Działalność organizacji pozarządowych 10 lat doświadczeń

Transkrypt

1 Działalność organizacji pozarządowych 10 lat doświadczeń pod rządami ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie Redakcja naukowa: Monika Falej, Piotr Majer, Urszula Szymańska Olsztyn 2014

2 Recenzent dr hab. Paweł Woroniecki, prof. UWM Projekt logo X lat ustawy OPP Łukasz Łukaszewski DTP Bożena Chmielewska Artykuły zostały zamieszczone zgodnie z materiałami nadesłanymi przez autorów Druk i oprawa Zakład Poligraficzny UWM

3 SPIS TREŚCI Wstęp 7 Część I. Społeczeństwo obywatelskie a organizacje pozarządowe 9 Małgorzata Augustyniak Społeczeństwo obywatelskie jako podłoże funkcjonowania organizacji pozarządowych 11 Anna Bieńkowska Co mogą pieniądze? 1% podatku dla organizacji pożytku publicznego regionu Warmii i Mazur 27 Wojciech Goszczyński Partnerstwo jako nowa forma aktywności obywatelskiej: przegląd przypadków 35 Marcin Galibarczyk Rola trzeciego sektora w wypełnianiu zadań samorządu województwa warmińsko-mazowieckiego 45 Jerzy Kawa Rola i znaczenie organizacji pozarządowych w rozwiązywaniu problemu niskiego poziomu aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych 55 Paweł Klonowski Partnerstwo publiczno-społeczne jako pozabudżetowe źródło finansowania i realizacji zadań samorządowych 77 Jana Knežová Aktualne kwestie finansowanie trzeciego sektora w Republice Słowackiej 91 Miloš Levrin Porównanie statusu międzynarodowych organizacji rządowych i pozarządowych 103 Agnieszka Pieniążek Współpraca samorządu województwa podkarpackiego z sektorem pozarządowym przed i po wejściu w życie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie 111 Przemysław Rajchel Spółdzielnia socjalna jako organizacja pozarządowa 125 3

4 Działalność organizacji pozarządowych 10 lat doświadczeń... Izabela Ewa Zawadzka Organizacje pozarządowe w powiecie olsztyńskim charakterystyka i rola w kształtowaniu społeczeństwa obywatelskiego 131 Część II. Działalność organizacji pozarządowych w świetle prawa 141 Stanisław Bułajewski Kolsultowanie z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami projektów aktów prawa miejscowego w dziedzinach dotyczących ich działalności 143 Agata Barczewska-Dziobek Umowy partnerstwa jako forma współdziałania administracji z organizacjami pozarządowymi na przykładzie Podkarpacia 155 Monika Falej Zlecenie zadań własnych przez samorząd terytorialny organizacjom pozarządowym na mocy ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie 169 Anna Franusz Udział organizacji pozarządowych w sądowym postępowaniu cywilnym 181 Stanisława Kierznikowicz 10 lat funcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie 195 Michał Komarnicki Funkcja na gruncie przepisów ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach i orzecznictwa Sądu Najwyższego 207 Bartosz Majewski NGO a zamówienia publiczne 217 Igor Palúš Organizacje pozarządowe w Republice Słowackiej i ich współpraca z samorządem terytorialnym 225 Marek Salamonowicz Podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej przez stowarzyszenie rejstrowe 235 Piotr Starzyński Rozwiązanie organizacji pozarządowej działającej w formie stowarzyszenia 253 Magdalena Zielińska Ochrona ubezpieczeniowa wolontariuszy 269 4

5 SPIS TREŚCI Część III. Dobre praktyki organizacji pozarządowych 277 Michał Jan Bagiński Uniwersytety trzeciego wieku województwa warmińsko-mazowieckiego jako odpowiedź na ważną kwestię społeczną na przykładzie działalności Akademii Trzeciego Wieku przy Miejskim Ośrodku Kultury w Olsztynie 279 Marta Bomba i Iwona Malczyk Działaność Amnesty International na rzecz mniejszości seksualnych w Polsce 289 Justyna Krzywkowska Caritas Polska w służbie rodzinie 299 Dominika Łątkowska Organizacje społeczne zajmujące się działalnością na rzecz poprawy bezpieczeństwa 311 Monika Paczyńska Rola organizacji pożytku publicznego w realizacji zadań ochrony zdrowia psychicznego 321 Paulina Siejka Fundacja jako organizacja pożytku publicznego na przykładzie fundacji Telonarius 331 Paweł Strączek Wykorzystanie funduszy europejskich przez organizacje pozarządowe w województwie warmińsko-mazurskim 343 Krystyna Ziółkowska Rola Ochotniczego Hufca Pracy w przeciwdziałaniu bezrobocia na rynku pracy 351 Marian Ďurana Civil law status of non gavermental organizations in the Slovak republik as a manifestatin of the right of the freedom of association 361 Nota o Autorach 367 5

6

7 Wstęp W Polsce termin organizacja pożytku publicznego (OPP) wszedł do katalogu pojęć prawnych przepisami przyjętej 24 kwietnia 2003 r. ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Działalność o takim charakterze co jest zastrzeżeniem banalnym niemniej koniecznym ma jednak bardzo bogatą tradycję, zarówno w sensie czasowym jak i rzeczowym. Państwo, jako instytucja, było bowiem niemal od początku z reguły przychylne tej formie działalności. Odstępstwo od tej reguły powiązane było z państwem typu socjalistycznego, które eksponując w teorii rolę czynnika społecznego, w praktyce dyskredytowało pozarządowe formy działalności. Stąd w Polsce po II wojnie światowej rola organizacji pozarządowych była systematycznie ograniczana, łącznie z rozwiązywaniem nawet najbardziej użytecznych, o wieloletniej tradycji i dużych osiągnieciach. Taka monokulturowa organizacja przestrzeni publicznej budziła narastającą krytykę. Postulowano szczególnie w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku ograniczenie ubezwłasnowolniającej roli państwa w działaniach na rzecz dobra wspólnego. Wskazywano też, że etatyzacja życia społecznego i upaństwowienie polityki społecznej, powodowały pogłębianie się postaw roszczeniowych oraz zmniejszanie odpowiedzialności za zaspokajanie potrzeb własnych i bliskich. Konsekwencją takiej diagnozy było oczekiwanie stworzenia sprzyjających warunków dla organizowania się ruchów społecznych i inicjatyw obywatelskich. Te elementy społeczeństwa obywatelskiego musiały jednak poczekać na możliwość zaistnienia do początku lat dziewięćdziesiątych. Transformacja ustrojowa zapoczątkowana w 1989 r. objęła niemal wszystkie obszary funkcjonowania państwa i społeczeństwa. Rzeczą niestosowną byłoby licytowanie się, które z nich zostały poddane najbardziej trwałym i znaczącym przekształceniom. Można jednak stwierdzić bez takich nagannych motywacji że szczególnie dynamicznie rozwijał się obszar zwany dziś trzecim sektorem, czemu niewątpliwie sprzyjało z jednej strony reaktywowanie w marcu 1990 r. samorządu terytorialnego, z drugiej znoszenie barier w wymianie międzynarodowej, prowadzące w efekcie do realizacji zasady swobody przemieszczania się w ramach Unii Europejskiej. Obydwie te przesłanki pełniły rolę zarówno inspirującą jak i wspierającą obszary społecznej aktywności, przybierającej różnorodne formy organizacyjne. Dynamiczny rozwój organizacji pozarządowych wymagał z czasem uporządkowania wielu istotnych kwestii związanych z ich działalnością. Zostało to zmaterializowane w przywołanej wyżej ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Dziesiąta rocznica jej uchwalania była bezpośrednią przyczyną przygotowania oddawanej do rąk Czytelników pracy Działalność organizacji pozarządowych 10 lat doświadczeń pod rządami ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariatu. Zgromadzono w niej materiały konferencji zainspirowanej wspomnianą rocznicą, a zorganizowanej w czerwcu 2013 r. przez Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Polski Związek Stowarzyszeń Razem 7

