Filozoficzne koncepcje religii Wybrane zagadnienia
|
|
- Henryka Pawłowska
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Filozoficzne koncepcje religii Wybrane zagadnienia I. PSYCHOLOGICZNE KONCEPCJE RELIGII Sigmund Freud: religia zbiorowa nerwica ludzkości Carl Gustav Jung zbiorowa nieświadomość źródłem religii Erich Fromm religia jako ostateczny układ odniesienia...8 II. SOCJOLOGICZNE KONCEPCJE RELIGII Karol Marks: religia jako opium ludu Émile Durkheim - religia jako fundament więzi społecznej...13 III. FENOMENOLOGIA RELIGII Rudolf Otto religia to relacja do sacrum, które fascynuje i budzi trwogę Max Scheler: więź miłości między człowiekiem a Bogiem Gerardus Van der Leeuw - religia to przekraczanie granic życia Mircea Eliade: religia jako zakorzenienie w najbardziej rzeczywistym i znaczącym...21 IV. WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE RELIGII Neotomizm religia jako ontyczna relacja między człowiekiem a Bogiem Alfred Whitehead: nie ma porządku bez porządkującej zasady Henri Bergson: obecność Boga w przeżyciach mistycznych Blondel: obecność Transcendencji w immanencji Gabriel Marcel - religia to spotkanie człowieka z absolutnym Ty Ricoeur - symbole religijne jako manifestacja Transcendencji Emmanuel Levinas - twarz Bliźniego to ślad Boga...38 I. PSYCHOLOGICZNE KONCEPCJE RELIGII Złożoność fenomenu religijnego powoduje w konsekwencji bogactwo jego filozoficznego opisu. W literaturze przedmiotu pojawiają się różne koncepcje religii, które traktują ją zazwyczaj aspektowo (redukcjonistycznie), np. jako fakt psychiczny. Inni myśliciele ujmują religię jako zjawisko społeczne (koncepcje socjologiczne). Całościowy ogląd religii podejmuje fenomenologia religii i niektóre współczesne jej opisy. 1. Sigmund Freud: religia zbiorowa nerwica ludzkości Freud Sigmund (ur w Pribor, Czechy w 1856 zm. w Londynie ) lekarz i psychiatra wiedeński pochodzenia żydowskiego, który studiował w Paryżu i uformował doktrynę psychoanalizy, która stała się również pewną filozoficzną koncepcją kultury i człowieka, stąd też głęboko przeniknęła do niektórych poglądów filozoficznych i utworów literackiej. Freud, mimo iż nie był filozofem w ścisłym tego słowa znaczeniu, to jego koncepcje funkcjonowania umysłu ludzkiego, odrzucające racjonalność ludzkich wyborów i zachowań na rzecz czynników irracjonalnych i emocjonalnych, wywarły ogromny wpływ na filozofów, uczonych i artystów przełomu XIX i XX wieku. Ma też ogromny, wciąż żywy wpływ na nauki o kulturze, religioznawstwo i inne nauki społeczne. Opis teorii psychoanalizy zawierają: Vorlesungen zur Einfhrung in die Psychoanalyse i Über Psychoanalyse z 1910 (Wprowadzenie do psychoanalizy), Die Traumdeutung, 1910 (O marzeniach sennych, 1923), dla psychologii życia codziennego Zur Psychopatologie des
2 Alltagslebens, 1915 (Psychopatologia życia codziennego). Teorię kultury ze stanowiska psychoanalizy Freud rozwinął w: Totem und Tabu (1913), a metafizyczne koncepcje psychoanalizy przedstawił w Das Ich und das Es, Myślą centralną psychoanalizy Freuda jest teza, że psychiczność nie jest identyczna ze świadomością, że istnieje także życie psychicznie nieświadome. Ma ono w całości podłoże irracjonalne: pierwotnymi bowiem elementami życia psychicznego są popędy, zwłaszcza seksualne, rozum zaś odgrywa tylko rolę służebną. a. Człowiek i kultura Według Freuda psychika ludzka składa się z trzech warstw: - sfery podświadomości (id = ono), w której zakorzenione są popędy i znajdują się wyparte bolesne przeżycia czyli kompleksy; id najstarszy ze składników, którego treść stanowi wszystko, co dziedziczone, wrodzone, ustalone konstytucyjnie (genetycznie), przede wszystkim popędy wynikające z budowy ciała, znajdujące swój pierwszy wyraz psychiczny, którego formy nie są nam znane. Ta najstarsza część aparatu psychicznego pozostaje najważniejsza przez całe życie. Od niego zaczęła się praca badawcza psychoanalizy. - sfery świadomości (ego - jaźń) ego, koordynuje postrzeżenia zmysłowe z akcją mięśni. Pełni funkcje samoobronne na zewnątrz, przez rozpoznawanie bodźców, gromadzenie o nich doświadczenia (w pamięci), unikanie zbyt silnych bodźców (poprzez ucieczkę), uczy się zmieniać w celowy sposób świat zewnętrzny na swoją korzyść (aktywność). Kontroluje id poprzez uzyskiwanie władzy nad popędami. Stara się uzgodnić relacje pomiędzy id i superego. - sfery nadświadomości (superego = nadjaźń), będącej siedzibą surowych nakazów i osądów. Superego, owoc długotrwałego okresu dzieciństwa, dorastania i dojrzewania, w którym człowiek jest poddany kontroli i wpływom wychowawczym rodziców i społeczeństwa (odziedziczona przeszłość i kulturowa teraźniejszość z którymi muszą być uzgadniane działania). Tym, co w decydujący sposób określa zachowanie człowieka, są dwa silne popędy: eros - dążenie do życia i przyjemności oraz thanatos - popęd śmierci, dążenie do niszczenia. Gdyby popędy te nie były trzymane w karbach, zagrażałyby dobru społecznemu. Normy moralne, religijne i społeczne sprawiają, że człowiek wypiera te popędy do podświadomości lub przekształca je (sublimuje) w zachowania społecznie pożyteczne, tworząc w ten sposób kulturę. Kultura, w tym również religia, stanowi kompensatę popędów. Według Freuda bogowie są stworzeni przez psychiczne siły człowieka. Co to znaczy? Freud zauważa analogię między nerwicą a obrzędami religijnymi. Dostrzega też jednak zasadniczą między nimi różnicę: nerwica ma charakter prywatny, religia - powszechny. W jaki sposób to wyjaśnić? Freud stawia hipotezę, iż nerwica i religia mają wspólne pochodzenie, przy tym pierwsza jest zakorzeniona w psychice indywidualnej, druga - w psychice zbiorowej, ukształtowanej w zaraniu ludzkości i przekazywanej wszystkim ludziom. Ilustruje to rysunek-trzy sposoby realizacji popędów wg Freuda Religia, moralność Cywilizacja, Przyjaźń, filantropia. Popędy (seksualne) To co zbiorowe (Sublimacja) (Stłumienie) To co prywatne Stosunki płciowe z partnerem płci przeciwnej. Zjawiska codzienne, jak czynności pomyłkowe, zapomnienia, sny. Zjawiska patologiczne, w tym nerwice i psychozy. 2
3 Kiedy popędy nie mogą się normalnie realizować, inwestują energię w sposób pośredni na dwóch drogach: albo ulegają stłumieniu, albo sublimacji. W pierwszym przypadku, stłumione, wyłaniają się z psychiki w sposób pośredni w najrozmaitszych zachowaniach, np. czynnościach pomyłkowych, nerwicach itp. W przypadku sublimacji owocem ich działania jest kultura, przyjaźń itp. Freud nie wyjaśnił, dlaczego czasami energia psychiczna jest tłumiona, a czasami sublimowana. b. Religia Nerwica zdaniem Freuda powstaje w następujący sposób: W wieku około czterech, pięciu lat dziecko wiąże się bardzo mocno z matką i pragnie, by była ona jego wyłączną własnością. Ojciec jawi się dziecku jako rywal. Dziecko usunęłoby go najchętniej, ale - ponieważ ojciec góruje nad nim musi ustąpić i poddać się jego woli. To jest istota tzw. kompleksu Edypa Edyp (gr. Οἰδίπους Oidipous według tradycyjnej etymologii o obrzękłych kostkach u nóg, od οἰδέω oideo nabrzmiewać, puchnąć iπούς pus stopa ) w mitologii greckiej syn Lajosa i Jokasty. Wyrocznia delficka oznajmiła Lajosowi, że jego syn ma go zabić i poślubić własną matkę. Kiedy urodził mu się syn Edyp, Lajos przebił mu stopy żelaznymi gwoźdźmi, spętał i nakazał służącemu Forabasowi zostawić go w górach. Ten jednak uratował Edypa, przekazując go pasterzom, którzy zanieśli go do bezdzietnego króla Koryntu Polibosa oraz jego żony Merope. Kiedy Edyp dorósł, udał się do wyroczni delfickiej, która wyjawiła mu, że zabije własnego ojca i poślubi matkę. Przerażony tym Edyp, przekonany, że jego ojcem jest król Koryntu, postanowił udać się w odległą krainę, aby zapobiec spełnieniu się wyroczni. W drodze natknął się na starca podróżującego pod eskortą. Buńczuczny młodzieniec nie chciał usunąć się z drogi, wywiązała się bójka, w której z rąk Edypa zginął starzec, którym był ojciec Edypa, Lajos. Edyp dotarł do Teb, gdzie po śmierci Lajosa władzę przejął Kreon. Pod miastem grasował okrutny potwór Sfinks, który mordował przechodzących ludzi i kupców nie znających odpowiedzi na jego zagadkę. Dzięki wizji z proroczego snu Edyp uratował miasto od potwora, rozwiązując jego zagadkę i w nagrodę otrzymał rękę Jokasty (czyli własną matkę). Miał z nią dwóch synów (Polinika i Eteoklesa) i dwie córki (Antygonę i Ismenę). Jednak Teby zaczęły nawiedzać nieszczęścia. Edyp dowiedział się od wróżbity Tejrezjasza, że jest to kara za ojcobójstwo i kazirodztwo. W końcu, Edyp dowiaduje się od sługi, który przeżył morderstwo jego ojca, że przepowiednia wypełniła się. W rozpaczy oślepił się i udał na wygnanie, gdzie towarzyszyła mu Antygona. Ukojenie i oczyszczenie z win zyskał w Kolmass, gdzie zmarł Freud uważa, że dziecko najczęściej wyrasta z tej sytuacji edypowej (kompleksu Edypa). Zdarza się jednak, że pozostaje jej więźniem: nie potrafi się oderwać psychicznie od matki i odczuwa autorytet ojcowski jako zagrożenie. Z czasem ten represywny autorytet utrwala się w postaci uwewnętrznionej jako superego (mówiąc językiem tradycyjnym - sumienie). Powstaje nerwica: neurotyk żyje w lęku przed oddaniem się przyjemności i radości. U korzeni nerwicy tkwi fakt, iż człowiek pozostał dzieckiem zdominowanym przez oj- 3
