku Dolnego Śląska badania objęły okres , zaś w Małopolsce lata , więc mimo podobnego narzędzia pełna porównywalność tych wielkości nie jest możliwa z sytuacją na Śląsku, gdzie badania objęły okres (do 31 kwietnia 2011 włącznie). 28 Przez co struktura wyjeżdżających była w wyższym stopniu zbliżona do struktury populacji regionu zarówno pod względem wykształcenia, jak i wieku. 52

53 województwem śląskim: zaledwie około 10% wszystkich migrantów stanowią osoby stale kursujące między krajem docelowym a miejscem swojego pochodzenia (migranci cyrkulacyjni). Analiza dalszych planów migracyjnych wskazuje na fakt, iż zaledwie około ¼ migrantów powrotnych deklaruje chęć dalszych wyjazdów zagranicznych w ciągu następnych 12 miesięcy. Istotne jest również to, że wśród tych potencjalnych emigrantów odsetek osób z wyższym wykształceniem (29,1%) jest już znacznie niższy, niż wśród osób które dotychczas decydowały się na wyjazdy zagraniczne z województwa śląskiego. Rośnie za to udział osób z relatywnie niskim poziomem wykształcenia, a także osób w późnym wieku produkcyjnym (45-64 lata 27,6%). Ewentualny odpływ tej grupy nie byłby już tak niekorzystny dla rozwoju regionu, szczególnie w sytuacji gdy znacząca ich część ma problemy z odnalezieniem się na śląskim rynku pracy. Patrząc więc samą skalę i strukturę reemigrantów w województwie śląskim, można wysunąć ostrożne, ale dość optymistyczne wnioski. Co prawda analizowany region po 2004 roku stracił na skutek emigracji znaczącą grupę osób młodych i dobrze wykształconych, ale nie była to strata definitywna. Te kluczowe dla województwa śląskiego zasoby kapitału ludzkiego udało się w znacznym stopniu odzyskać, a migranci powrotni przynajmniej w najbliższej przyszłości w swojej zdecydowanej większości nie zamierzają wyjeżdżać powtórnie za granicę. Warto jednak wspomnieć o pewnym odstępstwie od tej reguły. W przypadku migracji powrotnych na tle całego województwa zdecydowanie negatywnie wyróżnia się subregion północny, który nie tylko doświadczył relatywnie najintensywniejszego odpływu osób młodych i z wyższym wykształceniem, a także nie był w stanie skutecznie zachęcić ich do powrotu. Nie jest to konstatacja zaskakująca, biorąc pod uwagę fakt, że obszar północy jest relatywnie najsłabiej rozwiniętym subregionem, z niskim poziomem płac i wysokim odsetkiem bezrobotnych. Jednak zarysowane powyżej tendencje emigracyjne i reemigracyjne niestety dodatkowo osłabiają potencjał rozwojowy subregionu i utrwalają jego pozycję peryferyjną. W niniejszym podrozdziale przedstawiono dość optymistyczne wnioski, wynikające z analizy samego strumienia reemigracyjnego kierującego się do województwa śląskiego. Jednak realna ocena wpływu reemigrantów na gospodarkę regionu wymaga głębszej refleksji. W następnym rozdziale zaprezentowana zostanie szczegółowa analiza empiryczna wpływu reemigracji na rozwój społecznogospodarczy regionu. 53

54 5. Aktywność ekonomiczna śląskich reemigrantów W niniejszym rozdziale przedstawię, jak reemigranci funkcjonują na regionalnym rynku pracy, wykorzystują swój kapitał ludzki i społeczny, czy też jak wykorzystują zgromadzone za granicą oszczędności. Pierwszym analizowanym elementem będzie aktywność zawodowa reemigrantów, uwzględniająca ich doświadczenia zawodowe przed wyjazdem, na emigracji i po powrocie Doświadczenie zawodowe Wykres 30. Aktywność zawodowa wiekowa emigrujących z województwa śląskiego przed wyjazdem (%) 19,95 1,66 2,00 36,41 praca w pełnym wymiarze godzin praca w niepełnym wymiarze godzin praca dorywcza własna działalność gospodarcza 13,05 rolnicy 16,29 3,74 uczniowie/studenci 0,42 2,74 3,49 absolwenci szkoły lub uczelni bezrobotni rencista/emeryt Źródło: opracowanie własne. W przypadku osób, które zdecydowały się na emigrację między 1 stycznia 2004 a 31 kwietnia 2011, największą grupę stanowiły osoby pracujące w pełnym wymiarze godzin (36,4% - wykres 30). Drugą dość liczną kategorią były osoby, które kontynuowały edukację (uczniowie lub studenci 16,3%) lub, dopiero co ją zakończyły (absolwenci szkoły lub uczelni, którzy wyjechali zaraz po zakończeniu nauki 13,1%). Warto zwrócić uwagę, że osoby te nie miały przed wyjazdem żadnego doświadczenia zawodowego, tak więc pierwszą pracę podjęły dopiero za granicą Polski. Wśród wyjeżdżających, stosunkowo licznie reprezentowane były także osoby bezrobotne (19,9%). Trzeba tutaj zaznaczyć, że w przypadku bezrobotnych wyjazd zagraniczny w zdecydowanej większości (95% respondentów) podyktowany był przede wszystkim chęcią zdobycia pracy, w szczególności 54

55 pracy legalnej (87,5% wyjeżdżających bezrobotnych). Uznać to należy za pozytywny sygnał, wskazujący na realną chęć podjęcia zatrudnienia, a także na dużą elastyczność tej grupy, która nie mogąc odnaleźć się na regionalnym rynku pracy, szuka swojej szansy na emigracji. Należy także zwrócić uwagę na stosunkowo niewielki odsetek osób prowadzących własną działalność gospodarczą (3,7%). Porównując aktywność zawodową reemigrantów (wykres 31) z emigrantami (wykres 30), widać zasadniczą różnicę. Wśród powracających do województwa śląskiego zdecydowanie większy odsetek, aniżeli w przypadku wyjeżdżających (36,4%), stanowią osoby pracujące w pełnym wymiarze godzin (49,2%). Fakt, iż niemal połowa powracających z emigracji pracuje na pełny etat, jest niewątpliwie pozytywnym sygnałem, szczególnie w okresie spowolnienia w polskiej gospodarce, a także w kontekście narastających tendencji do uelastyczniania czasu pracy. Za ten relatywny przyrost pracujących w pełnym wymiarze godzin (w porównaniu do sytuacji przed wyjazdem) odpowiadają dwie kategorie reemigrantów. Pierwsza grupa to osoby, które przed wyjazdem studiowały na uczelni lub kontynuowały kształcenie w innej placówce edukacyjnej (studenci lub uczniowie), przez co nie miały żadnego doświadczenia zawodowego. W przypadku tych reemigrantów, aż 46% pracuje obecnie na pełny etat. Dalsze 27% podjęło dalsze kształcenie, 8,8% po powrocie rozpoczęło własną działalność gospodarczą, zaś zaledwie 7,1% pozostaje bezrobotne. Druga grupa to absolwenci uczelni i szkół: w tym przypadku po powrocie z emigracji na pełny etat pracuje 50% tej grupy, 10,7% rozpoczęło własną działalność gospodarczą, 12,5% podjęło dalsze studia, natomiast 17,8% pozostaje bezrobotna. 55

56 Wykres. 31 Aktywność zawodowa reemigrantów w województwie śląskim po powrocie (%, próba CATI) praca w pełnym wymiarze godzin 5,87 3,41 praca w niepełnym wymiarze godzin praca dorywcza 0,57 7,58 17,05 49,24 własna działalność gospodarcza rolnicy 8,71 4,17 uczniowie/studenci 0,19 absolwenci szkoły lub uczelni 2,84 bezrobotni rencista/emeryt bierni zawodowo Źródło: opracowanie własne. Na podstawie tych danych można więc przypuszczać, że w przypadku osób, które emigrowały z województwa śląskiego bez doświadczenia zawodowego, pobyt na emigracji przyczynił się do zwiększenia aktywności zawodowej, a powrót wiązał się z relatywną łatwością w reintegracji na regionalnym rynku pracy. Niemniej martwić natomiast musi dość wysoki odsetek absolwentów, którzy po powrocie do regionu nie potrafią znaleźć zatrudnienia. W tym przypadku może być to sygnał o złym dopasowaniu kwalifikacji do potrzeb śląskiego rynku pracy. Drugą istotną grupą reemigrantów są właśnie osoby, które obecnie pozostają bezrobotne (17%). Co prawda odsetek powracających migrantów, którzy nie mogą znaleźć zatrudnienia jest mimo wszystko niższy, niż odsetek emigrantów, którzy przed wyjazdem byli bezrobotni (19,9%), jednak grupa ta z uwagi na swoją liczebność zasługuje na uwagę. Bezrobotnym reemigrantom poświęcono osobny podrozdział w dalszej części opracowania, w którym analizowano strukturę wiekową i edukacyjną tej grupy, a także próbowano oszacować koszty społeczne bezrobocia powracających. Dość liczną grupą powracających są też osoby, które zdecydowały się na założenie własnej działalności gospodarczej (8,7%). W porównaniu ze strukturą wyjeżdżających (3,7% - por. wykres 30), przedsiębiorczych reemigrantów jest relatywnie więcej, co skłania do postawienia tezy, że 56

57 doświadczenia emigracyjne mogły być pomocne w założeniu własnej firmy. Nie dziwi natomiast większy odsetek rencistów i emerytów wśród reemigrantów (5,9%), niż w przypadku wyjeżdżających. Grupa ta prawdopodobnie składa się odwołując się do typologii Cerasego - z osób powracających z powodów emerytalnych, chcących spędzić jesień swojego życia w domu rodzinnym, wśród bliskich i przyjaciół. W kolejnych punktach przeprowadzę szczegółową analizę wymienionych wyżej grup reemigrantów Reemigranci z wyższym wykształceniem Wśród migrantów powrotnych grupą szczególnie interesującą są osoby z wyższym wykształceniem. Region śląski, z uwagi na tradycje przemysłowe, nadal jest zamieszkany przez znaczący odsetek ludności o najniższym (gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym) poziomie wykształcenia, zaś osoby z wykształceniem wyższym stanowią mniej niż 20% ludności w wieku produkcyjnym (por. wykres 13, dane na 2009 rok). Ponieważ w priorytetach rozwojowych województwa, opisanych w strategii Śląsk 2020, zwraca się uwagę innowacyjność i kreatywność regionalnej gospodarki oraz na jej zdolność do skutecznej absorpcji nowych technologii, a także na kreowanie kultury i nauki na skalę ogólnoeuropejską, nie jest bez znaczenia jakie są losy reemigrantów, którzy przynajmniej potencjalnie dysponują stosunkowo wysokimi zasobami kapitału ludzkiego. Dlatego warto przeanalizować dlaczego ludzie relatywnie najlepiej wykształceni zdecydowali się na wyjazd zagraniczny, dlaczego zdecydowali się powrócić i co chyba najważniejsze jak po powrocie odnaleźli się na regionalnym rynku pracy. Zanim jednak zacznę analizę losów emigracyjnych osób z wyższym wykształceniem, konieczne jest odwołanie do dwóch przeciwstawnych podejść w ocenie skutków społeczno-gospodarczych ostatniej fali emigracyjnej, zdominowanej przez osoby młode i relatywnie dobrze wykształcone. Liczne badania nad losem imigrantów polskich w głównych krajach docelowych pokazują bowiem, że większość osób z wyższym wykształceniem pracuje na stanowiskach zdecydowanie poniżej swoich formalnych kwalifikacji (por. Brzozowski, 2009). Zachodzi tym samym zjawisko marnotrawstwa mózgów (brain waste), a gdy nabiera ono długotrwałego charakteru 29, kapitał ludzki zakumulowany przez emigranta w trakcie studiów podlega naturalnemu starzeniu się i deprecjacji (tzw. deskilling). Proces ten może, choć nie musi prowadzić to zasugerowanej przez Krystynę Iglicką pętli pułapki migracyjnej i podwójnej marginalizacji emigrantów: zarówno w kraju pochodzenia, jak i docelowym (Iglicka, 2009). Skutki społeczno-gospodarcze reemigracji dla regionu napływowego zależą bowiem w dużej mierze od tego, jakie doświadczenie zawodowe za granicą zdobyli emigranci z wyższym wykształceniem. Ale pamiętać trzeba również o kontekście społecznym, w jakim dokonują się te wyjazdy. Należy bowiem zwrócić uwagę na fakt, iż ze względu na boom edukacyjny, zainicjowany w Polsce w latach dziewięćdziesiątych XX w. i umasowienie studiów wyższych, jakość kształcenia na wielu kierunkach 29 A więc praca poniżej kwalifikacji nie jest jednorazowym, paromiesięcznym (często: wakacyjnym) incydentem, podczas którego np. student pracuje jako kelner w restauracji, by zarobić pieniądze potrzebne na kontynuację nauki, ale zamienia się w długotrwałe zajęcie, często paroletnie. 57