8 Działalność organizacji pozarządowych 10 lat doświadczeń... w Olsztynie, Fundację Inicjatywa Kobiet Aktywnych oraz Koło Naukowe Nauk Penalnych Nemezis. Zostały one uzupełnione tekstami dopełniającymi merytorycznie przedmiotową problematykę, przygotowanymi w większości przez reprezentantów trzeciego sektora, dzielącymi się w ten sposób swoimi doświadczeniami wyniesionymi z działalności na rzecz dobra wspólnego. Całość tak zgromadzonego materiału usystematyzowano w trzech częściach. W pierwszej z nich zatytułowanej Społeczeństwo obywatelskie a organizacje pozarządowe, uwagę skupiono na relacjach trzeciego sektora z samorządem terytorialnym, na wszystkich trzech poziomach jego funkcjonowania. Cześć II zatytułowana Działalność organizacji pozarządowych w świetle prawa, została zdominowana przez pracowników Wydziału Prawa i Administracji UWM. Dokonali oni analizy wybranych form bądź przypadków działalności organizacji pozarządowych na gruncie prawa materialnego lub sądowego. Pracę kończy część Dobre praktyki organizacji pozarządowych, która może zostać uznana przez Czytelników za szczególnie interesującą, jako że w zamyśle, miano w niej zaprezentować inicjatywy i formy działalności przynoszące dobre rezultaty, a tym samym zasługujące na upowszechnienie. Redaktorzy pracy wyrażają nadzieję, że taka jej kompozycja zostanie uznana za poprawną. Żywią też przekonanie, że jej lektura przyczyni się do poszerzenia wiedzy o roli i znaczeniu trzeciego sektora we współczesnym świecie. Monika Falej, Piotr Majer, Urszula Szymańska 8

9 Część I. Społeczeństwo obywatelskie a organizacje pozarządowe

10

11 Dr Małgorzata Augustyniak Katedra Teorii i Filozofii Prawa i Państwa Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE JAKO PODŁOŻE FUNKCJONOWANIA ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH CIVIL SOCIETY AS A BASE FOR FUNCTIONING OF NON-GOVERNMENTAL ORGANIZATIONS Naród, w którym uczucia przyjaźni są rozwinięte, gdzie zamiast sobkowstwa i egoizmu panuje przyrodzona potrzeba wzajemnej pomocy, bezinteresownego wspomagania się na wszystkich polach życia naród taki znalazł już moc niezwyciężoną, rozwiązał zagadkę wolności i dobrobytu. Tak samo i pojedynczy człowiek 1. Uwagi wstępne Pojęcie społeczeństwo obywatelskie stało się pod koniec XX wieku przedmiotem szerokiej dyskusji angażującej zarówno przedstawicieli teorii, jak i praktyki politycznej. Większość z nich podziela przeświadczenie o ważkości samego terminu, brak jest jednak zgody co do jego znaczenia. Funkcjonuje on jako pojęcie niejednoznaczne, bogate w historyczne rezonanse, mogące aktualizować się w skrajnie różnych uwarunkowaniach ustrojowych i przybierać wiele postaci, stąd też trudno je zmaterializować w określonym podmiocie społecznym, ruchu lub instytucji. Nie sposób też przyporządkować go do zadawnionego w myśleniu politycznym podziału na lewicę i prawicę. Ponadto widoczna jest tendencja, by ideę społeczeństwa obywatelskiego automatycznie łączyć z ujęciem wartościującym, przypisując jej wyłącznie pozytywne treści, przez co może ona przybierać cechy utopii, funkcjonować jako nazwa pozbawiona desygnatu, etykietka, słowo-klucz. Nic więc dziwnego, że idea ta bywa wykorzystywana i nadużywana przez polityków, nierzadko stając się elementem wyborczej nowomowy 2. W tym kontekście warto też zwrócić uwagę, że przecież nie każda dobrowolna aktywność może być uznana za przejaw istnienia społeczeństwa obywatelskiego. Przykładowo takie formy oddolnej aktywności zbiorowej, jak podpalanie 1 E. J. Abramowski, Związki przyjaźni, [w:] Filozofia społeczna. Wybór pism, Warszawa 1965, s Por. K. Dziubka, Społeczeństwo obywatelskie: wybrane aspekty ewolucji pojęcia, [w:] A. Jabłoński, L. Sobkowiak (red.) Studia z teorii polityki, t. II, Wrocław 1997, s

12 Działalność organizacji pozarządowych 10 lat doświadczeń... domów przedstawicieli różnych mniejszości, czy inne nacechowane agresją, wyrażające zbiorowe uprzedzenia działania, świadczą o braku obywatelskiej kultury. Tak więc wpisana w istotę demokracji swoboda ekspresji politycznej, może niekiedy prowadzić także do ujawnienia tego, co stanowi zaprzeczenie idei społeczeństwa obywatelskiego, np. nacjonalizmu, fundamentalizmu, fanatyzmu, czy populizmu 3. W literaturze przedmiotu pojawiają się pytania, dlaczego poszczególni autorzy ulegają swoistej modzie na posługiwanie się pojęciem społeczeństwa obywatelskiego, zamiast korzystać z istniejących już i bardziej klarownych terminów. Zwraca na to uwagę Krishan Kumar twierdząc, że niezależnie od trudności natury semantycznej i niebezpieczeństwa deformacji samej idei należy zapytać, czy pojęcie to wnosi do języka nauk społecznych coś takiego, czego nie wniosły wcześniej lepiej znane pojęcia i czy jest bardziej adekwatne od któregoś z nich. Jeżeli zajmujemy się nadużyciami władzy państwowej, rozpoznawaniem i promocją pluralizmu i różnorodności, obroną uprawnień jednostek i czynieniem ich zdolnymi do politycznego działania, czegóż brakuje nam w języku i takich pojęciach jak konstytucjonalizm, obywatelstwo, demokracja? 4. Zasygnalizowane wątpliwości nie wydają jednak przesądzać o nieużyteczności idei społeczeństwa obywatelskiego. Ma ona wprawdzie wiele wad, ale nie jest gorsza od wielu innych, jakimi nauki społeczne się posługują, nie odczuwając z tego powodu żadnego dyskomfortu. Nauki te nie są zaiste królestwem jednoznaczności i precyzji. Ktoś zajmujący się problemem wolności, demokracji czy sfery publicznej [ ] nie znajduje się bynajmniej w lepszym położeniu niż teoretyk społeczeństwa obywatelskiego 5. Współczesna popularność idei społeczeństwa obywatelskiego zdaje się wynikać nie tyle z jego nagłego rozkwitu w społeczeństwach demokratycznych, ile z aksjologicznego potencjału, jaki ta idea w sobie zawiera. Przekonuje o tym zarówno liczba publikacji teoretycznych na temat różnych aspektów tego społeczeństwa, jak i traktowanie go jako swoistego drogowskazu, bazującego na bogatej tradycji myśli politycznej. Sięganie do tej idei możne też świadczyć o niedostatku liberalnych demokracji w sferze ideałów. Pewien walor porządkujący dyskurs o społeczeństwie obywatelskim wnosi wyodrębnienie postulatywnego i opisowego poziomu analizy 6. W pierwszym 3 Por. J. Szacki, Liberalizm po komunizmie, Kraków 1994, s Według K. Kumara większość zastosowań terminu społeczeństwo obywatelskie znajdujemy w sferze norm, jeśli nie nostalgii. Pojecie to [ ] brzmi dobrze, budzi uczucie sympatii; wygląda na dobre stare wino, nasuwające myśl o głębi i tajemnicy. Któż mógłby być przeciwko niemu? Któż mógłby nie pragnąć jego urzeczywistnienia? (przestrzega jednak, że- dopisek M.A.) Dobre stare wina mogą pobudzić naszą energię, ale można się też nimi upić zatracając orientację i poczucie kierunku. K. Kumar, Społeczeństwo obywatelskie: rozważania na temat użyteczności historycznego terminu, [w:] J. Szacki (red.) Ani książę ani kupiec: obywatel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, Kraków 1997, s. 295 i J. Szacki, Wstęp, [w:] Ani książę,..., s Por. D. Pietrzyk-Reeves, Idea społeczeństwa obywatelskiego współczesna debata i jej źródła, Wrocław 2004, s