4 ca. Niezależnie od swego wieku neurotyk jest istotą chorą na relacje ze swymi rodzicami 1. Freud podejrzewa, że istnieje jakiś uniwersalny kompleks Edypa, który pozostawił ślady w ludzkiej psychice. Otóż w dzieciństwie ludzkości nastąpiło takie oto wydarzenie: Ojciec sprawując całą władzę i przywłaszczając sobie wszystkie przyjemności płynące z posiadania kobiet, odsuwał od udziału w nich synów. W pewnym momencie nastąpił bunt synów i dokonanie morderstwa ojca. Aby w przyszłości nie powtórzyła się podobna sytuacja, synowie wprowadzili zakaz kazirodztwa i zabójstwa. W ten sposób zapoczątkowali oni kulturę i cywilizację. Uwolnieni od władzy ojca synowie dostali się w jeszcze większą niewolę: wkroczyli w sferę doświadczenia winy. W ten sposób stali się niewolnikami winy. Tamto doświadczenie sądzi Freud zostało utrwalone w tzw. zbiorowej nieświadomości. Każdy z nas jest spadkobiercą tamtego doświadczenia. Aby uwolnić się od poczucia winy, ludzie powołali do życia religię. Bóg religii to nic innego tylko symbol tamtego zamordowanego ojca. Modląc się do niego i czcząc go, ludzie spodziewają się uwolnienia od winy. Czytamy u Freuda (Totem i tabu): Religia totemiczna powstała z poczucia winy synów, jako próba złagodzenia tego poczucia i zjednania skrzywdzonego ojca poprzez późniejsze posłuszeństwo. Jak się okazało, wszystkie późniejsze religie były także próbami rozwiązania tego samego problemu, różniąc się jedynie ze względu na stopień kultury, na jakim dokonują tej próby, i co do dróg, które wybierają; wszystkie jednak że są reakcjami na to samo wydarzenie, od którego zaczęła się kultura i które odtąd nigdy nie pozwoliło spocząć ludzkości 2. Stawiamy pytanie, dlaczego indywidualny człowiek włącza się w tradycję religijną? Jaką funkcję pełni religia dzisiaj? Odpowiedź Freuda jest następująca: siła religii polega na tym, że ma ogromną zdolność przychodzenia z pociechą człowiekowi, w którym pod szatkami dorosłości tkwi spragnione ukojenia dziecko. Niektórzy uciekając od nędzy życia chronią się w kryjówce choroby, nerwicy, inni sięgają po narkotyki i alkohol, jeszcze inni wybierają pogoń za przyjemnościami i wrażeniami. Dla większości ludzi najlepszą, najbardziej skuteczną drogą, przynoszącą umęczonemu sercu pociechę, jest religia. W Kulturze jako źródło cierpień Freud pisze: Życie, do jakiego jesteśmy zmuszeni, jest dla nas zbyt ciężkie, przynosi nam zbyt wiele cierpień, rozczarowań, nierozwiązywalnych zadań. Aby je znieść, nie możemy obejść się bez środków uśmierzających 3. W Przyszłości pewnego złudzenia Freud pisze dalej: Bogowie zachowują swoje potrójne zadanie. Muszą egzorcyzmować lęki natury, godzić człowieka z okrucieństwem losu manifestującym się szczególnie w śmierci i wynagradzać cierpienia i prywacje, które życie społeczne nałożyło na człowieka 4. Podsumowanie koncepcji religii Freuda: Religia jest kolektywną nerwicą, środkiem uśmierzającym wszelki ból istnienia. c. Uwagi krytyczne 1. Freud sprowadził religię do faktu psychicznego, a w tym opisie religii całkowicie pominął realne istnienie przedmiotu religii (Boga). Wyciągając z danych psychologii ogólne wnioski nt. istoty religii przekroczył swoje kompetencje jako psycholog i wszedł na teren 1 M. Neusch, U źródeł współczesnego ateizmu. Sto lat dyskusji na temat Boga, Paryż 1980, s Z. Freud, Totem i tabu, w: tenże: Człowiek, religia, kultura, Warszawa 1967, s Tenże, Kultura jako źródło cierpień, w: tenże, Człowiek, s Tenże, Przyszłość pewnego złudzenia, w: tenże, Człowiek,s
5 filozofii i metafizyki. 2. Uznaniowo i apriorycznie diagnozuje źródło ludzkiego cierpienia. Człowiek cierpi nie tylko jak chce Freud z powodu niezaspokojenia popędów, ale także, ale przede wszystkim, m.in. z powodu osamotnienia (Fromm), czy braku poczucia sensu (Frankl). 3. Freudowska teoria odnosi się jedynie do pewnego typu religijności i wynikającej z niej określonej koncepcji Boga. Jest to w istocie karykatura religii, religijność infantylna i wykrzywiona, traktuje bowiem Boga jako istotę surową, represywną, żądającą od człowieka posłuszeństwa, oraz istotę pocieszającą płaczące dziecko. Niektóre religie, np. chrześcijaństwo, chociaż zdają sobie sprawę z tego, że człowiek jest bytem ułomnym, a jego życie oprócz jasnych stron posiada też mroczne aspekty, wcale nie dążą do utrzymania go w infantylizmie, lecz formują do dojrzałej religii jako relacji do Boga miłości, np. w chrześcijaństwie szczytem ludzkiej egzystencji - życie heroiczne. 4. Ponadto jako lekarz psychiatra badał ludzi o naruszonej równowadze emocjonalnej i psychicznej, a na podstawie tak selektywnie nie reprezentatywnego materiału badawczego trudno wyciągać obiektywne wnioski i rozciągać je na całą rzeczywistość. 2. Carl Gustav Jung zbiorowa nieświadomość źródłem religii Bardziej wnikliwe podejście do religii prezentuje Carl Gustav Jung, twórca drugiego po psychoanalizie Freuda kierunku psychologii głębi, zwanego psychologią analityczną. C. G. Jung (ur. 26 lipca 1875 w Kesswil w Szwajcarii, zm. 6 czerwca 1961 w Zurychu) szwajcarski psychiatra i psycholog. Ojciec jego był pastorem, studiował w Bazylei, miał pięcioro dzieci. Był twórcą psychologii głębi, na bazie której stworzył własną koncepcję nazywaną psychologią analityczną (stanowiącą częściową krytykę psychoanalizy Freuda). Wprowadził pojęcia nieświadomości zbiorowej, synchroniczności oraz archetypu, które odegrały wielką rolę w naukach o kulturze. W roku 1907 Jung spotyka w Wiedniu S. Freuda i rozpoczyna trwający kilka lat okres intensywnej współpracy i przyjaźni. Freud z czasem zaczął dostrzegać w Jungu swego najwybitniejszego ucznia i następcę. Wyrazem tego zaufania było mianowanie go redaktorem naczelnym czasopisma powołanego przez siebie Jahrbuch für psychoanalytische und psychopathologische Forschungen (Rocznik badań psychoanalitycznych i psychopatologicznych) i powierzenie funkcji przewodniczącego (założonego przez siebie) Międzynarodowego Towarzystwa Psychoanalitycznego (Jung pełnił tę funkcję w latach ). Do zerwania z Freudem doszło w 1913 roku w wyniku opublikowania przez Junga książki Wandlungen und Symbole der Libido (wznawianej obecnie pt.: Symbole przemiany. Analiza preludium do schizofrenii), w której przedstawił własne ujęcie kompleksu kazirodztwa i definicję pojęcia libido. Sam Jung twierdził, że głównym powodem zerwania z psychoanalizą Freuda była niezgoda na panseksualizm. Jung nie podzielał przekonania Freuda, swojego mistrza, że w każdym zachowaniu człowieka dominującą rolę pełnią motywy seksualne. W tym samym roku Jung zrezygnował z pracy dydaktycznej na rzecz własnych badań i praktyki prywatnej. Kryzys psychiczny, jaki pociągnęło za sobą zerwanie z Freudem, a także wybuch I wojny światowej spowodowały, że aż do roku 1921 a zatem do chwili opublikowania Psychologische Typen (Typy psychologiczne) publiczna aktywność Junga znacznie osłabła, ale to właśnie w tym okresie wykrystalizowały się idee, które zawarł w późniejszych dziełach. Osobny rozdział w dziele Carla Gustava Junga stanowi psychologia religii, którą 5
6 uważał za swego rodzaju pierwotny, choć nader subtelny system psychoterapeutyczny. W spotkaniu Junga z religią Zachodu szczególny wpływ odegrał problem zła i jego stosunek do chrześcijańskiej idei Boga jako Najwyższego Dobra. Kwestii tej poświęcił wiele artykułów i rozpraw, np.: Psychologia a religia; Psychologia a religia Zachodu i Wschodu; Symbol i libido; Aion. Przyczynki do symboliki jaźni; Archetypy i symbole; Archetypy i nieświadomość zbiorowa; Odpowiedź Hiobowi. Z zainteresowaniami religijnymi Junga ściśle wiązały się również badania nad alchemią, w której dostrzegał świadectwo zmagań ludzkiego ducha z własnym doświadczeniem wewnętrznym. Według Junga, w czasach, gdy nauki jeszcze nie zdążyły się wyspecjalizować, a granica między tym, co subiektywne, a tym, co obiektywne, była nader płynna, alchemia mogła stanowić swego rodzaju prepsychologię. W alchemii także znalazły wyraz te świadectwa życia duszy ludzkiej, które nie mogły się doczekać uznania przez ówczesny Kościół. Poglądy te Jung zawarł w dziełach, powstałych w latach Podobnie jak Freud, Jung analizuje religię jako fakt psychiczny. Interesuje go religia ale jedynie ze względu na funkcje, jakie pełni w ludzkiej psychice. Podziela także przekonanie Freuda, iż religia jest redukowalna do sfery ludzkiej psychiki. Reprezentuje więc psychologizujące podejście do religii. Zrozumienie istoty religii u Junga wymaga opisu jego koncepcji człowieka. a. Człowiek Punktem wyjścia do refleksji o religii jest namysł nad Jungowską koncepcją człowieka i duszy ludzkiej. A jest to teoria zdecydowanie głębsza od Freudowskiej. Zdaniem Junga człowiek jako istota obdarzona świadomością wyłonił się z organicznego procesu życia. Dzięki świadomości istnieje między człowiekiem a naturą przepaść. Rozwój człowieka zmierza do jedności świadomości i natury. Nasze dążenia i zachowania są wyznaczone przez napięcia między przeciwieństwami: dobro - zło, męskie - żeńskie, świadomość - nieświadomość itp. Celem rozwoju człowieka jest zharmonizowanie i zsyntetyzowanie tych przeciwieństw w jedną całość. Głębsze zrozumienie antropologii Junga wymaga wprowadzenia dwóch pojęć: świat zewnętrzny i świat wewnętrzny. Terminem świat zewnętrzny oznacza Jung świadomość zbiorową. Świadomość zbiorowa to przestrzeń wartości i norm tworzących kulturę oraz przestrzenno-fizyczna dziedzina przedmiotów zmysłowych. Natomiast świat wewnętrzny wg Junga tkwi w nieświadomości zbiorowej. Nieświadomość zbiorowa to strukturalna część ludzkiej psychiki, która ma zawierać podstawowe wzorce reagowania (instynkty) oraz myślenia, przeżywania i zachowania człowieka (archetypy). Można ją przyrównać do morza, po którym płynie statek świadomego ja (ego). Nieświadomość zbiorowa jest fundamentem dla chaotycznej nieświadomości indywidualnej pojedynczego człowieka i zawiera podstawowe przeciwieństwo między naturą a duchem, popędami a archetypami. Duch ludzki działa poprzez archetypy, tzn. konieczne reakcje na pewne typowe sytuacje. Archetypy są niezależne od naszej woli i przejawiają się w różnych formach, np. w postaci symboli i mitów. Jako dziedzictwo duchowego rozwoju ludzkości nieświadomość zbiorowa odradza się w strukturze każdej jednostki ludzkiej. b. Religia Religia dla Junga jest faktem empirycznym. Na taki wniosek naprowadza go analiza przeżyć ludzkich, studium pism religijnych i mitów. Religia jest koniecznym i pozytywnym elementem życia psychicznego człowieka. Oto istotne słowa Junga: 6