58 uległa gwałtownemu obniżeniu. W rezultacie sam fakt posiadania dyplomu wyższej uczelni nie jest już gwarancją zdobycia satysfakcjonującego zatrudnienia, szczególnie w przypadku najpopularniejszych studiów (np. zarządzania, pedagogiki, socjologii etc.). Tym samym nie dziwi samo występowanie zjawiska pracy poniżej kwalifikacji wśród młodych ludzi, którzy wyjechali z Polski po 2004 roku. Bolączką polskiego rynku pracy stała się swoista nadprodukcja osób z wyższym wykształceniem, dla których brakuje odpowiednich stanowisk w kraju. Romuald Jończy twierdzi, że w przypadku Polski problem ten jest bardzo dotkliwy. Cytując sposób myślenia przeciętnego absolwenta studiów wyższych, jego poglądy na życie są następujące: skończyłem studia i nie mogę robić tutaj tego, co chciałem. Jeśli więc muszę pracować jako sprzątacz, sprzedawca, pomocnik na budowie czy zbieracz ogórków, to wolę to robić za pięć razy tyle w Holandii, Niemczech, Anglii czy Irlandii. (...) Tam wypada robić to, czego nie wypada robić tutaj (Jończy, 2006b, s. 12). W takim ujęciu emigracja jest raczej strategią ucieczki od problemów napotkanych na lokalnym rynku pracy. Sam fakt wyjazdu nie jest więc zjawiskiem niepokojącym: ani z perspektywy całego kraju, ani z perspektywy województwa śląskiego. Dzięki wyjazdom, zgodnie z hipotezą rozgęszczającą (crowding-out), może dość do korzystnych dla gospodarki regionalnej i krajowej zmian alokacji ludności w polskiej gospodarce, poprzez przemieszczenie ludności z obszarów peryferyjnych, do obszarów o dynamicznym tempie wzrostu gospodarczego, potrzebujących dodatkowej siły roboczej (Kaczmarczyk, 2010). Hipoteza ta jednak zakłada, że ludzie wykształceni powrócą z emigracji, wyposażeni w dodatkowe kompetencje zawodowe i kulturowe. W tym przypadku wyjazd nawet związany z pracą poniżej formalnych kwalifikacji może okazać się szansą na nabycie nowych umiejętności i zdobycie nowego zawodu. Problemem jest jednak to, czy po powrocie migrant jest w stanie dostosować się do warunków panujących na krajowym i regionalnym rynku pracy. Wyniki najnowszych badań wśród polskich pracowników, przeprowadzonych przez zespół Instytutu Ekonomicznego NBP, wskazują na to, że osoby z doświadczeniem migracji zagranicznych mają wyższe oczekiwania płacowe, niż osoby bez takiego doświadczenia 30. Z drugiej jednak strony, szczególnie osoby powracające z długookresowej emigracji są skłonne do znacznie większej elastyczności w negocjowaniu wynagrodzenia z pracodawcą, akceptując relatywnie najwyższą redukcję stawki w stosunku do poprzedniego miejsca pracy (Tyrowicz, 2011). Z danych zaprezentowanych na początku tego rozdziału wynika, że absolwenci uczelni i szkół, którzy przed wyjazdem nie mieli żadnego doświadczenia zawodowego, po powrocie dość dobrze odnaleźli się na śląskim rynku pracy: w kwietniu 2011, 50% tej grupy pracowało na pełny etat. Z drugiej jednak strony 17,8% było bezrobotne. Wymagana jest jednak bardziej szczegółowa analiza całej zbiorowości osób z wyższym wykształceniem, mających doświadczenia migracyjne, obejmująca ich karierę zawodową w kraju i zagranicą. Sam fakt posiadania pracy nie rozstrzyga bowiem, jak skutecznie integrują się ekonomicznie reemigranci w województwie śląskim, podobnie jak i obecne 30 Osoby z długookresowym doświadczeniem emigracyjnym mają nawet o 22% wyższe oczekiwania płacowe od osób bez żadnego doświadczenia emigracyjnego (por. Tyrowicz, 2011). 58

59 pozostawanie na bezrobociu nie musi wcale świadczyć o braku umiejętności dostosowawczych powracających. Wykres 32. Struktura wieku reemigrantów z wyższym wykształceniem (%, próba CATI) 2,44% 7,80% 6,83% 9,27% 73,66% Źródło: opracowanie własne. Reemigranci z wyższym wykształceniem, którzy powrócili do województwa śląskiego do dnia 31 kwietnia 2011 są relatywnie (w stosunku do struktury populacji regionu) młodzi. Blisko ¾ tej grupy (73,7%) stanowią osoby w wieku 25-34, natomiast kolejne 9,3% to jeszcze młodsi migranci powrotni, w przedziale lata (wykres 32). Z kolei najstarsi reemigranci w wieku poprodukcyjnym (65+) stanowili zaledwie 2,4%. 59

60 Wykres 33. Sytuacja zawodowa przed wyjazdem (reemigranci z wyższym wykształceniem, próba CATI, %) 18,05% 11,22% 0,98% 21,46% 1,46% 2,93% 2,44% praca w pełnym wymiarze godzin praca w niepełnym wymiarze godzin praca dorywcza własna działalność gospodarcza 41,46% uczniowie/studenci absolwenci szkoły lub uczelni bezrobotni renciści/emeryci Źródło: opracowanie własne. W związku ze stosunkowo dużym odsetkiem najmłodszych reemigrantów, należy stwierdzić że w ankiecie CATI respondenci określając poziom wykształcenia, prawdopodobnie zaliczali też kategorię niepełne wyższe do poziomu wyższego 31. Tezę tę potwierdzają dane dotyczące ilości wyjazdów zagranicznych i długości ostatniego pobytu. Ponad 2/3 reemigrantów (69,8%) wyjechało tylko jeden raz na pobyt zagraniczny między 1 stycznia 2004 a 31 kwietnia Podobny odsetek (72,2%) deklaruje, że ich ostatni (najczęściej jedyny) epizod emigracyjny trwał krócej niż 24 miesiące 32. Przy medianie wieku dla reemigrantów z wyższym wykształceniem wynoszącej 27 lat, oznacza to że wśród wyjeżdżających dominowały dwie grupy: studenci, którzy zdecydowali się kontynuować naukę za granicą (np. w ramach programu Erasmus), lub też osoby które miały niewielkie doświadczenie zawodowe, lub w ogóle takich doświadczeń nie posiadały. Faktycznie, potwierdzają to dane dotyczące sytuacji zawodowej przed wyjazdem (wykres 33): aż 41,5% wyjeżdżających stanowili studenci. Zaledwie 21,5% osób z wyższym wykształceniem pracowało w pełnym wymiarze godzin przed wyjazdem, a kolejne 6,8% wykonywało płatne zajęcie: pracowało w niepełnym wymiarze godzin, dorywczo lub prowadziło własną działalność gospodarczą. Znaczną natomiast grupę stanowili 31 Choć oczywiście znaczna część studentów posiadała stopień licencjata, zaś w momencie wyjazdu studiowała na poziomie drugim (magisterskim), lub na kolejnym kierunku. 32 Jest to więc okres wystarczająco długi, by zdobyć nowe doświadczenia zawodowe i kwalifikacje, a równocześnie na tyle krótki, by nie zatracić orientacji na krajowym rynku pracy i by nie dokonała się deprecjacja nabytego w toku edukacji kapitału ludzkiego. 60

61 absolwenci studiów wyższych, którzy po ukończeniu edukacji nie zdążyli jeszcze podjąć żadnej pracy w kraju (18%) oraz osoby, które miały status bezrobotnego (11,2%). Zdecydowana większość reemigrantów z wyższym wykształceniem (66,3%) deklarowała, że głównym celem wyjazdu zagranicznego w latach był motyw zarobkowy. Ponadto 7,8% udało się na emigrację, aby zaliczyć staż lub praktykę zawodową. Jednak także znacząca grupa respondentów (24,9%) twierdziła, że wyjechała w celach edukacyjnych. Byli to przede wszystkim studenci, którzy podjęli studia zagraniczne w tej grupie niemal połowa (48,2%) jako główny cel wyjazdu podawała właśnie dalszą naukę. Ale i wśród emigrantów edukacyjnych blisko 1/3 (29,41%) podjęło, choćby w ograniczonym zakresie, zatrudnienie zagraniczne. Tym samym dla zdecydowanej większości reemigrantów z wyższym wykształceniem pobyt za granicą wiązał się z pierwszymi doświadczeniami zawodowymi. Jest więc niezwykle istotne, by przeanalizować jaką pracę na emigracji wykonywały takie osoby. Reemigranci z wyższym wykształceniem, pytani o doświadczenia zawodowe na emigracji (wykres 34), w większym stopniu zgadzali się ze stwierdzeniem, że wykonywali pracę poniżej swoich kwalifikacji (40,1% odpowiedzi zdecydowanie się zgadzam lub raczej się zgadzam ), niż byli przeciwnego zdania (35,6% odpowiedzi zdecydowanie się nie zgadzam lub raczej się nie zgadzam ). Jednak gdy weźmiemy pod uwagę jedynie osoby, które wyjechały za granicę w celach zarobkowych 33, to odsetek pracujących poniżej swoich kwalifikacji wynosi 54,5%. Wykres 34. Stosunek respondentów do stwierdzenia: za granicą wykonywałem pracę poniżej moich kwalifikacji (%). 19,02% 25,37% zdecydowanie się zgadzam raczej się zgadzam 29,76% 5,85% 15,61% trudno powiedzieć raczej się nie zgadzam 4,39% zdecydowanie się nie zgadzam nie dotyczy Źródło: opracowanie własne. 33 Czyli odejmiemy grupę, która deklarowała wyjazd w celach edukacyjnych i w ogóle nie pracowała za granicą, lub pracę na emigracji traktowała jako zajęcie dodatkowe, oprócz nauki (na wykresie 34 jest to grupa osób, która zaznaczyła odpowiedź nie dotyczy ). 61

62 Tym samym większość osób z wyższym wykształceniem, które emigrowały z województwa śląskiego z myślą o pracy, w swoim zawodzie wykonywanym w kraju docelowym nie wykorzystywały kwalifikacji, nabytych na polskich studiach. Nie jest to jednak jeszcze informacja niepokojąca. Problem pracy poniżej kwalifikacji, jak zwrócono w rozdziale drugim, dotyczy większości młodych, wykształconych emigrantów z naszego kraju. A więc województwo śląskie nie jest pod tym względem wyjątkowe na tle całej Polski. Dodatkowo należy stwierdzić, że mimo dużego zróżnicowania ukończonych lub kontynuowanych studiów wśród wyjeżdżających, widać było zdecydowaną nadreprezentację najpopularniejszych kierunków, w których występuje swoista nadprodukcja absolwentów: przede wszystkim pedagogów (11,5%), a także ekonomistów (6,8%), filologów (6,3%), czy specjalistów z zakresu ochrony środowiska (3,9%). Jest więc bardzo wątpliwe, by osoby te pozostając w kraju, mogły liczyć na zatrudnienie w swoim zawodzie. Tymczasem wyjazd zagraniczny mógł mimo pracy poniżej kwalifikacji stać się okazją do zdobycia nowych doświadczeń i kwalifikacji zawodowych, które zostały wykorzystane po powrocie. Wykres 35. Stosunek respondentów do stwierdzenia: zdobyłem bogate doświadczenie zawodowe (%) 4,39% 14,63% 9,76% 41,95% zdecydowanie się zgadzam raczej się zgadzam trudno powiedzieć 3,90% 25,37% raczej się nie zgadzam zdecydowanie się nie zgadzam nie dotyczy Źródło: opracowanie własne. 62

63 Wykres 36. Stosunek respondentów do stwierdzenia: nabyłem kwalifikacje/doświadczenie w nowym zawodzie (%) 19,51% 16,59% 6,83% 30,73% 22,44% zdecydowanie się zgadzam raczej się zgadzam trudno powiedzieć raczej się nie zgadzam 3,90% zdecydowanie się nie zgadzam nie dotyczy Źródło: opracowanie własne. Z pozoru informacje dotyczące nabytego za granicą doświadczenia przez reemigrantów mogą prowadzić do bardzo optymistycznych wniosków. Ponad 2/3 respondentów twierdzi, że na emigracji zdobyło bogate doświadczenie zawodowe (wykres 35). Równocześnie ponad połowa reemigrantów (53,2%) deklaruje, że nabyła kwalifikacje lub doświadczenie w nowym zawodzie (wykres 36). Wynikałoby z tego, że nawet praca poniżej kwalifikacji może być ubogacająca i korzystna dla dalszej kariery zawodowej, kontynuowanej w kraju. 63