13 Część I. Społeczeństwo obywatelskie a organizacje pozarządowe traktowane jest ono jako idea z zakresu filozofii politycznej, bazująca na apriorycznym wyobrażeniu ładu społecznego i wskazująca pewien wzorzec, do którego należałoby aspirować. Mamy tu zatem do czynienia z ujęciem powinnościowym, operującym wartościowaniem. Z kolei w płaszczyźnie opisowej społeczeństwo obywatelskie ujmowane jest jako część empirycznej rzeczywistości, która wymaga w szczególności badań socjologicznych czy politologicznych, nastawionych na przedstawienie, jak powstają i funkcjonują instytucje konkretnego społeczeństwa obywatelskiego. Mniej liczą się tu subtelne dociekania pojęciowe, ważniejszy jest natomiast szczegółowy opis faktów, do jakich ta idea się odnosiła i odnosi. Próby określenia która z tych dróg jest lepsza, a która gorsza wydają się jałowe, podobnie jak rozstrzyganie o wyższości teorii czy praktyki. W artykule dominować będzie ujęcie postulatywne, jednak zostanie ono również powiązane z występującymi w Polsce formalnymi i materialnymi podstawami istnienia społeczeństwa obywatelskiego, ze szczególnym uwzględnieniem funkcjonowania organizacji pozarządowych 7. Perspektywa ta kieruje nas w stronę ujęcia, które wykracza poza konfrontacyjne postrzeganie społeczeństwa i państwa 8. Posługiwanie się taką dychotomią bywa zasadne w skrajnych sytuacjach walki z różnymi formami zniewolenia np. politycznego, kolonialnego, narodowego. Wzrasta wówczas wyobcowanie państwa od społeczeństwa, co można zaobserwować w okresie upadku greckich polis, czy w Cycerońskiej koncepcji społecznej podmiotowości, która zbiegła się z kryzysem rzymskiej republiki i perspektywą cesarstwa. Również współczesnemu renesansowi idei społeczeństwa obywatelskiego towarzyszyły dramatyczne okoliczności dwudziestowiecznych totalitaryzmów, w których omnipotentne państwo dążyło do monopolizacji i kontroli przestrzeni politycznej, ekonomicznej i kulturowej, eliminując z niej realny i oddolny wpływ obywateli. Z perspektywy tych doświadczeń przeciwstawienie się państwu było bazą transformacji ustrojowej w krajach środkowoeuropejskich. W warunkach praworządnej, demokratycznej władzy, respektującej wolności i prawa obywatelskie, kierującej się zasadniczo uznawanymi standardami moralnymi, przeciwstawianie społeczeństwa i państwa traci na konstruktywnym znaczeniu. Niewiele z niego wynika poza radykalną krytyką państwa i raczej iluzorycznym 7 W Polsce opracowania dotyczące opisu i dokumentacji funkcjonowania konkretnych instytucji społeczeństwa obywatelskiego narastają stosunkowo szybko. Wymienić tu można: Miejsce dla każdego. Szkice i opracowania o sektorze pozarządowym w Polsce zebrane w Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO, Program PHARE, Warszawa 1966; P. Gliński, B. Lewenstein, A. Siciński, (red.) Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: III sektor i wspólnoty lokalne w jednoczącej się Europie, Warszawa 2004; Komunikat z badań CBOS, Stan społeczeństwa obywatelskiego w latach , BS/19/206,Warszawa Liczni autorzy zwracają uwagę na to, że łatwiej jest znaleźć negatywną niż pozytywną definicję społeczeństwa obywatelskiego. Zgodnie z tą pierwszą jest nim wszystko, co pozostaje, kiedy już wytyczymy granice, w których działa władza państwowa. N. Bobbio, Społeczeństwo obywatelskie, [w:] J. Szacki (red.) Ani książę, ani, s.64 13