7 (...) dusza z natury posiada funkcję religijną (...) Gdyby w duszy nie tkwiły dające się przeżywać najwyższe wartości (...) to w ogóle nie interesowałbym się psychologią, ponieważ wtedy dusza byłaby tylko «nędznym oparem». Wiem jednak na podstawie setek doświadczeń, że tak nie jest i że, co więcej, tkwi w niej odpowiednik tych wszystkich rzeczy, które znalazły wyraz w dogmatach, a ponadto jeszcze coś, co pozwala być duszy owym okiem, którego przeznaczeniem jest oglądać światło. W tym celu posiada ona niezmierzony zakres i niezmierzoną głębię. Zarzuca mi się «deifikację duszy». Ale to nie ja, lecz sam bóg ją deifikowal! Nie ja przypisuję duszy funkcję religijną, lecz jedynie przytaczam fakty, które dowodzą, że dusza jest naturaliter religiosa, tj. że posiada funkcję religijną 5. Z doświadczeniem religijnym mamy wg Junga do czynienia wówczas, gdy człowiek zostaje pochwycony przez jakąś zewnętrzną w stosunku do jego rozumu i woli silę. Czym jest ta siła? Jakąś nieokreśloną energią kosmiczną? Chrześcijańskim Bogiem? Ani jednym, ani drugim. Warunkiem doświadczenia religijnego jest otwarcie się głębi duszy. I taki jest sens objawienia. O ile np. w chrześcijaństwie objawienie jest słowem Boga skierowanym do człowieka, to u Junga objawienie jest pewnym stanem naszej psychiki. Tym, co powoduje przeżycia religijne, są archetypy zbiorowej nieświadomości. U człowieka pierwotnego treści archetypów pojawiały się w formie mitów i wiązały się z rytuałem magicznym, z czasem mity zostały zastąpione przez dogmaty. Bóg Junga nie istnieje jako rzeczywistość transcendująca, przekraczająca sferę psychiczną, lecz stanowi najważniejszy i najbardziej intensywny stan psychiczny człowieka, jest to jeden ze sposobów widzenia i przeżywania siebie. Mówiąc konkretniej, jeśli jesteś chrześcijaninem i wielbisz swego Boga, to w istocie - mówi Jung - przeżywasz w pewien sposób samego siebie, doświadczasz coś z siebie. Dla Junga Chrystus nie jest postacią historyczną, lecz pewnym symbolem. Ważne jest to, jaką funkcję psychiczną odgrywa ten symbol wobec człowieka. Symbol Chrystusa wyzwala w nas najgłębsze warstwy psychiki. Jest to najbardziej widoczne podczas liturgii Wielkiego Tygodnia: uczestnicząc w niej, doświadczasz, że jesteś poruszony do głębi. Religia wg Junga pełni w życiu i w strukturze psychiki człowieka pozytywną rolę. Bez niej człowiek karłowacieje. Ona zapewnia rozwój i integrację psychiczną. Jak łatwo zauważyć, w tym względzie Jung różni się od Freuda, dla którego religia jest nerwicą zbiorową i utrzymuje człowieka w stanie duchowego niedorozwoju. Podsumowanie poglądów Junga na religię: Religia jest koniecznym elementem życia psychicznego, polegającym na przeżywaniu przez człowieka pochwycenia przez zewnętrzną w stosunku do jego rozumu i woli moc, zakorzenioną w nieświadomości zbiorowej oraz niezbędną dla jego duchowej integracji. c. Ocena krytyczna: Jung dokonał wnikliwej analizy ludzkiej psychiki i ludzkiej duszy. Ukazując niezbędność i pozytywne funkcje religii w życiu, przeciwstawił się temu pejoratywnym trendom opisu religii w europejskiej kulturze, a w szczególności nurtowi tzw. mistrzów podejrzeń, tj.: Marksowi, Nietzschemu i Freudowi. Negatywnie należy ocenić fakt, że religie zredukował jedynie do funkcji psychicznej, a pominął opis oraz znaczenie symboli i mitów. W tym sensie jego badania domagają się dopełnienia, które stanowią np. prace fenomenologów i Paula Ricoeura. 5 C. G. Jung, Wprowadzenie do psychologiczno-religijnej problematyki alchemii, w: tenże, Psychologia a religia. Wybór pism, Warszawa 1970, s
8 Sprzeciw budzą też założenia filozoficzne Jungowskiej interpretacji religii, w szczególności jego psychologizm, sprowadzający religię do sfery psychicznej, a także jego gnostycyzm, tj. pogląd jakoby człowiek osiągał zbawienie poprzez uświadomienie sobie tkwiących w nim boskich mocy. W chrześcijaństwie zbowienie jest darem. 3. Erich Fromm religia jako ostateczny układ odniesienia Erich Fromm niemiecki filozof, psycholog, psychoanalityk i socjolog pochodzenia żydowskiego. Ur we Frankfurcie nad Menem, zm , Muralto w Szwajcarii. W jego wspomnieniach możemy przeczytać: Byłem wychowany w religijnej żydowskiej rodzinie i pisma St. Testamentu oddziaływały na moją wyobraźnię i kształtowały ją bardziej niż cokolwiek ( ); byłem znudzony, a nawet zdegustowany historią podboju Kanaanu przez Hebrajczyków, nie trafiała do mnie historia Mardocheusza czy Estery i nie potrafiłem jeszcze wtedy docenić Pieśni nad Pieśniami. Ale historia nieposłuszeństwa Adama i Ewy, błaganie Boga przez Abrahama o uratowanie mieszkańców Sodomy i Gomory [...] głęboko mnie poruszyły. Ale najbardziej proroctwa Izajasza, Amosa i Joela. Nie tyle z powodu zawartych w nich ostrzeżeń i przepowiedni nieszczęść, ile z powodu zapowiedzi Dni Ostatecznych, kiedy to narody przekują swoje miecze na lemiesze, a dzidy na sierpy; naród nie podniesie miecza przeciwko narodowi i wszelkie wojny ustaną, kiedy wszystkie narody będą w przyjaźni i kiedy ziemia wypełni się łaską Pana, tak jak woda wypełnia morze. Gdy miałem trzynaście, czternaście lat, wizja uniwersalnego pokoju i harmonii pomiędzy narodami poruszyła mnie głęboko (Zerwać okowy iluzji przeł. J. Karłowski, 2007). Fromm zasadniczo zajmował się psychologią społeczną, badał relacje i oddziaływania między jednostką a społeczeństwem. Już we wczesnych publikacjach polemizował z biologizmem w psychoanalizie Freuda, w opozycji do którego tworzył własną teorię charakteru i osobowości społecznej. Przez cały okres swojej twórczości próbował znaleźć środki zaradcze na negatywne zjawiska społeczne, zwłaszcza te charakterystyczne dla cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Jego twórczość charakteryzują wątki moralno-utopistyczne oraz wiara, że ludzkość mogłaby dojść do ukształtowania zdrowego społeczeństwa. Na zainteresowania i poglądy Fromma miały wpływ doświadczenia I wojny światową i śmierci wielu jego bliskich i znajomych, a także narastające w ówczesnych Niemczech nastroje antysemickie. Spowodowały one zainteresowanie psychologią i socjologią. Wielkie pragnienie znalezienia odpowiedzi na pytania dotyczące prawa społecznego istnienia ludzi wzbudziło jego zainteresowanie poglądami Marksa i Freuda (z tej samej grupy etnicznej), co miało bardzo duży wpływ na jego późniejszą twórczość. W swoich publikacjach często powołuje się na poglądy Marksa, ale dokonuje też rewizji poglądów Freuda. Fromm podzielił krytyczne stanowisko Junga wobec przekonań Freuda, który dążenie do przyjemności (eros) uznał za główną siłę napędową człowieka. Podobnie jak Jung, również i Fromm polemizuje z negatywnym postrzeganiem religii przez Freuda. Ale proponuje odmienną od Junga filozofię człowieka (antropologię) i konsekwentnie odmienną też interpretację religii. Myśl Fromma można określić jako psychoanalizę humanistyczną. Podstawowe założenia jego antropologii: a. Człowiek i jego specyficznie potrzeby Człowiek jako istota cielesna należy wg Fromma do świata zwierząt, ale równocześnie wykracza poza ten świat. Przez narodziny człowieka jako człowieka dokonuje się zerwanie jego harmonii z naturą. Instynkt przestaje w istotny sposób determinować jego 8
9 zachowanie. Pojawia się w człowieku rozum i samoświadomość, które w istocie czynią człowieka swego rodzaju wybrykiem wszechświata. Narodziny człowieka są w ocenie Fromma zdarzeniem negatywnym, bo utracił on swój pierwotny dom - naturę, jedność z przyrodą, a nie dano mu środków, by wiódł nową egzystencję poza jej obrębem. Stąd człowiek jest jedynym zwierzęciem, które ma problem ze swym istnieniem. W samej istocie życie ludzkie polega na tym, by budować nowy dom więzi z innymi ludźmi i z kulturą. Zwierzę jest zadowolone, gdy zaspokoi swe potrzeby fizjologiczne: głód, pragnienie i potrzeby seksualne. Człowiek jako istota obdarzona ciałem też ma potrzeby fizjologiczne. Jednak najpotężniejszymi siłami, motywującymi zachowanie człowieka, są moce tkwiące nie w ciele, lecz w warunkach jego egzystencji. W warunkach ludzkiej egzystencji są zakorzenione specyficznie ludzkie potrzeby: pokonania samotności, potrzeba transcendencji, zakorzenienia się, poczucia tożsamości, potrzeba układu odniesienia i czci. 1. Podstawową i najsilniejszą spośród nich jest potrzeba pokonania samotności. Przezwyciężenie samotności dokonuje się na różnych drogach: poprzez stany hedonistyczne (przeżycia seksualne, narkomania, alkoholizm, wprowadzanie się w trans), poprzez konformizm, czyli przyjęcie postawy akomodacji, tj. przystosowania się do przekonań i zachowań określonej grupy społecznej, poprzez miłość to najpełniejsze rozwiązanie problemu samotności; 2. Druga to potrzeba transcendencji, tzn. dążenie do wykraczania poza to, czym się jest, poza sytuację istoty biernej. Potrzeba ta jest zaspokajana w dwojaki sposób: poprzez tworzenie lub niszczenie. Jeśli nie mogę tworzyć, niszczę; 3. Trzecią ludzką potrzebą jest potrzeba zakorzenienia się; 4. Czwarta to potrzeba poczucia tożsamości, tzn. że jestem sobą, że ja to jestem ja. 5. Po piąte człowiek jako istota obdarzona rozumem i wyobraźnią potrzebuje układu odniesienia i czci. Potrzeba ta występuje na dwóch poziomach. Pierwszą, bardziej fundamentalną jest potrzeba posiadania jakiegokolwiek układu odniesienia. To wyjaśnia, dlaczego człowiek tak chętnie przystaje do różnych, często fałszywych ideologii. Po pewnym czasie nie zadowala go już byle jaka wizja świata i chce pojmować świat w prawdzie, w sposób obiektywny. Na tę potrzebę odpowiadają różne systemy filozoficzne, religijne itp. Według Fromma istnienie ludzkie rozgrywa się w postawie produktywnej (twórczej), albo w postawie nieproduktywnej (nietwórczej). Fromm wyróżnił kilka typów postaw i charakterów nieproduktywnych: typ receptywny (odtwórczy), tezauryzatorski (zbierający, gromadzący), eksploatatorski (wykorzystujący) i merkantylny (kupiecki). Wszystkie typy są częścią natury ludzkiej. Dominacja jednego z nich jest uzależniona od struktury społecznej, w której człowiek żyje. Zdrowe społeczeństwo to takie, które będzie tworzone przez ludzi twórczych, a zarazem będzie tak zorganizowane, że będzie nastawione na rodzenie ludzi twórczych. Co stanowi o istocie postawy twórczej? Produktywność jest realizacją tkwiących we mnie sił i możliwości, przede wszystkim zaś siły rozumu, za pomocą którego rozumiem siebie, drugiego człowieka i świat, oraz mocy miłości, która rodzi bliskość, nie niszcząc niepowtarzalności tego, co kochane. Miłość jest - według Fromma - sztuką, której można się nauczyć, jak można się nauczyć obcego języka, czy gry na gitarze itp. Miłość jest aktywną salą w człowieku, siłą, która przebija się przez mury oddzielające człowieka od jego bliźnich, siłą jednoczącą go z innymi; dzięki miłości człowiek przezwycięża uczucie izolacji i osamotnienia pozostając przy tym sobą, zachowując swą integralność. W miłości urze- 9