64 Wykres 37. Sytuacja zawodowa po powrocie (reemigranci z wyższym wykształceniem, próba CATI, %) 0,49% 12,20% 2,44% 2,44% praca w pełnym wymiarze godzin praca w niepełnym wymiarze godzin praca dorywcza 7,80% 12,20% 5,85% 5,85% 53,17% własna działalność gospodarcza uczniowie/studenci absolwenci szkoły lub uczelni bezrobotni rencista/emeryt bierni zawodowo Źródło: opracowanie własne. Niestety, realna ocena sytuacji zawodowej reemigrantów w województwie śląskim nie potwierdza w pełni tych optymistycznych deklaracji. Co prawda aż 53,2% powracających pracuje obecnie na pełny etat (wykres 37), a łącznie ponad ¾ miała płatne zajęcie (77,1% osób deklarowało pracę na pełny etat, niepełne zatrudnienie, pracę dorywcza lub działalność gospodarczą), jednak wedle samych respondentów ledwie 39% wykonywało za granicą zawód, który jest zgodny choćby częściowo z wykonywanym obecnie (wykres 38). Tak więc w większości przypadków reemigranci z wyższym wykształceniem po powrocie dobrze odnajdują się na śląskim rynku pracy, jednak ich umiejętności nabyte podczas kariery zawodowej na emigracji nie są bezpośrednio wykorzystywane na aktualnie zajmowanym stanowisku pracy. 64

65 Wykres 38. Stosunek respondentów do stwierdzenia: zawód wykonywany za granicą był zgodny z zawodem wykonywanym obecnie/wyuczonym w Polsce (%) 3,05% 57,93% 25,61% 13,41% Zgodny Częściowo zgodny Niezgodny Trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne. Uwaga: w przypadku, gdy respondent w momencie badania pracował, pytano o zawód wykonywany obecnie, gdy nie pracował o zawód wyuczony w Polsce. Jak więc tłumaczyć ową niezgodność między deklaracjami reemigrantów, dotyczących nabytych kwalifikacji i zdobytego doświadczenia, a realnym ich wykorzystaniem na śląskim rynku pracy? Czy w tym przypadku problemem jest szczerość respondentów i tendencja do ubarwiania swoich doświadczeń migracyjnych przed ankieterem? Z analizy odpowiedzi na inne pytania, zadane w badaniu CATI wynika, że powody są jednak inne. Po pierwsze, reemigranci pytani o trudności napotkane po powrocie, stosunkowo często zwracali uwagę na brak lub zbyt słabe wsparcie w zakresie reintegracji na regionalnym rynku pracy, w szczególności ułatwień administracyjnych w zakresie potwierdzania kwalifikacji zdobytych za granicą (27,3% respondentów). Po drugie, migranci powrotni sami przyznają się do zaniedbań w zakresie potwierdzania nabytych w pracy zagranicznej kwalifikacji i odpowiedniego doświadczenia. Zaledwie 39% powracających deklarowała, że na emigracji ukończyła kursy i szkolenia zawodowe, zaś blisko połowa (48,8%) sama twierdzi, że nie zrobiła nic w tym zakresie (wykres 39). Tak więc, uprzedzając rekomendacje dla organów administracji regionalnej, które zostaną przedstawione pod koniec niniejszego opracowania, widać potrzebę prowadzenia akcji informacyjnej wśród potencjalnych migrantów powrotnych, zachęcającej do potwierdzania kwalifikacji i doświadczenia nabytego podczas pobytu zagranicznego. 65

66 Wykres 39. Stosunek respondentów do stwierdzenia: ukończyłem za granicą kursy lub szkolenia zawodowe (%) 6,83% zdecydowanie się zgadzam 27,80% raczej się zgadzam 41,46% 7,32% 11,22% trudno powiedzieć raczej się nie zgadzam 5,37% zdecydowanie się nie zgadzam nie dotyczy Źródło: opracowanie własne. Z drugiej jednak strony, należy wyrazić pewne rozczarowanie strategią emigracyjną osób z wyższym wykształceniem. Okazuje się bowiem, że problemy z transferowalnością kapitału ludzkiego występują w obu kierunkach: nie tylko wyjeżdżający mieli problemy z aplikacją swojej wiedzy i umiejętności w kraju docelowym, ale i powracający nie potrafili wykorzystać nabytego kapitału ludzkiego na śląskim rynku pracy. Wynika to prawdopodobnie z faktu, iż dla zdecydowanej większości reemigrantów z wyższym wykształceniem w istocie powrót odnosząc się do opisywanej wcześniej typologii Cerasego nastąpił z powodów konserwatywnych. Celem tych ludzi nie było zmienianie swojego otoczenia społeczno-ekonomicznego, a za satysfakcjonujący uznali fakt, iż po epizodzie migracyjnym udało im się znaleźć normalną pracę. O konserwatywnej postawie większości reemigrantów z wyższym wykształceniem świadczy również sposób gospodarowania oszczędnościami. Blisko 2/3 (62,2%) respondentów zadeklarowało, że za granicą zgromadzili pewien kapitał finansowy, który przywieźli do kraju. Nie były to znaczące oszczędności: w przypadku 54,3% reemigrantów była to kwota poniżej 50 tys. zł. Niemniej sposób jej wydatkowania świadczy raczej o małej innowacyjności: zdecydowana większość powracających wydała je na cele konsumpcyjne (wykres 40). 66

67 Wykres 40. Przeznaczenie oszczędności reemigrantów z wyższym wykształceniem (%) nadal w postaci oszczędności 15,49% spłata kredytu, długów 7,75% hobby założenie własnej firmy 11,27% 14,79% edukacja (studia, kursy) zakup mieszkania, domu, działki budowlanej zakup samochodu remont lub wyposażenie mieszkania/domu 21,13% 16,20% 20,42% 22,54% życie bieżące po powrocie do Polski 30,28% Źródło: opracowanie własne. Uwaga: respondenci mogli zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Osobną kategorią, która zasługuje na pogłębioną analizę, są wykształceni reemigranci, którzy po powrocie do województwa śląskiego założyli własną działalność gospodarczą. Stanowią oni relatywnie niewielką, niemniej widoczną grupę, bo 12,2% wszystkich migrantów powrotnych (25 respondentów). 96% tej grupy stało się przedsiębiorcami dopiero po przyjeździe na Śląsk, wcześniej własną firmę posiadała tylko jedna osoba. Niestety, na podstawie wyników badań CATI nie można stwierdzić, jakiego rodzaju jest to działalność gospodarcza 34. Niemniej 56% przedsiębiorcówreemigrantów twierdzi, że właśnie z zagranicy przywieźli pomysł na własną firmę, a ponad ¾ (76%) deklaruje, że na emigracji zgromadzili oszczędności, które włożyli w rozruch swojego biznesu. W tej grupie na pewno znajdują się odnosząc się do zacytowanej wcześniej typologii Cerasego owi innowatorzy, którzy powrócili, by zostać agentami zmiany w swoich lokalnych społecznościach. Typowym przykładem takiego reemigranta jest Maciek (lat 31), który po powrocie z Holandii postanowił założyć fundację i prowadzić działalność społeczną. Jak sam twierdzi: teraz próbuję sobie tu (czyli w Katowicach przyp. aut.) poukładać życie. Otwarłem fundację, mieszkam w centrum. Próbuję się jakoś rozwinąć i zmienić ten świat na tą Holandię jaka spotkałem (podkreślenie autora). Należy stwierdzić, że docelowo odsetek przedsiębiorców wśród reemigrantów z wyższym wykształceniem na Śląsku może być wyższy: 26,3% powracających deklaruje, że z zagranicy przywieźli pomysł na własną firmę. Pozostaje tylko pytanie, ilu z nich ów pomysł zrealizuje w rzeczywistości. 34 A więc w niektórych przypadkach może być to tzw. samozatrudnienie, często wymuszone przez nowego pracodawcę. 67

68 Na sam koniec wypada także powiedzieć o tych, dla których powrót nie był zbyt udany. Stanowią oni równie liczebną grupę, jak innowatorzy (12,2% - 25 osób). Są to ci wykształceni reemigranci, którzy obecnie pozostają bezrobotni. Jest to grupa, która szczególnie nie wyróżnia się na tle pozostałych reemigrantów z wyższym wykształceniem, jeśli chodzi o doświadczenia emigracyjne. Nieco częściej, niż pozostali twierdzą, że zawód wykonywany za granicą był niezgodny z zawodem wyuczonym w Polsce (56%) i że wykonywali pracę poniżej kwalifikacji (także 56%). Z kolei nieznacznie rzadziej, niż reszta reemigrantów, twierdzą że nabyli nowe kwalifikacje zawodowe i doświadczenia (36%), a także ukończyli kursy i szkolenia zawodowe (także 36%). Wbrew temu, co można oczekiwać, ich bezrobocie nie jest dobrowolne, podyktowane chęcią wykorzystania stosunkowo hojnych świadczeń socjalnych, nabytych w kraju, w którym wcześniej pracowali. Zaledwie jedna osoba korzystała z zasiłku dla bezrobotnych, wypłacanego przez kraj wcześniejszej emigracji. Nie są to jednak znowu odwołując się do typologii Cerasego - typowi powracający w wyniku porażki. Świadczy o tym zarówno wysoka samoocena tych reemigrantów (88% twierdzi, że w wyniku wyjazdu zwiększyła się ich wiara we własne siły), jak i przekonanie o słuszności powrotu, mimo trudności ze znalezieniem pracy w województwie śląskim (68% twierdzi, że decyzja o powrocie była słuszna). Są to raczej odwołując się do sformułowania Krystyny Iglickiej osoby złapane w pętlę pułapki migracyjnej. Stosunkowo niska średnia wieku (30,9 lat), a także fakt iż zdecydowana większość tej grupy jest stanu wolnego i nie posiada stałego partnera lub partnerki (tzw. single 68%) oraz nie posiada dzieci na utrzymaniu (84%), daje podstawy by sądzić, że większość z nich zdecyduje się na powtórny wyjazd zagraniczny w niedalekiej przyszłości 35. Więcej uwagi bezrobotnym reemigrantom niezależnie od poziomu wykształcenia poświęcę w osobnym podrozdziale Reemigranci z wykształceniem zawodowym Aktywność zawodową migrantów z relatywnie najwyższym poziomem kwalifikacji wypadałoby porównać z losami reemigrantów z wykształceniem zawodowym. Analiza porównawcza obu tych kategorii jest interesująca nie tylko z uwagi na zdolności w zakresie transferowania kapitału ludzkiego między województwem śląskim a krajem docelowym i w kierunku przeciwnym. Warto również prześledzić, jaka jest efektywność kształcenia zawodowego pod kątem zachowania się absolwentów na rynku pracy. Jest to bowiem forma kształcenia, która w Polsce po reformach edukacyjnych z 1999 roku została w znaczniej mierze odrzucona przez młodzież, na rzecz liceów ogólnokształcących, a w dalszej perspektywie szkół wyższych. Tymczasem wraz z umasowieniem, a tym samym z obniżeniem poziomu kształcenia na poziomie wyższym, powracają pomysły promowania kształcenia zawodowego w tym w graniczącej z województwem śląskim Republice Czeskiej (Palata, 2011). Jak więc odnajdują się osoby z wykształceniem zawodowym na śląskim i na zagranicznych rynkach pracy? 35 40% bezrobotnych reemigrantów z wyższym wykształceniem deklaruje, że raczej albo zdecydowanie planuje powtórny wyjazd zagraniczny w ciągu następnych 12 miesięcy, podczas gdy wśród wszystkich reemigrantów w województwie śląskim odsetek ten jest znacznie niższy (24%). 68

69 Czy są oni bardziej skuteczni, jeśli chodzi o umiejętność znalezienia pracy w pełnym wymiarze czasu, niż absolwenci uczelni wyższych? Jak wykorzystali oni doświadczenie i ewentualne kwalikacje, nabyte podczas pobytu zagranicznego? Zanim jednak zacznę analizę losów zawodowych śląskich reemigrantów z wykształceniem zawodowym, konieczne jest doprecyzowanie, o jaki poziom kształcenia tak naprawdę chodzi. W przypadku tej kategorii migrantów powrotnych należy bowiem wspomnieć, że w tej grupie znajdują się zarówno osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (absolwenci zasadniczych szkół zawodowych), jak i średnim zawodowym i technicznym (absolwenci liceów profilowanych, techników i szkół policealnych 36 ). Łącznie więc obie te kategorie stanowią najliczniejsze grono wśród powracających, bo aż 44,7% reemigrantów w województwie śląskim. Sama analiza podstawowych cech demograficznych tej grupy wskazuje wyraźnie, że reemigranci z wykształceniem zawodowym różnią się w sposób znaczny od powracających migrantów z wykształceniem wyższym. Średnia wieku dla tych pierwszych wynosiła 39,1 lat, zaś drugich 29,2. Statystyczny reemigrant z wykształceniem zawodowym był więc o blisko dziesięć lat starszy, niż migrant powrotny z wykształceniem wyższym. W grupie tej dominowały osoby w średnim (35-44 lat) i późnym wieku produkcyjnym (45-64 lat), które łącznie stanowiły 51,1% zbiorowości (wykres 41). Jednak drugą istotną grupą wiekową byli młodzi reemigranci w wieku (40,9%). Wykres 41. Struktura wieku reemigrantów z wykształceniem zawodowym (wg. grup wieku, w %) 2,13% 30,64% 20,43% 5,96% 40,85% Źródło: opracowanie własne. Również struktura płci była zdecydowanie odmienna. Wśród osób z wyższym wykształceniem była widoczna niewielka przewaga kobiet (53,2%) nad mężczyznami (46,8%). Natomiast w przypadku 36 W ankiecie do badań CATI nie wyróżniono bowiem osobnej kategorii wykształcenie średnie techniczne, a jedynie dwie kategorie wykształcenia średniego: średnie zawodowe i średnie ogólnokształcące. 69

