Materiał i metodyka badań

Transkrypt

1 Stowarzyszenie Ekonomistów Regionalne zróżnicowanie Rolnictwa produkcji i Agrobiznesu jęczmienia w Polsce Roczniki Naukowe tom XVII zeszyt Danuta Leszczyńska Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa PIB w Puławach regionalne zróżnicowanie produkcji jęczmienia w Polsce REGIONAL DIFFERENTIATION OF BARLEY productionin POLAND Słowa kluczowe: jęczmień, plon, struktura zasiewów, województwa Key words: barley, yield, cropping pattern, provinces Abstrakt. Celem badań było określenie czynników decydujących o regionalnym zróżnicowaniu produkcji jęczmienia w Polsce. Materiał źródłowy do analizy zróżnicowania regionalnego produkcji jęczmienia stanowiły dane statystyczne GUS z lat , zestawione według województw. Spośród wielu cech charakteryzujących produkcję jęczmienia wybrano 18 zmiennych, które poddano analizie statystycznej. Za pomocą rachunku korelacji poszukiwano zależności wielkości produkcji jęczmienia w regionach od poziomu poszczególnych zmiennych. Do wyodrębnienia pięciu grup województw zróżnicowanych pod względem produkcji jęczmienia użyto analizy skupień. O regionalnym zróżnicowaniu produkcji jęczmienia w Polsce decydują przede wszystkim czynniki organizacyjne i siedliskowe gospodarstw. Wstęp Jęczmień ma duże znaczenie w całokształcie gospodarki zbożowej zarówno w kraju, jak i na świecie. Wynika to z uniwersalności wykorzystania ziarna jęczmienia na paszę oraz w przemyśle browarnym (głównie formy jare) i spożywczym (kasza, płatki). O wielkości plonu ziarna decydują takie czynniki, jak: genetyczny potencjał plonowania odmiany, jakość gleby, klimat oraz rodzaj zastosowanej technologii produkcji [Budzyński 005]. Zakłada się, że produkcja jęczmienia w regionach Polski jest zróżnicowana. Celem pracy była analiza regionalnego zróżnicowania produkcji jęczmienia z uwzględnieniem uwarunkowań przyrodniczych, agrotechnicznych i organizacyjno-ekonomicznych. Materiał i metodyka badań Materiałem źródłowym do analizy zróżnicowania regionalnego produkcji jęczmienia były dane statystyczne GUS z lat [Rocznik statystyczny 013, 01] przedstawione według aktualnie obowiązującego podziału administracyjnego na województwa oraz wyniki badań agrotechnicznych Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa PIB w Puławach (IUNG-PIB). Stan produkcji jęczmienia przeanalizowano na tle kompleksu czynników przyrodniczych, organizacyjnych i ekonomicznych. Do badań wybrano 18 zmiennych (spośród wielu cech charakteryzujących produkcję jęczmienia i uwarunkowania jego uprawy), które poddano analizie statystycznej. Udział w strukturze zasiewów i plony ziarna jęczmienia przyjęto jako wyróżniki zróżnicowania regionalnego produkcji jęczmienia (dla województw). W pracy przedstawiono charakterystykę statystyczną zmiennych analizowanych w ujęciu regionalnym, oceniając wartości ekstremalne i współczynniki zmienności. Za pomocą korelacji poszukiwano zależności plonu ziarna i udziału jęczmienia jarego i ozimego w strukturze zasiewów w poszczególnych regionach od poziomu badanych zmiennych. Stosując analizę skupień wyodrębniono grupy cech o podobnym charakterze, a następnie dla każdej z grup, wyznaczono czynniki najbardziej charakterystyczne [Filipiak, Wilkos 1998]. Metodą Warda wyznaczono 5 grup województw, zróżnicowanych pod względem produkcji jęczmienia. Każdą wyodrębnioną grupę scharakteryzowano za pomocą wybranych wskaźników analizowanych na tle ich średnich wartości w kraju jako układu odniesienia.

