BIBLIA POLONORUM Historia Biblii w języku polskim I

Transkrypt

1

2 1 BIBLIA POLONORUM Historia Biblii w języku polskim I

3 2 3 PAPIESKI WYDZIAŁ TEOLOGICZNY WE WROCŁAWIU Ks. Rajmund Pietkiewicz BIBLIA POLONORUM Historia Biblii w języku polskim pod redakcją ks. Rajmunda Pietkiewicza BIBLIA POLONORUM Historia Biblii w języku polskim Tom I Tom I: Od początku do 1638 roku (ks. Rajmund Pietkiewicz), 2016 Tom II: Od roku 1639 do 1800 (ks. Rajmund Pietkiewicz) Tom III: Od roku 1801 do 1900 (praca zbiorowa) Tom IV: Od roku 1901 do 1965 (praca zbiorowa) Tom V: Biblia Tysiąclecia ( ) (ks. Rajmund Pietkiewicz), 2015 Tom VI: Od 1966 roku do dnia dzisiejszego (praca zbiorowa) Od początku do 1638 roku WYDAWNICTWO PALLOTTINUM POZNAŃ 2016

4 4 5 PONTIFICAL FACULTY OF THEOLOGY IN WROCŁAW Rajmund Pietkiewicz BIBLIA POLONORUM The History of the Bible in the Polish Language Edited by Rajmund Pietkiewicz BIBLIA POLONORUM The History of the Bible in the Polish Language Volume I Volume I: From the Beginnings to 1638 (Rajmund Pietkiewicz), 2016 Volume II: From 1639 to 1800 (Rajmund Pietkiewicz) Volume III: From 1801 to 1900 (collective work) Volume IV: From 1901 to 1965 (collective work) Volume V: The Millennium Bible ( ) (Rajmund Pietkiewicz), 2015 Volume VI: From 1966 to This Day (collective work) From the Beginnings to 1638 PALLOTTINUM PUBLISHING HOUSE POZNAŃ 2016

5 6 7 Recenzenci ks. prof. dr hab. Mariusz Rosik (PWT we Wrocławiu) prof. dr hab. Krzysztof Pilarczyk (UJ) Redakcja naukowa Aleksandra Kowal Korekta Janina Wlaźlak Katarzyna Pelczarska Tłumaczenie tekstów angielskich Katarzyna Naglik Korekta i redakcja tekstów angielskich Adriene Terrill Projekt okładki ks. Krzysztof Oleszczak SAC Mapa Krzysztof Grabowski Na okładce Orzeł Polski z wplecionymi inicjałami króla Zygmunta II Augusta, drzeworyt z Nowego Testamentu krakowskiego, Kraków, Dziedzice Marka Szarfenberga, 1556, k. +1v (egz. ZNiO XVI.Qu.2982) Copyright by Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 2016 Z okazji rocznicy chrztu Polski ISBN Wydawnictwo Pallottinum Poznań, ul. Przybyszewskiego 30 tel ; faks pallottinum@pallottinum.pl Zam. 37/2016

6 8 9 Dedykuję mojej Mamie Teresie oraz poświęcam pamięci mojego Taty Wacława (zm. 1999)

7 10 11 Spis treści Wykaz skrótów PodziękowaniA Przedmowa WSTĘP DO CAŁOŚCI DZIEŁA WSTĘP DO TOMU PIERWSZEGO Rozdział I CZĘŚĆ PIERWSZA Tło Biblia w renesansowej Europie A. Powstanie i rozwój drukarstwa a edytorstwo biblijne Bibliografia i historia pierwszych drukowanych wydań Biblii a. Edycje Wulgaty b. Edycje w językach narodowych Typografia i wyposażenie pierwszych edycji a. Edycje Wulgaty b. Edycje w językach narodowych B. Biblijne zainteresowania humanistów Humanistyczny program odnowy biblijnej Edycje Biblii w językach starożytnych. Rys bibliograficzno-historyczny. 73 a. Biblia hebrajska b. Septuaginta c. Nowy Testament d. Biblie w języku łacińskim e. Poligloty Typografia i wyposażenie wydań Biblii w językach starożytnych

8 12 Spis treści Spis treści 13 C. Biblia drukowana jako narzędzie polemiki religijnej w okresie reformacji Biblia w nauczaniu reformatorów Historia i bibliografia reformacyjnych edycji Pisma Świętego a. Edycje wittenberskie (edycje tłumaczeń Marcina Lutra) b. Edycje zuryskie c. Edycje genewskie Typografia i wyposażenie reformacyjnych edycji Pisma Świętego a. Edycje wittenberskie b. Edycje zuryskie c. Edycje genewskie D. Okres kontrreformacji a edytorstwo biblijne Dyskusje i postanowienia Soboru Trydenckiego dotyczące Biblii a. Kanon Pisma Świętego b. Autorytet i konieczność poprawienia Wulgaty c. Biblie w językach narodowych d. Postanowienia dotyczące druku Biblii Potrydenckie katolickie wydania Pisma Świętego w językach starożytnych. Rys bibliograficzno-historyczny a Wulgata sykstoklementyńska b. Septuaginta sykstyńska Typografia i wyposażenie potrydenckich wydań Wulgaty E. Wnioski natury bibliologicznej Rozdział II Drukarstwo wobec kulturowej i wyznaniowej sytuacji w renesansowej Rzeczypospolitej A. Recepcja humanizmu w Pierwszej Rzeczypospolitej. Biblijne zainteresowania humanistów polskich i litewskich B. Reformacja i kontrreformacja w Pierwszej Rzeczypospolitej Rozwój protestantyzmu Kontrreformacja i osłabienie reformacji C. Oblicza wyznaniowe renesansowej Rzeczypospolitej Rzymscy katolicy Luteranie Bracia czescy Ewangelicy reformowani Bracia polscy (antytrynitarianie, arianie) D. Oblicza wyznaniowe drukarstwa w renesansowej Rzeczypospolitej Drukarnie katolickie Drukarnie luterańskie Drukarnie braci czeskich Drukarnie ewangelicko-reformowane Drukarnie antytrynitariańskie Rozdział III CZĘŚĆ DRUGA HISTORIA I OPISY RĘKOPISÓW I DRUKÓW polskie przekłady biblijne (XIII-XVI w.). TrAdycja rękopiśmienna jako przygotowanie do edycji drukowanych A. Geneza i opisy rękopisów Psałterz św. Kingi (tzw. Psałterz sądecki) (XIII w.) Psałterz floriański (XIV/XV w.) Karta medycka (Karta Świdzińskiego) (ok. 1405) Ewangeliarz kanoników regularnych z Krakowa (ok. 1420) Biblia królowej Zofii (1455) Psałterz puławski (II poł. XV w.: ok. 1470?) Żołtarz Dawidów w tłumaczeniu Walentego Wróbla (ok. 1528) a. Geneza i przeznaczenie przekładu rękopiśmiennego b. Wygląd, zawartość i funkcje rękopisu Przekłady Tomasza ze Zbrudzewa (ok ) Fragmenty Starego Testamentu Fragmenty Nowego Testamentu B. Wnioski natury bibliologicznej...171

9 14 Spis treści Spis treści 15 Rozdział IV Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) A. Niesamoistne fragmenty i pojedyncze księgi Prolog Ewangelii według św. Jana (1518/1519) Ecclesiastes w przekładzie Hieronima z Wielunia (1522) Tzw. Ewangeliarz Unglera w opracowaniu Jana z Sącza (ok. 1527/1528) Teksty biblijne w hortulusach polskich (od ok r.) Teksty z Pisma Świętego w historiach biblijno-apokryficznych (od 1530 r.) 196 a. Istoria o świętym Józefie, Patriarsze Starego Zakonu (Hieronim Wietor, 1530) b. Historia bardzo cudna [ ] o stworzeniu nieba i ziemie (1551) Księgi Jezusa, syna Syrachowego w tłumaczeniu Piotra z Poznania (od 1535 r.) Tobias (Tobiasz) (od 1539 r.) Ecclesiastes w tłumaczeniu Jana z Sanoka (1590) Tobiasz w tłumaczeniu Wojciecha Ulatowskiego (1615) Przypowieści Salomonowe w tłumaczeniu Józefa Domaniewskiego (1623) Przekłady i edycje niezachowane B. Psałterze i psalmy Psałterz krakowski (od 1532 r.) Żołtarz Dawidów w tłumaczeniu Walentego Wróbla (od 1539 r.) Psałterz Dawidów w tłumaczeniu Mikołaja Reja (od ok r.) Psałterz Dawida w tłumaczeniu Jakuba Lubelczyka (1558) Psałterz brzeski (1564) Psałterz trydencki (1579) Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego (od 1579 r.) Psalmy Dawidowe w tłumaczeniu Pawła Milejewskiego (1587) Psałterz Dawidów w tłumaczeniu ks. Jakuba Wujka (od 1594 r.) Psalmy Dawidowe w tłumaczeniu Macieja Rybińskiego (od 1605 r.) Niektóre psalmy Dawidowe w opracowaniu Salomona Rysińskiego (1614) Psałterz gdański (1633) Wydania pojedynczych psalmów i antologii psalmów Tłumaczenia na język polski psalmów w modlitewnikach, kancjonałach i katechizmach C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii Nowy Testament królewiecki (od 1551 r.) Nowy Testament Szarfenbergów (krakowski) (1556) Biblia Leopolity i jej przedruki (od 1561 r.) Biblia brzeska i jej przedruki (od 1563 r.) Prace przekładowe Szymona Budnego (od 1570 r.) Nowy Testament w tłumaczeniu Marcina Czechowica (od 1577 r.) Biblia w tłumaczeniu ks. Jakuba Wujka (od 1593 r.) Nowy Testament rakowski (od 1606 r.) Nowy Testament gdański (1606) Biblia gdańska i przedruki (od 1632 r.) D. Komentarze biblijne Psalm Dawidów pięćdziesty (1531) Hozeasz (od 1559 r.) Apocalypsis Mikołaja Reja (1565) Sprawy i słowa Jezusa oraz Wtóre księgi Łukasza świętego w opracowaniu Tomasza Falconiusa (1566) Rozdział V CZĘŚĆ TRZECIA SYNTEZA Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego ( ). Próba syntezy bibliologicznej A. Przyczyny rozwoju Biblijne zainteresowania polskich humanistów Zainteresowanie językiem narodowym Czynniki ekonomiczne Pobożność osobista i wspólnotowa Czynniki związane z produkcją i użytkowaniem książki Polemika i propaganda religijna

10 16 Spis treści Spis treści 17 B. Rozwój ilościowy i geograficzne rozmieszczenie ośrodków polskiego edytorstwa biblijnego Rozwój ilościowy Geograficzne rozmieszczenie ośrodków polskiego edytorstwa biblijnego 564 C. Rozwój jakościowy Wybór repertuaru wydawniczego Format Liczba i układ ksiąg Zawartość druków biblijnych a. Elementy umieszczane w kolumnie głównej b. Elementy umieszczane na marginesach (noty marginalne) Kompozycja strony Materiał ilustracyjny Pisma Inicjały Elementy ułatwiające korzystanie z książki a. Podział tekstu biblijnego b. Nagłówki kolumnowe c. Indeksy D. Rozwój funkcjonalny Funkcje edukacyjno-wychowawcze Funkcje ideowe Funkcje przeżyciowo-dewocyjne INDEKS OSOBOWY INDEKS RZECZOWY INDEKS geograficzny INDEKS cytowań biblijnych Zakończenie Bibliografia Abstract WYKAZ tabel WYKAZ wykresów WYKAZ ILUSTRACJI HB-I 2