10 czywistnia się paradoks, że dwie istoty stają się jedną, pozostając mimo to dwiema istotami 6. Miłość jest zasadniczo dawaniem, a nie otrzymywaniem. Elementy konstytutywne miłości to: troska, poczucie odpowiedzialności, poszanowanie i poznanie. Mówisz, że kochasz swoją dziewczynę. Czy na pewno? Czy starasz się ją zrozumieć? Szanujesz ją? Jesteś za nią odpowiedzialny? Troszczysz się o jej dobro? Fromm wyróżnia wiele form miłości: miłość braterską, matczyną, erotyczną, miłość samego siebie i miłość Boga. Wskazuje też sposoby uczenia się miłości: ćwiczenie dyscypliny, koncentracji i cierpliwości, szczytowe zaangażowanie się, przezwyciężanie narcyzmu, wiarę, odwagę i aktywność. b. Religia Czym jest - wg Fromma - religia? Jakie miejsce zajmuje w życiu człowieka i w kulturze? Jakie pełni funkcje? Istnienie człowieka nie jest w pełni ludzkie, jeśli nie jest w nim zakorzeniona potrzeba posiadania układu odniesienia i przedmiotu czci. Każdy człowiek ma potrzebę religijną i w tym sensie wszyscy jesteśmy idealistami. Ale różnimy się między sobą rodzajem ideałów. Nie ma człowieka bez potrzeby religijnej, potrzeby posiadania układu orientacji i przedmiotu czci; ale to stwierdzenie nie mówi nam nic o specyficznym kontekście, w jakim przejawia się ta potrzeba religijna. Człowiek może czcić zwierzęta, drzewa, bożki ze złota lub kamienia, niewidzialnego boga, świątobliwego człowieka czy diaboli- cznych przywódców. Może on czcić swych przodków, swój naród, swą klasę czy partię, pieniądze lub sukces 7. Wszelkie systemy, które stanowią odpowiedź na potrzebę religijną człowieka, czyli wszystkie religie, dzieli Fromm na dwa rodzaje: autorytatywne i humanistyczne. Dla religii autorytatywnych istotne jest to, że traktują one relację między człowiekiem a przedmiotem czci jako uznanie przez człowieka przerastającej go mocy i roszczącej sobie pretensję do posłuszeństwa i kultu. Tego typu religią jest np. kalwinizm i faszyzm. Natomiast religie humanistyczne skoncentrowane są na człowieku i chodzi im o rozkwit człowieczeństwa, w szczególności rozumu i zdolności miłowania. O ile religie autorytatywne degradują człowieczeństwo, religie humanistyczne mają charakter terapeutyczny: pomagają one człowiekowi przebudzić się do pełni istnienia, do stania się w pełni sobą. Ostatecznie wg Fromma problem religii nie jest problemem Boga, lecz problemem człowieka, on podobnie jak Freud i Jung nie tylko pomija kwestię realnego istnienia Boga, ale istnienie to neguje. Podsumowanie poglądów Fromma: Religia to każdy system myśli i działań, podzielany przez pewną grupę, które dostarczają jednostce ostatecznego układu orientacji i czci 8. c. Krytyczna ocena: Ciekawym elementem myśli Fromma jest wykazanie istnienia w człowieku potrzeby układu orientacji i przedmiotu czci. Interesujące jest też ujecie religii jako siły sprzyjającej rozwojowi człowieczeństwa, czy jako mocy je degradującej oraz podział religie autorytatywne i humanistyczne. Fromm jednak podobnie jak jego poprzednicy wyżej Freud i Jung nie ustrzegł się tego samego błędu, który oni popełnili, tzn. dokonał on psychologizacji religii i nieuprawnionej redukcji fenomeny religijnego do treści przeżyć psychicznych. 6 E. Fromm, O sztuce miłości, Warszawa 1973, s Tenże, Szkice z psychologii religii, Warszawa 1966, s Tamże, s
11 II. SOCJOLOGICZNE KONCEPCJE RELIGII Drugi nurt rozważań nad religią ujmuje ją w optyce zjawiska społecznego. W wersji skrajnej, uznającej religię jedynie za fakt społeczny, nurt ten dokonuje jej socjologizacji. Spośród wielu socjologicznych koncepcji religii są dwie reprezentatywne: marksistowska oraz Emila Durkheima Karol Marks: religia jako opium ludu K. Marks (ur w Trewirze zm w Londynie), niemiecki filozof i działacz rewolucyjny, ideowy przywódca międzynarodowego ruchu robotniczego, twórca tzw. socjalizmu naukowego doktryny wyjaśniającej i uzasadniającej konieczność obalenia kapitalizmu w drodze walki rewolucyjnej. Od 1844 współpracował z F. Engelsem, w 1848 wspólnie wydali Manifest komunistyczny program Związku Komunistów. Pochodził z rodziny rabinów żydowskich. Jego ojciec Heinrich, adwokat bliski był ideom oświecenia, zwłaszcza I. Kanta i Woltera. a. Religia Przywołanie najważniejszych założeń doktryny Marksa byłyby pomocne w zrozumieniu jego poglądu na religię. Przywołajmy jednak kilka fragmentów jego pism, w których wykłada swój pogląd na religię. Oto wybrane teksty Marksa: Podstawa irrealnej krytyki jest taka: człowiek tworzy religię, nie zaś religia - człowieka. Religia jest to mianowicie samowiedza i poczucie samego siebie u człowieka, który siebie bądź jeszcze nie odnalazł, bądź już znowu zagubił. Ale człowiek - to nie jest istota oderwana, istniejąca gdzieś poza światem. Człowiek - to świat człowieka, państwo, społeczeństwo. To państwo, to społeczeństwo stwarzają religię, odwróconą na opak świadomość świata, są one bowiem same odwróconym na opak światem. Religia jest ogólną teorią tego świata, jego encyklopedycznym skrótem, jego logiką w popularnej formie (...) jego entuzjazmem, jego sankcją moralną, jego uroczystym dopełnieniem, jego ogólną racją bytu i pocieszeniem. Jest ona urzeczywistnieniem istoty ludzkiej w fantazji, dlatego, że istota ludzka nie posiada prawdziwej rzeczywistości. Walka przeciw religii jest więc pośrednio walką przeciw owemu światu, którego duchowym aromatem jest religia. Nędza religijna jest jednocześnie wyrazem rzeczywistej nędzy i protestem przeciw nędzy rzeczywistej. Religia jest westchnieniem uciśnionego stworzenia, sercem nieczułego świata, jak jest duszą bezdusznych stosunków. Religia jest opium ludu. Prawdziwe szczęście ludu wymaga zniesienia religii jako urojonego szczęścia ludu. Wymagać od kogoś porzucenia złudzeń, co do jego sytuacji, to znaczy wymagać porzucenia sytuacji, która bez złudzeń obejść się nie może. Krytyka religii jest więc w zarodku krytyką tego padołu płaczu, gdyż religia jest nimbem świętości tego padołu płaczu. (...) Krytyka religii uwalnia człowieka od złudzeń, po to, by myślał, działał, kształtował własną rzeczywistość jako człowiek, który wyzbył się złudzeń i doszedł do rozumu; aby obracał się dokoła samego siebie, a więc dokoła swego rzeczywistego słońca. Religia jest jedynie urojonym słońcem, które dopóty obraca się dokoła człowieka, dopóki człowiek nie obraca się dokoła samego siebie. (...) 9 zob. Z. Uchnast, Koncepcje religijności w psychologii humanistycznej, w: Z. Chlewiński (red.), Psychologia religii, Lublin 1982, s ; G. W. Allport, Jednostka i religia, tłum. A. Bortkiewicz i I. Wyrzykowska, w: tenże, Osobowość i religia, Warszawa 1988, s
12 Krytyka religii kończy się tezą, że człowiek jest najwyższą istotą dla człowieka, a więc kończy się kategorycznym nakazem obalenia wszelkich stosunków, w których człowiek jest istotą poniżoną, ujarzmioną, opuszczoną i godną pogardy (...) 10. Trzeba zauważyć, że stosunek Marksa do religii ulegał ewolucji. Jako gimnazjalista Marks napisał tekst płomiennego wypracowania, które można przypisać człowiekowi wierzącemu. W czasie studiów nastąpiła zmiana postawy, zdystansowanie się do religii i krytyka pewnych jej form. Z czasem ta krytyka doprowadziła go do negacji religii. Powyższy fragment napisał młody Marks. Co on najbardziej ujawnia czytelnikowi? Przede wszystkim żarliwą troskę o dobro człowieka. Jeśli Marks krytykuje religię, to nie dlatego, że jest wstrętnym ateistą, ale czyni tak w imię dobra człowieka, jego godności, wolności i rozumności. Celem krytyki dokonanej przez Marksa jest zasadniczo konkretne dobro człowieka. Marks poddaje krytyce religię dlatego, że - jego zdaniem - degraduje ona istnienie ludzkie. A dlaczego degraduje? Czym jest religia? Po pierwsze - stanowi ona odzwierciedlenie sytuacji ludzkiej, ludzkiej nędzy, w szczególności nieludzkich stosunków społecznych. W religii jak w lustrze odbija się poniżenie i wyzysk jednych ludzi przez drugich. Religia jest zarazem lekarstwem na bóle klasy wyzyskiwanej, narkotykiem, który sobie aplikuje lud, a który uśmierza ból istnienia. W konkretnej modlitwie jest zawarta skarga, ale modlitwa przynosi też pocieszenie strapionemu sercu. Religia dla ciemiężycieli jest uprawomocnieniem i usprawiedliwieniem nierówności i wyzysku proletariatu, mas pracujących. Religia, podobnie jak narkotyk, przynosi pozorne szczęście, szczęście zastępcze, namiastkę szczęścia, w istocie bowiem nie zmienia ona sytuacji ludzkiej. Dlaczego religia ma charakter antyludzki? Dlatego, że podtrzymuje ludzi w nędzy, godzi ich z nią, odbiera im energię do walki z biedą i uciskiem. Z tego płynie taki wniosek: ten komu zależy na dobru ludzi, nie może godzić się na istnienie religii. Skoro religia jest powodowana niesprawiedliwością ekonomiczną i społeczną, to prawdziwa walka z religią nią nie polega na bezpośrednim jej zwalczaniu, ale na zmianie sytuacji, która ją powoduje, czyli na likwidowaniu wyzysku, krzywdy, niesprawiedliwości itp. Trzeba zmienić ekonomiczny byt, zlikwidować niesprawiedliwość, by doszło do zmiany świadomości, w której przejawem jest właśnie religia. Ważne jest tu przekonanie, że religia i istnienie Boga są złudzeniem, a prawdą to, iż jak pisał Ludwik Feuerbach - człowiek jest bogiem człowieka. Proces przekształcania się człowieka religijnego (niedojrzałego) dojrzałego (niereligijnego) polega na odrzuceniu urojonego Boga, który w istocie jest jedynie ubóstwieniem niezrealizowanych ludzkich pragnień, sprawiedliwości i szczęścia. Poniżej człowiek religijny a człowiek dojrzały w ujęciu Marksa I. Człowiek religijny (niedojrzały) II. Człowiek dojrzały 10 K. Marks, Przyczynek do krytyki Heglowskiej filozofii prawa. Wstęp, w: tenże, Pisma wybrane. Człowiek i socjalizm, Warszawa 1979, s i
13 Podsumowanie: Religia jest - według Marksa zjawisko sprowadzalne do faktu społecznego i jako taka jest opium ludu oraz stanowi wyraz nędzy klasy uciskanej i wyzyskiwanej. Teorię Marksa nieco zmodyfikował Engels, a Lenin w wielu punktach zmienił i wprowadził w życie stając na czele rewolucji październikowej w Rosji w październiku 1917 r. b. Ocena Wydaje się, że intencja filozoficznych poszukiwań Marka była słuszna, obrona człowieka przed wyzyskiem i niesprawiedliwością. Ciekawym jest też u niego połączenie obszaru bytu (bazy) i świadomości (nadbudowy) i ukazanie terapeutycznej funkcji religii. Marks jednak popełnił kilka błędów metodologicznych: - jako materialista wychodził apriorycznie z tezy o nieistnieniu świata pozamaterialnego, duchowego, nadprzyrodzonego. W takim świcie Bóg nie miał racji istnienia. - oparł badania na niereprezentatywnej próbce chrześcijaństwa połowy wieku XIX w Niemczech, gdzie dochodziło do różnych form niesprawiedliwości społecznej i ekonomicznej oraz braku adekwatnej reakcji Kościoła na zaistniałą sytuację. To rodziło podejrzenie, że religia chrześcijańska aprobuje ten stan rzeczy. - Marks swoje obserwacje na konkretnej religii rozciągnął na zbudowanie teairii nt. pochodzenia religii w ogóle, nie odniósł się do opisu i oceny takich form religii, które odwołuja się do przekonania o realnym istnieniu Boga jako rzeczywistości pozapodmiotowej, transcendentnej, osobowej, do której się modlą składają ofiary. - Błędnie zinterpretował zasadę o wpływie bytu na świadomość, byt może, ale nie musi zmienić świadomości. Zignorował też tezę, że religia nie sankcjonowaniu wyzysku i niesprawiedliwości, jej wymagania są jednakowe dla pracodawców i pracowników, że jej istota to miłość, która sprzeciwia się wszelkim formom przedmiotowego traktowania człowieka. 2. Émile Durkheim - religia jako fundament więzi społecznej Émile Durkheim ( ) francuski socjolog, filozof i pedagog, współtwórca nowoczesnej socjologii, czołowy przedstawiciel socjologizmu; profesor uniwersytetu w Bordeaux (pierwszej we Francji katedry socjologii); szef Katedry Pedagogiki na Sorbonie; współtwórca francuskiej szkoły socjologicznej i antropologicznej. Główną kwestią było dla niego teoretyczne i praktyczne określenie relacji pomiędzy jednostką a społeczeństwem. Szukał równowagi pomiędzy aspiracjami jednostki a potrzebami społeczeństwa jako całości. W jego systemie socjologicznym opisał też istotę i funkcje religii. Według niego fenomen religii jest wpisany w zjawisko życia społecznego 11. a. Społeczeństwo Czym dla Durkheima jest społeczeństwo? Czy tylko sumą jednostek? A może czymś więcej? Jego zdaniem czym innym jest świadomość jednostkowa, a czym innym świadomość zbiorowa. Potrzeby społeczeństwa, jego przyzwyczajenia, przyjemności itp. nie pokrywają się z potrzebami, przyzwyczajeniami i przyjemnościami żyjących w nim jednostek. Świadomość zbiorowa nie jest sumą świadomości jednostek, lecz jest czymś więcej. Społe- 11 E. Durkheim, Elementarne formy życia religijnego, w: F. Adamski (red.), Socjologia religii. Wybór tekstów, Kraków 1984, s