2 15 Danuta Leszczyńska Rysunek 1. Udział powierzchni uprawy jęczmienia ozimego w strukturze zasiewów według województw Figure 1. Share of winter barley in cropping pattern of provinces Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS [Rocznik statystyczny 013, 01] Source: own calculation based on CSO data [Rocznik statystyczny 013, 01] Rysunek. Udział powierzchni uprawy jęczmienia jarego w strukturze zasiewów według województw Figure. Share of spring barley in cropping pattern of provinces Źródło: jak na rys. 1 Source: see fig. 1 Wyniki badań Plony jęczmienia były bardziej stabilne dla obu form jęczmienia (współczynnik zmienności dla jęczmienia ozimego wynosił 13,5%, a dla jarego 11,5%), natomiast zróżnicowanie udziału jęczmienia w regionach (województwach) było znacznie większe (współczynnik zmienności dla jęczmienia ozimego i jarego wynosi odpowiednio: 6,1 i,%) tabela 1. Udział powierzchni uprawy jęczmienia w strukturze zasiewów zbóż w latach roku wynosił 1,%. Forma ozima zajmowała tylko 3,%, a jara 9,0% powierzchni (tab. 1). Uprawa ozimej formy jęczmienia bywa jednak ryzykowna ze względu na małą mrozoodporność jej odmian [Leszczyńska i in. 008]. W Polsce zaznacza się regionalne zróżnicowanie udziału powierzchni uprawy jęczmienia w strukturze zasiewów. Największy udział areału jęczmienia ozimego w zasiewach stwierdzono w województwie opolskim (8,6%), a najmniejszy w województwach podlaskim (1,1%) i lubuskim (0,5%) rysunek 1. W porównaniu do stanu z wcześniejszych lat zaznacza się trend powolnego przesuwania się uprawy jęczmienia ozimego w kierunku wschodnim. Największy udział jęczmienia jarego w strukturze zasiewów zbóż zaznaczył się w województwach świętokrzyskim (19,1%), małopolskim (1,8%) i kujawsko-pomorskim (13,8%), a najmniejszy w podlaskim (3,%) i mazowieckim (,3%) rysunek. W latach średnio w kraju plony ziarna formy ozimej jęczmienia wynosiły 38,5 dt/ha, a formy jarej 35,6 dt/ha. Z zestawienia wielkości plonów ziarna jęczmienia wynika, że forma ozima charakteryzuje się wyższą wydajnością. Najwyższe plony osiągano w południowo-zachodnim rejonie Polski, w województwach opolskim i dolnośląskim. Należy wiązać to z dość korzystnymi warunkami przyrodniczymi w tym rejonie Polski i wyższym poziomem kultury rolnej, w tym większym zużyciem nawozów mineralnych. Można zatem stwierdzić, że

3 Regionalne zróżnicowanie produkcji jęczmienia w Polsce 153 Tabela 1. Charakterystyka statystyczna analizowanych zmiennych dla 16 województw (średnie z lat ) Table 1. Statistical characteristics of selected parameters determined for 16 provinces (average for years ) Zmienne/Variables Średnio/ Mean Zakres zmienności/ Range of variability Współczynnik zmienności/ Variation coefficient [%] Wspólczyniki korelacji/ Correlation coefficients plonu udziału jęczmienia w jęczmienia/ strukturze zasiewów/ barley yield share of barley in cropping pattern Plon jęczmienia ogółem/total yield of barley [dt/ha] 36,0 9,5-6,5 11,7-0,35 Udział jęczmienia ogółem w strukturze zasiewów zbóż/share of barley in the cropping 0,35 1, 7,1-1,6 0,1 pattern [%] Plon jęczmienia ozimego/yield of winter barley [dt/ha] 38,5 30,9-7,9 13,5-0,1 Udział jęczmienia ozimego w strukturze zasiewów zbóż/share of winter barley in the cropping pattern [%] 3, 0,5-8,5 6,1 0,85* - Plon jęczmienia jarego/yield of spring barley [dt/ha] 35,6 9,1-6,0 11,5-0,39 Udział jęczmienia jarego w strukturze zasiewów zbóż/share of spring barley in the cropping pattern [%] 9, 3,5-19,3, 0,09 - Plon zbóż/ Yields of cereals [dt/ha] 3,6 8,8-51, 16, 0,95* 0,7 Udział zbóż w strukturze zasiewów/ Share of cereals in the cropping pattern [%] 73, 63,9-77,1,7-0,08-0,31 Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej [pkt]/ Valorization index of agricultural productive area [points] 66,6 55,0-81,6 9,3 0,69* 0,6* Zużycie nawozów mineralnych [kg NPK/ha UR]/Mineral fertilization consumption [kg NPK/ha AL] 13,3 71,7-0,1 8, 0,78* 0,19 Udział gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych/share of acid and very acid soil [%] 7,0 8,0-68,0,5-0,69* -0,57* Udział gleb o bardzo niskiej i niskiej zawartości fosforu/share of soil with very low and low P content [%] 39,1 9,0-5,0 16,6 0,8* 0,03 Udział gleb o bardzo niskiej i niskiej zawartości potasu/share of soil with very low and low K content [%] 3,6,0-63,0 7,5-0,70* -0,18 Zużycie wapna nawozowego [kg Ca/ha UR]/Agricultural limestone consumption [Ca/ha AL] 3, 7,9-97,7 53,5 0,76* 0, Udział gospodarstw o powierzchni powyżej 50 ha/share of private farms by area 50 ha and more of agricultural land [%] 3,6 0,3-10,6 85, 0,7* -0,0 Obsada trzody chlewnej [szt. fiz./100 ha UR]/Stock of swine [heats per100 ha AL] 76,,6-5, 6,6 0,8 0,1 Obsada zwierząt [SD/100 ha UR]/Livestock [large heads per 100 ha of AL] 8,0 17,-71, 33,5-0,3-0,1 Skup zbóż [kg/ha UR]/Grain purchase [kg/ha AL] 566 7, ,5 0,7* -0,0 * korelacja istotna przy a = 0,05/correlation is is Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS Source: The autor s is study on the data CSD -

4 15 Danuta Leszczyńska zachodniopomorskie lubuskie 3 dolnośląskie 1 pomorskie wielkopolskie 1 kujawsko-pomorskie opolskie śląskie łódzkie małopolskie 5 warmińsko-mazurskie mazowieckie świętokrzyskie podkarpackie 5 5 podlaskie lubelskie Rysunek 3. Podział województw na grupy zróżnicowane pod względem produkcji jęczmienia na podstawie analizy skupień Figure 3. Partition of provinces on groups differentiated of barley production on the basis of cluster analysis Źródło: opracowanie własne Source: own study 3 3 jest to rejon o wysokim udziale intensywnych gatunków zbóż, zwłaszcza pszenicy [Krasowicz, Kuś 006]. Z analizy wynika, że najwyższą zmiennością charakteryzowały się udział gospodarstw o powierzchni powyżej 50 ha, skup zbóż oraz obsada trzody chlewnej. W najmniejszym stopniu zróżnicowane były: udział zbóż w strukturze zasiewów, wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, plon jęczmienia jarego (tab. 1). Z analizy korelacji prostej wynika, że plony ziarna jęczmienia ogółem były istotnie dodatnio skorelowane z udziałem jęczmienia ozimego w strukturze zasiewów, zużyciem nawozów mineralnych, skupem zbóż, wskaźnikiem waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (tab. 1). Zaznaczyła się również ujemna korelacja plonów jęczmienia z udziałem gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych oraz udziałem gleb o bardzo niskiej i niskiej zawartości potasu. Udział powierzchni uprawy jęczmienia ogółem w strukturze zasiewów był istotnie dodatnio skorelowany ze wskaźnikiem waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, a ujemnie z udziałem gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych (tab. 1). Na podstawie analizy skupień wyodrębniono 5 grup województw zróżnicowanych pod względem intensywności produkcji jęczmienia (rys. 3, tab. ). Dane zamieszczone w tabeli wykazują, że województwa w skupieniu 1. (opolskie i dolnośląskie) oraz w skupieniu. (kujawsko-pomorskie, pomorskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie) charakteryzowały się najwyższym plonem zbóż ogółem i wyższymi średnimi plonami jęczmienia ozimego i jarego. Odznaczały się także wyższą towarowością produkcji ocenianą za pośrednictwem skupu zbóż. Skupienia 3. (lubuskie, warmińsko- -mazurskie i lubelskie) i 5. (małopolskie, podkarpackie, podlaskie) charakteryzowały się niższym udziałem jęczmienia ogółem. Różnice pomiędzy skupieniami są odzwierciedleniem uwarunkowań organizacyjno-ekonomicznych. Uwarunkowania przyrodnicze mierzone wskaźnikiem waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej opracowanej w IUNG-PIB, wskazują na najlepsze warunki do uprawy w skupieniu 1. W połączeniu z dużym zużyciem nawozów mineralnych, świadczących o skali intensywności gospodarowania (także obejmującym skupienie.) są rejonami predestynowanymi do uprawy intensywnych gatunków zbóż. Badania Krasowicza [007] wykazały, że