11 18 Table of Contents 19 Table of Contents LIST OF ABBREVIATIONs ACKNOWLEDGEMENTS FOREWORD INTRODUCTION IN THE WHOLE WORK INTRODUCTION IN THE FIRST VOLUME PART ONE THE BACKGROUND CHAPTER I Bible in the renaissance europe A. Emergence and Development of Printing versus Biblical Editing Bibliography and History of the First Printed Editions of the Bible a. Editions of Vulgate b. Editions in Vernacular Typography and Contents of the First Editions a. Editions of Vulgate b. Editions in Vernacular B. Biblical Interests of the Humanists Humanist Program of Biblical Revival Editions of the Bible in Ancient Languages. Bibliographical-Historic Outline a. Hebrew Bible b. Septuagint c. New Testament d. Bible in Latin e. Polyglots Typography and Contents of the Bible Edited in Ancient Languages C. Printed Bible as a Tool of Religious Disputes in Times of the Reformation Bible in the Teaching of the Reformers History and Bibliography of the Reformation Editions of the Holy Scripture a. Wittenberg Editions (Editions of the Martin Luther s Translation).. 87 b. Zürich Editions c. Geneva Editions Typography and Contents of the Reformation Editions of the Holy Scripture a. Wittenberg Editions b. Zürich Editions c. Geneva Editions D. The Counter-Reformation Period versus Biblical Editing Discussions and Provisions of the Council of Trent Concerning the Bible 100 a. Biblical Canon b. Authority and Necessity of Correction of Vulgate c. Vernacular Bible d. Rulings on Printing of the Bible Catholic Post-Trent Editions of the Holy Scripture in Ancient Languages. Bibliographical-Historic Outline a. Sixto-Clementine Vulgate b. Sixtine Septuagint Typography and Contents of Post-Trent Editions of Vulgate E. Conclusions of Bibliological Nature CHAPTER II PRINTING AGAINST THE BACKGROUND OF CULTURAL AND RELIGIOUS SITUATION IN THE RENAISSANCE POLAND AND LITHUANIA A. Reception of Humanism in Poland and Lithuania. Biblical Interests of Polish and Lithuanian Humanists...115

12 20 Table of Contents Table of Contents 21 B. The Reformation and Counter-Reformation in the First Commonwealth Development of Protestantism The Counter-Reformation and the Weakening of the Reformation C. The Image of Denominations in the Renaissance Commonwealth The Roman Catholics The Lutherans The Czech Brethren The Reformed Evangelicals The Polish Brethren (Antitrinitarians, Arians) D. The Denomination Image in Printing in the Renaissance Commonwealth Catholic Printing Houses Lutheran Printing Houses The Czech Brethren s Printing Houses Evangelical Reformed Printing Houses Antitrinitarian Printing Houses PART TWO HISTORY AND DESCRIPTIONS OF MANUSCRIPTS AND PRINTING EDITIONS CHAPTER III polish biblical translations (13 th -16 th centuries). The tradition of manuscript writing as A PREPA- RATION for THE printing editions A. The Origin and Description of Manuscripts St Kinga s Psalter (So-called Sądecki Psalter) (13 th Century) Florian Psalter (14 th /15 th Century) Medycka Card (Świdziński s Card) (about 1405) Evangeliary of the Canons Regular of Kraków (about 1420) Queen Zofia s Bible (1455) Puławski Psalter (Second Half of the 15 th Century: about 1470?) Żołtarz Dawidów (Davids Psalter) in the Translation of Walenty Wróbel (about 1528) a. The Origin and Purpose of Manuscript b. Appearance, Content and Functions of Manuscript Translations of Tomasz of Zbrudzewo (about ) Fragments of the Old Testament Fragments of the New Testament B. Conclusions of Bibliological Nature chapter IV Translations and editions of the holy scripture in Polish ( ) A. Non Intrinsic Fragments and Individual Books Prologue to the Gospel according to St John (1518/1519) Ecclesiastes in the Translation of Hieronim of Wieluń (1522) So-called Ungler s Evangeliary Elaborated by Jan of Sącz (about 1527/1528) Biblical Texts in Polish Hortuluses (from about 1527) Texts from the Holy Scripture in Biblical-Apocryphal Stories (from 1530). 196 a. The Joseph Patriarch Story (Hieronim Wietor, 1530) b. The Creation of Heaven and Earth Story (1551) Jesus s Books, the Son of Sirach in the Translation of Piotr of Poznań (from 1535) Tobias (from 1539) Ecclesiastes in the Translation of Jan of Sanok (1590) Tobias in the Translation of Wojciech Ulatowski (1615) Salomon s Parables in the Translation of Józef Domaniewski (1623) Unsaved Translations and Editions B. Psalters and psalms Kraków Psalter (from 1532) Żołtarz Dawidów (Davids Psalter) in the Translation of Walenty Wróbel (from 1539) David s Psalter in the Translation of Mikołaj Rej (from about 1546)

13 22 Table of Contents Table of Contents David s Psalter in the Translation of Jakub Lubelczyk (1558) The Brest Psalter (1564) The Trent Psalter (1579) David s Psalter in the Translation of Jan Kochanowski (from 1579) David s Psalms in the Translation of Paweł Milejewski (1587) David s Psalter in the Translation of Jakub Wujek (from 1594) David s Psalms in the Translation of Maciej Rybiński (from 1605) Selected Psalms of David Elaborated by Salomon Rysiński (1614) The Gdańsk Psalter (1633) Editions of Individual Psalms and Anthologies of Psalms Translations in Polish of Psalms in Prayer Books, Cantionals and Catechisms C. Editions of the New Testament and the Whole Bible The Königsberg New Testament (from 1551) The New Testament of Szarfenbergs (the Kraków New Testament) (1556) Leopolita s Bible and Its Reprints (from 1561) The Brest Bible and Its Reprints (from 1563) Translation Works of Szymon Budny (from 1570) The New Testament in the Translation of Marcin Czechowic (from 1577) The Bible in the Translation of Jakub Wujek (from 1593) The Raków New Testament (from 1606) The Gdańsk New Testament (1606) The Gdańsk Bible and Its Reprints (from 1632) D. Biblical commentaries The Fiftieth Psalm of David (1531) Hosea (from 1559) Apocalypsis in Translation of Mikołaj Rej (1565) The Affairs and Words of Jesus and The Second Book by St Luke in the Elaboration of Tomasz Falconius (1566) PART THREE SYNTHESIS CHAPTER V the influence of the religious situation on the development of polish biblical editing ( ). an attempt at bibliological synthesis A. Reasons for Development Biblical Interests of Polish Humanists Interests in the Vernacular Economic Factors Personal and Common Piety Factors Associated with Production and Usage of Books Religious Polemic and Propaganda B. Quantitative Development and Geographical Localization of Polish Biblical Editing Quantitative Development Geographical Localization of Polish Biblical Editing C. Qualitative Development Choice of Editorial Repertoire Format Number and Layout of Books Content of Biblical Prints a. Elements in Main Column b. Elementa in Margin (Marginal Notes) Page Layout Illustrative Material Writings (Types) Initials Elements Facilitating the Use of a Book a. Division of the Biblical Text b Running Heads c. Indexes

14 24 Table of Contents 25 D. Functional development Educational Functions Ideological Functions Spiritual and Sanctimonious Functions CONCLUSION Bibliography ABSTRACT list of tables list of charts list of illustrations index of names INDEx of subjects index OF GEOGRAPHICAL PLACES INDEx of biblical ReFERENCES Wykaz skrótów A. Księgi biblijne i apokryfy Skróty ksiąg biblijnych według Biblii Tysiąclecia (Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych. Opracował zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, wyd. 5, Poznań 2003). Apokryfy: Manas Modlitwa Manassesa 3 Ezd Trzecia Księga Ezdrasza 4 Ezd Czwarta Księga Ezdrasza 3 Mch Trzecia Księga Machabejska B. Przekłady biblijne i kodeksy ANTSzB Apokryfa i NT w tłum. Szymona Budnego ApRej Apocalypsis w tłum. Mikołaja Reja BB Biblia brzeska Bczes Biblia w języku czeskim BG Biblia gdańska BH Biblia hebrajska BL Biblia Leopolity (BL oznacza wyd lub war. 1577) BLut Biblia Lutra (po niemiecku) w tłum. Marcina Lutra BSt tzw. Biblia Stephanusa (Biblia Utriusque Testamenti, t. I-II, Genevae, R. Stephanus (Estienne), ) BSzB Biblia Szymona Budnego BT 5 Biblia Tysiąclecia, wyd. 5 BWj Biblia ks. Jakuba Wujka DzB Wtóre księgi Łukasza świętego w oprac. Tomasza Falconiusa (tekst Dz z Biblii brzeskiej) Eccl 1522 Ecclesiastes w tłum. Hieronima z Wielunia, wyd Eccl 1590 Ecclesiastes w tłum. Jana z Sanoka, wyd EU Ewangeliarz Unglera

15 26 Wykaz skrótów Wykaz skrótów 27 EwB Sprawy i słowa Jezusa w oprac. Tomasza Falconiusa (tekst Ewangelii z Biblii brzeskiej) EwEpN Ewangelie i epistoły tak niedzielne w tłum. ks. Jakuba Wujka EwEpP Ewangelie i epistoły na dni postne w tłum. ks. Jakuba Wujka Hist Historia bardzo cudna w tłum. Krzysztofa Pussmana Hoz Hozeasz z komentarzem (Hoz oznacza wyd lub war. 1567) HP hortulus polski Job Joba onego sprawiedliwego męża w tłum. Jakuba Lubelczyka Józ Istoria o świętym Józefie JSz Walenty Szmalc, Krótki wykład na początek Ewanieliej Jana Świętego KsSyr Księgi Jezusa, syna Syrachowego w tłum. Piotra z Poznania MtKról NT królewiecki (Ewangelia wg św. Mateusza) MtMkBHut Poliglota Huttera (z przedrukiem Mt i Mk z Biblii brzeskiej) NTB przedruk NT z Biblii brzeskiej NTBG przedruk NT z Biblii gdańskiej NTBHut Poliglota Huttera (z przedrukiem NT z Biblii brzeskiej) NTCz NT w tłum. Marcina Czechowica NTG NT gdański NTKról I NT królewiecki, cz. 1 NTKról II NT królewiecki, cz. 2 NTKról zup NT królewiecki zupełny NTL przedruk NT z Biblii Leopolity NTR NT rakowski NTS NT Szarfenbergów NTS-M NT w tłum. Jana Sandeckiego-Maleckiego (fragm. Mt 1) NTSzB NT w tłum. Szymona Budnego (NTSzB oznacza wyd lub war. 1589) NTWj NT w tłum. ks. Jakuba Wujka ProlJ fragm. J 1,1-14 wyd. przez Jana Hallera ok. 1518/1519 ProvDom Proverbiorum Salomonis w tłum. Józefa Domaniewskiego (wersja łacińsko-polska) PrzDom Przypowieści Salomonowe w tłum. Józefa Domaniewskiego (wersja polska) Ps AP pojedynczy psalm w tłum. A.P. Ps Lub pojedynczy psalm w tłum. Jakuba Lubelczyka Ps Rej pojedynczy psalm w tłum. Mikołaja Reja Ps SK pojedynczy psalm w tłum. Stanisława Kleryki Ps Trz pojedynczy psalm w tłum. Andrzeja Trzecieskiego młodszego Ps Woj pojedynczy psalm w tłum. Bernarda Wojewódki Ps pojedynczy Ps 124 (123) anonimowego tłumacza, wyd. ok Ps Psalm pięćdziesty, wyd Ps XLVI pojedynczy Ps 46 (45) anonimowego tłumacza PsBB Psałterz brzeski (przedruk Ps z Biblii brzeskiej) PsBG Psałterz gdański (przedruk Ps z Biblii gdańskiej PsF Psałterz floriański PsKoch Psałterz Jana Kochanowskiego PsKoch 1580 Gom Melodie na Psałterz polski przez Mikołaja Gomółkę uczynione PsKr Psałterz krakowski PsLub Psałterz Jakuba Lubelczyka PsMil Psałterz Pawła Milejewskiego PsNiekt Psalmy niektóre PsP Psałterz puławski PsRej Psałterz Mikołaja Reja PsRyb Psałterz Macieja Rybińskiego PsRys Niektóre psalmy Dawidowe w oprac. Salomona Rysińskiego PsTryd Psałterz trydencki PsWj Psałterz ks. Jakuba Wujka Tob 1539, 1540, 1545 Tobias, wyd. 1539, 1540, 1545 Tob 1615 Tobiasz w tłum. Wojciecha Ulatowskiego, wyd Wlg Wulgata ZD Żołtarz Dawidów w tłum. Walentego Wróbla ZD HU ŻołtarzDawidów w tłum. Walentego Wróbla, wyd. przez Helenę Unglerową (Officina Ungleriana) ZD HW Żołtarz Dawidów w tłum. Walentego Wróbla, wyd. przez Hieronima Wietora ZD MacS Żołtarz Dawidów w tłum. Walentego Wróbla, wyd. przez Macieja Szarfenberga Zyw Żywot i nauka Pana naszego w tłum. ks. Jakuba Wujka 7PsKoch Siedm psalmów pokutnych w tłum. Jana Kochanowskiego 7PsRej Siedem psalmów pokutnych w tłum. Mikołaja Reja