70 migrantów powrotnych z wykształceniem zawodowym występuje zdecydowana maskulinizacja: mężczyźni stanowią ponad ¾ (77,2%). Tak wyraźną dysproporcję płciową w tej grupie należy tłumaczyć przede wszystkim większą popularnością szkolnictwa zawodowego wśród mężczyzn, a także i tendencją do kontynuowania tradycyjnej strategii emigracyjnej, gdy to głowa gospodarstwa domowego wyjeżdżała za chlebem. Świadczy o tym wysoka skłonność do transferowania zarobków: aż 41,3% reemigrantów z wykształceniem zawodowym przesyłało regularnie pieniądze swoim rodzinom podczas pobytu zagranicznego, zaś w przypadku osób z wykształceniem wyższym było to zaledwie 9,1%. Co więcej, w gospodarstwach domowych osób przesyłających regularnie pieniądze z zagranicy transfery w 45,6% stanowiły główne, a w 30,4% ważne źródło utrzymania. Ocenie skutków gospodarczych transferów poświęcono w tym opracowaniu osoby rozdział, jednak już w tym miejscu warto wspomnieć, że jest to dość niepokojący symptom, świadczący o uzależnieniu członków emigranckiego gospodarstwa domowego od środków przesyłanych z zagranicy. Pisząc o strategii emigracyjnej tej grupy, należy koniecznie wspomnieć o głównym celu wyjazdu: w przypadku 86,4% osób z wykształceniem zawodowym była to praca legalna, natomiast aż dla 8,9% praca nielegalna zjawisko, które w przypadku emigrantów z wyższym wykształceniem praktycznie nie występowało. Natomiast w przypadku osób z wykształceniem zawodowym prawie nie występował motyw edukacyjny wyjazdu, ani też cel odbycia stażu lub praktyki zawodowej (łącznie zaledwie 2,54%). 70

71 Wykres 42. Sytuacja zawodowa przed wyjazdem (reemigranci z wykształceniem zawodowym, próba CATI, %) 4,66 4,24 praca w pełnym wymiarze godzin praca w niepełnym wymiarze godzin praca dorywcza 25 47,03 własna działalność gospodarcza 5,08 4,24 4,66 rolnicy uczniowie/studenci 2,54 1,69 0,85 absolwenci szkoły lub uczelni bezrobotni renciści/emeryci Źródło: opracowanie własne. Z uwagi na wyższą średnią wieku, reemigranci z wykształceniem zawodowym mieli znacznie bogatsze doświadczenie w zakresie wykonywanej pracy przed wyjazdem, aniżeli osoby z wyższym wykształceniem. Przed wyjazdem blisko połowa (47,3%) pracowała na pełny etat. Zastanawiający jest jednak znaczny odsetek osób, która przed emigracją pozostawała na bezrobociu (25%), a także osób biernych zawodowo (4,24% - wykres 42). Świadczyć to może o tym, że osoby z wykształceniem zawodowym mają znaczące trudności ze sprawnym funkcjonowaniem na śląskim rynku pracy i zostały zmuszone do poszukiwania pracy zarobkowej zagranicą. W przypadku tych osób jest to więc typowa emigracja za chlebem, w odróżnieniu od wyjazdów młodych osób wykształconych, dla których przynajmniej w znacznej ich części - była to często okazja do zdobycia nowych doświadczeń życiowych. Porównując sytuację przed wyjazdem z położeniem reemigrantów po powrocie, widać wyraźnie, że wśród osób z wykształceniem zawodowym wzrasta odsetek pracujących na pełny etat. W pełnym wymiarze godzin pracowało 52,1% respondentów, ponadto 6,4% pracowało w niepełnym wymiarze lub dorywczo, a 7,6% prowadziło własną działalność gospodarczą (wykres 43). Tym samym 2/3 powracających (66,1%) podjęło jakąś formę aktywności zarobkowej. Blisko 1/10 reemigrantów (9,8%) po powrocie pozostawała na rencie i emeryturze. Podwojenie liczebności tej grupy, w porównaniu z sytuacją przed wyjazdem świadczy o tym, że część emigrantów wyjechała, z myślą by 71

72 odpracować brakujące do uprawnień emerytalnych lata zagranicą. Ich reemigracja jest więc typowym powrotem z powodów emerytalnych kategoria, która praktycznie nie występowała wśród osób z wyższym wykształceniem, z uwagi na zdecydowaną przewagę ludzi młodych w tej grupie. Natomiast musi martwić stosunkowo nadal wysoki mimo widocznego spadku w porównaniu z sytuacją przed wyjazdem - odsetek osób bezrobotnych (17,8%) i biernych zawodowo (3,81%). Wykres 43. Sytuacja zawodowa po powrocie (reemigranci z wykształceniem zawodowym, próba CATI, %) 17,8 7,63 9,75 3,81 52,12 praca w pełnym wymiarze godzin praca w niepełnym wymiarze godzin praca dorywcza własna działalność gospodarcza uczniowie/studenci 2,12 bezrobotni 2,97 3,39 rencista/emeryt bierni zawodowo Źródło: opracowanie własne. Warto więc przeanalizować dokładniej, kim są osoby, które po powrocie z migracji zagranicznej pozostają bezrobotne lub też w ogóle nie pracują zawodowo i takiej pracy nie poszukują. Zdecydowana większość tych osób 56,9% już przed wyjazdem posiadały status bezrobotnego, lub były bierne zawodowo. Są to osoby starsze, niż cała grupa reemigrantów z zawodowym wykształceniem: średnia wieku wynosi dokładnie 40 lat. Dominują mężczyźni 66,7%, przy czym należy zwrócić na stosunkowo wysoki odsetek osób stanu wolnego (39,2%). Do wyjazdu zagranicznego zmusiła ich trudna sytuacja ekonomiczna: 74,5% przed emigracją miało rosnące długi, żyło z oszczędności lub ówczesne dochody ledwo wystarczały na podstawowe potrzeby. W tej grupie mieściła się też zdecydowana większość osób, które przed wyjazdem posiadały pracę na pełny etat. Generalnie osoby bezrobotne i bierne zawodowo z wykształceniem zawodowym można podzielić na dwie grupy. Pierwsza to obecni i potencjalni migranci cyrkulacyjni. Wśród reemigrantów, 23,5% deklarowało trzy i więcej epizodów emigracyjnych. Są to więc osoby, dla których bycie bezrobotnym lub biernym zawodowo w kraju, jest elementem strategii migracyjnej, związanej z odpoczynkiem lub odwiedzinami rodziny, w przerwie przed kolejnym wyjazdem zarobkowym. Druga grupa to osoby, które wyjechały z powodów trudności finansowych, a po powrocie miały problem ze znalezieniem 72

73 zatrudnienia lub w ogóle go nie poszukiwały. Osoby takie najczęściej zgromadziły pewne oszczędności (82,3% reemigrantów w omawianej kategorii twierdzi, że przywiozły pewien kapitał do kraju) i przeznacza go obecnie na życie bieżące 37. Są to więc przede wszystkim migranci, którzy powrócili w wyniku porażki (utraty pracy, problemów adaptacyjnych) i pozostaną na trwałe na bezrobociu (bądź będą bierne zawodowo), ale też ci, którzy docelowo przestawią się na strategię migracji cyrkulacyjnych. Świadczy o tym fakt, że ponad połowa respondentów (51%) deklaruje plany ponownego wyjazdu zagraniczego w ciągu najbliższych 12 miesięcy. Wykres 44. Stosunek respondentów do stwierdzenia: zawód wykonywany za granicą był zgodny z zawodem wykonywanym obecnie/wyuczonym w Polsce (%) 2,98 51,49 34,04 11,49 Zgodny Częściowo zgodny Niezgodny Trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne. Uwaga: w przypadku, gdy respondent w momencie badania pracował, pytano o zawód wykonywany obecnie, gdy nie pracował o zawód wyuczony w Polsce. 37 Zaskakujące jest, że żaden z respondentów, deklarujących na co wydaje oszczędności, nie podał innego celu jak wydatki na życie bieżące. 73

74 Wykres 45. Stosunek respondentów do stwierdzenia: za granicą wykonywałem pracę poniżej moich kwalifikacji (%) 35,59 3,81 zdecydowanie się zgadzam 19,07 raczej się zgadzam 13,56 trudno powiedzieć 8,47 19,49 raczej się nie zgadzam zdecydowanie się nie zgadzam Źródło: opracowanie własne. Jednak w przypadku większości reemigrantów z wykształceniem zawodowym należy jednak mówić o sukcesie w aktywności zawodowej: zarówno na emigracji, jak i po powrocie. Aż 45,5% respondentów deklaruje, że zawód wykonywany za granicą jest choćby częściowo zgodny z pracą wykonywaną obecnie w Polsce (wykres 44). W przypadku reemigrantów z wykształceniem wyższym odsetek ten był niższy i wynosił 39% (wykres 38). Nie dowodzi to jednak wyższych, aniżeli w przypadku osób wykształconych, umiejętności w transferowaniu własnego kapitału ludzkiego za granicę. Większość emigrantów z województw śląskiego, niezależnie od poziomu wykształcenia, podejmowała prace na stanowiskach w tzw. sektorze podrzędnym, a więc obejmującym takie zawody, których nie chciała wykonywać miejscowa ludność. Były to najczęściej zawody związane z pracą fizyczną. Stąd wykonujący ją emigranci z wykształceniem zawodowym, w zdecydowanej większości (55,1%) uważali, że nie wykonywali prac poniżej swoich kwalifikacji (wykres 45). Jednak gdy popatrzeć, na doświadczenie i kwalifikacje zdobyte podczas pracy za granicą, wyniki są dość rozczarowujące. Oczywiście reemigranci z wykształceniem zawodowym, podobnie jak ci z wykształceniem wyższym, w zdecydowanej większości deklarują, że na emigracji zdobyli bogate doświadczenie zawodowe 38 (66,5% - wykres 46), a 54,2% wskazuje na korzyści w postaci zdobycia nowych kwalifikacji i doświadczeń w nowym zawodzie. 38 Zastanawia fakt, iż odsetek wskazujący na fakt zdobycia bogatego doświadczenia zawodowego jest niemal identyczny w obu grupach reemigrantów. 74

75 Wykres 46. Stosunek respondentów do stwierdzenia: zdobyłem bogate doświadczenie zawodowe (%) 2,12 16,53 11,44 40,25 zdecydowanie się zgadzam raczej się zgadzam trudno powiedzieć raczej się nie zgadzam 3,39 26,27 zdecydowanie się nie zgadzam nie dotyczy Źródło: opracowanie własne. Natomiast gdy reemigranci pytani są o realne wykorzystanie tego nowego doświadczenia, odpowiedzi są o wiele mniej optymistyczne. Zaledwie 1/3 respondentów (36,2%) w swojej obecnej pracy wykorzystuje doświadczenie i umiejętności zdobyte podczas zatrudnienia zagranicznego. Powody tych problemów w sprzedaniu kapitału ludzkiego zakumulowanego za granicą na śląskim rynku pracy są podobne, jak w przypadku reemigrantów z wyższym wykształceniem. Powracający migranci zwracają uwagę na brak wsparcia i trudności w zakresie potwierdzania kwalifikacji nabytych na emigracji (30,1% respondentów). Ponadto sami przyznają się do zaniedbań w tym zakresie: zaledwie 22,5% reemigrantów twierdzi, że za granicą ukończyła kursy i szkolenia zawodowe. Jest to niewątpliwie wynik bardzo słaby. Niewielkim pocieszeniem może być fakt, że jednak na tym tle osoby z wyższym wykształceniem wypadły lepiej: 39% powracających ukończyło różne szkolenia i kursy. Widać więc, że wraz z wyższym wykształceniem osoby te nabyły pewien nawyk do dalszego zdobywania wiedzy, który wykorzystują w życiu zawodowym. 75