14 czeństwo ma właściwy sobie sposób istnienia i myślenia. Więcej: społeczeństwo stanowi wyższy byt niż byt jednostki. Świadomość społeczna stwarza kulturę. Analizując życie społeczne, Durkheim uczynił swym głównym przedmiotem zainteresowań zagadnienie więzi społecznych, integracji społecznej i czynników integracyjnych. Zauważył, że w procesie integracji społecznej ważną rolę odgrywają symbole, zwłaszcza symbole religijne. Np. żyjący na nowym osiedlu ludzie początkowo nie tworzą żadnej społeczności, ale w pewnym momencie pojawia się krzyż, potem powstaje kościół. Stopniowo przypadkowe zbiorowisko ludzi przekształca się w zorganizowaną społeczność. Spostrzeżenie to doprowadziło Durkheima do zainteresowania się religią. b. Religia Według niego religia jest faktem społecznym, ale faktem szczególnym: jest duszą grupy, jej niejako sercem. Tak definiuje religię: Religia jest ujednoliconym systemem wierzeń i praktyk, odnoszącym się do rzeczy świętych, to znaczy, rzeczy wydzielonych i zakazanych - wierzeń i praktyk, które jednoczą w jedną moralną wspólnotę (zwaną Kościołem) tych wszystkich, którzy się do nich stosują 12. Między religią a społecznością istnieje ścisły związek: społeczność stanowi ostateczne źródło religii. Życie religijne jest z jednej strony wyrazem, zewnętrzną artykulacją całego życia zbiorowego, ale z drugiej strony religia jest najsilniejszym czynnikiem społeczno-twórczym. Zanik więzów społecznych łączy się z obumieraniem przeżyć religijnych i odwrotnie. Pytamy więc? A co na to pustelnicy, żyjący w odosobnieniu, społecznej izolacji, czy pozostają nadal ludźmi religijnymi? Religia zdaniem Durkheima integruje grupę na dwóch drogach: przez wierzenia i poprzez obrzędy. Wszystkie wierzenia dzielą świat na dwie sfery: tego, co święte (sacrum) i tego, co świeckie (profanum). Świętymi są te rzeczy, których wyobrażenia zostały wytworzone przez samo społeczeństwo (...) Rzeczami świeckimi, przeciwnie, te, które każdy z nas buduje sam według danych dostrzeganych przez swe zmysły i doświadczenia 13. Według Durkheima ten podział świata na dwie dziedziny, jedną zawierającą wszystko co święte, drugą zaś wszystko co świeckie, jest cechą wyróżniającą myśl religijną; wierzenia, mity, dogmaty i legendy są bądź przedstawieniami, bądź systemami przedstawień wyrażającymi naturę rzeczy świętych, przynależne im zalety i moce, bądź relacje pomiędzy nimi samymi i między nimi a rzeczami świeckimi. Jednakże do rzeczy świętych nie zalicza się wyłącznie bytów osobowych nazywanych bóstwami czy duchami; np.: skała, drzewo, źródło, kamyk, kawałek drewna, dom, słowo - wszystko to może być święte. Także obrzęd może mieć ten charakter; w rzeczywistości, obrzęd nie istnieje o ile w pewnym stopniu nie ma świętego charakteru (...) 14. Rzeczy święte budzą szacunek i wzmacniają więź jednostki ze społecznością. Podsumowanie: Religia wg Durkheima jest faktem społecznym, systemem wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy świętych i jednoczących w moralną wspólnotę tych, którzy stosują się do tych wierzeń i praktyk Tamże, s. 10. Cyt. za: Z. J. Zdybicka, Człowiek i religia. Zarys filozofii religii, Lublin 1977, s E. Durkheim, Elementarne formy życia religijnego, dz. cyt., s
15 c. Krytyczna ocena 1. Religia w tym ujęciu stanowi element struktury społecznej i pełni funkcję integrującą. Niesłusznie Durkheim postawił społeczeństwo ponad religią i źródło religii upatrywała w potrzebach społecznych. Popełnił on błąd nazywany pars pro toto, wziął element pewnej całości za całość, tzn. dostrzegł w tym bogatym i złożonym zjawisku, jakim jest religia, jedynie aspekt społeczny i wszystkie pozostałe wymiary sprowadził do niego. Krótko: dokonał on socjologizacji religii. Sprzeciw budzi też założenie jego socjologii, które uznaje społeczność za byt samodzielny i wyższy od bytu osoby. To doprowadziło do instrumentalnego traktowania jednostki dla korzyści i potrzeb społecznych. Dobro jednostki poświęcano dla rzekomego dobra społeczności. Solidną polemikę z tą tezą przeprowadzili m.in. tomiści, personaliści i Karol Wojtyła. III. FENOMENOLOGIA RELIGII Zarówno psychologiczne (Freuda, Junga i Fromma) jak i socjologiczne (Marksa i Durkheima) koncepcje religii zwracały uwagę jedynie na jeden wybrany aspekt religii i redukowały ją do tego właśnie wymiaru. Pytamy, jak jawi się religia w całym swym bogactwie i złożoności. Wysiłek taki podejmują fenomonologowie. Fenomenologia to najważniejszy nurt dwudziestowiecznej filozofii. Za jej twórcę uważa się Edmunda Husserla ( ), niemieckiego filozofa, profesora na uniwersytetach w Getyndze i Fryburgu. Fenomenologowie prowadzą badania za pomocą metody fenomenologicznej, nazywanej opisem fenonemologicznym lub analizą ejdetyczną. Istnieją różne odmiany tej metody, ale łączą je następujące postulaty: 1. Postulat oparcia się na doświadczeniu: wszelka wiedza, również wiedza o religii, powinna być oparta na doświadczeniu; 2. Postulat dotarcia do swoistości badanego fenomenu i uchwycenia jego istoty. Chodzi o to, by badane zjawisko wyraźnie oddzielić od innych fenomenów, zwłaszcza tych, do których jest najbardziej podobne. Po wtóre - w badaniu zjawiska chodzi o dotarcie do jego zasadniczej struktury (istoty), przez odnalezienie i pominięcie cech drugorzędnych. 3. Opis zjawiska powinien prowadzić do jego wyjaśniania. Najpierw trzeba zobaczyć i opisać, czym jest badany fenomen, a dopiero potem pytać: Skąd się wziął? Jaki jest jego cel? itp. Przykład aplikacji metody fenomenologicznej: Chcę się dowiedzieć jaka jest istota wstydu. W jaki sposób będzie postępował fenomenolog? Nie będzie szukał różnych teorii wstydu, ale bada różne doświadczenia, przeżycia wstydu, analizuje je i próbuje opisać. Co to znaczy, że się wstydzę? Czym jest wstyd? Wstyd w takim ujęciu nie jest rzeczą, nie jest zwierzęciem, ani figurą matematyczną, ale jest wartościującym przeżyciem emocjonalnym, na konkretną sytuację życiową. Jest przeżyciem odmiennym od innych przeżyć, np. radości, fascynacji czy zakochania się. Podczas gdy te przeżycia są pozytywne, wstyd ma charakter negatywny: jest przykrym przeżyciem. Ta przykrość jest odpowiedzią na pewną sytuację: wstydzę się czegoś, kogoś, czy za kogoś. Nie jest ważne, czy przeżywając wstyd rumienią się moje policzki, czy oblewa mnie pot, to nie należy do istoty wstydu. W podobny sposób fenomenologowie opisują religię 15. Najbardziej znane fenomeno- 15 Zob. Z. J. Zdybicka, Religia i religioznawstwo, Lublin 1988, s i ; G. van der Leeuw, 15
16 logiczne opisy zjawiska religijnego to ujęcia: Rudolfa Otto, Maxa Scheler, Gerardusa van der Leeuwa oraz Mircea Eliade. 1. Rudolf Otto religia to relacja do sacrum, które fascynuje i budzi trwogę Rudolf Otto ( ), teolog i filozof, autor pracy Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych (1917, wyd. pol. 1968). Za kryterium religii uznaje on poczucie świętości (sensus numinis) jako czegoś całkowicie odmiennego (alienum), co jest pojęciowo niepoznawalne, ale realne jako byt i co nazywa numinosum. a. Religia Jako fenomenolog Otto opiera swą koncepcję religii na doświadczeniu. Wśród wielu doświadczeń osobowych odkrywamy w sobie również przeżycia religijne. Jaka jest istota tego przeżycia? Kiedy patrzę na drzewo, moje patrzenie jest ujmowaniem drzewa. Kiedy cieszę się, moja radość jest odpowiedzią na spotkanie ukochanego człowieka. Na co odpowiedzią jest przeżycie religijne? Co jest w nim ujmowane? Według Otto tym czymś jest to, co święte (das Heilige), świętość. Świętość jest czymś swoistym. Nie należy jej redukować do wartości moralnych, ani do najwyższej doskonałości, jak to czyniono w czasach nowożytnych. Aby podkreślić swoistość tego, co święte, Otto używa terminu numinosum, ukutego od łacińskiego rzeczownika numen - bóstwo. W numinosum zawierają się elementy racjonalne i irracjonalne. Historyczne religie wysuwają zwykle na plan pierwszy - twierdzi Otto - elementy racjonalne, które łatwo można ująć w pojęcia i twierdzenia, a pomijają to co irracjonalne, czynnik tajemnicy, która stanowi jądro każdej religii. Jak widać, ten proces racjonalizacji religii zuboża religię. Trzeba nam dziś mówi Otto - ponownie zobaczyć religię w jej blasku i bogactwie, zobaczyć w niej przeto to, co racjonalne i irracjonalne. W najważniejszej książce Otto pt. Świętość czytamy: Przez racjonalne w pojęciu bóstwa rozumiemy to, co z niego wchodzi do jasnego pojmowania naszej zdolności rozumienia, w zakres znanych i dających się zdefiniować pojęć. Twierdzimy następnie, że wokół tego zakresu pojęciowej jasności znajduje się tajemniczo-ciemna sfera, która wymyka się wprawdzie nie naszemu uczuciu, lecz naszemu pojęciowemu myśleniu, którą o tyle nazywamy czymś irracjonalnym 16. Wprawdzie tego, co irracjonalne nie da się wyrazić w żadnym pojęciu, z tego jednak nie wynika, że nie możemy o tym powiedzieć nic sensownego. Możemy, i to wiele. Przeżycie religijne jest przeżyciem świętości jako czegoś swoistego. Co w tym przeżyciu odkrywamy? To, że jest ono uczuciem zależności stworzenia. Człowiek doświadcza z całą mocą, iż stoi w obliczu czegoś (kogoś), co (kto) go przewyższa. Stojąc w obliczu bóstwa, człowiek przeżywa mysterium tremendum i mysterium fascinosum. Z jednej strony, widząc tajemniczość, majestat i potęgę bóstwa, przeżywa nastrój grozy i lęku przed czymś niesamowitym i absolutnie nieznanym, zaskoczenie i osłupienie to swoiste (mysterium tremendum - tajemnica lęku), z drugiej przeżywa miłość prowadzącą do uszczęśliwienia (mysterium fascinosum - tajemnica fascynacji), widząc w bóstwie ele- Fenomenologia religii, Warszawa 1978, s R. Otto, Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych, Warszawa 1968, s
SPIS TREŚCI. Wstęp 3.