16 28 Wykaz skrótów Wykaz skrótów 29 C. Skróty nazw bibliotek BJ Kraków, Biblioteka Jagiellońska BK Kórnik, Biblioteka PAN BN Warszawa, Biblioteka Narodowa Cluj U Cluj (Rumunia), Academia Annexa III (Collegium Unitariorum) Gd PAN Gdańsk, Biblioteka PAN Gn BK Gniezno, Biblioteka Kapitulna Ka BŚ Katowice, Biblioteka Śląska Kr BCz Kraków, Biblioteka Książąt Czartoryskich Kr Jez Kraków, Biblioteka Towarzystwa Jezusowego Kr MN Kraków, Muzeum Narodowe Kr PAN Kraków, Biblioteka PAN Lu Łop Lublin, Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopocińskiego Lw BU Lwów, Biblioteka Uniwersytecka im. Iwana Franki Mo BSB Monachium (Niemcy), Bayerische Staatsbibliothek Pa BN Paryż, Biblioteka Narodowa Po BTPN Poznań, Biblioteka Towarzystwa Przyjaciół Nauk Po BU Poznań, Biblioteka Uniwersytecka Po BR Poznań, Miejska Biblioteka Publiczna im. Raczyńskich St WLB Stuttgart (Niemcy), Württembergischen Landesbibliothek Tor KK Toruń, Książnica Kopernikańska Tor UMK Toruń, Biblioteka Uniwersytecka im. Mikołaja Kopernika Up BU Uppsala (Szwecja), Biblioteka Uniwersytecka Wa BPMS Warszawa, Biblioteka Publiczna Miasta Stołecznego Wa BU Warszawa, Biblioteka Uniwersytecka Wa BWMSD Warszawa, Biblioteka Wyższego Metropolitalnego Seminarium Duchownego Wa Kras Warszawa, Biblioteka im. Krasińskich (zniszczona w czasie wojny) Wa UKSW Warszawa, Biblioteka Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Wr BK Wrocław, Biblioteka Kapitulna Wr BU Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka Wr PWT Wrocław, Biblioteka Papieskiego Wydziału Teologicznego ZNiO Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich D. Inne skróty geograficzne Brz Brześć Litewski (nad Bugiem) Gd Gdańsk Kr Kraków Król Królewiec Nie Nieśwież Rak Raków Wil Wilno Wr Wrocław Zasł Zasław E. Inne skróty adl. adligat (druk oprawiony wraz z innym w tzw. klocku) ant. antykwa (krój pisma, czcionki) antytr. antytrynitariański apokr. apokryf, apokryfy b.m. brak miejsca wydania b.r. brak roku wydania BC Bibbia. Catalogo di edizioni a stampa, BEMC La Bibbia nell epoca moderna e contemporanea BIEM La Bible imprimée dans l Europe moderne Brunet J.Ch. Brunet, Manuel du libraire et de l amateur de livres BrytM British Museum Catalogue of Printed Books. Bible BS Die Bibelsammlung der Württembergischen Landesbibliothek Stuttgart BTT Bible de Tous les Temps cf. łac. confer (w tekstach angielskich) CHB The Cambridge History of the Bible Chojnacki W. Chojnacki, Bibliografia polskich druków ewangelickich ChS W. Wydra, W.R. Rzepka, Chrestomatia staropolska CKSD BN Centralny katalog starych druków Biblioteki Narodowej DDP Drukarze dawnej Polski def. defekt (zachowana więcej niż połowa druku) deuter. deuterokanoniczny druk. drukarnia E K. Estreicher, Bibliografia polska EB Enchiridion biblicum EBibbia Enciclopedia della Bibbia

17 30 Wykaz skrótów Wykaz skrótów 31 ed. edycja egz. egzemplarz, egzemplarze EK Encyklopedia katolicka EWoK Encyklopedia wiedzy o książce facs. facsimile fr. fraktura (krój pisma, czcionki) fragm. fragment (mniej niż połowa druku) got. pismo gotyckie gr. grecki, greckie, po grecku GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke Hain L. Hain, Repertorium biblographicum hebr. po hebrajsku Hist. druk. KP J.S. Bandtkie, Historya drukarń w Krolestwie Polskiem Hist. druk. kr. J.S. Bandtkie, Historya drukarń krakowskich ICParis P. Renouard, Inventaire chronologique des éditions parisiennes du XVI e siècle il. ilustracja Jocher A. Jocher, Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce jr junior k. karta kat. katolicki KBU Wa T. Komender, H. Mieczkowska, Katalog druków XVI wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie Kętrzyński W. Kętrzyński, Catalogus Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Ossolinianae Leopoliensis kol. kolumna kom. komentarz Koss. M. Kossowska, Biblia w języku polskim KP BJ Katalog poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej KSD XVI ZNiO Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Polonica wieku XVI KSD XVII ZNiO Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Polonica wieku XVII kurs. kursywa (krój pisma, czcionki) Lelew. J. Lelewel, Bibljograficznych ksiąg dwoje łac. łaciński Maciejowski W.A. Maciejowski, Piśmiennictwo polskie mfilm mikrofilm Muczk. J. Muczkowski, Zbiór odcisków drzeworytów nakł. nakład Niesiecki Herbarz polski Kaspra Niesieckiego NK Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut nlb. nieliczbowana, nieliczbowane (strony, karty) nsygn. niesygnowana, niesygnowane (składki, karty) NT Nowy Testament oprac. opracował, opracowanie p. punkt PEB Podręczna encyklopedia biblijna Pilich. C. Pilichowski, Nieznane polonika w bibliotekach szwedzkich PKoch K. Piekarski, Bibljografja dzieł Jana Kochanowskiego. Wiek XVI i XVII PLit Pamiętnik Literacki, Lwów Wrocław pocz. początek pol. polski poł. połowa poz. pozycja pr. praca prot. protestancki przedtyt. przedtytułowy, przedtytułowa przedruk. przedrukowany przyp. przypis PSB Polski słownik biograficzny PTSS Polonia typographica saeculi sedecimi r recto r. rok rot. rotunda (krój pisma, czcionki) RAUWFil Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny, Kraków RBL Ruch Biblijny i Liturgiczny, Kraków red. redakcja rocz. rocznik Rostk. I. Rostkowska, Bibliografia dzieł Mikołaja Reja. Okres staropolski rozdz. rozdział rps rękopis, rękopiśmienny sen. senior skł. składka SPD Sygnety polskich drukarzy, księgarzy i nakładców ST Stary Testament SWB Słownik wiedzy biblijnej sygn. sygnowana, sygnowane (składki, karty), sygnatura

18 32 Wykaz skrótów szw. szwabacha (krój pisma, czcionki) t. tom tyt. tytułowy, tytułowa uszk. uszkodzony, uszkodzenie v verso Vogel P.H. Vogel, Europaeische Bibeldrucke des 15. und 16. Jahrhunderts w. wiek albo werset (przy wielkości pisma wiersz) war. wariant Wiszn. M. Wiszniewski, Historya literatury polskiej WOPS Wstęp ogólny do Pisma Świętego wyd. wydanie zb. zbiorowy, zbiorowa Zdz A. Kawecka-Gryczowa, Z dziejów polskiej książki Żychl. T. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej (oraz inne skróty stosowane przez poszczególne biblioteki we własnych katalogach) [ ] świadome opuszczenie fragm. tekstu źródłowego W nawiasach kwadratowych podano: w tekstach źródłowych: wyjaśnienia i dodatki autora, uzupełnienia tekstów źródłowych (rozwinięcia skrótów i uzupełnienia defektów); przy numeracji psalmów: numerację wg Wlg; przy numeracji stron, kart i przy sygnaturach kart: nieliczbowane i niesygnowane strony i karty, numery i sygnatury obliczone przez autora; w opisach bibliograficznych: numerację druków zaginionych; domniemane i niepewne elementy opisów bibliograficznych; jednostki miar, np. [mm]; przy linkach: daty aktywności linków w Internecie.? dane i informacje niepewne, brak danych w cytatach przejście do nowej linii w cytatach przejście do nowej strony Podziękowania Każda ukazująca się drukiem pozycja jest rezultatem pracy i życzliwości wielu osób współpracujących przy jej tworzeniu. Jako autor niniejszej książki pragnę serdecznie podziękować tym, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili się do jej powstania i wydania. Dziękuję przede wszystkim Pracownikom Wydawnictwa Pallottinum na czele z jego Dyrektorem, Księdzem Zbigniewem Rembiszem SAC, który z życzliwością przyjął mój pomysł opracowania i wydania drukiem wielotomowej historii Biblii w języku polskim. Serdeczne podziękowania składam na ręce Dyrekcji i Pracowników Bibliotek oraz Fundacji, które udostępniły swoje zbiory w celach badawczych oraz wyraziły zgodę na publikację fotografii wybranych stron z opisywanych druków (wykaz bibliotek znajduje się na s. 28). Szczególnie dziękuję Kierownictwu i Pracownikom Działu Starych Druków Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, z którego zbiorów pochodzi większość przebadanych książek. Podstawę do przygotowania pierwszego tomu dzieła Biblia Polonorum. Historia Biblii w języku polskim stanowiła praca doktorska pt. Pismo Święte w języku polskim w latach Sytuacja wyznaniowa w Polsce a rozwój edytorstwa biblijnego, obroniona w 2003 roku na Uniwersytecie Wrocławskim. Słowa wdzięczności kieruję zatem do osób z wrocławskiego środowiska naukowego, które czuwały nad merytoryczną poprawnością pracy, a przede wszystkim Promotorowi mojego przewodu doktorskiego, Panu Profesorowi Krzysztofowi Migoniowi, oraz Recenzentom w przewodzie doktorskim: Siostrze Profesor Ewie Józefie Jezierskiej OSU z Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu oraz Pani Profesor Małgorzacie Komzie z Uniwersytetu Wrocławskiego. Za recenzje wydawnicze dziękuję Księdzu Profesorowi Mariuszowi Rosikowi z Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu oraz Panu Profesorowi Krzysztofowi Pilarczykowi z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. 33 HB-I 3