14 Działalność organizacji pozarządowych 10 lat doświadczeń... przeświadczeniem, że w gruncie rzeczy obywatele mogliby się bez niego obejść 9. Z kolei sytuowanie społeczeństwa obywatelskiego w ramach określonego porządku polityczno- -prawnego rodzi pytania o wzajemne powiązania pomiędzy sferą prywatną, społeczną oraz publiczną, a także o wartości, cele i metody realizacji tzw. dobra wspólnego, które również wymagałoby odrębnego wyjaśnienia. Nie wystarczy bowiem powiedzieć, że społeczeństwo obywatelskie istnieje wszędzie tam, gdzie stowarzyszenia mogą znacząco wpłynąć na kształt albo na zmianę kursu polityki i państwa 10. Istotne jest jeszcze jaki to kształt i w jakim kierunku będą przebiegały zmiany. Doktrynalne źródła idei społeczeństwa obywatelskiego W kulturze Zachodu rysują się dwie kluczowe tradycje myślowe w kwestii relacji między państwem a społeczeństwem: republikańska i liberalna. W artykule przedstawię je w dużym uproszczeniu. Nie wnikając w niuanse rozważań poszczególnych myślicieli związanych z tymi nurtami, postaram się wydobyć konstytutywne dla nich cechy i określić ich znaczenie dla współczesnego rozumienia idei społeczeństwa obywatelskiego. Podejście takie wykazuje pewną metodologiczną analogię do weberowskiej konstrukcji typu idealnego, jako swoistego idealnego myślowego obrazu, który [ ] skupia pewne relacje i wydarzenia historycznego życia w jeden zgodny kosmos powiązań. Co do treści konstrukcja ta posiada cechy utopii, którą uzyskaliśmy poprzez uwydatnienie w myśli określonych elementów rzeczywistości. [ ] Zostaje on (typ idealny dopisek M.A.) wypracowany przez połączenie wielkiej ilości rozproszonych, dyskretnych, istniejących zjawisk pojedynczych, które podporządkowują się owym jednostronnie wyeksponowanym aspektom, tworząc w umyśle jednolity obraz. Obrazu tego, który jest czystym pojęciem, nigdzie w rzeczywistości nie można empirycznie odnaleźć 11. Korzenie idei społeczeństwa obywatelskiego sięgają greckiej starożytności, w której dominowało ujęcie republikańskie. Nawiązywało ono do arystotelesowskiego stwierdzenia, że państwo należy do tworów natury, że człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie (politikon zoon), taki zaś, który z natury, a nie przez przypadek żyje poza państwem jest albo nadludzką istotą albo nędznikiem 12. Skoro zatem człowiek nie jest samowystarczalny musi stanowić część pewnej całości, zaś jego status wiąże się ściśle z przynależnością do wspólnoty 13. Warto zwrócić uwagę, że w polskich 9 Por. Szacki, Wstęp, [w:] Ani książę,..., s Ch. Taylor, Kiedy mówimy społeczeństwo obywatelskie?, [w:] Europa i społeczeństwo obywatelskie. Rozmowy w Castel Gandolfo, Kraków 1994, s M. Weber, Obiektywność poznania społeczno-naukowego i społeczno-politycznego, [w:] Racjonalność, władza, odczarowanie, Poznań 2004., s Arystoteles, Polityka, [w:] Dzieła wszystkie, t. VI, Warszawa 2001, s Arystoteles wyróżniał trzy podstawowe wspólnoty, z których każda zaspokajała inną kategorię potrzeb: rodzinne gospodarstwo domowe (oikos), gmina (kome) i państwo (polis). Jedynie aktywność na forum polis wiązała się ze statusem obywatela i dawała szansę na pełnej samorealizacji (autarakii), choć naprawdę status ten przysługiwał tylko nielicznym członkom zbiorowości. 14

15 Część I. Społeczeństwo obywatelskie a organizacje pozarządowe przekładach Arystotelesa używa się wymiennie przymiotników: polityczny, społeczny, państwowy. Chodzi zawsze o to samo greckie słowo politikon, które nie ma ścisłego odpowiednika w żadnym języku nowożytnym z tego powodu, że grecy nie znali oczywistego dziś rozróżnienia państwa i społeczeństwa 14. Bycie obywatelem było równoznaczne z aktywnym uczestnictwem w przestrzeni publicznej. Wprawdzie Grecy spajali w jedną całość to, co polityczne i społeczne, jednak zakładali wyraźną dystynkcję między obszarem życia prywatnego, skupionego wokół oikos a przestrzenią publiczną. Pozostawanie w cienistym wnętrzu gospodarstwa domowego, przebywanie we własnej prywatności określano mianem idion. Konotacje z tym co idiotyczne nie są tu przypadkowe, uważano bowiem, że prywatność sprzyja deprawacji, to stan pozbawienia czegoś, a nawet pozbawienia człowieka jego najwyższych i najbardziej ludzkich zdolności. Człowiek, który wiódł wyłącznie życie prywatne, ten, kto podobnie jak niewolnik nie był dopuszczony do dziedziny publicznej lub, jak barbarzyńca nie zdecydował się jej w pełni ustanowić, nie był w pełni człowiekiem 15. Zatem gospodarstwo domowe nie stanowiło dla swoich członków ani obszaru wolności ani samorealizacji. Sprawy z nim związane, z perspektywy dyskursu politycznego, uchodziły za nieistotne i jako takie nie powinny były do niego przenikać. Ów wywodzący się z greckiej tradycji model był kontynuowany w Rzymie, a następnie w myśli włoskiego renesansu i wczesnonowożytnej myśli politycznej. Wspólnym mianownikiem dla tej tradycji jest przekonanie, że człowiek może się w pełni realizować tylko dzięki uczestnictwu w życiu publicznym państwa. W ujęciu republikańskim pojęcie społeczeństwa obywatelskiego ma ontologiczne podstawy we wspólnocie i jej dobru. Stąd też wartości komunitarne stoją tutaj ponad jednostkowymi, nie ma też opozycji między społeczeństwem a państwem, pojmowanym nie tylko w wymiarze instytucjonalnym, ale i etycznym. Wartością centralną tu jest odpowiedzialność za dobro wspólne, przewyższające dobra partykularne; człowiek obywatel realizuje się w pełni tylko we współpracy z innymi. Republikanie nie rozgraniczali wolności wspólnoty politycznej od wolności poszczególnych osób i nie pojmowali wolności negatywnie, w kategoriach indywidualnych uprawnień. Wolność nie była wolnością od państwa, lecz wolnością w państwie, opartą na pokoju, kooperacji, autorytecie prawa, moralności i obyczajach. Realizacja tak pojmowanej wolności wymaga przezwyciężenia indywidualnej bierności i wygodnictwa. Podjęcia ryzyka pełnego pojawienia się i działania wśród innych równych sobie ludzi. Źródłem zagrożenia wolności nie jest państwo, ale utrata atrybutu uczestniczenia w życiu społeczno-politycznym. 14 Por. J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2003, s H. Arendt, H. Arendt, Kondycja ludzka, Warszawa 2010, s

16 Działalność organizacji pozarządowych 10 lat doświadczeń... Republikańska tradycja wspólnoty polityczno-obywatelskiej ustępuje w czasach nowożytnych ujęciom liberalnym, zapoczątkowanym przez Thomasa Hobbesa i Jahna Locke a 16. Podłożem dla zmian doktrynalnych jest postępujący w czasach nowożytnych proces indywidualizacji, związany z rozpadem feudalnej społeczności. Towarzyszy temu rozwój własności prywatnej, gospodarki rynkowej, komercjalizacja gruntów, pracy i kapitału, a także przełomowe wydarzenia polityczne: rewolucja angielska, amerykańska i francuska. Myśl liberalna nie stanowi monolitu. W kontekście idei społeczeństwa obywatelskiego możemy wyodrębnić trzy kluczowe kierunki. Pierwszy sytuuje aktywność obywateli głównie w sferze ekonomii, która traktowana jest jako obszar prawdziwie wolnej, nieskrępowanej arbitralnymi wpływami państwa działalności jednostek (J. Locke, A. Smith); drugi wiąże społeczeństwo z uczestnictwem jednostek w życiu publicznym, z samorządnością i samoorganizacją (A. Ferguson, A. de Tocqueville, J.S. Mill); trzeci, charakterystyczny dla szkockich moralistów (T. Reid, D. Hume), najwyraźniej nawiązujący do modelu republikańskiego, przywołuje ideał obywatelskości, wiążąc go z cnotami publicznymi, z wychowaniem, wiedzą i ogładą, a więc z pewnymi przymiotami moralnymi i intelektualnymi. Największy kontrast względem republikańskiego modelu społeczeństwa obywatelskiego widoczny jest w pierwszym ekonomicznym nurcie liberalizmu. Jego klasycy stojąc na gruncie indywidualistycznej antropologii uznają, że człowiek obdarzony jest z natury pewnymi uprawnieniami, których nie można go pozbawić na mocy decyzji politycznych podejmowanych w imię domniemanego dobra ogółu. Społeczeństwo, państwo i gospodarka stanowią sumę jednostkowych działań. Zasadniczym celem różnego rodzaju wspólnot jest stwarzanie jednostkom możliwości osiągania większych korzyści, niż te które mogłyby osiągnąć indywidualnie. Zatem nawet jeśli działania są wspólne, to cele pozostają jednostkowe 17. Locke pisał: Ludzie jednoczą się w społeczeństwach, w których mogą tak połączyć swe siły, aby całe społeczeństwo zabezpieczało i chroniło ich własność, ustanawiało określające ją obowiązujące prawa, by każdy mógł wiedzieć co do niego należy 18. Ekspansja obszaru ekonomicznego opartego na systemie potrzeb jednostkowych sprzyja rywalizacji i atomizacji społecznej, co prowadzi do stopniowego zaniku tego, co uniwersalne, czyli wspólnej troski o przestrzeń publiczną. W ramach tej przestrzeni jednostki nie tyle współdziałają, ile zachowują się, zaś swą podmiotowość lokują 16 Niektórzy badacze idei społeczeństwa obywatelskiego wskazują, że jej początek osadzony jest nie w starożytności, lecz dopiero w czasach nowożytnych, zwłaszcza w myśli brytyjskiej. Stanowisko takie reprezentuje P. Ogrodziński, Społeczeństwo obywatelskie w brytyjskiej literaturze filozoficznej ( ), Studia Filozoficzne 1987, nr 9, s C. Taylor, Qui pro quo. Debata między liberałami a komunitarianami, Znak 1998, nr 6, s J. Locke, Traktat drugi. Esej dotyczący prawdziwych początków zakresu i celu rządu obywatelskiego, [w:] Dwa traktaty o rządzie, Warszawa 1992, s