76 Wykres 47. Stosunek respondentów do stwierdzenia: ukończyłem za granicą kursy lub szkolenia zawodowe (%) 2,97 zdecydowanie się zgadzam 61,02 15,25 7,2 11,44 2,12 raczej się zgadzam trudno powiedzieć raczej się nie zgadzam zdecydowanie się nie zgadzam nie dotyczy Źródło: opracowanie własne. Podsumowując integrację reemigrantów z wykształceniem zawodowym na śląskim rynku pracy, należy stwierdzić, że osoby te w zdecydowanej większości dobrze radzą sobie po powrocie, podejmując pracę na pełny etat. Jednak w porównaniu z osobami z wyższym wykształceniem, występuje zdecydowanie mniejsza innowacyjność w podejściu do wykonywanego zawodu: mimo zdobytych za granicą doświadczeń i kwalifikacji, nie są one najczęściej wykorzystywane w nowym miejscu pracy. Co więcej, występuje też niestety znaczący odsetek tych, którzy po powrocie mają problemy ze znalezieniem zatrudnienia. Widać więc wyraźnie, iż mimo dość krytycznej wcześniejszej oceny innowacyjności reemigrantów z wykształceniem wyższym, sam fakt studiowania wykształcił w tych ludziach postawę nakierowaną na zdobywanie nowej wiedzy. Ciężko na tej podstawie rekomendować odejście od promowania kształcenia uniwersyteckiego na rzecz kształcenia zawodowego. Analiza porównawcza aktywności zawodowej reemigrantów z wyższym i zawodowym wykształceniem wskazuje niezbicie, że ci pierwsi znacznie lepiej dopasowują się do potrzeb śląskiego rynku pracy. Należy także zauważyć, że w obu kategoriach reemigrantów widać znaczącą elastyczność i umiejętność dopasowania się do warunków, panujących po powrocie na śląskim rynku pracy. Tym samym śląscy reemigranci potwierdzają tendencje zaobserwowane wśród migrantów powrotnych w skali całego kraju: wyższą gotowość, niż w przypadku pozostałych pracowników do zmiany kwalifikacji, lub do rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej (por. Tyrowicz, 2011). 76

77 Przedsiębiorcy Migrantom, którzy po powrocie do województwa śląskiego zdecydowali się na rozpoczęcie działalności gospodarczej, poświęcono już nieco uwagi przy opisywaniu kategorii reemigrantów z wyższym i zawodowym wykształceniem. W tym miejscu warto jednak przybliżyć całą grupę przedsiębiorców, bez rozróżniania ich poziomu wykształcenia. Reemigranci prowadzący działalność gospodarczą stanowią niezbyt liczną, niemniej znaczącą (8,7%) grupę powracających. Szacunkowa liczebność tej grupy w skali całego województwa wynosiła 4429 osób w kwietniu 2011 r. Przedsiębiorcy przed swoim wyjazdem za granicę najczęściej wykonywali inny rodzaj aktywności zawodowej: zaledwie 13% respondentów wcześniej również miało własną firmę. Najliczniejsza grupa pracowała na pełny etat (26%), co piąty (19,6%) był bezrobotny lub kształcił się (21,7%), 13% obecnych przedsiębiorców przed emigracją nie pracowało i wyjechało tuż po ukończeniu edukacji (Wykres 48). Wykres 48. Aktywność zawodowa przedsiębiorców przed wyjazdem zagranicznym rencista/emeryt bezrobotny absolwent uczneń/student własna działalność gospodarcza praca dorywcza praca - niepełny wymiar godzin praca - pełny wymiar godzin % 2,17 19,57 13,04 21,74 13,04 2,17 2,17 26, Źródło: opracowanie własne. Tym samym potwierdza się prawidłowość, zaobserwowana w badaniach empirycznych wśród reemigrantów w innych krajach: powracający znacznie chętniej, niż przed wyjazdem zakładają własne firmy. Co więcej, to właśnie doświadczenia emigracyjne stanowią inspirację dla rozwoju przedsiębiorczość (Brzozowski, 2006). W przypadku śląskich reemigrantów-przedsiębiorców aż 56,5% twierdzi, że pomysł na własną firmę przywiozło z zagranicy. Dodać należy, że reemigranci przywieźli również kapitał finansowy, który był niezbędny do rozruchu własnej działalności gospodarczej. Oszczędności z zagranicy przywiozło 85% przedsiębiorców. Niestety, ze względu na wysoki odsetek odmów (30%) odpowiedzi na pytania dotyczące faktycznych kwot, trudno było oszacować realną wielkość tego kapitału. Jednak nie były to raczej znaczące kwoty: 53,5% respondentów twierdzi, że przywiozło kwotę poniżej 50 tys. złotych, zaś zaledwie 16,35% powyżej tego progu. Niestety, nie dysponujemy informacjami na temat rodzaju działalności 77

78 gospodarczej, podjętej przez reemigrantów, a także jej faktycznej skali. Można jednak oczekiwać, że tworzone przez migrantów powrotnych firmy należy raczej zaliczyć do grupy mikroprzedsiębiorstw, a więc podmiotów zatrudniających do 10 pracowników, których obroty roczne nie przekraczają 2 mln euro 39. Z uwagi na to, że przeciętna liczba zatrudnionych w mikroprzedsiębiorstwach w Polsce wynosi (dane na rok 2008, por. PARP, 2010) 0,8 osoby, można łatwo oszacować, że migranci powrotni stworzyli w latach (kwiecień) ponad 3,5 tys. dodatkowych miejsc pracy Bezrobotni reemigranci Niezależnie od pozytywnych wniosków, płynących z analizy losów śląskich reemigrantów, nie można pominąć faktu, że istnieje pewna grupa powracających, mająca poważne problemy ze skuteczną reintegracją na regionalnym rynku pracy. Aż 17% migrantów powrotnych w chwili przeprowadzania badania CATI (kwiecień 2011) pozostawało bezrobotnymi. Ponieważ badania CATI miało charakter reprezentatywny, można na jego podstawie oszacować wielkość tej grupy: było to 8666 osób, co stanowiło 4,5% wszystkich bezrobotnych na Śląsku w kwietniu Co prawda osobom tym poświęcono już miejsce przy analizie porównawczej osób z wyższym i zawodowym wykształceniem, niemniej warto pogłębić analizę losów całej grupy bezrobotnych. Celem tej analizy będzie próba odpowiedzenia na pytania: jakie są perspektywy tej zbiorowości na śląskim rynku pracy? Czy mają oni szansę na znalezienie satysfakcjonującego ich zatrudnienia? Czy wymagają dodatkowych szkoleń i wsparcia ze strony urzędów pracy? Z jakimi się to wiąże kosztami? Wreszcie: czy osoby te mają faktycznie zamiar podjąć pracę na Śląsku, czy też planują kolejny wyjazd zagraniczny? Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że bezrobotni migranci powrotni zdecydowanie różnią się strukturą wiekową, płciową oraz edukacyjną od ogółu osób bezrobotnych w województwie śląskim. Wśród migrantów powrotnych dominują ludzie młodzi, a więc w przedziałach wiekowych lata (11,1%) oraz lata (43,3%). W przypadku ogółu bezrobotnych na Śląsku proporcje są nieco inne: więcej jest najmłodszych bezrobotnych (18-24 lata: 19,8%), mniej w wieku (29,4%). Natomiast odsetek bezrobotnych w średnim i późnym wieku produkcyjnym jest w obu kategoriach zbliżony (Wykres 49). Co ciekawe, struktura płciowa bezrobotnych migrantów powrotnych na Śląsku jest zupełnie odmienna od ogółu bezrobotnych: wśród migrantów dominują mężczyźni (56,7%), zaś wśród wszystkich bezrobotnych w regionie widać wyraźną przewagę kobiet (57,3%) Definicja według zaleceń Komisji Europejskiej, por. Wyciąg z zalecenia Komisji 2003/361/WE z dnia 6 maja 2003 r. dotyczącego definicji małych i średnich przedsiębiorstw Dz.U. L 124 z , str Wskaźnik przeciętnej liczby zatrudnionych w wysokości 0,8 (poniżej jedności!) wynika z faktu, iż, niemal dwóch na trzech pracujących w grupie (mikroprzedsiębiorstw przyp. aut.) nie było zatrudnionymi na umowę o pracę. Byli to najczęściej właściciele i współwłaściciele firm (z bezpłatnie pomagającymi członkami rodzin), a także agenci pracujący na podstawie umów agencyjnych lub umów na warunkach zlecenia (PARP, 2010, s. 43). 41 Dane dla reemigrantów pochodzą z okresu badań CATI (kwiecień 2011), zaś dla ogółu bezrobotnych ze statystyk WUP w Katowicach z października

79 Wykres 49. Struktura wiekowa bezrobotnych (wg grup wieku, w %) ,33 30, ,49 15, ,11 19,81 29,37 43,33 Bezrobotni ogółem (2010) Reemigranci (IV 2011) % Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CATI oraz Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach. Wykres 50. Struktura wykształcenia bezrobotnych (wg grup wykształcenia, w %) gimnazjalne i poniżej zasadnicze zawodowe średnie ogólnokształcące policealne i średnie zawodowe Bezrobotni ogółem (2010) Reemigranci (IV 2011) wyższe % Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CATI oraz Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach. Istotne różnice występują również w przypadku struktury wykształcenia. W województwie śląskim wśród bezrobotnych dominują osoby o relatywnie niskim poziomie wykształcenia, a więc gimnazjalnym i niższym (27,9%), zasadniczym zawodowym (28,1%) oraz policealnym i średnim zawodowym (23,1%). Za to stosunkowo najmniej liczna jest grupa bezrobotnych z wykształceniem wyższym (11,5%). Tymczasem w przypadku powracających migrantów pozostających bez pracy, właśnie stosunkowo największą grupą są osoby z wyższym wykształceniem (27,8%), następnie z policealnym i średnim zawodowym (24,4%) oraz z zasadniczym zawodowym (22,2% - Wykres 50). Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że spośród bezrobotnych reemigrantów z wykształceniem wyższym, blisko ¾ (72%) przed wyjazdem nie miało żadnego doświadczenia zawodowego: było bezrobotne, właśnie ukończyło studia lub nadal studiowało 42. Trudno tym samym uznać ich za 42 Średnia wieku tej grupy wynosiła 32,6 lat. 79

80 wykwalifikowanych pracowników, skoro pierwszą pracę podjęli dopiero za granicą i najczęściej była to praca poniżej ich formalnych kwalifikacji 43. Natomiast w przypadku wszystkich bezrobotnych reemigrantów, najliczniej reprezentowaną grupą były te osoby, które również przed emigracją ze Śląska pozostawały bezrobotne (40%). Co czwarty (24,4%) obecnie bezrobotny migrant powrotny przed wyjazdem pracował na pełny etat (Wykres 51). Wykres 51. Sytuacja zawodowa bezrobotnych reemigrantów przed ich wyjazdem ze Śląska (%) bierni zawodowo renciści/emeryci bezrobotni absolwenci szkoły lub uczelni uczniowie/studenci własna działalność gospodarcza 1,11 1,11 4,44 8,89 11,11 40 praca dorywcza praca w niepełnym wymiarze godzin praca w pełnym wymiarze godzin 3,33 5,56 24,44 Źródło: opracowanie własne. Tym samym widać wyraźnie, że bezrobotni migranci powrotni nie stanowią jednorodnej grupy. Można w niej wyróżnić trzy kategorie pracowników: Osoby wcześniej bezrobotne, które napotkawszy problemy na śląskim rynku pracy zdecydowały się na emigrację zagraniczną, w celu podjęcia zatrudnienia. Po powrocie ich sytuacja na regionalnym rynku pracy nie uległa zmianie nadal nie dysponują kwalifikacjami, które są doceniane w kraju. Są to najczęściej osoby z wykształceniem zawodowym. Stanowią oni 23,3% bezrobotnych reemigrantów, a ich liczbę oszacowano na 2022 osoby; Absolwenci głównie z wykształceniem wyższym, a także średnim ogólnokształcącym i zawodowym, bez doświadczenia zawodowego w kraju osoby te wyjechały ze Śląska, podejmując pierwszą pracę za granicą, najczęściej poniżej swoich kwalifikacji. Tym samym są to na ogół osoby młode, w przedziale lata. Po powrocie nie umiały się one przystosować do warunków, panujących na śląskim rynku pracy: nie posiadały doświadczenia w pracy w wyuczonym zawodzie (związanym z dyplomem studiów), najczęściej też nie dysponowały formalnymi uprawnieniami do wykonywania zawodu, który wykonywały na emigracji (nie ukończyły stosownych kursów lub szkoleń). Ważnym motywem, utrudniającym podjęcie 43 Zgodnie z deklaracjami, pracę poniżej kwalifikacji wykonywało 56% obecnie bezrobotnych reemigrantów z wyższym wykształceniem. 80