19 34 Podziękowania 35 Pani Aleksandrze Kowal, Janinie Wlaźlak oraz Katarzynie Pelczarskiej dziękuję za trud wnikliwej korekty polonistycznej oraz za ofiarną pracę nad redakcją książki. Pani Aleksandrze Kowal również za sporządzenie indeksów. Ks. Rajmund Pietkiewicz Przedmowa Biblia jest w chrześcijaństwie tekstem najważniejszym, fundamentem wiary i zarazem przedmiotem intensywnych studiów naukowych: teologicznych, filozoficznych, historycznych, literackich, lingwistycznych. Prowadzone od wieków studia biblijne stale przynoszą nowe odkrycia, nowe ustalenia i nowe interpretacje. Pojawiają się też nowe kierunki tych studiów, które wzbogacają dorobek biblistyki. Historia tekstów biblijnych w językach oryginałów, tłumaczeń na setki innych języków, egzegezy biblijnej, także historia Biblii jako książki: rękopiśmiennej i drukowanej, jej produkcji, gromadzenia, czytania ma od wieków ogromną wielojęzyczną literaturę. Dominują w niej specjalistyczne studia szczegółowe, choć od dawna można zauważyć dążenie do ujęć systematycznych, do syntez, które obejmują coraz szerszą problematykę i mają coraz rozleglejszy zasięg czasowy i przestrzenny. Dotyczy to także polskiej nauki i polskiego piśmiennictwa. Biblia Polonorum. Historia Biblii w języku polskim powstała z inicjatywy i w znacznym stopniu wyszła spod pióra ks. Rajmunda Pietkiewicza. Autor na dzieje Biblii w naszym kraju spojrzał z perspektywy nauki o książce bibliologii, czyli połączył problematykę i metody badawcze biblistyki i bibliologii. Podobne ujęcia niejednokrotnie i od dawna pojawiają się w piśmiennictwie biblistycznym i księgoznawczym. Nowością jest natomiast rozległość przedsięwzięcia i jego konsekwentna realizacja. W sześciu tomach dzieła otrzymujemy bowiem kompetentną, na wysokim poziomie naukowym przedstawioną historię Biblii po polsku jako książki. Książka przedstawia cały polski dorobek wydawniczy w zakresie tekstów biblijnych, pokazuje, jak Biblię w całości lub w częściach wydawano, jak Pismo Święte istniało i funkcjonowało jako książka właśnie, książka ukształtowana zbiorowym trudem tłumaczy, wydawców, redaktorów, komentatorów, drukarzy, ilustratorów. Dowodzi, że środki książkowego wyrazu (architektonika książki, układ tekstu, typ pisma, ilustracje, ozdobniki itd.) służą intensyfikacji przekazu biblijnego, że dzięki nim możliwa jest skuteczniejsza realizacja wielorakich funkcji Biblii.

20 36 Przedmowa Biblia Polonorum pod redakcją ks. Rajmunda Pietkiewicza ujawnia wszystkie najlepsze cechy warsztatu naukowego polskich biblistów: bogactwo wykorzystanych źródeł i literatury przedmiotu, precyzyjne analizy i przekonujące interpretacje, logiczny porządek narracji, a nade wszystko umiejętne postrzeganie problemów widoczne w stawianych pytaniach i udzielanych na nie odpowiedziach. Do biblistyki wnosi nie tylko nowe źródła i czerpie z nich nowe fakty, lecz rozszerzając pole badań nad Biblią o zagadnienia Pisma Świętego jako książki, ma dla historii recepcji Biblii również walor teoretyczny i metodologiczny. Znaczenie tej wielotomowej publikacji jestem o tym przekonany wykracza też daleko poza historię edytorstwa biblijnego i poza samą biblistykę. Praca ta w istotny sposób wzbogaca wiedzę o całej kulturze książki w Polsce od średniowiecznych początków do progu XXI wieku. Tym samym wpisuje się wyraziście w centralny krąg multidyscyplinarnych studiów humanistycznych nad duchową tradycją polskiej i światowej kultury. Prof. dr hab. Krzysztof Migoń Wstęp do całości dzieła Pismo święte jest słowem Boga utrwalonym na piśmie pod natchnieniem Ducha Bożego 1. Definicja ta, którą posłużył się Sobór Watykański II, wskazuje na dwa aspekty Biblii: boski ( słowo Boga, pod natchnieniem Ducha Bożego ) oraz ludzki ( utrwalony na piśmie ). Ów ludzki czynnik obejmuje także różne formy książki wypełnione słowami zapisanymi w określonym języku i alfabecie. Istnienie i przenikanie się w Biblii elementu boskiego i ludzkiego (materialnego) stanowi metodologiczny punkt wyjścia do badań naukowych nad Pismem Świętym, które muszą obejmować zarówno aspekt Boży, jak i ludzki oraz wzajemne relacje między nimi. Refleksja nad Biblią rozumianą jako słowo Boga domaga się więc uzupełnienia badaniami nad Biblią jako dziełem literackim i książką. Do tak nakreślonego przedmiotu naukowej refleksji konieczne jest podejście interdyscyplinarne. Biblią jako słowem Bożym zajmuje się teologia (a szczególnie egzegeza, czy też mówiąc ogólniej biblistyka), natomiast Biblią jako książką i literaturą nauki humanistyczne (m.in. różne filologie, językoznawstwo, literaturoznawstwo, bibliologia) 2. Bardzo ciekawym aspektem badań nad Pismem Świętym jest również kwestia przenikania się tych dwóch płaszczyzn. Traktowanie Pisma Świętego jako literatury znalazło już swoje trwałe miejsce w badaniach teologicznych, natomiast spojrzenie na Biblię jako książkę zaznacza się w teologii marginalnie, np. w pewnych zagadnieniach wchodzących w skład introdukcji biblijnych (krytyka tekstu, historia pisma 37 1 Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei verbum, nr 9, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski. Nowe tłumaczenie, Poznań Zgodnie z obowiązującym dziś w Polsce podziałem obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych tzw. nauki teologiczne zaliczono do obszaru nauk humanistycznych, co według autora niniejszej książki stanowi zabieg sztuczny i niezgodny z naturą teologii, która nawet etymologicznie pochodzi od gr. słów θεός (theos) Bóg i λόγος (logos) słowo, mowa, a nie od łac. homo. Stąd rozróżnienie na teologię i nauki humanistyczne.

21 38 Wstęp do całości dzieła Wstęp do całości dzieła 39 biblijnego, historia Biblii drukowanej, problem tzw. textus receptus itp.) oraz historii liturgii (np. historia ksiąg liturgicznych, głównie lekcjonarzy). Biblia jest księgą żywą, ale nie tylko jako słowo natchnione przez Boga, który wciąż przemawia do ludzi. Żywy, choć w innym znaczeniu, jest również każdy jej przekład, który podlega rewizjom, modernizacjom, przedrukom i jest wykorzystywany na wiele sposobów. Biorąc do ręki Pismo Święte, trzeba więc zdawać sobie sprawę, że oprócz bardzo dawnej ma ono również swoją historię niezbyt odległą. W dzieje każdego biblijnego przekładu i każdej edycji świętej księgi wplecione są życiorysy wielu ludzi: tłumaczy, redaktorów, korektorów, recenzentów, drukarzy, introligatorów, czytelników i innych. Przedstawionym tu aspektem życia książki, samą książką oraz jej funkcjonowaniem w społeczeństwie zajmuje się nauka zwana bibliologią lub też księgoznawstwem 3. Zarysowana wyżej perspektywa zachęca do podjęcia bibliologicznych badań nad Biblią jako książką oraz pozwala oczekiwać, że wzbogacą one również teologiczną wiedzę o Piśmie Świętym. Taka perspektywa badawcza stanowi nowość w polskojęzycznej literaturze bibliologicznej i teologicznej. Niniejsza kilkutomowa publikacja, ukazująca się pod wspólnym tytułem Biblia Polonorum. Historia Biblii w języku polskim, stawia sobie za cel prezentację interdyscyplinarnych badań bibliologiczno-teologicznych nad Pismem Świętym, głównie przełożonym na język polski. Piąty tom dzieła został wydany w 2015 roku z okazji pięćdziesiątej rocznicy edycji Biblii Tysiąclecia, obecny zaś, pierwszy, ukazuje się w 2016 roku, w rocznicę chrztu Polski. Stanowi on więc próbę podsumowania pierwszych etapów rozwoju polskiego edytorstwa biblijnego, które do początku XVI wieku powielało teksty biblijne rękopiśmiennie, a następnie w postaci druku. Kolejne tomy, o charakterze zarówno autorskim, jak i zbiorowym, planuje się na lata następne. A. Stan badań Istnieje kilka monograficznych opracowań poświęconych Pismu Świętemu w języku polskim. Poczynając od najdawniejszych, można tu wymie- 3 Por. K. Migoń, Nauka o książce. Zarys problematyki, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1984, s. 69, nić takich ich autorów, jak: Sylvius Wilhelm Ringeltaube 4, Stefan Zwolski 5, Romuald Gustaw 6, Maria Kossowska 7. Prace dwóch pierwszych badaczy są już bardzo stare i w dużej mierze nieaktualne. Artykuł Romualda Gustawa to bibliograficzne kompendium historii Biblii po polsku, lecz prawie całkowicie pozbawione aspektów księgoznawczych. Najobszerniejsza z wymienionych prac, monografia Marii Kossowskiej, ukazuje genezę poszczególnych edycji, zajmuje się także, choć nie w sposób pierwszoplanowy, ich funkcjonowaniem i znaczeniem w społeczeństwie, a zatem porusza zagadnienia księgoznawcze, poza tym typograficzne, jednak głównym przedmiotem zainteresowania autorki są kwestie językoznawcze. Niestety praca ta nie jest oparta na całości materiału, omawia bowiem tylko najważniejsze przekłady i wydania, pomijając zupełnie druki drobne, fragmenty i komentarze. Kossowska planowała zająć się historią Biblii polskojęzycznej obejmującą okres od końca XIV do XX wieku. Śmierć (1987) nie pozwoliła jej jednak na dokończenie tomu trzeciego, który miał być poświęcony XX-wiecznym tłumaczeniom Pisma Świętego na język polski 8. Jego próbkę stanowi obszerny artykuł opublikowany w Podręcznej encyklopedii biblijnej 9. W literaturze przedmiotu na szczególną uwagę zasługują nowe opracowania monograficzne najważniejszych XVI-wiecznych tłumaczeń Biblii na język polski, które ukazały się w ramach monumentalnej serii Biblia Slavica. Opracowania te poruszają wiele kwestii bibliologicznych, dotyczą jednak tylko wybranych przekładów renesansowych S. Ringeltaube, Gründliche Nachricht von polnischen Bibeln, Danzig S. Zwolski, De Bibliis Polonicis quae usque ad initium saeculi XVII. in lucem edita sunt, Posnaniae R. Gustaw, Polskie przekłady Pisma św., PEB II, s M. Kossowska, Biblia w języku polskim, t. I-II, Poznań Koss. I, s M. Kossowska, Współczesne polskie przekłady Pisma Świętego Nowego Testamentu, PEB II, s Biblia Slavica II: Polnische Bibeln, Paderborn München Wien Zürich ; t. I: Leopolita, wyd. R. Olesch, H. Rothe, 1988; cz. 1 (nienumerowana): Faksimile der Ausgabe Krakau 1561 mit einem Geleitbrief von Papst Johannes Paul II; cz. 2 (nienumerowana): Kommentar, kom. E. Belcarzowa, D.A. Frick, S. Urbańczyk; t. II: Biblia Święta, to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu, Brest 1563, wyd. H. Rothe, F. Scholz, 2001; cz. 1: Stary Zakon; cz. 2: Księgi Nowego Testamentu. Kommentare; t. III: Biblia. To jest Księgi Starego i Nowego Przymierza. In der Übersetzung des Simon Budny, Nieśwież, Zasław , wyd. H. Rothe, F. Scholz, 1994; cz. 1 (nienumerowana): Księgi Starego Przymierza; cz. 2 (nienumerowana): Księgi Nowego Przymierza, Kto pospolicie Nowym Testamentem zową, z wielką pracą y pilnym poprawieniem z Greckiego na Polski ięzyk przetłumaczone; t. IV: [Nowy