SPIS TREŚCI Wstęp 3 I. ROZWAŻANIA WSTĘPNE 23 1. Luteranizm i jego znaczenie dla filozofii 23 1.1. Główne założenia doktrynalne luteranizmu 24 1.2. Luter i filozofia 33 2. Reakcja na Reformację - racjonalizacje
Bardziej szczegółowoKościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH
Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH CHARAKTERYSTYKA: Program przeznaczony jest dla uczniów szkół ponadpodstawowych: liceum, technikum oraz szkół zawodowych. Katechezy
Bardziej szczegółowoCzym jest religia i czy filozofia może ją badać. Problem wiary, rozumu i logiki Definicja religii
Czym jest religia i czy filozofia może ją badać Problem wiary, rozumu i logiki Definicja religii Wiara i rozum Czy rozum potrafi udowodnić wszystkie prawdy religijne, czy tylko niektóre, czy może nie jest
Bardziej szczegółowoJohann Gottlieb Fichte
Johann Gottlieb Fichte 1762-1814 Fichte i kant Kant odniósł tylko częściowy sukces szukając transcendentalnej jedności naszego poznania, ponieważ był pod zbytnim wpływem empiryzmu. Treść nie jest nam po
Bardziej szczegółowoPOCZUCIE TOŻSAMOŚCI W KONTEKŚCIE SPOŁECZNOŚCI NARODOWO - PAŃSTWOWEJ
POCZUCIE TOŻSAMOŚCI W KONTEKŚCIE SPOŁECZNOŚCI NARODOWO - PAŃSTWOWEJ Wstęp Żyjemy w świecie wielkich procesów integracji i globalizacji. Z samej swojej istoty są to procesy pozytywne pozwalające wspólnie
Bardziej szczegółowoŚWIATOPOGLĄD NEW AGE
ŚWIATOPOGLĄD NEW AGE ŚWIATOPOGLĄD względnie stały zespół sądów (często wartościujących), przekonań i opinii na temat otaczającego świata czerpanych z rozmaitych dziedzin kultury, głównie z nauki, sztuki,
Bardziej szczegółowoRozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II
Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II Wojciech Kosek Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, Bielsko-Biała, 10. kwietnia 2014 r. Konferencja Personalistyczna koncepcja wychowania
Bardziej szczegółowo2. Na to zaś wszystko przyobleczcie miłość, która jest więzią doskonałości (Kol 3, 14).
Miłość jest cnotą teologalną, dzięki której miłujemy Boga nade wszystko dla Niego samego, a naszych bliźnich jak siebie samych ze względu na miłość Boga. 1. "Bóg jest miłością" (1 J 4, 8. 16): miłość jest
Bardziej szczegółowoIMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA
IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA PROJEKT ETYKI KANTA W POSZUKIWANIU OBIEKTYWNYCH PODSTAW ETYKI Wobec krytyki Huma Immanuel Kant stara się znaleść jakąś obiektywną podstawę dla etyki, czyli wykazać, że
Bardziej szczegółowoOsoba podstawą i zadaniem pedagogiki. Izabella Andrzejuk
Osoba podstawą i zadaniem pedagogiki Izabella Andrzejuk Plan wystąpienia 1. Człowiek jako osoba 1. Relacje osobowe 2. Istota wychowania 1. Znaczenie relacji osobowych w wychowaniu 3. Pedagogika, filozofia
Bardziej szczegółowoImmanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności
Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności Rozdział II Pojęcie każdej istoty rozumnej, która dzięki wszystkim maksymom swej woli musi się uważać za powszechnie prawodawczą, by z
Bardziej szczegółowoArtur Andrzejuk ISTOTA EDUKACJI KATOLICKIEJ
Artur Andrzejuk ISTOTA EDUKACJI KATOLICKIEJ Edukacja Kształcenie Wychowywanie SKUTEK SKUTEK Trafianie na prawdę i dobro Trwanie przy prawdzie i dobru Odnosi się do poznawania Odnosi się do postępowania
Bardziej szczegółowoWiek XVIII wiek oświecenia, wiek rozumu. Sapere aude! Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem tak oto brzmi hasło oświecenia (I. Kant).
Wiek XVIII wiek oświecenia, wiek rozumu. Sapere aude! Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem tak oto brzmi hasło oświecenia (I. Kant). Epoka filozofów, którzy chcą przekształcać świat 4 główne
Bardziej szczegółowoTRZY GŁÓWNE PERSPEKTYWY FUNKCJONALIZM ROZWÓJ MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ. WSPÓŁCZESNE PERSPEKTYWY SOCJOLOGICZNE FUNKCJONALIZM TEORIE KONFLIKTU
ROZWÓJ MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ. WSPÓŁCZESNE PERSPEKTYWY SOCJOLOGICZNE dr Agnieszka Kacprzak TRZY GŁÓWNE PERSPEKTYWY Auguste Comte Emile Durkheim TEORIE KONFLIKTU Karol Marks INTERAKCJONIZM SYMBOLICZNY Max
Bardziej szczegółowoNieświadomość modele i wymiary
Nieświadomość modele i wymiary Pojęcie nieświadomości od 100 lat w ps. głębi Kontrowersyjność: oczywiste nienaukowe modele Potrzeba krytycznej oceny koncepcji i implikacji Doniosłość hipotezy nieświadomości
Bardziej szczegółowoEtyka Tożsamość i definicja. Ks. dr Artur Aleksiejuk
Etyka Tożsamość i definicja Ks. dr Artur Aleksiejuk 1. ETYKA A FILOZOFIA PYTANIA PROBLEMOWE: Czy etyka musi być dyscypliną filozoficzną? Czy etyka może być wolna od filozoficznych założeń? Czy i jak dalece
Bardziej szczegółowoAteizm. Czy ateista może być zbawiony?
Ateizm Czy ateista może być zbawiony? Podstawy biblijne Lecz kto się Mnie zaprze przed ludźmi, tego zaprę się i Ja przed moim Ojcem, który jest w niebie (Mt 10, 33). Idźcie na cały świat i głoście Ewangelię
Bardziej szczegółowoRewolta egzystencjalna. Søren Kierkegaard i Friedrich Nietzsche
Rewolta egzystencjalna Søren Kierkegaard i Friedrich Nietzsche Cechy ruchu egzystencjalnego Egzystencjalizm głosi, że filozofia, która chciała wyjaśnić byt doszła do kresu. Egzystencjaliści odkrywają,
Bardziej szczegółowoBóg a prawda... ustanawiana czy odkrywana?
Bóg a prawda... ustanawiana czy odkrywana? W skali od 1 do 10 (gdzie 10 jest najwyższą wartością) określ, w jakim stopniu jesteś zaniepokojony faktem, że większość młodzieży należącej do Kościoła hołduje
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI I. WPROWADZENIE - FILOZOFIA JAKO TYP POZNANIA. 1. Człowiek poznający Poznanie naukowe... 16
SPIS TREŚCI P r z e d m o w a... 5 P r z e d m o w a do d r u g i e g o w y d a n i a... 7 P r z e d m o w a do t r z e c i e g o w y d a n i a... 9 P r z e d m o w a do c z w a r t e g o w y d a n i a...
Bardziej szczegółowoKoncepcja etyki E. Levinasa
Koncepcja etyki E. Levinasa Fragment wypowiedzi Jana Pawła II z: Przekroczyć próg nadziei : Skąd się tego nauczyli filozofowie dialogu? Nauczyli się przede wszystkim z doświadczenia Biblii. Całe życie
Bardziej szczegółowoKLASYCZNA KONCEPCJA RELIGII
KLASYCZNA KONCEPCJA RELIGII Różnice w koncepcjach religii człowiek Bóg człowiek doświadcza Boga człowiek doświadcza Boga i odnosi się do Niego nie za bardzo wiadomo, czy jakiś przedmiot istnieje można
Bardziej szczegółowoCelibat. Aspekty pedagogiczne i duchowe. Józef Augustyn SJ
Celibat Aspekty pedagogiczne i duchowe Józef Augustyn SJ Wydawnictwo WAM Kraków 2002 fdfd SPIS TREŒCI Jan Paweł II, TROSKA O FORMACJĘ SEMINARYJNĄ... 7 SŁOWO DO CZYTELNIKA... 9 WPROWADZENIE... 11 Rozdział
Bardziej szczegółowoADORACJA EUCHARYSTYCZNA
ADORACJA EUCHARYSTYCZNA Gdy w środowisku chrześcijańskim mówi się o adoracji, spontanicznie i słusznie myślimy o adoracji Najświętszego Sakramentu. Ona jest źródłem i uprzywilejowanym miejscem wszelkiej
Bardziej szczegółowoPowołani do życia 5. Bóg wzywa nas przez: słowa, ludzi, wydarzenia, trudy, zmagania, szkołę, rodzinę. 6. Bóg nas powołuje do WOLNOŚCI:
Nasze życie możemy zrealizować wpieni tylko w tej mierze, a jakiej dostrzegamy wezwania, które dzień po dniu kieruje do nas życie i zgadzamy się na nie odpowiedzieć. 1. Słyszymy wezwania: od naszych potrzeb,
Bardziej szczegółowoosobiste zaangażowanie, czysto subiektywna ludzka zdolność intuicja, jako warunek wewnętrznego doświadczenia wartości.
1. Czy wartości - choć nie mieszczą się w obiektywistycznej wizji świata - są jedynie subiektywną reakcją czy oceną podmiotu? Podmiot substancja, centrum wiedzy, działania, decyzji i wyborów. Filozofowie
Bardziej szczegółowoFilozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna.
Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna. 2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia średniowieczna a starożytna 2 3 Ogólna charakterystyka filozofii średniowiecznej Ogólna charakterystyka filozofii
Bardziej szczegółowonego wysiłku w rozwiązywaniu dalszych niewiadomych. To, co dzisiaj jest jeszcze okryte tajemnicą, jutro może nią już nie być. Poszukiwanie nowych
Od Autora Rozwój jakiejkolwiek dziedziny wiedzy polega na umiejętności rozwiązywania jej niewiadomych i wyjaśniania często zawiłych zagadek. Cieszy nas pokonywanie kolejnych barier i zdobywanie coraz to
Bardziej szczegółowoZnaczenie wartości w budowaniu więzi w rodzinie
Znaczenie wartości w budowaniu więzi w rodzinie Zofia Kończewska-Murdzek Maria Murdzek-Wierzbicka Jan Wierzbicki Psychologia jako nauka opisująca i wyjaśniająca ludzkie zachowanie oraz jego podmiotowe
Bardziej szczegółowoCele i zadania stawiane przed uczniem w ramach zajęć etyki.