81 zatrudnienia mogą być też zbyt wysokie lub nierealistyczne oczekiwania dotyczące pracy, którą osoby te chciałyby wykonywać. Absolwenci stanowią 38,9% wszystkich bezrobotnych reemigrantów: ich liczbę w województwie śląskim oszacowano na 3370 osób; Osoby wcześniej pracujące, które wyjechały za granicę w celu podjęcia lepiej płatnej pracy. Są to najczęściej pracownicy z wykształceniem zawodowym, reprezentujący branże, w których w Polsce istnieją wolne stanowiska, jednak poziom wynagrodzeń jest dla nich niesatysfakcjonujący: głównie pracownicy budowlani, a także kierowcy, piekarze, masarze czy mechanicy. W przypadku tych osób bezrobocie w Polsce jest na ogół dobrowolne, wynika z chęci wzięcia urlopu przed najprawdopodobniej kolejnym wyjazdem w celu zarobkowym za granicę. Osoby wcześniej pracujące stanowią 37,8% bezrobotnych reemigrantów, a ich liczbę w całym regionie oszacowano na 3274 osoby (w kwietniu 2011). O różnych strategiach zawodowych tych grup świadczą zróżnicowane odpowiedzi na pytania dotyczące planów kolejnych wyjazdów za granicę, a także funkcjonowania na śląskim rynku pracy. Spośród obecnie bezrobotnych reemigrantów, aż 43,3% deklaruje chęć ponownej emigracji w ciągu następnych 12 miesięcy. Jednak największą skłonność do wyjazdu wykazują osoby, które przed wyjazdem pracowały lub prowadziły własną działalność gospodarczą blisko połowa z nich (47,1%) pragnie wyemigrować w ciągu najbliższego roku. Podobny odsetek potencjalnych emigrantów występuje wśród osób, które wcześniej także były bezrobotne (47,2%). Natomiast reemigranciabsolwenci studiów wyższych, którzy obecnie pozostają na bezrobociu, są raczej zdeterminowani, by pozostać w kraju: zaledwie co trzecia osoba z tej grupy (33,3%) planuje ponowny wyjazd. Jest to oczywiście związane z różnymi opiniami tych kategorii pracowników, co do swoich realnych perspektyw na śląskim rynku pracy. W przypadku reemigrantów, którzy znają już polskie realia, a więc albo pracowali przed emigracją, albo pozostawali bezrobotni (tzw. doświadczeni bezrobotni ), oceny własnych możliwości są na ogół dość pesymistyczne. Ponad 2/3 doświadczonych bezrobotnych (67,2%) zdecydowanie lub częściowo zgadza się ze stwierdzeniem, że wypadli oni z krajowego rynku pracy. Natomiast w przypadku osób, które wcześniej w ogóle w Polsce nie pracowali, deklaracje są o wiele bardziej optymistyczne: zaledwie 44,4% twierdzi, że wypadło z rynku, większość zaś po prostu nie ma zdania w tej kwestii. Stąd prawdopodobnie wyższa skłonność do pozostania w kraju, mimo trudności w znalezieniu pracy, związana z przekonaniem, że jednak ich przyszła sytuacja powinna ulec poprawie (Wykres 52). 81

82 Wykres 52. Reakcja respondenta na stwierdzenie: Wypadłem(am) z krajowego rynku pracy (%) trudno powiedzieć/nie dotyczy 7,15 14,45 44,45 zdecydowanie się nie zgadzam 5,56 18,57 16,67 % raczej się nie zgadzam 5,56 7,14 7,78 16,67 Nowi bezrobotni Doświadczeni bezrobotni raczej się zgadzam zdecydowanie się zgadzam 14,29 14,44 27,78 52,86 46,67 Wszyscy bezrobotni reemigranci Źródło: opracowanie własne. Biorąc pod uwagę samą wielkość zbiorowości bezrobotnych migrantów powrotnych osób w kwietniu 2011 oraz przeciętny koszt aktywizacji bezrobotnego w województwie w 2010 roku (6843 złote, por. WUP 2011), maksymalny koszt niezbędnych programów aktywizacyjnych tej grupy powinien wynieść w ujęciu rocznym (kwiecień 2011-marzec 2012) około 59,3 mln złotych, co stanowiłoby 12,2% wydatków aktywizacyjnych w całym województwie śląskim. Trudno więc twierdzić, że reemigranci stanowiliby wyjątkowo duże obciążenie dla samorządów województwa 44. Pamiętać bowiem należy, że ze względu na odmienne doświadczenia i strategie zawodowe, poszczególne kategorie bezrobotnych reemigrantów wymagają zróżnicowanego wsparcia ze strony śląskich powiatowych urzędów pracy. Osoby wcześniej pracujące, przebywające często dobrowolnie na bezrobociu, nie muszą być wcale zainteresowane programami aktywizacyjnymi, ponieważ znaczna ich część (47%) deklaruje gotowość ponownego wyjazdu zagranicznego w najbliższym czasie. Podobna sytuacja dotyczy osób wcześniej (czyli przed emigracją) bezrobotnych, z których blisko połowa (47,2%) także planuje emigrację w okresie do 12 najbliższych miesięcy. Niewątpliwie największą grupą, będącą potencjalnymi beneficjentami programów aktywizacyjnych, są bezrobotni absolwenci, którzy po powrocie z emigracji nie potrafią się odnaleźć na regionalnym rynku pracy. Jest to najliczniejsza grupa wśród bezrobotnych reemigrantów, licząca około 3370 osób, z których zdecydowana większość (66,7%) deklaruje chęć pozostania w kraju w ciągu najbliższego roku. 44 Oczywiście do kosztów poniesionych przez urzędy pracy należy doliczyć składkę na ubezpieczenie zdrowotne reemigrantów nie mających prawa do zasiłku. Niestety w oparciu o wyniki badań CATI nie można stwierdzić, jaki odsetek reemigrantów miał prawo do zasiłku dla bezrobotnych. Natomiast zaledwie 3,3% bezrobotnych reemigrantów otrzymywało takie świadczenie z zagranicy. 82

83 5.2 Transfery zarobków migrantów i ich wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy województwa Kolejnym,, niezwykle istotnym czynnikiem który może wpływać na gospodarkę województwa śląskiego, jest napływ kapitału finansowego pochodzącego od emigrantów i reemigrantów. W tym miejscu należy powrócić do definicji transferów zarobków emigrantów, przytoczonej w rozdziale czwartym. W niniejszej analizie skoncentruję się bowiem na dwóch, osobnych kategoriach kapitału nadsyłanego z zagranicy, a mianowicie: Przekazach zarobków (ang. workers remittances) czyli kwot transferowanych przez emigrantów w trakcie ich pobytu za granicą do rodzin pozostałych w kraju. W tym przypadku trudnością jest całkowite oddzielenie obecnych emigrantów od reemigrantów, a więc tych, którzy już do kraju powrócili i są przedmiotem niniejszej analizy 45. Dlatego przedstawione zostaną mechanizmy przekazywania emigrantów i reemigrantów, zaś wielkość napływu przekazów w latach zostanie oszacowana łącznie dla obu tych grup; Transfery migrantów (ang. migrant transfers) są to dobra i zasoby finansowe (a więc głównie oszczędności), przywiezione przez migrantów powrotnych. W przypadku przekazu zarobków, należy zwracać uwagę na regularność samego przesyłania pieniędzy, jak również na wielkość przekazywanej kwoty. W przypadku transferów migrantów, należy oczekiwać że kwota będzie wyższa, ale napływ ma charakter jednorazowy. Tym istotniejsze jest to, jak ten kapitał jest spożytkowany przez reemigranta i jego rodzinę Przekazy zarobków Na podstawie wyników badań CATI, dokonanych w kwietniu 2011 roku, można dokonać analizy zachowań emigrantów z województwa śląskiego, pod względem skłonności do przekazywania zarobków rodzinom w kraju. Zanim jednak ta analiza zostanie przeprowadzona, konieczne jest precyzyjne określenie jej ograniczeń. W przypadku większości badań ankietowych występuje problem niechęci respondentów do udzielania odpowiedzi na pytania dotyczące spraw finansowych. Nie inaczej było w przypadku badań wśród reemigrantów i emigrantów. Wśród reemigrantów odsetek osób odmawiających odpowiedzi na pytania dotyczące przekazywania zarobków był jeszcze stosunkowo niewielki: wynosił 10,8% respondentów. Niestety, wśród emigrantów odsetek odpowiedzi odmownych był bardzo duży i obejmował ponad połowę respondentów (57%). Tym samym wszelkie próby uogólnienia strategii przekazywania zarobków na wszystkich emigrantów z województwa śląskiego, a także oszacowania łącznego napływu tych środków obarczone będą siłą rzeczy znaczącym błędem. Dlatego wyniki te analizy należy traktować z dużą ostrożnością. Łącznie około 1/6 (16,3%) wyjeżdżających z województwa śląskiego za granicę w celach zarobkowych deklarowała, że przesyłała regularnie (czyli co miesiąc) pieniądze najbliższym, którzy pozostali w 45 Całkowite oddzielenie nie jest możliwe, bo nie wiemy jaki odsetek z obecnych emigrantów pozostanie definitywnie w kraju docelowym, a jaki powróci do województwa śląskiego. 83

84 kraju. Rozbijając jednak tą zbiorowość na obecnych reemigrantów i emigrantów, a więc osoby które pozostają poza Polską, otrzymujemy znacząco różne wyniki. Aż ¼ migrantów powrotnych w trakcie wyjazdu przesyłała reguarnie pewne sumy pieniędzy, natomiast zaledwie co dziesiąty obecny emigrant (9,9%) postępował podobnie. Czy uprawnia to do postawienia tezy, że reemigranci są bardziej skłonni do transferowania zarobków do kraju? Teoretycznie taka zależność powinna wystąpić, ponieważ ex post (po powrocie) widać, że są to osoby wyselekcjonowane z ogólnej zbiorowości emigrantów, których orientacja społeczno-ekonomiczna ciągle skupiona była na kraju i regionie pochodzenia. Z kolei wśród osób, które nadal pozostają na emigracji stosunkowo częściej reprezentowane są te osoby, które na dłużej (choć niekoniecznie na stałe) wiążą swoją przyszłość z krajem docelowym i często ściągnęły do niego członków najbliższej rodziny 46. Niestety, z uwagi na wspomniany wcześniej problem znaczącego odsetka odmownych odpowiedzi, tezę tę należy pozostawić w formie pytania, jako że jej weryfikacja w świetle dostępnych danych jest niemożliwa. Jakie kwoty emigranci przesyłali do kraju? Wśród regularnie transferujących 47 najliczniej reprezentowani są ci, którzy miesięcznie przesyłali pomiędzy 1001 a 2500 zł (32,7%). Blisko co czwarty respondent (23%) transferował między 2501 a 5000 zł, 18,9% równie liczna grupa (26%) wyjeżdżających nadsyłała kwotę poniżej 1000 zł. Wreszcie 11,7% emigrantów przesyłało regularnie znaczące sumy powyżej 5000 zł (wykres 53). Porównując reemigrantów z osobami, które nadal pozostają na wychodźstwie, widać pewną nadreprezentawywność migrantów powrotnych wśród tych, którzy transferowali relatywnie wysokie kwoty powyżej 1000 zł. Jest to kolejny sygnał, który może potwierdzać większą orientację migrantów powrotnych na kraj, w stosunku do potencjalnych emigrantów długookresowych, jednak z uwagi na znaczny odsetek odmów odpowiedzi, nie można wyciągać zbyt daleko idących wniosków. 46 Świadczą o tym dane dotyczące osób, które regularnie przesyłały pieniądze do kraju. Blisko 2/3 (65,8%) posiadała przynajmniej jedno dziecko na utrzymaniu, 80,1% było zamężna/żonata lub była w związku partnerskim, 52% pochodziło z gospodarstwa domowego liczącego 4 i więcej osób (i pozostawało z tymi osobami we wspólnocie finansowej). Wreszcie aż 96,1% reemigrantów podczas pobytu zagranicznego mieszkała samotnie, bez towarzystwa najbliższej rodziny. 47 W badaniach zidentyfikowano również dość liczną grupę wyjeżdżających, bo liczącą 11,3%, która deklarowała przesyłanie pieniędzy, ale nie na zasadzie regularności. Niestety, nie dysponujemy nawet szacunkowymi informacjami, jakie kwoty ci ludzie mogli transferować do województwa śląskiego. 84