22 40 Wstęp do całości dzieła Wstęp do całości dzieła 41 W piśmiennictwie polskim istnieje znaczna liczba opracowań poszczególnych przekładów Pisma Świętego, które skupiają się na samych problemach językoznawczych. Warto jednak zaznaczyć, że literatura ojczysta nie doczekała się jeszcze ani kompletnej bibliografii polskich druków biblijnych, ani katalogu podającego lokalizację egzemplarzy przechowywanych w Polsce i za granicą. Centralny katalog starych druków Biblioteki Narodowej nie jest kompletny i od strony technicznej pozostawia wiele do życzenia 11. Niepełna, niedokładna i obfitująca w błędy jest również biblijna bibliografia zawarta w Bibliografii polskiej Estreicherów 12. W 2002 roku autor tego tomu osobiście opracował historię polskich przekładów biblijnych od schyłku XIV wieku do końca polskiego renesansu (1638). Okres Biblii rękopiśmiennej potraktował raczej skrótowo, gdyż interesowały go głównie wydania drukowane. W 2003 roku opisał całościowo historię tzw. Biblii Tysiąclecia. Przez kilka lat obie te prace były dostępne w Internecie 13. Tom pierwszy i piąty Biblia Polonorum. Historii Biblii w języku polskim to w ogromnej części drukowane wydania obu tych prac, gruntowanie przeredagowane. Na podobne opracowanie oczekują pozostałe okresy historii tłumaczeń Pisma Świętego na polszczyznę. Dla uzyskania Testament w tłum. S. Murzynowskiego], wyd. H. Rothe; cz. 1: Des Neuen Testamentes erster Teil: Die vier heiligen Evangelien des Matthäus, Marcus, Lucas und Johannes. Aus dem Griechischen in die Polnische Sprache übersetzt und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanislaw Murzynowski in Königsberg in Preußen im Monat October 1551, 2008; cz. 2: Des Neuen Testamentes zweiter und letzter Teil: Geschichte und Briefe der Apostel. Aus dem Griechischen in die Polnische Sprache übersetzt und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanislaw Murzynowski in Königsberg in Preußen im Monat September 1552, 2009; t. V: Biblia to iest Księgi Starego y Nowego Testamentv według Łacińskiego przekładu starego, w kośćiele powszechnym przyiętego, na Polski ięzyk z nowv z pilnośćią przełożone. Z dokładaniem textv Żydowskiego y Greckiego, y z wykładem Katholickim, trudnieyszych mieysc, do obrony Wiary świętey powszechney przeciw kacerztwom tych czasów należących. Przez D. Jakuba Wuyka z Wągrowca Theologa Societatis Iesv. W Krakowie, Roku Pańskiego M.D.XC IX, wyd. I. Kwilecka, H. Rothe, 2010; cz. 1 (nienumerowana); cz. 2: Komentarz. 11 Karty są pokreślone, wielokrotnie poprawiane, sygnatury nie zawsze czytelne. 12 Np. dla XVI-XVIII w.: E XIII, s (hasło: Biblia); XV, s (hasło: Dawid). Opisy druków biblijnych można znaleźć także w innych miejscach, np. E XVIII, s. 223 (hasło: Historya); XXV, s (hasło: Pussman Krzysztof); XXVI, s (hasło: Rej Mikołaj). 13 R. Pietkiewicz, Pismo Święte w języku polskim w latach Sytuacja wyznaniowa w Polsce a rozwój edytorstwa biblijnego, praca doktorska napisana na Uniwersytecie Wrocławskim pod kierunkiem prof. dr. hab. K. Migonia, Wrocław 2002, org.pl/dlibra/docmetadata?id=728&dirds=1&tab=2 [ ]; tenże, Biblia Tysiąclecia w tradycji polskiego edytorstwa biblijnego, praca doktorska napisana na Papieskim Wydziale Teologicznym we Wrocławiu pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. T. Hergesela, Wrocław 2004, [ ]. obrazu całości polskiego edytorstwa biblijnego konieczne będzie również dokonanie ogólnej syntezy bibliologiczno-teologicznej obejmującej liczącą kilka stuleci historię Biblii po polsku. Jest to cel całości niniejszego dzieła. B. Ramy chronologiczne i geograficzne Udokumentowana zachowanymi egzemplarzami Pisma Świętego i jego fragmentów historia Biblii w języku polskim obejmuje niecałe siedem stuleci (od Psałterza floriańskiego, ok. 1399). Gdy się jednak uwzględni tzw. Psałterz św. Kingi, o którym wzmiankowano już w drugiej połowie XIII wieku, historia Biblii po polsku wydłuża się o jeszcze ponad 100 lat. Jeśli jednak za przedmiot badań wziąć historię Biblii w Polsce ogólnie (nie tylko w języku polskim), to zakres chronologiczny badań sięgnie 966 roku, kiedy to Mieszko I wraz ze swoim księstwem przyjął chrzest. W niniejszej pracy przyjęto najszerszy zakres chronologiczny badań, z tym że Biblia Polonorum. Historia Biblii w języku polskim będzie poświęcona głównie Biblii drukowanej. Problematyka polskich tłumaczeń Pisma Świętego rozpowszechnianych w średniowieczu w postaci manuskryptów oraz różnych wersji Biblii w językach obcych, którymi posługiwali się Polacy, w tych sześciu tomach zostanie potraktowana skrótowo i prawie zawsze w związku z drukowanymi wydaniami tekstów w języku polskim (zagadnienie posługiwania się przez Polaków Biblią w innych językach jest ściśle związane z powstawaniam przekładów, np. w związku z wyborem podstawy przekładu). Jednakże po ukazaniu się sześciotomowej historii Biblii w języku polskim zaplanowano publikację serii suplementów pod wspólnym tytułem Biblia Polonorum, stanowiących prace monograficzne poświęcone ogólnie zagadnieniu Biblii Polaków (a więc nie tylko w języku polskim) i obecności Biblii w Polsce w jej zmiennych na przestrzeni dziejów granicach geograficznych oraz wykraczające poza te granice. Przy podziale materiału przeznaczonego do publikacji w zapowiedzianych tu sześciu tomach zastosowano dwa kryteria: formalne i chronologiczne. Pierwsze z nich opiera się na powszechnie przyjętym podziale książek drukowanych na stare druki ( ) 14, książki 14 Przed starymi drukami istniały jeszcze inkunabuły, czyli druki z lat Nie zachowały się jednak polskie inkunabuły z tekstem Pisma Świętego, gdyż najprawdopodobniej teksty biblijne po polsku w ogóle nie ukazywały się drukiem w XV w. Pierwszy tekst biblijny w języku polskim został wydrukowany w 1518/1519 r.

23 42 Wstęp do całości dzieła Wstęp do całości dzieła 43 XIX-wieczne i współczesne (od 1901 r. do dziś). Ze względu na bardzo długi i niezmiernie bogaty okres, w którym tłoczono druki biblijne nazywane dziś starymi drukami, rozdzielono materiał na dwa tomy, przyjmując za cezurę rok 1638, tj. koniec epoki renesansu w rodzimym drukarstwie. Tom trzeci będzie obejmował historię przekładów Biblii na język polski w XIX wieku. Wiek XX i początek XXI to w polskim edytorstwie biblijnym okres równie żywy i bogaty, co renesans. Dlatego materiał z tego przedziału czasowego zostanie rozłożony na trzy kolejne tomy: czwarty obejmujący lata od 1901 do 1965 (zakończenie Soboru Watykańskiego II i ukazanie się Biblii Tysiąclecia); piąty poświęcony w całości Biblii Tysiąclecia; szósty zajmujący się przekładami i wydaniami, które ukazały się po Soborze Watykańskim II. Jeśli chodzi o wyznaczenie geograficznego obszaru badań, to w kolejnych tomach będzie on ulegał zmianom wraz z powiększaniem się liczby ośrodków, w których Biblia w języku polskim była drukowana. Dla pierwszego tomu są to tereny Korony Królestwa Polskiego wraz ziemiami lennymi (Prusy Książęce, czyli Królestwo Pruskie) oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. W kolejnych tomach obszar ten znacznie się powiększy i obejmie wiele ośrodków poza historycznymi granicami Rzeczypospolitej. Pewną trudność, zwłaszcza w pierwszym tomie, sprawia terminologia związana z geograficznymi granicami badań, czyli nazwa Rzeczpospolita. Wiadomo, że status polityczny i granice określane tym mianem zmieniały się w ciągu wieków, co szczególnie dotyczy okresu renesansu. Do tzw. unii lubelskiej z 1569 roku Korona Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie były dwoma odrębnymi państwami połączonymi unią personalną, a nazwa Rzeczpospolita oznaczała formę rządów sprawowanych w Polsce, jak również samo państwo polskie (Korona Królestwa Polskiego) 15. W 1569 roku powstał jeden organizm państwowy pod nazwą Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego lub Rzeczpospolita Obojga Narodów. Precyzyjne uwzględnienie tych zmian w nazwach, zwłaszcza w pierwszym tomie, znacznie skomplikowałoby prezentację treści. Stąd przyjęto pewne uproszczenia i pod nazwą Rzeczpospolita rozumie się tereny państwa polsko-litewskiego z okresu po 1569 roku oraz ziemie lenne, nawet gdy termin ten stosuje się na określenie geograficzno-politycznej sytuacji Korony i Litwy sprzed unii lubelskiej. Nazwa Polska oznacza tu zatem Koronę Polską, Litwa zaś Wielkie Księstwo Litewskie. 15 Zob. J. Ptak, Rzeczpospolita, EK XVII, kol C. Problematyka badawcza Nakreślone wyżej ogólne cele dzieła wymagają metodologicznego sprecyzowania. W niniejszej pracy pod pojęciem edytorstwa rozumie się zespół czynności mających na celu wydawanie określonego tekstu w różnych formach materialnych 16. Czynności te można przyporządkować kolejnym fazom powstawania publikacji, jak: przygotowanie samego tekstu (redakcja merytoryczna i formalna, korekty, adjustacje itd.), planowanie i odpowiedni wybór postaci materialnej (dobór formatu, papieru, oprawy, pism drukarskich, szaty graficznej itd.), realizacja typograficzna (skład, łamanie, druk, oprawa, nagranie dla wydań audio i CD). W przypadku edytorstwa przekładów Pisma Świętego (edytorstwa biblijnego) proces ten należy poszerzyć, włączając w fazę przygotowania tekstu również etap organizacji i realizacji prac translatorskich. W zakres badań nad Biblią jako książką muszą więc wejść zarówno same książki (poszczególne wydania Biblii), jak i tzw. proces bibliologiczny, obejmujący ich produkcję, dystrybucję i użytkowanie (czytelnictwo, recepcja) oraz skutki tych procesów, a także instytucje i ludzi w nich uczestniczących 17. Celem podjętych badań nad procesami bibliologicznymi Pisma Świętego w języku polskim jest nie tylko prezentacja jego historii oraz znaczenia dla ogólnie rozumianej kultury książki 18 i kultury biblijnej 19 w Polsce, lecz 16 Por. L. Marszałek, Edytorstwo publikacji naukowych, Warszawa 1986, s. 5. Autor przytacza następującą definicję edytorstwa: ogólna nazwa wszystkich czynności mających na celu wydawanie książek w druku. Dla celów niniejszej pracy definicja ta została rozszerzona z powodu ogromnego rozwoju dziedziny materialnych nośników oraz sposobów zapisu informacji (tekstu), tzn. pojawienia się edycji audio, wydań komputerowych (na płytach CD lub w Internecie), alfabetem Braille a itd. 17 Zob. K. Migoń, Nauka o książce, s Przyjęto definicję pojęcia kultury książki sformułowaną przez Paula Raabego: kultura książki to historycznie ukształtowany, obejmujący wielką część życia kulturalnego, aktywnie funkcjonujący całokształt obecności świata książek, za: K. Migoń, Bibliologia nauka o kulturze książki, Nauka (2005) nr 2, s. 54. Centrum kultury książki stanowią zagadnienia produkcji, rozpowszechniania i funkcjonowania książek. 19 Szerokie i wieloaspektowe spojrzenie na Biblię pozwala na uchwycenie jej znaczenia dla kultury rozumianej jako całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości gromadzonego, utrwalanego i wzbogacanego w ciągu wieków oraz przekazywanego z pokolenia na pokolenie (definicja kultury za: Nowy leksykon PWN, Warszawa 1998, s. 888). Obszary kultury ludzkiej, znajdującej się pod bezpośrednim oddziaływaniem Biblii (rozumianej jako źródło Bożego Objawienia, literatura piękna, wytwór działalności ludzkiej,