plony zbóż przyjmowane jako miara wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej zależą głównie od warunków siedliskowych i ulegają modyfikacji poprzez intensywność produkcji. W uprawie jęczmienia istotne znaczenie ma poziom kultury rolnej, oceniany m.in. za pomocą udziału gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych. Duży odsetek gleb zakwaszonych występuje w rejonach skupienia 5. i., a jęczmień ma specyficzne wymagania, gdyż jest gatunkiem bardzo wrażliwym na ten czynnik i w powiązaniu z zaniedbaniami agrotechnicznymi silnie reaguje spadkiem plonu [Noworolnik i in. 007]. Duże znaczenie mają warunki organizacyjne. Skupienia 1. i. charakteryzowały się dużym udziałem gospodarstw powyżej 50 ha. Sprzyja to wdrażaniu nowych technologii produkcji [Kopiński, Krasowicz 010]. Region. wyróżniał się najwyższą obsadą trzody chlewnej, czyli ziarno zbóż przeznaczane było głównie na paszę. Przedstawiona analiza czynników determinujących produkcję jęczmienia ma charakter uproszczony. Wyniki analizy są zbieżne z wynikami badań innych badaczy [Krasowicz, Kopiński 006]. Badania świadczą o silnym wpływie struktury agrarnej w porównaniu z oddziaływaniem warunków

5 Regionalne zróżnicowanie produkcji jęczmienia w Polsce 155 Tabela. Zróżnicowanie zmiennych w regionach wydzielonych metodą skupień (01-013) Table. Differention of variables in regions determined on the basis of clasters analysis Zmienne/Variables Skupienia/Clasters * Polska ogółem/ n = n = n = 3 n = n = 3 Poland total Plon jęczmienia ogółem/total yield of barley [dt/ha] 3,5 36,8 33,6 3,1 3,3 36,0 Udział jęczmienia ogółem w strukturze zasiewów zbóż/share of barley in the cropping pattern [%] 13,9 13,0 10, 13,1 11,1 1, Plon jęczmienia ozimego/yield of Winter barley [dt/ha] 5,3 39,7 3, 33,3 3,7 38,5 Udział jęczmienia ozimego w strukturze zasiewów zbóż/share of winter barley in the cropping pattern [%] 7,0 3,6 1,3,7,8 3, Plon jęczmienia jarego/yield of spring barley [dt/ha],9 35,9 33, 31,7 3, 35,6 Udział jęczmienia jarego w strukturze zasiewów zbóż/ Share of spring barley in the cropping pattern [%] 8,9 9, 9,1 10, 8,3 9,0 Plon zbóż/ Yields of cereals [dt/ha] 6, 37, 3,8 30,5 31,7 3,6 Udział zbóż w strukturze zasiewów/ Share of cereals in the cropping pattern [%] 73, 7,0 7, 75,0 68,7 73, Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej [pkt]/valorization index of 78, 67, 67,5 63,8 6,9 66,6 agricultural productive area [points] Zużycie nawozów mineralnych [kg NPK/ ha UR]/ Mineral fertilization consumption [kg NPK/ha AL] 19,6 16,8 17,6 10,8 81,8 13, Udział gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych/share of acid and very acid soil [%] 36,0 1, 9,0 55,0 63,7 8,0 Udział gleb o bardzo niskiej i niskiej zawartości fosforu/share of soil with very low and low P,0 1,0 1,3 0,7 9,0 39,1 content [%] Udział gleb o bardzo niskiej i niskiej zawartości potasu/share of soil with very low and low K 3,0 1,8 35,7 5,7 5,7 3,5 content [%] Zużycie wapna nawozowego [kg Ca/ha UR]/ Agricultural limestone consumption [Ca/ha AL] 83, 5,3 3, 36,7 13, 3, Udział gospodarstw o powierzchni powyżej 50 ha/ Share of private farms by area 50 ha and more of agricultural land [%] 5,5 5,9 5,3 0,9 1,0 3,6 Obsada trzody chlewnej [szt. fiz./100 ha UR]/ 50, 118,3 Stock of swine [heats per100 ha AL],7 6,6 33,6 76, Obsada zwierząt [SD/100 ha UR]/Livestock [large heads per 100 ha AL] 6,0 5,9 38,9 50, 6, 8,0 Skup zbóż [kg/ha UR]/Grain purchase [kg/ha AL] 178,5 95, 530,7 6,5 18,7 566,0 * 1 dolnośląskie, opolskie, kujawsko-pomorskie, pomorskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie, 3 lubelskie, lubuskie, warmińsko-mazurskie, łódzkie, mazowieckie, śląskie, świętokrzyskie, 5 małopolskie, podkarpackie, podlaskie Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS Source: own calculations based on CSO data