85 Wykres 53. Kwoty przesyłane co miesiąc przez emigrantów do województwa śląskiego brak odpowiedzi pow zł 4,65 6,63 10,45 12,40 10,45 11, zł 24,03 20,90 22, zł 28,36 32,65 34,88 % zł do 500 zł 9,30 5,97 7,14 16,28 18,88 23,88 reemigranci obecni emigranci wszyscy emigranci Źródło: opracowanie własne. Uwaga: dotyczy tylko osób, które deklarowały, że przesyłają pieniądze regularnie (co miesiąc). Analizując poziom wykształcenia przekazujących, widać zdecydowaną przewagę osób z wykształceniem zawodowym (średnie zawodowe i zasadnicze zawodowe). Stanowią oni blisko ¾ (73%) wszystkich emigrantów, transferujących swe zarobki w sposób regularny. Natomiast osoby z wykształceniem wyższym stanowiły ledwie 13,3%, mimo że zdecydowanie dominują zarówno w strumieniu emigracyjnym, jak i reemigracyjnym do województwa śląskiego. Tym samym potwierdza się prawidłowość zaobserwowana w przypadku większości badań nad transferami: emigranci wykwalifikowani i wysoko wykwalifikowani 48 statystycznie wykazują mniejszą skłonność do przekazywania swoich zarobków do kraju (Ghosh, 2006). Dodatkowo w przypadku emigracji z województwa śląskiego, należy pamiętać o tym, że wśród wyjeżdżających dominowali również ludzie stosunkowo młodzi, często bez zobowiązań rodzinnych. Tacy emigranci wykazują rzecz jasna niższą skłonność do przesyłania niż osoby starsze, pozostające w stałych związkach i mające na utrzymaniu dzieci stanowiące większość emigrantów z wykształceniem zawodowym. Istotną informacją, wskazującą na potencjalny wpływ przekazów na gospodarkę województwa śląskiego, jest ich znaczenie w budżecie gospodarstwa domowego emigranta. W przypadku aż 38,5% wyjeżdżających, kapitał finansowy transferowany do kraju podczas pobytu zagranicznego stanowił główne źródło utrzymania rodziny. Dla kolejnych 25,5% przekazy stanowiły ważne, ale nie główne źródło dochodu (wykres 54). 48 A więc specjaliści: menedżerowie, lekarze, naukowcy, artyści etc. 85

86 Wykres 54. Znaczenie przekazów dla rodziny emigranta (% odpowiedzi) trudno określić 14,80 tylko dodatek do domowego budżetu 21,43 ważne, ale nie najważniejsze źródło utrzymania 25,51 główne źródło utrzymania dla moich najbliższych % 38, Źródło: opracowanie własne. Niewątpliwie musi niepokoić wysoki odsetek emigranckich gospodarstw domowych otrzymujących transfery, które są uzależnione od napływu przekazów. W takiej sytuacji poziom życia całej rodziny zależy od sytuacji zawodowej jednej osoby, zatrudnionej w kraju docelowym. W sytuacji, gdy w najpopularniejszych krajach dla polskiej imigracji obserwujemy obecnie symptomy pogorszenia koniunktury, a nawet recesję gospodarczą, polscy pracownicy są szczególnie zagrożeni utratą pracy, a tym samym źródła utrzymania również dla rodzin pozostałych w kraju. Co więcej, cytowane wcześniej badania polskiego rynku pracy pokazują, że około 10% gospodarstw domowych w Polsce, które są dotknięte problemem bezrobocia 49, otrzymuje przekazy zagraniczne, które stanowią istotne źródło dochodu. Niestety, autorzy badań zwracają uwagę, że w dłuższym okresie takie gospodarstwa domowe są narażone na problem dezaktywacji zawodowej: ich członkowie, mogąc polegać na stałym dopływie środków finansowych z zagranicy, z czasem przestają poszukiwać zatrudnienia i stają się bierne zawodowo (Tyrowicz, 2011). Co więcej, analizując sposób, w jaki te środki były wykorzystane przez rodziny reemigranta 50 (wykres 55), widać wyraźnie, że zdecydowana większość gospodarstw domowych przeznaczała je na konsumpcję (życie bieżące: 77,5%). Drugim dość istotnym celem był remont lub wyposażenie własnego mieszkania (30,2%). Ponieważ nie dysponujemy informacjami na temat kontekstu, w 49 Są to gospodarstwa, w których co najmniej 1 osoba nie posiada pracy i takiej pracy poszukuje. 50 W tym przypadku dysponujemy jedynie informacjami na temat sposobu wykorzystania przekazów w rodzinach reemigranckich. 86

87 ramach którego dokonywane były te wydatki 51, ciężko doszukiwać się w tym przypadku trwałych, produktywnych efektów przekazów. Niestety, mizerna część tego transferowanego kapitału została zainwestowana: czy to w rozwój samych członków gospodarstwa domowego (akumulacja kapitału ludzkiego), czy też w rozwój firmy. Zaledwie co dziesiąte gospodarstwo domowe otrzymujące przekazy (10,1%) przeznaczało przynajmniej część środków na cele edukacyjne, zaś 3,9% spożytkowało ten kapitał na założenie lub rozwój własnej działalności gospodarczej. Wykres 55. Sposób wykorzystania przekazów przez rodzinę reemigranta (%) spłata kredytu zakup mieszkania/domu własny biznes edukacja 7,75 6,20 3,88 10,08 remont/wyposażenie mieszkania 30,23 życie bieżące % 77, Źródło: opracowanie własne. Uwaga: można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Z drugiej jednak strony, nie należy zbyt pochopnie oceniać formy wydatkowania przekazów wszystkich reemigranckich gospodarstw domowych jako zbytkowną i nieproduktywną, zarzucając że pieniądze te zostały po prostu przejedzone. Okazuje się bowiem, że w przypadku niektórych rodzin sytuacja finansowa przed wyjazdem była bardzo trudna (wykres 56). Ponad ¼ (28,7%) gospodarstw domowych była w dramatycznym położeniu: osiągane dochody nie wystarczały na bieżące wydatki, a nawet były na tyle niskie, że w konsekwencji doprowadzały do rosnącego zadłużenia. Porównując te dane z wynikami raportu GUS, dotyczącego ubóstwa w Polsce w 2010 roku, widać wyraźnie, że odsetek ubogich gospodarstw w grupie otrzymujących przekazy przekraczał ponad dwukrotnie odsetek gospodarstw domowych poniżej granicy ubóstwa relatywnego w województwie śląskim (14% - jeden z najniższych w kraju 52 ). Tak więc spora część śląskich rodzin właśnie dzięki środkom przesyłanym przez emigrantów z zagranicy mogła sfinansować najważniejsze wydatki. Nie wiemy 51 A więc jakie dobra i usługi mieściły się w tych kategoriach. Część z nich może mieć bowiem charakter produktywny, np. wizyta u lekarza lub rozpoczęcie terapii może być uznane za formę inwestycji w kapitał ludzki, mimo że zostało przez respondenta zakwalifikowane do wydatków bieżących. 52 Wskaźnik bezrobocia relatywnego gospodarstw domowych wynosił 14% dla województwa śląskiego, zaś niższy był tylko w trzech województwach: mazowieckim (11,6%), łódzkim (12,2%) i opolskim (13,3%, por. GUS, 2011). 87

88 jednak, w jakim stopniu wychodzenie z biedy okazało się stałym zjawiskiem dla tych gospodarstw domowych: wymagałoby to pogłębionych badań. Wykres 56. Sytuacja finansowa rodziny reemigranta przed wyjazdem (%) odkładaliśmy całkiem sporo 3,1 odkładaliśmy drobne kwoty 27,1 wystarczało nam na życie, ale nie byliśmy w stanie nic odłożyć 41,1 nie wystarczało nam na bieżące wydatki 18,6 mieliśmy rosnące długi % 10, Źródło: opracowanie własne. Oszacowanie łącznej wielkości napływu przekazów do województwa śląskiego w rozpatrywanym okresie jest niezwykle trudne, zarówno z uwagi na wysoki odsetek odmów, jak i na brak danych dotyczących precyzyjnej daty wyjazdu zagranicznego. Przy założeniu, że odsetek przekazujących, jak i rozkład przekazywanych kwot były stałe (zarówno dla obecnych emigrantów, jak i reemigrantów), można jednak podjąć próbę estymacji takiego napływu brutto 53 dla okresu między 1 czerwca 2008 a 31 kwietnia W tym czasie emigranci z województwa śląskiego przekazywali średnio 38,8 mln złotych miesięcznie. Tym samym łączny napływ przekazów wynosił 465,6 mln w skali roku i 1,358 mld złotych w całym analizowanym okresie. Nie jest to więc kwota znacząca dla regionalnej gospodarki: stanowi zaledwie 2,8 (promili) śląskiego PKB z 2008 roku. Nawet zdając sobie sprawę z faktu, że napływ przekazów z pewnością jest niedoszacowany 55, trudno oczekiwać, by przekazy zarobków emigrantów odgrywały znaczącą rolę w rozwoju społeczno-ekonomicznym analizowanego województwa. Osobną jednak kwestią, która także wymaga rozważenia jest napływ transferów migrantów, a więc głównie oszczędności przywiezionych przez reemigrantów. 53 A więc bez uwzględniania odpływu przekazów, a więc środków transferowanych z województwa śląskiego do emigrantów, przebywających w krajach docelowych. 54 Długość okresu, dla którego oszacowano napływ przekazów jest zależny od średniego czasu trwania ostatniego pobytu zagranicznego dla reemigrantów, którzy regularnie transferowali zarobki do kraju. 55 Znaczna, ale niemożliwa do ustalenia część odmawiających odpowiedzi emigrantów, ale i reemigrantów w istocie przekazywała pieniądze swoim krewnym w kraju. 88

89 5.2.2 Transfery migrantów Transfery migrantów są inną kategorią transferowanego z zagranicy kapitału, aniżeli przekazy zarobków. Są to bowiem najczęściej oszczędności i dobra zakumulowane przez emigrantów i przywiezione przez nich podczas wizyt w kraju. Szczególnie istotne w tym przypadku są oszczędności reemigrantów, którzy powrócili do województwa śląskiego pomiędzy 1 stycznia 2004 a 31 kwietnia Transfery są bowiem jednorazowym, ale potencjalnie większym zastrzykiem kapitału, napływającego do regionalnej gospodarki. Także z uwagi na fakt, iż są to sumy na ogół większe od przekazów, strategia ich wykorzystania może być zgoła odmienna. Można mieć więc nadzieję, że w większym stopniu niż przekazy zarobków, transfery migrantów zostaną spożytkowane na cele inwestycyjne, przyczyniając się do wyższej produktywności reemigranta, a także członków jego gospodarstwa domowego w dłuższym okresie. To z kolei może też przełożyć się na trwałe lub długookresowe efekty gospodarcze na poziomie całego regionu. Wśród reemigrantów w województwie śląskim, 14,7% nie zgromadziło żadnych oszczędności po powrocie, zaś 20,3% odmówiło na ten temat odpowiedzi (wykres 52). Tak więc, podobnie jak w przypadku przekazów występuje spory odsetek respondentów, którzy nie chcą udzielać informacji w kwestiach finansowych. Konsekwencją tego będzie trudność w oszacowaniu realnego napływu transferów, a także w prognozowaniu przyszłej skali transferów. Jednak blisko 2/3 migrantów powrotnych deklaruje, że z zagranicy przywiozła pewne oszczędności. Czy są to znaczące sumy? Ponad połowa reemigrantów zgromadziła kapitał w wysokości do 50 tys. złotych. Jest to kwota, pozwalająca na zakup ok. 10 m2 nowego mieszkania w Katowicach (średnia cena za m 2 wynosiła 4987 złotych, por. Ober-Haus, 2011), a więc trudno uznać ją za znaczącą z punktu widzenia samych migrantów. Zaledwie 8,2% powracających zgromadziło oszczędności powyżej 50 tys. złotych. 89

90 Wykres 57. Oszczędności zgromadzone przez reemigrantów (%) odmowa odpowiedzi Powyżej zł Od zł do zł Od zł do zł zł do zł zł do zł Od zł do zł Od 5001 zł do zł 5000 zł lub mniej W ogóle nie zgromadziłem oszczędności 20,34 0,21 0,42 2,1 5,45 9,85 15,51 18, ,68 0 % Źródło: opracowanie własne. Mimo, iż zgromadzone oszczędności nie stanowią na ogół masy krytycznej, dzięki której sposób gospodarowania migranta powrotnego ulega diametralnej zmianie, to jednak sposób ich wydatkowania (wykres 58) różni się znacząco w porównaniu do wykorzystania środków z przekazów zarobków przez rodziny emigranta (wykres 55). Wydatki konsumpcyjne nadal stanowią dominujący cel, na który przeznaczane są oszczędności. Reemigranci przeznaczają oszczędności głównie na: życie bieżące (35,9%), remont lub wyposażenie własnego mieszkania lub domu (33,2%). Jednak co piąty (20,1%) migrant powrotny przeznaczył część zakumulowanego kapitału na zakup samochodu. W tym przypadku należy być ostrożnym z oceną tego wydatku i kwalifikowaniem go pochopnie jako zbytkowna konsumpcja 56. Jak podkreślono w rozdziale trzecim, zdecydowana większość reemigrantów powraca do regionu, z którego wyjechała (aż 93,5%). Powodowane jest to najczęściej warunkami lokalowymi i możliwością zamieszkania z najbliższą rodziną. Jednak niekoniecznie musi to oznaczać, że migranci po powrocie stają się niemobilni. Wyniki najnowszych badań pokazują, że wśród osób bezrobotnych aż 87% deklaruje gotowość dojeżdżania do miejsca pracy. Ponieważ reemigranci na ogół dobrze odnajdują się na śląskim rynku pracy i stosunkowo niewielki ich odsetek pozostaje bezrobotnymi (17%), świadczy to o dużej elastyczności i dostosowaniu się do oczekiwań pracodawców. 56 Przykładem takiego produktywnego wykorzystania samochodu jest Zbyszek, który pytany o wydatkowanie oszczędności twierdzi: z tej sumy od razu kupiłem samochód. W przypadku powiększenia się rodziny i poszukiwania pracy to niezbędna rzecz (podkreślenie moje, wywiad przeprowadzony przez ankieterkę Ewę Lorek 13 grudnia 2010 roku). Tak więc w tym przypadku pozorny zakup konsumpcyjny był w istocie niezbędnym wydatkiem, ułatwiającym życie w przypadku założenia rodziny i umożliwiający poszukiwanie pracy (zakończone ostatecznie powodzeniem). 90