24 44 Wstęp do całości dzieła Wstęp do całości dzieła 45 również podjęcie zagadnień teoretycznych z zakresu naukoznawstwa. Problematykę tę można wyrazić w postaci pytań: Czy badania nad Biblią jako książką mogą wzbogacić wiedzę teologiczną o Piśmie Świętym i jego roli w życiu Kościoła? I odwrotnie: Czy badania teologiczne nad Pismem Świętym i jego rolą w życiu Kościoła mogą wzbogacić wiedzę księgoznawczą o Biblii jako książce? Są to pytania dotyczące relacji między dwiema naukami: teologią i bibliologią, które z dwóch różnych punktów widzenia zajmują się tym samym przedmiotem: Pismem Świętym. Do takiego wyznaczenia problematyki badawczej prowadzą także teoretyczne studia nad bibliologią jako nauką, które podkreślają związek i przenikanie się naukowego księgoznawstwa z wieloma innymi dyscyplinami, co wynika z faktu, że książka widziana w różnych aspektach jest obiektem badań licznych dziedzin 20. Bibliologia jest nauką, która bada m.in. wpływ filozofii, religii, teologii, rozwoju nauk, sytuacji społecznej i politycznej na powstawanie, szatę zewnętrzną, funkcjonowanie i sposób używania (tzw. konsumpcję) książki 21. Krzysztof Migoń w swoim dziele pt. Nauka o książce. Zarys problematyki przedstawił wzajemne relacje między bibliologią a literaturoznawstwem, naukoznawstwem i historią nauki, innymi naukami historycznymi, orientalistyką, psychologią, pedagogiką, socjologią oraz informatologią 22. Wśród tych nauk brak jest teologii, a przecież obydwie nauki, bibliologia i teologia, spotykają się przy wspólnym przedmiocie badań, którym jest książka teologiczna, a w szczególności księga nad księgami, czyli Biblia. Do takich badań zachęca choćby zbieżność terminologiczna słów Biblia i bibliologia oba wywodzą się z greckiego słowa biblion, czyli księga. D. Źródła i metoda Przyjęta w sześciu tomach metoda obejmuje trzy etapy: Pierwszy z nich to gromadzenie i porządkowanie materiałów źródłowych. Sposób pracy na tym etapie zależy od rodzaju i liczby źródeł. Dla np. w postaci tradycyjnej książki, źródło inspiracji dla sztuki itd.), można wyodrębnić jako część składową kultury w ogóle i nazwać ją kulturą biblijną. Kultura biblijna obejmuje m.in. części takich obszarów ludzkiego życia, jak religia (głównie chrześcijaństwo i judaizm), język, literatura, edytorstwo, sztuka, nauka i in. 20 K. Migoń, Nauka o książce, s Por. tamże, s Tamże, s okresu do roku 1800 (stare druki t. I i II) zasadniczymi źródłami są same druki biblijne. Do druków biblijnych zalicza się te publikacje, które zawierają większe fragmenty tłumaczenia tekstów biblijnych na język polski, przekłady całych ksiąg biblijnych lub ich zbiorów, antologie tekstów, komentarze biblijne, wydania Nowego Testamentu i oczywiście całej Biblii. Z grupy tej wyłączono postylle i kazania (zawierające często perykopy mszalne) ze względu na ich odrębny charakter i przeznaczenie. Wśród badanych starych druków znajdują się również dzieła biblijno-apokryficzne, ale tylko te, w których da się wyróżnić większe fragmenty ciągłe tekstu biblijnego. Wybory psalmów umieszczane w kancjonałach i innych dziełach potraktowano wybiórczo, ograniczając się do kilku przykładowych i łatwo dostępnych edycji. Im bliżej współczesności, tym szybciej przybywa również materiałów innego rodzaju: katalogów, bibliografii, drukowanych recenzji, zachowanej korespondencji, zapisków korektorskich, notatek, wywiadów z tłumaczami, wydawcami, recenzentami, kolporterami Biblii oraz innymi świadkami wydarzeń. Pomocne okazują się także dawne i współczesne opracowania poszczególnych przekładów, wydań i wybranych zagadnień z historii Biblii. Zgromadzony materiał opracowywano w następujący sposób: druki biblijne zarejestrowano w bibliografii dołączonej do poszczególnych tomów; dla starych druków i książek XIX-wiecznych podano także ich lokalizację; korespondencję, notatki, zapiski korektorskie zeskanowano i oznaczono odpowiednimi sygnaturami, tak aby możliwe było ich jednoznaczne cytowanie oraz udostępnienie innym badaczom; przepisane wywiady opisano podobnie jak korespondencję i zapiski. Na drugim etapie przystąpiono do opisu samych edycji, nakreślenia ich genezy, recepcji oraz sposobu i zakresu wykorzystania. W przypadku starych druków (t. I i II) oraz książek XIX-wiecznych (t. III) poprzestaje się głównie na opisie zachowanych egzemplarzy, zwracając uwagę na następujące elementy historii i wyposażenia druków: 1. Informacje bibliograficzne o edycjach; 2. Tłumacz i przekład; 3. Geneza przekładu i poszczególnych edycji; 4. Dedykacja; 5. Proponowany sposób lektury i interpretacji tekstu; 6. Format; 7. Zawartość; 8. Układ i podział tekstu oraz kompozycja strony; 9. Materiał ilustracyjny; 10. Zastosowane pisma; 11. Inicjały; 12. Elementy ułatwiające korzystanie z druku; 13. Recenzje (dla książek z XIX w.). Niestety ograniczenie materiału źródłowego dla tego okresu prawie wyłącznie do zachowanych egzemplarzy sprawia, że nie da się odtworzyć ich pełnego procesu bibliologicznego.

25 46 Wstęp do całości dzieła Wstęp do całości dzieła 47 Ze względu na bogatsze źródła dotyczące druków współczesnych ich opis wygląda nieco inaczej: więcej miejsca poświęca się genezie przekładów i wydań, ich dystrybucji, recepcji i wykorzystaniu. W przypadku tego okresu (t. IV, V, VI) możliwe jest odtworzenie prawie całego procesu bibliologicznego badanych edycji. Układ treści w poszczególnych tomach ulega więc zmianie w zależności od zakresu dostępnego materiału źródłowego. Na tym etapie, na ile tylko pozwala zgromadzony materiał źródłowy, stosuje się właściwą dla bibliologii metodą funkcjonalnobibliologiczną, za pomocą której bada się książkę z uwzględnieniem wszystkich jej elementów oraz procesy bibliologiczne w związku z czytelnikiem rzeczywistym lub hipotetycznym 23. Nie poprzestaje się więc tylko na przebadaniu wydań Biblii jako książki, czyli na finalnym, materialnym efekcie zespołu czynności określanych wspólnym mianem edytorstwa biblijnego, lecz zamierza się także spenetrować za pomocą odpowiednich narzędzi środowisko powstawania, dystrybucji i konsumpcji Biblii jako książki, a więc wybrane zagadnienia z jej obecności i funkcjonowania w społeczeństwie 24. Stosowanie metody funkcjonalnej w konkretnych badaniach wymaga dokładniejszego jej sprecyzowania i niejako rozłożenia na metody szczegółowe (zob. niżej, s ) 25. Trzeci etap to synteza materiału. Zgodnie z wytycznymi współczesnego księgoznawstwa historycznego 26 należy skupić uwagę na przyczynach powstawania druków biblijnych, na osiągnięciach edytorstwa biblijnego w aspekcie ilościowym, geograficznym i jakościowym, aby wreszcie dojść do ukazania rozwoju funkcjonalnego książek wypływającego zarówno z samego faktu pojawienia się druków, jak i ich struktury 27. Szczególnie uważnie planuje się prześledzić funkcje społeczne Biblii jako książki oraz jej znaczenie dla dynamiki życia religijnego wyrażającego wiarę czytelników Pisma Świętego. W tym miejscu również rozstrzyga się zagadnienie, w ja- 23 Tamże, s Por. tamże, s M. Rulikowski, jeden z polskich teoretyków bibliologii, zachęcał do tworzenia podczas konkretnych badań własnych metod adekwatnych do podjętej tematyki oraz własnej terminologii. Skorzystawszy z tej zachęty, dobrano taki zestaw metod i zmodyfikowano je w taki sposób, aby stały się narzędziami przydatnymi do przebadania tak szczególnego obiektu, jakim jest Biblia wraz z jej oddziaływaniem społecznym. Por. tamże, s. 71 i 74. Zastosowane tu nazwy elementów składowych metody pochodzą od autora (R.P.). 26 Szerzej na ten temat: zob. tamże, s Zob. tamże, s kiej mierze bibliologia i teologia uzupełniają się przy badaniu funkcjonowania Biblii jako książki w społeczeństwie. Realizując nakreślony plan badawczy, korzysta się z wyników wielu nauk w różnych aspektach zajmujących się Biblią: teologii, historii, historii literatury, historii książki i drukarstwa, edytorstwa, bibliografii, językoznawstwa, translatoryki itd. 28 Na poszczególnych etapach badań i prezentacji ich wyników w całości dzieła stosuje się następujące metody szczegółowe: metoda bibliograficzna Metoda ta ułatwia planowe gromadzenie, klasyfikację oraz opis edycji. Dzięki niej zostanie uporządkowana część materiału źródłowego. Będzie ona stosowana głównie podczas pierwszego etapu prac. metoda typograficzna Polega na badaniu techniki druku i wykorzystanego materiału typograficznego. Jest bardzo pomocna przy identyfikacji i opisie egzemplarzy nieznanego pochodzenia. Metoda ta pomaga również przy analizie kompozycji strony, doboru pisma i formatu zależnie od przeznaczenia poszczególnych wydań. Będzie ona stosowana głównie podczas drugiego etapu prac badawczych. metoda historyczna Metoda ta polega na wydobyciu z dostępnych źródeł informacji o procesach bibliologicznych i na ich opisie pod kątem rozwoju historycznego. Ukaże ona ewolucję edytorstwa biblijnego oraz jego oddziaływania społecznego 29. metoda genetyczna Polega na poszukiwaniu przyczyn zjawisk bibliologicznych. Posługiwanie się tą metodą umożliwi uchwycenie relacji np. między zapotrzebowaniem społecznym na Biblię a pojawieniem się różnych tłumaczeń i wydań oraz rzuci światło na przyczyny dynamiki procesów bibliologicznych. metoda adaptacyjna Umożliwia uchwycenie zależności między materialną postacią książki (rodzaj zapisu, format, dobór pisma, papieru, grafiki, ilustracji, zawartości, wyposażenia itd.), jej treścią i funkcją. Za pomocą tej metody bada się również, na ile odpowiednie ukształtowanie formy książki odpowiada na istnie- 28 Zob. tamże, s Por. tamże, s. 177.