6 156 Danuta Leszczyńska przyrodniczych, takich jak gleba i klimat. Produkcja ziarna jęczmienia wymaga stosowania racjonalnych technologii produkcji oraz korzystania z postępu hodowlanego [Noworolnik i in. 009]. Podsumowanie Spośród zbóż podstawowych uprawianych w Polsce, jęczmień najsilniej reaguje na zakwaszenie gleby. Jęczmień jest gatunkiem o dużym znaczeniu gospodarczym w kraju. Na regionalne zróżnicowanie jego produkcji zasadniczo wpływają: jakość gleby, poziom agrotechniki i struktura obszarowa gospodarstw. Zróżnicowanie udziału jęczmienia w strukturze zasiewów zbóż w województwach było znacznie większe niż plonów jęczmienia. W dużym stopniu warunki organizacyjno-ekonomiczne i przyrodnicze są przyczyną regionalnego zróżnicowania produkcji jęczmienia. W przyszłości czynniki ekonomiczno-organizacyjne będą w większym stopniu decydować o rejonizacji produkcji roślinnej niż czynniki przyrodnicze. Badania przyczyniły się do wyodrębnienia pięciu grup województw (na podstawie analizy skupień) zróżnicowanych pod względem intensywności produkcji jęczmienia. Większą intensywnością produkcji jęczmienia odznaczają się południowo-zachodnie i zachodnie regiony kraju, które ze względu na dość wysoki wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej i poziom kultury rolnej są bardziej predystynowane do produkcji ziarna o wysokiej jakości. W Polsce znaczną część wyprodukowanego ziarna przeznacza się na cele paszowe, dlatego w przyszłości na produkcję jęczmienia silnie będą oddziaływać zmiany w produkcji zwierzęcej. Literatura Budzyński W. 005: Jęczmień browarny, [w:] J. Chotkowskiego (red.), Rynki i technologie produkcji roślin uprawnych, Wyd. Wieś Jutra, Warszawa, Filipiak K., Wilkos S. 1998: Wybrane metody analizy wielozmiennej i ich zastosowanie w badaniach przestrzennych, IUNG Puławy, R(39), s Kopiński J., Krasowicz S. 010: Regionalne zróżnicowanie warunków produkcji rolniczej w Polsce, Studia i Raporty IUNG-PIB,, Krasowicz S. 007: Produkcja zbóż w Polsce jako kryterium wykorzystania potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej, Zag. Ekon. Roln.,, Krasowicz S., Kopiński J. 006: Wpływ warunków przyrodniczych i organizacyjno-ekonomicznych na regionalne zróżnicowanie rolnictwa w Polsce, Regionalne zróżnicowanie produkcji rolniczej w Polsce, Studia i Raporty, IUNG-PIB. Krasowicz S., Kuś J. 006: Regionalne zróżnicowanie produkcji roślinnej w Polsce na tle warunków przyrodniczych i ekonomiczno-organizacyjnych, Wieś Jutra, nr 6, 3-5. Leszczyńska D., Noworolnik K., Brzóska F. 008: Uprawa jęczmienia ozimego na cele pastewne, Instrukcja upowszechniająca, IUNG-PIB Puławy, 17. Noworolnik K., Leszczyńska D., Najewski A. 007: Charakterystyka i technologia uprawy odmian jęczmienia jarego na cele pastewne i browarne, IHAR Radzików, IUNG-PIB, Puławy, COBORU, Słupia Wielka. Noworolnik K., Leszczyńska D., Dworakowski T., Sułek A. 009: Wpływ odmiany i nawożenia azotem na plonowanie jęczmienia ozimego, Fragm. Agron., 6(), Rocznik statystyczny, : GUS, Warszawa. Summary The barley is important link in production potential of polish agriculture. The aim of the study was comparision of barley production in different regions of Poland. The sources for regional diversification analysis of the barley production were statistical GUS data from , accessed according to the province. In a subjective way, 18 factors that were characteristic for barley production were chosen and were statistically analysed. Applying the multivariate analysis method allowed showing the regional diversification of barley production in Poland and determining the factors that influence it. The cluster analysis method was used to isolate five groups of provinces, which differed in barley production. In this paper it was found that regional diversity of barley production is mainly affected by organization and edaphic factors. Adres do korespondencji dr hab. Danuta Leszczyńska Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa-PIB w Puławach ul. Czartoryskich 8, -100 Puławy, tel. (81) , w leszcz@iung.pulawy.pl