17 Część I. Społeczeństwo obywatelskie a organizacje pozarządowe głównie w sferze gospodarczej 19. Rynek postrzegany jest jako bezosobowy, samoregulujący się mechanizm popytowo-podażowy, dający jednostkom możliwość bogacenia się. Wolność jest tu przede wszystkim wolnością od państwa, traci zatem, tak istotny w ujęciu republikańskim, polityczny wymiar. Aksjologicznym drogowskazem staje się ideał społeczeństwa konsumentów, który, jak twierdzi H. Arendt, nie jest niczym nowym; niekwestionowane założenie klasycznej ekonomii politycznej wyraźnie wskazywało, że ostatecznym celem vita activa jest bogacenie się, obfitość dóbr i <<szczęście jak największej ilości ludzi>>. Czymże innym jest w końcu ów ideał nowożytnego społeczeństwa, jeśli nie prastarym marzeniem biedaków i nędzarzy, które może mieć swój urok, dopóki jest marzeniem, zamienia się natomiast w raj głupców, gdy tylko zostanie zrealizowane 20. W ocenie autorki przytoczonego cytatu błąd współczesności polega między innymi na tym, że pracę i konsumpcję traktuje się jako sprawy pierwszoplanowe, sytuując je w obszarze działań społecznych i politycznych. Społeczeństwo obywatelskie we współczesnej perspektywie Zarówno w republikańskim jak i liberalnym modelu społeczeństwa obywatelskiego widoczna jest pewna jednostronność. W pierwszym kluczowe znaczenie odgrywają wartości komunitarne związane ze wspólnotą polityczną, w drugim zaś dominuje aksjologia podkreślająca znaczenie indywidualnych potrzeb i wolności. Współczesne interpretacje idei społeczeństwa obywatelskiego czerpią z tych dwóch tradycji, ale w rezultacie powstaje nowa jakość, która przezwycięża skrajności zarówno społecznego holizmu jak i atomizmu. Państwo i społeczeństwo nie są traktowane ani na zasadzie jedności, ani opozycji, tylko komplementarnie. Szuka się równowagi między niezależnością i dążeniami jednostek a wymogami i ograniczeniami wynikającymi z respektowania dobra wspólnego. Społeczeństwo obywatelskie można tu uznać za pomost łączący przestrzeń prywatną i publiczną. Fundamentem tego społeczeństwa nie jest ani państwo, ani rynek. W XX wieku obnażyły one swoje niedomagania zagrożenie, jakim może być dla obywateli państwo najjaskrawiej pokazały doświadczenia totalitaryzmów, z kolei rozwój gospodarki kapitalistycznej zdewaluował wyobrażenie wolnych i równych podmiotów gry rynkowej. Rynek stał się bowiem obszarem działania potężnych organizacji, które znacząco ograniczają możliwości samorzutnych inicjatyw. Stąd też znaczna część współczesnych autorów uznaje, że żywiołowe siły kapitalistycznej gospodarki rynkowej mogą być dla społecznej solidarności, społecznej sprawiedliwości czy nawet niezależności równie niebezpieczne jak administracyjna potęga nowoczesnego państwa Por. H. Arendt, Kondycja, s Tamże, s J. L. Cohen, A. Arato, Civil Society and Political Theory, Cambridge, 1992, s

18 Działalność organizacji pozarządowych 10 lat doświadczeń... Wielu autorów w kontekście narastającego prymatu kwestii ekonomicznych w życiu społecznym, zwraca uwagę na jeszcze inny rodzaj zagrożeń funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego. Wiążą się one z zasklepianiem się ludzi w przestrzeniach własnych prywatności, czemu towarzyszą masowe tendencje konformistyczne, charakterystyczne dla społeczeństw konsumpcyjnych 22. Tego rodzaju zjawiska rozprzestrzeniają się, zwłaszcza w kulturze euroatlantyckiej, przyczyniając się do destrukcji wspólnego świata, która następuje wówczas, gdy świat ten zaczyna być widziany tylko w jednym aspekcie i prezentuje się tylko w jednej perspektywie. Polityczne cele ulegają wówczas zredukowaniu do środków mających zabezpieczyć społeczeństwo wiernych, jak to miało miejsce w średniowieczu; społeczeństwo posiadaczy, jak u Locke a; społeczeństwo producentów, jak u Marksa; społeczeństwo robotników, jak w krajach socjalistycznych; społeczeństwo zaangażowane bez reszty proces gromadzenia dóbr, jak ma to miejsce we współczesnych społeczeństwach Zachodu 23. Typowe dla konsumpcjonizmu wartości materialne, utylitarne i hedonistyczne totalizują życie społeczne, stając się nadrzędnym punktem odniesienia, kryterium sukcesu jednostek. Ich aktywność kieruje się w stronę nowej sprywatyzowanej utopii, w której każdy na własną rękę dąży do wykrojenia sobie za wszelką cenę względnie wygodnego i bezpiecznego miejsca w niebezpiecznym i niewygodnym dla ludzi świecie 24. Wszechobecna dominacja konsumpcji zaczyna pełnić rolę jednego z najważniejszych regulatorów procesów społecznych, przytłaczając tym samym inne sfery życia, np. intelektualną, duchową, moralną. Głównymi miernikami rozwoju stają się wydajność oraz ciągły wzrost gospodarczy. Ludzkie działanie skoncentrowane na dążeniu do dobrobytu i postępu ma wyznaczać kierunek nowoczesności, służącej głównie użyteczności pragmatycznej. Istotnym dylematem współczesnych teorii społeczeństwa obywatelskiego jest jego usytuowanie między sferą publiczną a prywatną 25. Na ogólnym poziomie rozważań możemy przyjąć, że wymiar publiczny życia społecznego tworzą te zachowania, które dokonują się w otwartej, powszechnie (aczkolwiek często w różnym stopniu) dostępnej przestrzeni społecznej, nakierowane są na integrację (lub wiążą się z nią) w skali makro, czyli na podtrzymywanie istniejącego ładu zbiorowego, i objęte są jakąś formą instytucjonalnej i powszechnie akceptowalnej kontroli (nadzoru) 26. Sektor publiczny obejmuje: organy władzy państwowej (legislacyjnej, wykonawczej, 22 B. Barber, Dżichad kontra McŚwiat, Warszawa H. Arendt, Kondycja, s Kwestie te porusza: Z. Bauman, Rewolucja jest jedyną nadzieją, Przekrój, nr 18, 2013, s W pracach ekonomistów i socjologów dotyczących współczesnych społeczeństw demokratycznych wymienia się zazwyczaj trzy sektory życia społecznego (lub państwowego): publiczny, prywatny (rynkowy), ochotniczy (lub organizacji społecznych, NGOs itp.) Por. Z. Woźniak, Organizacje pozarządowe w procesie budowy społeczeństwa obywatelskiego, [w:] M. Warowicki, Z. Woźniak (red.) Aktywność obywatelska w rozwoju społeczności lokalnej, Warszawa K. Z. Sowa, Szkice o sferze publicznej i polskim społeczeństwie obywatelskim, Kraków 2012, s,13 18