26 48 Wstęp do całości dzieła Wstęp do całości dzieła 49 jące potrzeby społeczne. Ostatnie trzy metody stosuje się głównie podczas drugiego i trzeciego etapu prac badawczych. metoda statystyczna Polega na ilościowym spojrzeniu na poszczególne przekłady, edycje, nakłady, co pozwala na uchwycenie dynamiki procesów bibliologicznych i ich wpływu na różne obszary życia społecznego (np. na rozwój czytelnictwa, studiów teologicznych, liturgii, literatury itd.). Metoda ta będzie stosowana głównie podczas syntezy poszczególnych okresów. E. Ustalenia szczegółowe Cytaty tekstów staropolskich podaje się najczęściej w transkrypcji typu B 30 z pewnymi wyjątkami: zawsze kreskuje się o zgodnie z pisownią współczesną; zaznacza się nosowość samogłosek; w razie wątpliwości zawsze wybiera się pisownię współczesną. Przyjęcie uproszczonych zasad transkrypcji typu B jest związane z profilem pracy, która nie ma charakteru językoznawczego. Podając cytaty, starano się tak je transkrybować, aby maksymalnie ułatwić ich czytanie, a co za tym idzie recepcję treści. W razie konieczności wprowadza się również transliterację, np. tytułów edycji 31. Cytaty z badanych druków wyróżnia się na dwa sposoby: teksty transliterowane i krótkie fragmenty w transkrypcji typu B za pomocą cudzysłowu, natomiast dłuższe cytaty w transkrypcji typu B umieszcza się w wyodrębnionych akapitach drukowanych pismem mniejszego stopnia. Przy wykonywaniu pomiarów zastrzega się dokładność rzędu 2 mm, co nieraz jest spowodowane złym stanem egzemplarzy. Najmniej dokładne są pomiary wielkości książek, a to ze względu na nierówne i powykrzywiane oprawy. Niepewność pomiaru może tu wynosić nawet ok. 1 cm. Przy podawaniu wymiarów pierwsza liczba oznacza wysokość, druga szerokość, a trzecia grubość. Często posługiwano się skrótami oznaczającymi poszczególne edycje, zwłaszcza w przypisach. Ich listę zamieszczono na początku pracy w wykazie skrótów oraz w spisie bibliograficznym polskich druków biblijnych. Jeżeli symbol literowy skrótu pojawia się wraz z rokiem, oznacza to, że dotyczy on konkretnego wydania, a jeżeli bez roku to znaczy że chodzi o dane dzieło (przekład) w ogólności. W dwojaki sposób rozumie się termin psałterz Psałterz. Pierwsza wersja oznacza pewien typ książki, druga zaś jest popularnym tytułem Księgi Psalmów. Dla uproszczenia stosuje się terminy Biblia Biblie oraz Nowy Testament Nowe Testamenty jako nazwy określające odpowiednio konkretne wydania lub egzemplarze z tekstem całej Biblii oraz samego Nowego Testamentu. Ze względu na różnice w stosowaniu nazw apokryfy, księgi protokanoniczne i księgi deuterokanoniczne przez wyznawców różnych denominacji chrześcijańskich przy omawianiu danej edycji autor posługuje się takimi nazwami, jakie są stosowane w danym druku 32. Aby uniknąć chaosu spowodowanego niejednolitą tytulaturą ksiąg biblijnych, ich oznaczenia podaje się według współcześnie przyjętych skrótów w Biblii Tysiąclecia (wyd. 5, Poznań 2003). Numery psalmów są zgodne z konwencją przyjętą w badanym druku. W razie niejasności uwzględnia się podwójny numer: najpierw według Biblii hebrajskiej, a w nawiasie według Wulgaty 33. Trudności w pracy sprawia współczesny termin liturgia i jego pochodne (np. przymiotnik liturgiczny ), który jest charakterystyczny dla współczesnej teologii katolickiej. Aby jednak uprościć narrację, zwłaszcza przy porównywaniu poszczególnych elementów druków produkowanych przez różne denominacje (w tym przypadku nie zawsze można mówić o liturgii), terminy te stosuje się w znaczeniu umownym na określenie wszelkiego rodzaju kultu publicznego sprawowanego przez chrześcijan i antytrynitarian. W ten sposób należy rozumieć takie wyrażenia, jak np. wskazówki lub noty liturgiczne, rejestry liturgiczne, czytania liturgiczne, spisy czytań liturgicznych itd. Zastosowano trzy rodzaje przypisów: jeśli numer przypisu znajduje się przy tytule jakiegoś punktu pracy, to znaczy że w całym punkcie korzysta się głównie z pozycji, których noty umieszczono na dole strony; numery przypisów występujące po kropce odnoszą się do całego akapitu lub kilku akapitów poprzedzających przypis (zazwyczaj do przypisu tego samego typu); numery przypisów umieszczone w środku zdań lub przed znakami 30 Zasady wydawania tekstów staropolskich. Projekt, pr. zb., Wrocław 1955, s Transliteracja obejmuje np. tytuły przy opisach edycji. Zasady tej transliteracji: zob. Bibliografia, s Katolickie księgi deuterokanoniczne są uważane przez protestantów za apokryfy. 33 Między BH a Wlg istnieje różnica w numeracji psalmów: w Wlg numery Ps są przeważnie mniejsze o jeden. HB-I 4

27 50 Wstęp do całości dzieła 51 interpunkcyjnymi odnoszą się do konkretnego miejsca. Rozróżnienie tych trzech rodzajów przypisów pozwala na bardziej precyzyjne podawanie źródła określonych informacji. Z przyczyn technicznych zamieszczone w pracy fotografie druków nie oddają ich naturalnej wielkości. Współczesna bibliologia postuluje badania nad wybranymi zagadnieniami księgoznawczymi i poszczególnymi typami książek w aspekcie ich funkcji społecznej. Zgodnie z założeniami nauki o książce fakty opisane przez poszczególne działy księgoznawstwa historycznego mają być w przyszłości zsyntetyzowane tak, aby odsłaniały procesy, w których uczestniczy książka. Celem takich badań jest stworzenie społecznej historii książki 34. Niniejsze dzieło, prezentując historię przekładów Pisma Świętego na polszczyznę w sposób proponowany przez bibliologię funkcjonalną, może stanowić wkład w syntezę historii książki polskiej. Wstęp do tomu pierwszego Tom pierwszy Biblia Polonorum. Historii Biblii w języku polskim jest poświęcony głównie drukowanej po polsku Biblii z okresu renesansu, którego ramy chronologiczne dla polskiego edytorstwa biblijnego wyznacza z jednej strony druk pierwszego biblijnego tekstu w języku polskim (1518/1519), a z drugiej likwidacja oficyny w Rakowie (1638). Warto dodać, że w momencie likwidacji tej drukarni tłoczono trzecie wydanie Nowego Testamentu w tłumaczeniu Walentego Szmalca (zm. 1622) 35. Okres poprzedzający 1518 rok, w którym Biblię na ziemiach polskich rozpowszechniano w formie rękopiśmiennej, zaprezentowano w pierwszym tomie skrótowo, jako zapowiedź edycji drukowanych, została bowiem zachowana ciągłość między polskimi rękopiśmiennymi przekładami biblijnymi a pierwszymi tekstami drukowanymi. Fakt ten uzasadnia tytuł tomu pierwszego: Od początku do 1638 roku. Tom pierwszy składa się z trzech części. W pierwszej (rozdz. I i II) zarysowano europejskie i polskie tło, na którym powstało i rozwinęło się rodzime edytorstwo biblijne. Zaprezentowano zarys historii Biblii w renesansowej Europie (rozdz. I) oraz religijną i kulturową sytuację Rzeczypospolitej w dobie renesansu, a także reakcję drukarstwa na tę sytuację (rozdz. II). Część druga (rozdz. III i IV) zawiera historię i opis polskich rękopiśmiennych przekładów Pisma Świętego z końca średniowiecza i początku odrodzenia, które bezpośrednio poprzedziły pojawienie się wydań drukowanych (rozdz. III). Opisy poszczególnych wydań drukowanych z tekstami biblijnymi po polsku zawiera kolejny rozdział (rozdz. IV). Druki te opisano w następującym porządku: druki drobne (niesamoistne fragmenty, edycje pojedynczych ksiąg, wybory tekstów) (A), psałterze i poszczególne psalmy (wydania poszczególnych psalmów i ich antologii należą do tzw. druków drobnych, jednak ze względu na ich wspólną genezę z wieloma psałterzami zostaną omówione razem z nimi) (B), wydania Nowego Testamentu i całej 34 Por. K. Migoń, Nauka o książce, s Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1974, s. 66; Zdz, s. 23.

28 52 Wstęp do tomu pierwszego Wstęp do tomu pierwszego 53 Biblii (C), komentarze (D). Poszukując materiału do badań, starano się dotrzeć do książek kompletnych lub edycji z defektami, które łącznie dawałyby obraz całego egzemplarza. Ważne kryterium wyboru egzemplarza do badania stanowiła również jego dostępność. Część trzecia (rozdz. V) dokonuje syntezy zgromadzonego i opisanego materiału. Ostateczne wnioski i rezultaty badań zaprezentowano w Zakończeniu. Oprócz celów dokumentacyjnych (zgromadzenie i opis druków) umożliwiających dokonanie syntetycznego podsumowania osiągnięć polskiego edytorstwa biblijnego w okresie renesansu stawia się również pytanie o zależność dynamizmu edytorstwa biblijnego od sytuacji wyznaniowej, charakteryzującej się w wieku reformacji i kontrreformacji sporą niestabilnością. Problem ten formułuje się następująco: Czy sytuacja wyznaniowa w renesansowej Rzeczypospolitej, spory teologiczne i filologiczne dotyczące głównie Biblii, jej tłumaczenia i interpretacji wpłynęły na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego? Mogłoby się wydawać, że problem jest już dawno rozstrzygnięty. To prawda, że istnieją opracowania historii Biblii w języku polskim, które zajmują się tym zagadnieniem (dzieło Marii Kossowskiej, seria Biblia Slavica ), lecz formułowane przez autorów tezy nigdy nie zostały potwierdzone danymi zebranymi w wyniku przebadania tak dużej liczby zachowanych polskich renesansowych druków biblijnych. Poszukując rozstrzygnięcia powyższej kwestii, autor kieruje uwagę na cztery aspekty: rozwój ilościowy, geograficzny, jakościowy oraz funkcjonalny druków. Do tej pory nie podejmowano tak szerokiej próby odpowiedzi na postawione pytanie. Do zadań bibliologa należy również przebadanie relacji między książką a społeczeństwem, czyli w jaki sposób książki funkcjonujące w społeczeństwie ich liczba, szata zewnętrzna, udostępniany przez nie tekst biblijny oraz metatekst wpływają na rozwój poszczególnych dziedzin życia. Badając zgromadzony materiał pod tym kątem, starano się odpowiedzieć na kolejne pytanie: Czy i w jaki sposób druki biblijne po polsku wpłynęły na zmianę sytuacji wyznaniowej w Rzeczypospolitej? W przypadku Biblii, najważniejszej księgi chrześcijaństwa, takie postawienie problemu może przynieść bardzo ciekawe rezultaty. Przebadanie i opisanie wszystkich renesansowych druków biblijnych wydanych po polsku stwarza również naturalną okazję do sformułowania kolejnych zagadnień badawczych interesujących bibliologa: Czy typografia w Rzeczypospolitej stworzyła własny, oryginalny styl druków biblijnych po polsku? Czy da się wyróżnić odrębne style edytorstwa biblijnego dla poszczególnych konfesji? Czy były one motywowane przyjmowanym przez ich twórców i naśladowców wyznaniem wiary? Odpowiedzi na te pytania posłużyły ostatecznie do sformułowania wniosków na poziomie naukoznawczym, dotyczących prowadzenia studiów interdyscyplinarnych nad Biblią, które łączą aspekty bibliologiczne i teologiczne. Niniejsza monografia nie wyczerpuje oczywiście wszystkich problemów i pól badawczych związanych z Biblią w języku polskim. Z konieczności niektóre z nich autor był zmuszony pozostawić do dalszej pracy naukowej. W przyszłości warto głębiej zbadać pewne zagadnienia szczegółowe dotyczące historii Biblii w języku polskim, takie jak np. cenzura lub reklama przekładów i edycji. Niniejszy tom zawiera bogaty materiał ilustracyjny, który pełni nie tylko funkcję zdobniczą, wzbogacając szatę wydawniczą książki. Fotografie dobrano w taki sposób, aby umożliwiały czytelnikowi studium układu tekstu i metatekstu, najważniejszych rozwiązań typograficznych oraz artyzmu rękopisów i starych druków. W tym celu ilustracje zamieszczone w postaci tablic starannie połączono z tekstem za pomocą odsyłaczy. Do tomu pierwszego dołączono również mapę, która prezentuje wszystkie ośrodki polskiego edytorstwa biblijnego w renesansowej Rzeczypospolitej i zawiera także inne ważne miejscowości, których nazwy pojawiają się w tekście. Jak wspomniano wyżej (zob. s. 38), niniejszy tom ukazuje się z okazji rocznicy chrztu Polski i stanowi próbę podsumowania pierwszych wieków historii Biblii w języku ojczystym. Autor ma nadzieję, że niebawem ukażą się również pozostałe tomy dzieła, prezentujące całą historię Biblii w języku polskim oraz jej rolę w życiu narodu polskiego.