Etyka w szkole podstawowej klasy IV VI (zajęcia międzyoddziałowe) Autor programu. Magdalena Środa, Program lekcji etyki. Szkoła podstawowa kl. IV VI. Dopuszczony do użytku przez MEN pod numerem DKW-4014-3/00
Bardziej szczegółowoUJĘCIE SYSTEMATYCZNE ARGUMENTY PRZECIWKO ISTNIENIU BOGA
UJĘCIE SYSTEMATYCZNE ARGUMENTY PRZECIWKO ISTNIENIU BOGA ARGUMENTY PRZECIW ISTNIENIU BOGA ARGUMENTY ATEISTYCZNE 1 1. Argument z istnienia zła. (Argument ten jest jedynym, który ateiści przedstawiają jako
Bardziej szczegółowoFilozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk
Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk 10 października 2009 Plan wykładu Czym jest filozofia 1 Czym jest filozofia 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady Znaczenie
Bardziej szczegółowoKOŚCIÓŁ IDŹ TY ZA MNIE
SPOTKANIE 6 KOŚCIÓŁ Dla ułatwienia poszczególne zadania oznaczone są symbolami. Legenda pozwoli Ci łatwo zorientować się w znaczeniu tych symboli: IDŹ TY ZA MNIE Pewien mężczyzna miał zwyczaj mówić w każdą
Bardziej szczegółowoKościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH
Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH CHARAKTERYSTYKA: Program przeznaczony jest dla uczniów szkół podstawowych. Minimum programowe nie uwzględnia podziału treści materiału
Bardziej szczegółowoUczeń spełnia wymagania na ocenę dopuszczającą, oraz: - wykazuje w jaki sposób powstała Biblia. - opisuje symbole Ewangelistów w sztuce sakralnej
WYMAGANIA EDUKACYJNE NA POSZCZEGÓLNE OCENY Religia klasa 5 : oceny dopuszczająca i dostateczna : oceny dobra, bardzo dobra, celująca Uwaga dotycząca oceniania na każdym poziomie wymagań: Aby uzyskać kolejną,
Bardziej szczegółowo- uczeń posiadł wiedzę i umiejętności znacznie przekraczające program nauczania katechezy
Kryteria oceniania z religii kl. I gimnazjum Ocena celująca - uczeń posiadł wiedzę i umiejętności znacznie przekraczające program nauczania katechezy - twórczo rozwija własne uzdolnienia oraz dba o własną
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Klucz punktowania odpowiedzi MAJ 2010 2 Zadanie 1. (0 2) problemów i tez z zakresu ontologii, epistemologii,
Bardziej szczegółowoCZyM SĄ ĆwICZENIA DUChOwNE
Spis treści Wstęp... 5 Czym są Ćwiczenia duchowne Mieczysław Bednarz SJ Całościowa wizja Ćwiczeń duchownych św. Ignacego Loyoli... 13 Istota Ćwiczeń duchownych... 14 Przeżycie Ćwiczeń duchownych... 18
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI. Wstęp... 5
283 SPIS TREŚCI Wstęp....................................... 5 DOŚWIADCZENIE JEZUSA ZMARTWYCHWSTAŁEGO Krzysztof Wons SDS Nowe spojrzenie na życie powołanie paschalne.... 11 Nowe spojrzenie na przebytą
Bardziej szczegółowoPROJEKT NAUKOWEJ ETYKI ETYKA OSIEMNASTEGO WIEKU
PROJEKT NAUKOWEJ ETYKI ETYKA OSIEMNASTEGO WIEKU ETYKA I METODA NAUKOWA Metoda naukowa uniwersalne narzędzie poznania prawdy. pozwala ustalić prawdę ponad wszelką wątpliwość powoduje bardzo dynamiczny rozwój
Bardziej szczegółowo1. Dyscypliny filozoficzne. Andrzej Wiśniewski Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016
1. Dyscypliny filozoficzne Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Pochodzenie nazwy filozofia Wyraz filozofia pochodzi od dwóch greckich słów:
Bardziej szczegółowo"Nowe Życie" 2012-04-13. Okresy rozwojowe. Wykład 5 Akademia Umiejętności Wychowania. Plan
Okresy rozwojowe Wykład 5 Akademia Umiejętności Wychowania Plan Sens pojęcia rozwoju, w relacji do wychowania Proces rozwojowy Znaczenie okresów rozwojowych w wychowaniu Charakterystyka okresów Cel i droga
Bardziej szczegółowoSpór o poznawalność świata
ROMAN ROŻDŻEŃSKI FILOZOFIA A RZECZYWISTOŚĆ Spór o poznawalność świata Wydawnictwo WAM Kraków 2012 Spis treści Przedmowa 11 Rozdział I Myślenie filozoficzne w cieniu zwątpienia 15 1. Wprowadzenie 15 2.
Bardziej szczegółowoZe Zmartwychwstałym w społeczeństwie. Podręcznik do religii dla I klasy szkoły zawodowej
Ze Zmartwychwstałym w społeczeństwie Podręcznik do religii dla I klasy szkoły zawodowej Człowiek sumienia 19 Każdy dzień życia człowieka wypełniony jest dużymi i małymi wyborami. To one nadają ludzkiemu
Bardziej szczegółowoWychowanie ku pełni człowieczeństwa wyzwaniem dla edukacji
Wychowanie ku pełni człowieczeństwa wyzwaniem dla edukacji Ks. dr Jacek Czaplicki KS-4 Wychowanie ku wartościom - szanse i zagrożenia" 1 G. C. Berkouwer konstatuje: "Dziś bardziej niż kiedykolwiek, pytanie
Bardziej szczegółowoW imię Ojca i Syna i Ducha Świętego
W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego Sens życia Gdy na początku dnia czynię z wiarą znak krzyża, wymawiając słowa "W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego", Bóg uświęca cały czas i przestrzeń, która otworzy
Bardziej szczegółowoJózef Augustyn SJ INTEGRACJA SEKSUALNA PRZEWODNIK. w poznawaniu i kształtowaniu własnej seksualności
Józef Augustyn SJ INTEGRACJA SEKSUALNA PRZEWODNIK w poznawaniu i kształtowaniu własnej seksualności Wydawnictwo WAM Kraków 2009 SPIS TREŚCI Wprowadzenie... 5 ROZDZIAŁ I ROZWÓJ SEKSUALNY W OKRESIE DZIECIŃSTWA
Bardziej szczegółowoPOSTAWY RODZICIELSKIE
POSTAWY RODZICIELSKIE Wychowanie bez błędów jest mitem. Nic takiego nie istnieje. I nie tylko nie istnieje, ale wręcz nie powinno istnieć. Rodzice są ludźmi. Popełniają więc błędy i nie wiedzą wszystkiego.
Bardziej szczegółowo7. Bóg daje ja wybieram
7. Bóg daje ja wybieram 1. CELE LEKCJI WYMAGANIA OGÓLNE wprowadzenie w problematykę powołania życiowego i chrześcijańskiego powołania do świętości. 2. TREŚCI NAUCZANIA WYMAGANIA SZCZEGÓŁOWE uczeń: po lekcji
Bardziej szczegółowoTolerancja (łac. tolerantia - "cierpliwa wytrwałość ) termin stosowany w socjologii, badaniach nad kulturą i religią. W sensie najbardziej ogólnym
TOLERANCJA Tolerancja (łac. tolerantia - "cierpliwa wytrwałość ) termin stosowany w socjologii, badaniach nad kulturą i religią. W sensie najbardziej ogólnym oznacza on postawę wykluczającą dyskryminację
Bardziej szczegółowoPotem wyprowadził go na dwór i rzekł: Spójrz ku niebu i policz gwiazdy, jeśli możesz je policzyć! I rzekł do niego: Tak liczne będzie potomstwo
Lekcja 1 na 6. października 2018 Potem wyprowadził go na dwór i rzekł: Spójrz ku niebu i policz gwiazdy, jeśli możesz je policzyć! I rzekł do niego: Tak liczne będzie potomstwo twoje.wtedy uwierzył Panu,
Bardziej szczegółowo1 Odpowiedzialna pomoc wychowawcza Marek Dziewiecki
1 Spis treści 2 Spis treści I Wychowanie a psychologia...... 8 1. Psychologizacja wychowania......8 2. Właściwa relacja między psychologią a pedagogiką.... 10 3. Psychologia a wychowanie: przykłady oddziaływania
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚ CI KSIĘGA PIERWSZA
SPIS TREŚ CI Wprowadzenie... 5 Przedmowa Rufina... 45 KSIĘGA PIERWSZA Przedmowa... 51 ROZDZIAŁ I. O Bogu... 58 (1 3. Bóg Istota niecielesna. 4 7. Bóg jest duchem. 8 9. Bóg jest niepodzielny.) Fragmenty
Bardziej szczegółowoWiesław M. Macek. Teologia nauki. według. księdza Michała Hellera. Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Wiesław M. Macek Teologia nauki według księdza Michała Hellera Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2010 Na początku było Słowo (J 1, 1). Książka ta przedstawia podstawy współczesnej
Bardziej szczegółowoEkonomiczny Uniwersytet Dziecięcy. Wartości w wychowaniu
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Wartości w wychowaniu prof. Ewa Chmielecka Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 20 października 2009 r. EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY WWW.UNIWERSYTETDZIECIECY.PL O czym
Bardziej szczegółowoFilozofia wyobraźni Karola Libelta Dr Magdalena Płotka
Filozofia wyobraźni Karola Libelta Dr Magdalena Płotka Karol Libelt (1807-1875), był Poznaniakiem Karol Libelt wskazywał, że jego system związany jest z poglądami Trentowskiego Filozofia Libelta nazywa
Bardziej szczegółowoZagadnienia antropologii filozoficznej
Zagadnienia antropologii filozoficznej 1. Człowiek najciekawszym przedmiotem poznania. 2. Człowiek najbardziej zainteresowanym podmiotem poznania. 3. Refleksja nad człowiekiem refleksja nad sobą. 4. Pierwotne
Bardziej szczegółowoPomyślny los, o traf szczęśliwy. W takim znaczeniu, i tylko w takim, przysłowie mówi o szczęściu, że łut jego więcej wart niż funt rozumu.
Pomyślny los, o traf szczęśliwy. W takim znaczeniu, i tylko w takim, przysłowie mówi o szczęściu, że łut jego więcej wart niż funt rozumu. Rodzaj przeżycia Arystoteles określał, że być szczęśliwym to
Bardziej szczegółowoZESPÓŁ SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH IM. POWSTAŃCÓW WIELKOPOLSKICH W INOWROCŁAWIU
ZESPÓŁ SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH IM. POWSTAŃCÓW WIELKOPOLSKICH W INOWROCŁAWIU JAN PAWEŁ II ORĘDOWNIK RODZINY NASZA SPOŁECZNOŚĆ SZKOLNA ŁĄCZY SIĘ Z TYMI SŁOWAMI PAMIĘTAMY 27 kwietnia 2015 roku odbył się w naszej
Bardziej szczegółowoStrumiłowski Kościół, religie Piękno i zbawienie świat?
Zbigniew Jan Paweł Kubacki SJ Strumiłowski Kościół, religie Piękno i zbawienie świat? O jedyności i powszechności zbawczej Kościoła oraz zbawczej roli religii niechrześcijańskich 86 Myśl Teologiczna Wydawnictwo
Bardziej szczegółowoCZŁOWIEK WE WSPÓŁCZESNEJ KULTURZE. Beata Pituła
CZŁOWIEK WE WSPÓŁCZESNEJ KULTURZE Beata Pituła Kłopoty z kulturą Nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura Johann Gottfried Herder, Myśli o filozofii dziejów, przeł. J. Gałecki, Warszawa 1952,
Bardziej szczegółowoFilozofia człowieka. Fakt ludzki i jego filozoficzne interpretacje
Filozofia człowieka Fakt ludzki i jego filozoficzne interpretacje Spotkanie źródłem poznania i nauk POZNAWANIE 2 Jedność doświadczenia filozoficznego Filozofia nauką o zasadach ( principia) Do wiedzy o
Bardziej szczegółowoEtyka problem dobra i zła
Etyka problem dobra i zła Plan wykładu Definicje i podstawowe odróżnienia Problem dobrego życia w klasycznej etyce Arystotelesowskiej Chrześcijańska interpretacja etyki Arystotelesowskiej Etyka - problem
Bardziej szczegółowoCZŁOWIEK JEST ISTOTĄ SPOŁECZNĄ, TEN ZAŚ, KTO NIE ŻYJE W SPOŁECZEŃSTWIE JEST BESTIĄ ALBO BOGIEM Arystoteles
CZŁOWIEK JEST ISTOTĄ SPOŁECZNĄ, TEN ZAŚ, KTO NIE ŻYJE W SPOŁECZEŃSTWIE JEST BESTIĄ ALBO BOGIEM Arystoteles Czy można żyć poza społeczeństwem? To, co przynosimy na świat z naszego ewolucyjnego dziedzictwa,
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI SŁOWO WSTĘPNE 9 WPROWADZENIE 13
SPIS TREŚCI SŁOWO WSTĘPNE 9 WPROWADZENIE 13 CZĘŚĆ IV ŻYCIE I DUCH I. Zycie, jego dwuznaczności i poszukiwanie życia niedwuznacznego 19 A. Wielowymiarowa jedność życia 19 1. Zycie: esencja i egzystencja
Bardziej szczegółowoPięćdziesiątnica i Paruzja. 2. Jak być lojalnym wobec Pana i swego dziedzictwa kościelnego: proroctwo i instytucja
Pięćdziesiątnica i Paruzja 2. Jak być lojalnym wobec Pana i swego dziedzictwa kościelnego: proroctwo i instytucja Kontekst Odnowy DŚ został wylany w Odnowie na świat pełen poważnych podziałów, włącznie
Bardziej szczegółowoGRAŻYNA KOWALCZYK. Zadanie finansowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata
GRAŻYNA KOWALCZYK SĄ TYLKO DWA SPOSOBY NA ŻYCIE. JEDEN TO ŻYCIE TAK, JAKBY NIC NIE BYŁO CUDEM. DRUGI TO ŻYCIE TAK, JAKBY WSZYSTKO BYŁO CUDEM (Albert Einstein) Wykaz rzeczy niszczących i zagrażających życiu
Bardziej szczegółowoSZCZEGÓŁOWE KRYTERIA OCENIANIA
SZCZEGÓŁOWE KRYTERIA OCENIANIA Przedmiot: etyka Klasy: VI Rok szkolny: 2015/2016 Szkoła: Szkoła Podstawowa im. Batalionów AK Gustaw i Harnaś w Warszawie ul. Cyrklowa 1 Nauczyciel prowadzący: mgr Piotr
Bardziej szczegółowoWartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości.
Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości. N. Hartmann: Materia jest tylko tworem treściowym, który posiada wartościowość.
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA EDUKACYJNE Z ETYKI DLA KLAS IV- VIII. SZKOŁY PODSTAWOWEJ Z ODDZIAŁAMI INTEGRACYJNYMI Nr 162 W KRAKOWIE W ROKU SZKOLNYM
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z ETYKI DLA KLAS IV- VIII SZKOŁY PODSTAWOWEJ Z ODDZIAŁAMI INTEGRACYJNYMI Nr 162 W KRAKOWIE W ROKU SZKOLNYM 2018-2019 Opracowała: Renata Pulikowska 1 Na ocenę celującą uczeń: Wymienia
Bardziej szczegółowoSpis treści. [Część pierwsza. Zakres socjologii] Rozdział 1. Czym jest socjologia? Rozdział 2. Pola badań socjologicznych...
Spis treści Przedmowa do wydania polskiego (Elżbieta Hałas)...... XI Od Wydawcy............................ XXXIII Florian Znaniecki i jego życie (Helena Znaniecka Lopata).. Wybrane dzieła Floriana Znanieckiego.............
Bardziej szczegółowoTytuł jednostki Treści Wymagania uczeń potrafi Nabywane postawy Uwagi
Rozkład materiału do podręcznika W rodzinie dla 3 klasy liceum oraz 4 technikum zgodnego z Programem nauczania religii nr AZ-4-01/10 (liceum) oraz AZ-6-01/10 (technikum) Grupa tematyczna Tytuł jednostki
Bardziej szczegółowoniektóre pytania, na które Czytelnik będzie mógł znaleźć odpowiedź w trakcie lektury książki 7 Wstęp 9
Spis treści niektóre pytania, na które Czytelnik będzie mógł znaleźć odpowiedź w trakcie lektury książki 7 Wstęp 9 Rozdział 1 Na czym opiera się nauczanie Kościoła o seksualności? 13 Wyjaśniać prosto jak
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna EGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2012 2 Egzamin maturalny z filozofii Część I (20 punktów) Zadanie 1. (0 2) Obszar standardów
Bardziej szczegółowoFILOZOFOWIE UMYSŁU. Angielskie oświecenie
FILOZOFOWIE UMYSŁU Angielskie oświecenie JOHN LOCKE (1632-1704) NOWY ARYSTOTELES Locke w 1690 roku wydaje swoje podstawowe dzieło filozoficzne: En essay concerning the human understanding (Rozważania dotyczące
Bardziej szczegółowoChcę poznać Boga i duszę. Filozofowie o Absolucie
Chcę poznać Boga i duszę Filozofowie o Absolucie W jaki sposób można poznać Boga? Jak poznać Kogoś, Kto pozostaje niewidzialny i niepoznawalny? Szukając argumentów na istnienie Boga Świat (np. Teoria Wielkiego
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA Z RELIGII. 1. Świadkowie Chrystusa
WYMAGANIA Z RELIGII 1. Świadkowie Chrystusa często nie przynosi go na lekcje. definiuje, czym jest lęk; określa sposoby odnoszenia się do Boga na wzór Jezusa. potrafi podać z nauczyciela zasady życia wspólnoty
Bardziej szczegółowoAUTONOMIA JAKO ZASADA ETYCZNOŚCI
FUNDACJA NA RZECZ NAUKI POLSKIEJ EWA NOWAK-JUCHACZ AUTONOMIA JAKO ZASADA ETYCZNOŚCI KANT, FICHTE, HEGEL WROCŁAW 2002 SPIS TREŚCI Przedmowa. WOLNOŚĆ I FILOZOFIA 7 Część I. KANT 13 Rozdział I. WOLA I JEJ
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA EDUKACYJNE W ZAKRESIE IV KLASY SZKOŁY PODSTAWOWEJ. Zaproszeni przez Boga z serii Drogi przymierza
WYMAGANIA EDUKACYJNE W ZAKRESIE IV KLASY SZKOŁY PODSTAWOWEJ Zaproszeni przez Boga z serii Drogi przymierza Wymagania edukacyjne śródroczne Ocena celująca Ocenę celującą przewiduję dla uczniów przejawiających
Bardziej szczegółowo116. Czy są Duchy, które wiecznie pozostaną na niższych stopniach rozwoju?
Rozwój Duchów Bóg stworzył wszystkie Duchy prostymi i nie posiadającymi wiedzy. Każdemu z nich wyznaczył misję, by mógł się uczyć i krok po kroku osiągać doskonałość poprzez poznawanie prawdy i zbliżanie
Bardziej szczegółowoBUDOWANIE WIĘZI Z DZIECKIEM POPRZEZ WSPÓLNE AKTYWNOŚCI
BUDOWANIE WIĘZI Z DZIECKIEM POPRZEZ WSPÓLNE AKTYWNOŚCI Współczesna pedagogika opiekuńcza zwraca coraz większą uwagę na rolę rodziców i rodziny w życiu dziecka. Podkreśla ich znaczenie dla prawidłowego
Bardziej szczegółowoFilozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna
Filozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna 2009-09-04 Plan wykładu 1 Jońska filozofia przyrody - wprowadzenie 2 3 Jońska filozofia przyrody - problematyka Centralna problematyka filozofii
Bardziej szczegółowoZatem może wyjaśnijmy sobie na czym polega różnica między człowiekiem świadomym, a Świadomym.
KOSMICZNA ŚWIADOMOŚĆ Kiedy mowa jest o braku świadomi, przeciętny człowiek najczęściej myśli sobie: O czym oni do licha mówią? Czy ja nie jesteś świadomy? Przecież widzę, słyszę i myślę. Tak mniej więcej
Bardziej szczegółowoPozycja w rankingu autorytetów: 1
Imię: Karol Józef Nazwisko: Wojtyła Imiona rodziców: Ojciec Karol, Matka Emilia. Rodzeństwo: brat Edmund Miejsce urodzenia: Wadowice Kraj: Polska Miejsce zamieszkania: Wadowice, Kraków, Watykan. Miejsce
Bardziej szczegółowoKsięgarnia PWN: Abraham H. Maslow - Motywacja i osobowość
Księgarnia PWN: Abraham H. Maslow - Motywacja i osobowość Spis treści Przedmowa do trzeciego wydania... 7 Podziękowania... 13 Przedmowa do drugiego wydania... 15 Słowo wstępne. Wpływ Abrahama Maslowa...
Bardziej szczegółowoPRZEDMOWA REDAKTORA WYDANIA ANGLOJĘZYCZNEGO
PRZEDMOWA REDAKTORA WYDANIA ANGLOJĘZYCZNEGO Ktokolwiek podejmie się zadania identyfikacji "szkarłatnej nici", która biegnie przez cały korpus pism Fromma, odkryje po pierwsze socjo-psychologiczne podejście,
Bardziej szczegółowoWstęp Człowiek żyje w określonym środowisku, które dostarcza mu wciąż nowych wrażeń, a nierzadko również problemów. Niekiedy środowisko jest dla niego nowym wyzwaniem, z jednej strony niesie wsparcie,
Bardziej szczegółowoI Z A B E L L A A N D R Z E J U K
I Z A B E L L A A N D R Z E J U K bo bez przyjaciół nikt nie mógłby pragnąć żyć, chociażby posiadał wszystkie inne dobra; wszak i ci, którzy mają bogactwa, stanowisko i władzę, zdają się najbardziej potrzebować
Bardziej szczegółowoTemat: Czym jest estetyka?
Temat: Czym jest? 1. Autor: Łukasz Nysler (IF UWr., ZSO nr 3 we Wrocławiu) 2. Czas realizacji: 90 minut. 3. Poziom edukacyjny: uczniowie gimnazjum i liceum 4. Liczba uczestników: do 20 osób. 5. Metody
Bardziej szczegółowoPRAWA CZŁOWIEKA W BIOMEDYCYNIE. ks. Artur Aleksiejuk
PRAWA CZŁOWIEKA W BIOMEDYCYNIE ks. Artur Aleksiejuk Pojęcie praw człowieka Przez prawa człowieka rozumie się te prawa, które są bezpośrednio związane z naturą człowieka jako istoty rozumnej i wolnej (osoby)
Bardziej szczegółowoZESPÓŁ SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH W KLESZCZOWIE. Liceum Ogólnokształcące Technikum Nowoczesnych Technologii PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA ETYKA
ZESPÓŁ SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH W KLESZCZOWIE Liceum Ogólnokształcące Technikum Nowoczesnych Technologii PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA ETYKA Realizowany przez nauczyciela etyki: Mgr Ewę Szczepaniak-Sieradzką
Bardziej szczegółowoZmiana przekonań ograniczających. Opracowała Grażyna Gregorczyk
Zmiana przekonań ograniczających Opracowała Grażyna Gregorczyk Główny wpływ na nasze emocje mają nasze przekonania na temat zaistniałych faktów (np. przekonania na temat uprzedzenia do swojej osoby ze
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI. Za czym tęsknię? Jak znajdę szczęście?
SPIS TREŚCI Słowo wstępne 7 Za czym tęsknię? Jak znajdę szczęście? Czy szczęście jest zawsze tylko chwilowe? 12 Czy mam szukać swego szczęścia? A może szczęście samo mnie jakoś znajdzie? 15 Czy zadowolenie
Bardziej szczegółowoRADOŚĆ W MYŚLI ŚW. TOMASZA Z AKWINU NAUKOWE TOWARZYSTWO TOMISTYCZNE 5 GRUDNIA 2018 DR HAB. MAGDALENA PŁOTKA
RADOŚĆ W MYŚLI ŚW. TOMASZA Z AKWINU NAUKOWE TOWARZYSTWO TOMISTYCZNE 5 GRUDNIA 2018 DR HAB. MAGDALENA PŁOTKA TOMASZ A RADOŚĆ Radość - pełnia i kres uczuć, w której dokonuje się spełnienie wszystkich pragnień
Bardziej szczegółowoDavid Hume ( )
David Hume (1711-1776) Chciał być Newtonem nauk o człowieku. Uważał, że wszystkie nauki (oprócz matematyki i logiki), również filozofia, powinny kierować się metodą eksperymentalną, opartą na doświadczeniu.
Bardziej szczegółowoZagadnienia historiozoficzne we współczesnej filozofii.
Zagadnienia historiozoficzne we współczesnej filozofii. historiozofia DZIEJÓW FILOZOFIA nauka filozoficzna o ostatecznych czynnikach sprawczych, istocie i sensie ludzkich dziejów jako całości, zw. także
Bardziej szczegółowoLEKCJA 111 Powtórzenie poranne i wieczorne:
LEKCJA 111 91) Cuda widziane są w światłości. Nie mogę widzieć w ciemności. Niech światło świętości i prawdy oświeci mój umysł, bym ujrzał w nim niewinność. 92) Cuda widziane są w światłości, a światłość
Bardziej szczegółowowww.salvate.pl Małgorzata Kalinowska" prowadząca:" psychoanalityk jungowski
S A L V A T E K A T O W I C E www.salvate.pl J U N G O W S K A A N A L I Z A M A R Z E Ń S E N N Y C H C Y K L S E M I N A R Y J N Y prowadząca:" Małgorzata Kalinowska" psychoanalityk jungowski JUNGOWSKA
Bardziej szczegółowoDEPRESJA ASPEKT PSYCHOTERAPEUTYCZNY MGR EWA KOZIATEK. Członek Sekcji Naukowej Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego WZLP Olsztyn
DEPRESJA ASPEKT PSYCHOTERAPEUTYCZNY MGR EWA KOZIATEK Członek Sekcji Naukowej Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego WZLP Olsztyn PSYCHOTERAPIA Wywodzi się z greckich określeń: psyche (dusza)
Bardziej szczegółowoZłodziej przychodzi tylko po to, by kraść, zarzynać i wytracać. Ja przyszedłem, aby miały życie i obfitowały (Jan 10:10)
Lekcja 5 na 4 lutego 2017 Złodziej przychodzi tylko po to, by kraść, zarzynać i wytracać. Ja przyszedłem, aby miały życie i obfitowały (Jan 10:10) Możemy dowiedzieć się o chrzcie Duchem Świętym i jak wierzący
Bardziej szczegółowo