19 Część I. Społeczeństwo obywatelskie a organizacje pozarządowe sądowniczej); instytucje (organizacje) podległe władzy lub przez nią kontrolowane; partie polityczne; organizacje władzy samorządowej oraz podległe im instytucje i przedsiębiorstwa; instytucjonalne struktury religijne; instytucje masowego przekazu (zarówno państwowe, jak i prywatne); organizacje pozarządowe, zakładane przez obywateli, ale działające dla dobra wspólnego. Jeśli chodzi o prywatny wymiar życia zbiorowego dotyczy on zachowań indywidualizowanych zachodzących w mniej lub bardziej zamkniętych przestrzeniach społecznych, nieobjętych bieżącą kontrolą instytucjonalną 27. W jego ramach funkcjonują: gospodarstwa domowe; przedsiębiorstwa prywatne, biznes; zrzeszenia i stowarzyszenia społeczne, tworzone przez obywateli i działające dla ich dobra. Zaproponowany podział uwypukla teleologiczne znaczenie funkcjonowania różnych podmiotów życia publicznego i prywatnego. Chodzi tu przede wszystkim o określenie prywatnego lub publicznego celu działalności. W tym ujęciu, społeczeństwa obywatelskiego nie tworzy ani rząd, gdzie podmioty i cele są publiczne, ani rynek, gdzie podmioty i cele są prywatne. Jeśli uwzględnimy dodatkowo zjawiska z zakresu patologii społecznej, to oczywiście społeczeństwa obywatelskiego nie tworzą też działania korupcyjne, gdzie podmioty mają charakter publiczny, natomiast ich cele są prywatne. Współczesna idea społeczeństwa obywatelskiego odchodzi do zakwestionowania dychotomii: państwowe prywatne. Społeczeństwo to tworzą zakładane na mocy oddolnej, dobrowolnej inicjatywy zarówno organizacje pozarządowe, jak i stowarzyszenia społeczne, o ile ich cele mają charakter publiczny, dążą do realizacji dobra wspólnego, a zatem wykraczają poza jednostkowe lub wąskie, partykularne interesy grupowe. Można więc stwierdzić, że społeczeństwo obywatelskie tkwi swymi wszystkimi korzeniami w sferze prywatnej, jednak rozwija się dopiero wówczas, gdy jej granice zostaną przekroczone 28. Przy takim ujęciu nie ma znaczenia skala przedsiębranych inicjatyw. Mogą one obejmować zarówno drobne przedsięwzięcia lokalne, jak te o zasięgu ogólnokrajowym czy ponadnarodowym. Zaproponowane powyżej ujęcie społeczeństwa oczywiście nie wyczerpuje jego specyfiki. Pewne uzupełnienie wnosi sformułowana przez P. Glińskiego operacyjna definicja, zgodnie z którą społeczeństwu obywatelskiemu możemy przypisać następujące cechy: miejsce w pośredniej strukturze pomiędzy grupami o charakterze pierwotnym (np. rodzina) a wielkimi zbiorowościami; horyzontalny, sieciowy charakter więzi społecznych; wolność i niezależność aktorów obywatelskich; dojrzałość zbiorowych tożsamości społecznych; 27 Tamże, s J. Szacki, Wstęp, [w:] Ani książę..., s

20 Działalność organizacji pozarządowych 10 lat doświadczeń... otwartość w znaczeniu nadawanym przez K. Poppera; status akceptacji społecznej; akceptację podstawowych zasad demokratycznych; szacunek dla prawa w połączeniu z zasadą obywatelskiego nieposłuszeństwa; aktywność w wymiarze indywidualnym i zbiorowym; tolerancję na wysokim poziomie; ład etyczny wyrażający się w respektowaniu zasady sprawiedliwości społecznej i godnego życia; cnoty obywatelskie: w wymiarze pośrednim osiąganie publicznych korzyści poprzez realizację własnych interesów, a w bezpośrednim cechy pozwalające na budowanie pozytywnych relacji międzyludzkich we wspólnocie; poczucie posiadania reprezentacji politycznej i sprawstwa obywatelskiego ; określony poziom kultury obywatelskiej; kierowanie się zasadą pomocniczości (subsydiarności); pewien poziom kapitału społecznego (uogólniona zasada wzajemności i społecznego zaufania) 29. Społeczeństwo obywatelskie w działaniu W polskiej literaturze przedmiotu empiryczna analiza konkretnych instytucji społeczeństwa obywatelskiego skupia się na problematyce organizacji pozarządowych uwzględniając szeroki kontekst ich działania 30. Reprezentatywnym przykładem są przeprowadzone badania społeczeństwa obywatelskiego, w wyniku których powstał obszerny faktograficzny materiał, zebrany z licznych źródeł, m.in. instytucji badawczych i opinii liderów społeczeństwa obywatelskiego. Jednym z efektów tych prac jest przyjęcie przez Radę Indeksu Społeczeństwa Obywatelskiego definicji, która określa je jako przestrzeń na zewnątrz rodziny, władzy państwowej czy obszaru regulowanego mechanizmami rynkowymi, w której ludzie dobrowolnie zrzeszają się, aby działać na rzecz wspólnego dobra P. Gliński, Aktywność aktorów społecznych- deficyt obywatelstwa wobec codziennej zaradności Polaków, [w:] W. Wesołowski, J. Włodarek (red.), Kręgi integracji i rodzaje tożsamości, Warszawa 2005, s Indeks społeczeństwa obywatelskiego w Polsce 2005, Projekt Indeks społeczeństwa obywatelskiego CIVICUS. Badania przeprowadzone przez stowarzyszenie Klon/Jawor w 2005, Warszawa 2006; M. Warowicki, Z. Wożniak (red.), dz. cyt.; P. Gliński, B. Lewenstein, A. Siciński, Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: Trzeci Sektor, Warszawa 2002 oraz Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: wspólnoty lokalne w jednoczącej się Europie, Warszawa 2004; P. Gliński, Style organizacji pozarządowych w Polsce. Grupy interesu czy pożytku publicznego, Warszawa Indeks społeczeństwa, s