91 Według danych GUS, w Polsce 16,5% osób pracujących dojeżdżają do pracy z jednej gminy do drugiej, natomiast województwo śląskie znajduje się w czołówce regionów, gdzie ludzie wykazują najwyższą skłonność dojeżdżania do pracy jest to 12,9% osób w wieku produkcyjnym, a więc 23,4% wszystkich pracujących (dane na rok 2006). Badania prowadzone przez firmy Ottawa Group i MillwardBrown wskazują na to, że aż 24% wszystkich pracowników na Śląsku dojeżdża do pracy dalej niż 15 km i dłużej, niż 30 minut. Warto jednak dodać, że zdecydowana większość śląskich pracowników (60%) przemieszcza się własnym samochodem, natomiast z transportu publicznego korzysta ledwie co czwarty (24%). Przyczyną stosunkowo niskiej skłonności korzystania z transportu publicznego przez dojeżdżających do pracy jest, według badanych, przede wszystkim niedopasowane do ich potrzeb rozkłady i trasy istniejących połączeń (Ottawa Group i MillwardBrown, 2010). Tak więc, biorąc pod uwagę istniejące ograniczenia w możliwościach dojazdowych, zakup samochodu z perspektywy reemigrantów wydaje się niemal koniecznością, aby sprawnie móc funkcjonować na śląskim rynku pracy. Wykres 58. Cel, na który przeznaczono oszczędności (%) nadal w postaci oszczędności 14,74 spłata kredytu, długów 7,13 hobby 9,09 założenie własnej firmy 8,60 edukacja (studia, kursy) 14,74 zakup mieszkania, domu, działki 11,79 zakup samochodu 20,15 remont lub wyposażenie 33,17 życie bieżące 35,87 % Źródło: opracowanie własne. Co siódmy (14,7%) reemigrant inwestuje swoje oszczędności w edukację, wybierając dodatkowe szkolenia i kursy. Takie wydatki wiążą się z akumulacją prywatnych zasobów kapitału ludzkiego i prowadzą do zwiększenia efektywności danego pracownika, są więc korzystne dla samego migranta, jak i dla całej regionalnej gospodarki. 8,6% powracających przeznacza swoje oszczędności na założenie własnej firmy. Jest to dość wysoki odsetek, biorąc pod uwagę fakt iż większość reemigrantów zgromadziła stosunkowo skromny kapitał. Ponadto 7,1% respondentów przeznaczyła te środki na spłatę kredytów/długów co jest również dobrą informacją, ponieważ tym samym emigracja przyczynia się do przynajmniej częściowego zlikwidowania ograniczeń, krępujących aktywność ekonomiczną gospodarstwa domowego migranta. Z drugiej jednak strony pewna grupa 91

92 powracających przeznaczyła oszczędności na zbytkowną konsumpcję (właściwie: hobby, 9,1% respondentów). Pamiętać jednak należy, że znaczna część powracających to ludzie stosunkowo młodzi, nie mający zobowiązań rodzinnych stąd taka forma wykorzystania kapitału też nie powinna dziwić. Jakie znaczenie miał napływ transferów migrantów dla gospodarki województwa śląskiego? Aby odpowiedzieć na to pytanie, konieczne jest oszacowanie napływu brutto oszczędności przywożonych przez reemigrantów podczas powrotu do kraju. Podobnie jak w przypadku szacunków dotyczących przekazów, pamiętać jednak należy, że obarczone są one sporym błędem, z uwagi na duży odsetek odmownych odpowiedzi. Zakładając jednak stały odsetek transferujących oraz rozkład transferowanych (oszczędzanych) kwot, można podać szacunkowy napływ transferów brutto dla lat , a także, korzystając z wyników prognozy reemigracji, oszacować ich napływ dla lat Nie są to jednak znaczące wielkości: w 2004 roku reemigranci przywieźli około 11,7 mln złotych oszczędności, zaś w szczytowej fazie powrotów w 2009 roku było to 121,4 mln (wykres 59). Wykres 59. Szacunkowy napływ transferów migrantów (oszczędności) do województwa śląskiego (mln zł) mln ,4 116, , ,2 43,7 48, , Źródło: opracowanie własne. Niezależnie od faktu, iż oszczędności są wydawane przez migrantów powrotnych w większym stopniu, aniżeli w przypadku przekazów na cele inwestycyjne, to jednak łączny napływ transferów jest jeszcze niższy od napływu przekazów, który uznano za nieznaczący dla gospodarki województwa śląskiego. Nie należy się także spodziewać istotnego zwiększenia tych wielkości w przyszłości. Zakładając optymistyczny 57 wariant prognozy reemigracji dla regionu, napływ transferów będzie wykazywał tendencję wzrostową: z 146,5 mln złotych w 2011 do 236,3 mln złotych w 2015 roku 57 W wariancie pesymistycznym roczny napływ transferów od 2012 roku ulegnie stabilizacji na poziomie ok. 115 mln złotych. 92

93 (wykres 60). Nadal jednak będzie to stosunkowo skromny napływ kapitału zagranicznego, praktycznie niezauważalny z perspektywy gospodarki całego regionu. Wykres 60. Prognozowany napływ transferów migrantów (oszczędności) do województwa śląskiego (mln zł) mln ,3 213, ,6 168,3 146, ,2 115,4 117,1 115,8 115,5 wariant optymistyczny 100 wariant pesymistyczny Źródło: opracowanie własne na podstawie prognozy reemigracji dla województwa śląskiego na lata Podsumowanie: ekonomiczne skutki reemigracji Łączna ocena aktywności ekonomicznej reemigrantów w województwie śląskim jest pozytywna. Porównując sytuację analizowanego regionu z diagnozą skutków migracji powrotnych na Dolnym Śląsku i Małopolsce, można dojść do wniosku że na ich tle Śląsk wypada dość korzystnie. Na pełny etat pracowała blisko połowa reemigrantów na Śląsku (49,2%), podczas gdy na Dolnym Śląsku zaledwie 37,3%, a w Małopolsce - 41%. Z kolei w województwie śląskim bezrobotnych było 17% powracających, podczas gdy na Dolnym Śląsku 25,5%, a w Małopolsce aż 35%. W przypadku przedsiębiorczości reemigrantów najlepiej wypada Dolny Śląsk, w którym aż 11,7% powracających prowadziło własną działalność gospodarczą. Natomiast województwo śląskie wypada nieznacznie słabiej: przedsiębiorcy stanowią 8,7% reemigrantów, ale jest to z drugiej strony znacznie lepszy wynik niż w Małopolsce (5%)(Bieńkowska i inni, 2010a, 2010b). Tak więc migranci powrotni na Śląsku szczególnie gdy porównamy to z sytuacją w Małopolsce i na Dolnym Śląsku dość dobrze reintegrują się na regionalnym rynku pracy: w stosunku do sytuacji przed wyjazdem, częściej podejmują pracę na pełny etat, wykazują wyższą przedsiębiorczość (wyższą skłonność do zakładania własnej działalności gospodarczej), rzadziej pozostają bezrobotni. Zakończona sukcesem reintegracja reemigrantów na śląskim rynku pracy nie była wcale taka oczywista, biorąc pod uwagę, że znaczącą większość emigrantów stanowiły osoby młode, nie mające 93

94 przed wyjazdem żadnego doświadczenia zawodowego. Okazuje się jednak, że migranci powrotni stosunkowo dobrze wykorzystują nowe doświadczenia i kwalifikacje zawodowe, nabyte podczas pobytu zagranicznego. Szczególnie skuteczne pod tym względem są osoby z wyższym wykształceniem, które są otwarci na nowe możliwości doskonalenia zawodowego, które stwarza emigracja. To bardzo dobra informacja, pokazuje bowiem efektywność kształcenia na uczelniach polskich: ich absolwenci sprawniej i skutecznej niż osoby z wykształceniem zawodowym potrafią transferować zakumulowany zagraniczny kapitał ludzki do kraju i wykorzystać go w województwie śląskim. Nadal jednak pozostaje wiele do poprawienia w tej kwestii: konieczne jest wsparcie migrantów z zakresie uznawania nabytych kwalifikacji w kraju emigracji, a także informowanie ich o konieczności udokumentowania swojego stażu pracy i nabytych umiejętności (np. poprzez ukończenie stosownych kursów i szkoleń, a także otrzymanie stosownych certyfikatów). W przypadku kapitału, transferowanego przez migrantów do kraju, wyniki analizy wskazały na skromny ich wpływ na gospodarkę regionu. Wynika to z faktu, że zarówno przekazy zarobków (regularnie transferowane kwoty podczas pobytu zagranicznego), jak i transfery migrantów (oszczędności przywiezione podczas powrotu) stanowią nieznaczną część śląskiego PKB - łącznie poniżej 0,5% (promili) w skali roku. Analiza strategii przekazów na poziomie mikro wykazała jednak, że mimo wydatkowania ich przede wszystkim na cele konsumpcyjne 58, mogą one przyczyniać się do ograniczenia ubóstwa w emigranckich gospodarstwach domowych. Natomiast transfery są w większym niż przekazy stopniu wykorzystywane na cele inwestycyjne, a więc na edukację czy założenie własnej firmy. 58 Podobną prawidłowość zaobserwowano w przypadku analizy transferowania zarobków przez powracających na Dolny Śląsk i do Małopolski: również większość tych kwot wydawana była na cele konsumpcyjne (Bieńkowska i inni, 2010a, 2010b). Jednak z uwagi na inną metodologię ww. badań (technika PAPI/online) i mniejszą ich reprezentatywność, niż w przypadku Śląska, ich porównywalność (szczególnie w zakresie szacowanego napływu transferów) jest problematyczna i dlatego nie zdecydowano się ich za cytować w niniejszym fragmencie. 94

95 6. Wpływ społeczny reemigracji Oprócz skutków stricte gospodarczych, migracja powrotna wywiera także istotne skutki społeczne, które są widoczne na poziomie regionalnym. Wśród tych efektów wyróżnić można: Napływ kapitału społecznego tworzących się sieci powiązań międzyludzkich, łączących reemigrantów ze społecznością w kraju docelowym. Napływ kapitału kulturowego migranci mogą powrócić wzbogaceni pod względem kulturowym, przywożąc ze sobą nowe modele zachowań, które mogą pozytywnie wpływać na ich bliższe (rodzina, znajomi), a nawet dalsze otoczenie (społeczność lokalna). Negatywne następstwa migracji powrotnych osłabnięcie więzi rodzinnych (eurosieroctwo, sieroctwo osób starszych) a także problemy psychiczne (trauma migracyjna). Każdemu z tych skutków poświęcono osobny podrozdział. 6.1 Napływ kapitału społecznego Reemigranci w województwie śląskim w zdecydowanej większości deklarują, że za granicą poznali nowych ludzi i nawiązali interesujące znajomości (88,8%). Ledwie 9,1% respondentów jest przeciwnego zdania (wykres 61). Wykres 61. Stosunek respondentów do stwierdzenia, że podczas pobytu zagranicznego: poznałem ludzi, nawiązałem interesujące znajomości (%) 2,08% 5,68% 3,41% zdecydowanie się zgadzam 16,86% raczej się zgadzam 71,97% trudno powiedzieć raczej się nie zgadzam zdecydowanie się nie zgadzam Źródło: opracowanie własne. Trudno jednak powiedzieć, na ile te nawiązane kontakty przetrwały powrót reemigranta do kraju i są podtrzymywane podczas pobytu na Śląsku. Sami respondenci w wywiadach wspominają, że mimo często zawiązanych znajomości a nawet przyjaźni głównie z innymi emigrantami, rzadziej z reprezentantami społeczeństwa przyjmującego obecnie te kontakty mają charakter raczej 95