21 Część I. Społeczeństwo obywatelskie a organizacje pozarządowe Wielu autorów wskazuje, że optymizm towarzyszący Polakom przy pierwszej fali demokratyzacji po roku 1989 zdecydowanie osłabł 32. Pojawiły się liczne symptomy zwątpienia w demokratyczne instytucje i wzory partycypacji społecznej. Podobnie jak w wielu demokracjach zachodnich przejawami tego rozczarowania jest niedowład demokratyczny 33, polityka resentymentu, anomia polityczna. Okazuje się, że mechanizmy demokracji przedstawicielskiej w warunkach postępującego zróżnicowania społecznego okazują się niewystarczające. Wybory w bardziej symboliczny niż rzeczywisty sposób przekazują obywatelom władzę. Poczucie iluzoryczności wpływu na działania podejmowane w przestrzeni publicznej wzmacniają procesy globalizacji. Również znaczne zwiększenie tempa zmian zachodzących w różnych obszarach rzeczywistości, wiąże się przyspieszeniem procesów decyzyjnych i tworzeniem szeregu nowych regulacji normatywnych. Skutkuje to zwielokrotnieniem złożoności życia politycznego, ekonomicznego, społecznego, które idzie w parze z rozrostem ustawodawstwa oraz trudnościami w znalezieniu konsensusu aksjologicznego wokół ustawicznie pojawiających się kwestii spornych. W tych warunkach nieodzowne wydaje się uzupełnienie demokracji przedstawicielskiej różnymi instytucjami społeczeństwa obywatelskiego. Chodzi zwłaszcza o rozwój organizacji pozarządowych, które są głównymi nośnikami wartości konstytuujących owo społeczeństwo. Konstytucyjnie gwarantowana swoboda działań społeczeństwa obywatelskiego tworzy obecnie sprzyjające warunki jego rozwoju 34. Można mówić o progresywnym procesie tworzenia prawa i współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi, czemu sprzyja funkcjonowanie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Odnotować też należy dużą ilość i różnorodność podmiotów obywatelskich w Polsce, co jednak nie zawsze przekłada się na ich po- 32 J. P. Hudzik, W. Wożniak (red.), Sfera publiczna. Kondycja przejawy przemiany, Lublin 2006; J. Mariański, Kondycja moralna społeczeństwa polskiego: hipotezy wstępne, Społeczeństwo. Studia, Prace Badawcze, Dokumenty z zakresu Nauki Społecznej Kościoła 2001, t. 10, nr 1; E. Mokrzycki, A. Rychard, A. Zybertowicz (red.) Utracona dynamika?: o niedojrzałości polskiej demokracji, Warszawa 2002, A. Giza- Poleszczuk, M. Marody, A. Rychard, Strategie i system: Polacy w obliczy zmiany społecznej, Warszawa R. A. Dahl, O demokracji, Kraków Polski ustawodawca nie sformułował w Konstytucji RP z 1997 r. zasady społeczeństwa obywatelskiego, jednak doktryna coraz częściej wyprowadza ją z art. 12, w myśl którego Rzeczypospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483). Zob. zwłaszcza W. Sokolewicz, Artykuł 12, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, t. V, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2007, s L. Garlicki nadaje zasadzie społeczeństwa obywatelskiego szersze znaczenie, odnosząc ją również do zasady pluralizmu politycznego (art. 11 konstytucji), wolności prasy i innych środków masowego przekazu (art. 14), zasady samorządu terytorialnego i zawodowego (art. 16 i 17), jak również zasady wzajemnej niezależności i współdziałania w stosunkach między państwem a kościołem i innymi związkami wyznaniowymi (art.25). L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2008, s

22 Działalność organizacji pozarządowych 10 lat doświadczeń... tencjał sprawczy, możliwości organizacyjne czy bazę ekonomiczną. Wśród przeszkód rozwoju społeczeństwa wskazuje się najczęściej bariery natury mentalnej, takie jak słabe poczucie dobra wspólnego, słaba zdolność do kompromisu, nieumiejętność prowadzenia dyskursu publicznego, brak zaufania społecznego. Przyczyny takiego stanu rzeczy, przynajmniej do pewnego stopnia, można wyjaśniać długotrwałymi okresami zniewolenia, które umocniły myślenie raczej kategoriami solidarności rodzinnej i narodowej, niż lokalnej i stowarzyszeniowej. Owa gombrowiczowska naszość, wycofywanie się z zakresu pojęcia my, które Leon Petrażycki nazywał przystosowaniem społecznym wstecznym, przejawia się też w skłonności, by raczej łączyć się przeciwko czemuś (komuś) niż w imię osiągnięcia czegoś. Symptomatyczne w tej mirze jest też spostrzeżenie A. Świętochowskiego, że Polak gotów jest rzucić się do Wisły, żeby ją wypić, jeśli upatrzy w tym zbawienie Polski, ale nie zgodzi się dla tego samego celu co dzień chodzić do Wisły i wypić szklankę wody 35. Konkludując należy stwierdzić, że kluczową dla społeczeństwa obywatelskiego kwestią jest określenie, jak ma być urządzony ład wolnej wspólnoty politycznej. Wiąże się to nie tylko z przestrzenią wolności, lecz także z wymaganiami: zarówno wobec instytucji państwa, jak i samych obywateli. Obojętność oraz niska kultura polityczna i prawna nie sprzyjają temu, co Tacqueville określał sztuką stowarzyszania się. Społeczeństwa obywatelskiego nie sposób zadekretować, jest ono procesem ustawicznego współkształtowania, dla którego sprzyjającym gruntem jest stabilny porządek demokratyczny. Wymaga on nie tylko gotowości i zdolności państwa do komunikacji ze społeczeństwem, lecz także umiejętności obywateli wykorzystania możliwości stwarzanych przez współczesne demokracje z ich katalogiem wolności i uprawnień, wśród których mieści się także uczestnictwo w negocjowaniu zrębów publicznego dobra, w refleksji nad kształtem i przyszłością społeczeństwa i państwa. Idea społeczeństwa obywatelskiego zdaje się wychodzić z gorsetów politycznych, ekonomicznych i doktrynalnych schematów. W próbach uchwycenia jego istoty chybione okazuje się stosowanie generalnych kwantyfikatorów; postrzeganie ładu polityczno-prawnego przez pryzmat takich kategorii, jak demos, klasa społeczna, naród, konsumenci itp. W społeczeństwo obywatelskie wpisany jest dynamizm i różnorodność, stąd też zarówno wielkie struktury społeczne, jak i monolity ideologiczne ulegają tu rozdrobnieniu. Na dalszy plan schodzą wielkie projekty ładu społecznego, które zwykle cechuje pewien heroizm, wymagający koncentracji energii, pełnego zaangażowania, wyraźnego poczucia kierunku i jednoznacznego zazwyczaj podziału ludzi na przyjaciół i wrogów. Budowa społeczeństwa obywatelskiego wydaje się zupełnie czymś innym. Przystąpienie do stowarzyszenia nie jest zapewne szczególnie spektakularne, zaś hasła: Przyłącz się do wybranego przez siebie stowarzyszenia! raczej nie umieściliby na sztandarach polityczni bojownicy, ale społeczeństwo 35 Podaję za: A. Garlicki, Śmierć prezydenta, Polityka 7 XII 2002, nr 49, s

23 Część I. Społeczeństwo obywatelskie a organizacje pozarządowe obywatelskie właśnie tego wymaga. Jego jakość zależy nie tyle do uroczystych aktów obalania lub powoływania władzy, proklamowania ustroju itp., ile od trudniejszej do precyzyjnego zdefiniowania przestrzeni oddolnej aktywności, w ramach której ludzie na co dzień mogą i chcą kształtować rzeczywistość 36. Różnorodność relacji wspólnotowych, w jakich uczestniczą, stwarza możliwość wielorakich działań organizacyjnych i komunikacyjnych, dających rozległe pole do swobodnego rozwoju nowych dążeń. Bibliografia Abramowski E. J., Związki przyjaźni, [w:] Filozofia społeczna. Wybór pism, Warszawa 1965 Arendt H., Kondycja ludzka, Warszawa 2010 Arystoteles, Polityka, [w:] Dzieła wszystkie, t. VI, Warszawa 2001 Barber B, Dżichad kontra McŚwiat, Warszawa 1997 Bauman Z., Rewolucja jest jedyną nadzieją, Przekrój, nr 18, 2013 Bobbio N., Społeczeństwo obywatelskie, [w:] J. Szacki (red.) Ani książę, ani, Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO, Program PHARE, Miejsce dla każdego. Szkice i opracowania o sektorze pozarządowym w Polsce, Warszawa 1966 Cohen J. L., Arato A., Civil Society and Political Theory, Cambridge 1992 Dziubka K., Społeczeństwo obywatelskie: wybrane aspekty ewolucji pojęcia, [w:] A. Jabłoński, L. Sobkowiak (red.) Studia z teorii polityki, t. II, Wrocław 1997 Gliński P., Aktywność aktorów społecznych- deficyt obywatelstwa wobec codziennej zaradności Polaków, [w:] W. Wesołowski, J. Włodarek (red.), Kręgi integracji i rodzaje tożsamości, Warszawa 2005 Gliński P., Lewenstein B., Siciński A., (red.) Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: III sektor i wspólnoty lokalne w jednoczącej się Europie, Warszawa 2004 Gliński P., Lewenstein B., Siciński A., Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: Trzeci Sektor, Warszawa 2002 Indeks społeczeństwa obywatelskiego w Polsce 2005, Projekt Indeks społeczeństwa obywatelskiego CI- VICUS. Badania przeprowadzone przez stowarzyszenie Klon/Jawor w 2005, Warszawa 2006 Komunikat z badań CBOS, Stan społeczeństwa obywatelskiego w latach , BS/19/206,Warszawa Kumar K., Społeczeństwo obywatelskie: rozważania na temat użyteczności historycznego terminu, [w:] J. Szacki (red.) Ani książę ani kupiec: obywatel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, Kraków 1997 Locke J., Traktat drugi. Esej dotyczący prawdziwych początków zakresu i celu rządu obywatelskiego, [w:] Dwa traktaty o rządzie, Warszawa 1992 Ogrodziński P., Społeczeństwo obywatelskie w brytyjskiej literaturze filozoficznej ( ), Studia Filozoficzne 1987, nr 9 Pietrzyk-Reeves D., Idea społeczeństwa obywatelskiego współczesna debata i jej źródła, Wrocław 2004 Sowa K. Z., Szkice o sferze publicznej i polskim społeczeństwie obywatelskim, Kraków 2012 Szacki J., Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2003 Szacki J., Liberalizm po komunizmie, Kraków M. Walzer, Spór o społeczeństwo obywatelskie, [w:] Ani książę ani, s

24 Działalność organizacji pozarządowych 10 lat doświadczeń... Szacki J., Wstęp, [w:] Ani książę ani kupiec: obywatel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, Kraków 1997 Taylor C., Qui pro quo. Debata między liberałami a komunitarianami, Znak 1998, nr 6 Taylor Ch., Kiedy mówimy społeczeństwo obywatelskie?, [w:] Europa i społeczeństwo obywatelskie. Rozmowy w Castel Gandolfo, Kraków 1994 Weber M., Obiektywność poznania społeczno-naukowego i społeczno-politycznego, [w:] Racjonalność, władza, odczarowanie, Poznań 2004 Woźniak Z., Organizacje pozarządowe w procesie budowy społeczeństwa obywatelskiego, [w:] Warowicki M., Woźniak Z. (red.) Aktywność obywatelska w rozwoju społeczności lokalnej, Warszawa 2001 Gliński P., Style organizacji pozarządowych w Polsce. Grupy interesu czy pożytku publicznego, Warszawa 2006 Hudzik J. P., Woźniak W (red.), Sfera publiczna. Kondycja przejawy przemiany, Lublin 2006 Mariański J., Kondycja moralna społeczeństwa polskiego: hipotezy wstępne, Społeczeństwo. Studia, Prace Badawcze, Dokumenty z zakresu Nauki Społecznej Kościoła 2001, t. 10, nr 1 Mokrzycki E., Rychard A., Zybertowicz A. (red.) Utracona dynamika?: o niedojrzałości polskiej demokracji, Warszawa 2002, Giza- Poleszczuk A., Marody M., A. Rychard, Strategie i system: Polacy w obliczy zmiany społecznej, Warszawa 2000 Dahl R. A., O demokracji, Kraków 2000 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483) Sokolewicz W., Artykuł 12, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Garlicki L. (red.), t. V, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2007 Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2008 Garlicki A., Śmierć prezydenta, Polityka 7 XII 2002, nr 49 Walzer M., Spór o społeczeństwo obywatelskie, [w:] Ani książę ani... Streszczenie: Kontekstem rozważań o organizacjach pozarządowych jest społeczeństwo obywatelskie. Artykuł, uwzględniając postulatywny oraz opisowy (empiryczny) poziom analizy, skupia się na tym pierwszym. Traktuje on społeczeństwo obywatelskie przede wszystkim jako ideę z zakresu filozofii politycznej, bazującą na apriorycznym wyobrażeniu ładu społecznego i wskazującą pewien wzorzec, do którego należałoby aspirować. W tej perspektywie przedstawione są doktrynalne korzenie idei społeczeństwa obywatelskiego nawiązujące do tradycji republikańskiej oraz liberalnej, które wydają się kluczowe dla współczesnego dyskursu o społeczeństwie obywatelskim. Wartości wyprowadzone z tych dwóch ujęć doktrynalnych są odniesione do występujących w Polsce formalnych i materialnych podstaw istnienia społeczeństwa obywatelskiego, ze szczególnym uwzględnieniem funkcjonowania organizacji pozarządowych Słowa klucze: społeczeństwo obywatelskie, republikanizm, liberalizm, dobro wspólne Abstract: The context of a debate on non-governmental organizations (NGOs) is a civil society. This article, taking into account the aspirational and descriptive (empirical) level of analysis, focuses on the first mentioned aspect of the matter. It treats the civil society primarily as an idea in the field of the political philosophy, based on an a priori concept of a social order and indicating a pattern that a society 24