29 54 55 CZĘŚĆ PIERWSZA Tło

30 56 57 Rozdział I Biblia w renesansowej Europie Aby zrozumieć przyczyny rozwoju edytorstwa biblijnego w Rzeczypospolitej okresu renesansu, należy spojrzeć na nie z perspektywy europejskiej, obejmującej takie zagadnienia, jak: powstanie i rozwój drukarstwa (A); zainteresowanie Pismem Świętym ze strony humanistów (B); rola Biblii drukowanej w czasach reformacji (C); kontrreformacja a edytorstwo Pisma Świętego (D). A. Powstanie i rozwój drukarstwa a edytorstwo biblijne Prezentując historię pierwszych drukowanych tekstów biblijnych (od Gutenberga do lat 20. XVI w.), osobno potraktowano wydania Wulgaty i edycje w językach narodowych. Pominięto w tym miejscu wydania Pisma Świętego w językach oryginalnych, gdyż łączą się one bezpośrednio z pracami humanistów, którym poświęcono punkt następny. 1. Bibliografia i historia pierwszych drukowanych wydań Biblii a. Edycje Wulgaty Nie licząc drobnych druków Gutenberga, pierwszymi książkami drukowanymi były teksty biblijne: Wulgata paryska (tzw. Biblia 42-wierszowa) 1, wytłoczona przez Johannesa Gutenberga (zm. 1468) w Moguncji ok roku (fot. 1), oraz Psałterz moguncki, który wyszedł w roku 1457 z oficyny Gutenberga przejętej przez Johanna Fusta (zm. 1466) i Petera Schöffera (zm. 1503). Niektórzy wiążą z osobą Gutenberga powstanie jeszcze jednej Biblii, tzw. Biblii trzydziestosześciowierszowej (zwanej też Biblią bamber- 1 Dane bibliograficzne wszystkich druków biblijnych, na które powołano się w tym rozdziale, zostały sprawdzone w dostępnych katalogach i bibliografiach. Ich listę umieszczono w bibliografii załącznikowej na końcu pracy.

31 58 I. Biblia w renesansowej Europie A. Powstanie i rozwój drukarstwa a edytorstwo biblijne 59 ską lub Biblią Pfistera), która ukazała się ok roku. Już w roku 1462 z warsztatu Fusta i Schöffera wyszła kolejna Biblia, zwana Biblią czterdziestoośmiowierszową. 2 Dlaczego właśnie Biblia stała się pierwszą drukowaną książką? Wydaje się, że motywem mobilizującym Gutenberga do pracy nad nową metodą powielania tekstów był czynnik ekonomiczny. Drukarz dążył do szybkiego wyprodukowania wielu egzemplarzy popularnej książki, które można by później sprzedać w cenie zbliżonej do ceny rękopisu. Za taką atrakcyjną książkę, która mogła zapewnić sukces ekonomiczny, Gutenberg uznał powszechnie używany w Kościele łaciński przekład Biblii św. Hieronima. Pierwszymi Bibliami drukowanymi były łacińskie Wulgaty. Do roku 1500 ukazały się dziewięćdziesiąt cztery wydania całego Pisma Świętego (GW ). Wśród tych edycji pięćdziesiąt siedem pochodziło z terenów niemieckojęzycznych. We Włoszech wydrukowano dwadzieścia siedem wydań całej Biblii, w tym aż dwadzieścia dwa w Wenecji. We Francji Wulgatę wytłoczono dziesięć razy. 3 Pierwsze druki biblijne zawierają zasadniczo sam tekst Pisma Świętego. Od 1480 roku powstały odpowiednie warunki techniczne ku temu, aby tłoczyć teksty bardziej skomplikowane. Wtedy właśnie pojawiły się edycje cum glossa ordinaria i cum postillis (fot. 2). Najbardziej znane edycje z glosą, opatrzone diagramami Mikołaja z Lyry (zm. 1340), ujrzały światło dzienne za sprawą Antona Kobergera (zm. 1513) 4. O sporym zapotrzebowaniu na tego typu Biblie świadczy liczba następnych wydań. Do końca wieku wyprodukowano trzynaście znanych dziś takich edycji (GW ). Podaje się, że Koberger drukował Biblie cum glossa w nakładzie 1,5 tys. egzemplarzy naraz, Konrad Sweynheym (zm. 1477) i Arnold Pannartz (zm. ok. 1476) twierdzili, że drukowali po 275 kopii, a do 1478 roku 2 Szerzej na ten temat: zob. H. Szwejkowska, Książka drukowana XV-XVII wieku. Zarys historyczny, wyd. 4 poprawione, Wrocław Warszawa 1983, s , 33; CHB III, s ; S. Dahl, Dzieje książki, tłum. zb., Wrocław Warszawa Kraków 1965, s. 123, Więcej na temat druków biblijnych J. Gutenberga i ich znaczenia: zob. J. Pirożyński, Johannes Gutenberg i początki ery druku, Warszawa 2002 (szczególnie s ); J. Pirożyński, T. Serocki, J. Tondel, Biblia Gutenberga i jej polskie faksymile, Pelplin 2004 (szczególnie s. 9-36); E.L. Eisenstein, Rewolucja Gutenberga, tłum. H. Hollender, Warszawa 2004 (szczególnie s ); A. Liedtke, Saga pelplińskiej Biblii Gutenberga, wyd. 3, Pelplin Hain wymienia łącznie 109 ed., lecz niektóre z nich są obecnie nieznane. Nieznacznie różniące się dane podaje CHB III, s GW 4282, 4285, , Leonard Wild wytłoczył 930 kopii Wulgaty. 5 Licząc średnio po 500 egzemplarzy na edycję, otrzymuje się przybliżoną liczbę 47 tys. egzemplarzy Wulgaty wydrukowanych w XV wieku. b. Edycje w językach narodowych 6 Ogromną rolę w rozpowszechnianiu Biblii w językach narodowych odegrali Niemcy. Już w dziesięć lat po Biblii czterdziestodwuwierszowej, czyli w 1466 roku, w Strasburgu u Johannesa Mentelina (zm. 1478) wydrukowano pierwszą Biblię w języku narodowym (GW 4295). Był to staroniemiecki przekład pochodzący z ok roku. Do roku 1522 (czyli do przekładu Nowego Testamentu przez Marcina Lutra) ukazało się osiemnaście edycji Biblii w języku niemieckim (fot. 3) 7. Nie były to niezależne tłumaczenia, lecz różne warianty Biblii z 1466 roku 8. Biblie w języku niemieckim stały się wzorem dla wczesnych wydań Pisma Świętego po włosku. W XV wieku ukazało się we Włoszech jedenaście edycji, w tym dziesięć w przekładzie Nicolò Malermiego (zm. 1481) (GW ) i jedno wydanie nieznanego tłumacza (GW 4321), wszystkie w Wenecji. Włoscy drukarze czerpali z osiągnięć drukarstwa niemieckiego, zwłaszcza w dziedzinie ilustracji Biblii. 9 Jeszcze w XV wieku pojawiły się drukowane przekłady w innych językach. W 1477 roku wyszedł w Delft Stary Testament po niderlandzku, w 1478 w Walencji cała Biblia w języku katalońskim, a w 1488 w Pradze pierwsze wydanie kompletnej Biblii po czesku, wydrukowane przez Jana Kampa. W 1489 roku ukazała się kolejna edycja czeska w Kutnej Horze u Martina z Tišnova. Nowy Testament Czesi drukowali już od 1475 roku. 10 Pierwsza Biblia po francusku została wydrukowana w Paryżu przez Antoine a Vérarda między rokiem 1487 a 1498, wcześniej, od lat siedemdziesiątych, drukowano w Lyonie fragmenty, w latach ukazał się tam po francusku Nowy Testament Liczby za: CHB III, s Głównie na podstawie BIEM, s ; CHB III, s Dla XV w.: zob. GW Wykaz i genealogia Biblii w języku niemieckim: zob. BIEM, s Zob. BIEM, s. 149; BEMC, s Zob. J. Pečirková, Czech Translations of the Bible, w: The Interpretation of the Bible. The International Symposium in Slovenia, red. J. Krašovec, Sheffield 1998, s Na temat wczesnych Biblii w tłumaczeniu francuskim: zob. BIEM, s

32 60 I. Biblia w renesansowej Europie A. Powstanie i rozwój drukarstwa a edytorstwo biblijne 61 Lawiny wydań Pisma Świętego w językach narodowych nie powstrzymały oficjalne zakazy. Pierwszy z nich wydał w 1485 roku arcybiskup Moguncji, Berthold von Henneberg (zm. 1504). Uznawał on wynalazek druku za dar Boży, choć równocześnie uważał, że język niemiecki nie jest w stanie oddać subtelności łaciny i greki, co wiązało się z niebezpieczeństwem błędnych tłumaczeń, które byłyby rozpowszechniane wśród laikatu. Nie wolno było tłumaczyć Biblii z łaciny i greki ani nie można było rozpowszechniać książek z przekładami pod karą ekskomuniki, konfiskaty podejrzanych egzemplarzy i grzywny 100 guldenów w złocie. 12 Ograniczenia w druku Biblii w językach narodowych napotkali również drukarze z Półwyspu Iberyjskiego, gdzie zostało zakazane i spalone wydanie katalońskie z 1478 roku do dziś nie przetrwał ani jeden kompletny egzemplarz tej Biblii. Tam jednak również nie powstrzymano dalszego druku Pisma Świętego w językach narodowych, jako że wydanie kolejnego tłumaczenia ukazało się w Barcelonie w 1492 roku. 13 Należy w tym miejscu zaznaczyć, że ograniczenia te były sporadyczne i lokalne. Generalnie można stwierdzić, że w drugiej połowie XV wieku w Niemczech (poza wspomnianym przypadkiem) i we Włoszech, gdzie wydano najwięcej Biblii w językach narodowych, nie spotyka się ograniczeń w tej materii 14. Ponowne restrykcje w tłumaczeniach i w wydawaniu Biblii pojawiły się w pierwszej połowie XVI wieku, ale wiążą się już one z ruchami reformacyjnymi 15. Należy również dodać, że sprzeciw Kościoła katolickiego wobec owych wydań nie był wymierzony bezpośrednio przeciwko samym tłumaczeniom, lecz przeciwko błędom, które szerzono wraz z nimi, oraz przeciwko propagowanej w ten sposób prywatnej lekturze Biblii, która odrzucała oficjalną wykładnię Kościoła 16. Pojawienie się Pisma Świętego w językach narodowych poszerzyło grono odbiorców świętej księgi w postaci drukowanej. Biblię po łacinie czytali głównie wykształceni duchowni i uczeni, a po Pismo Święte w językach narodowych sięgało szersze grono odbiorców, przede wszystkim laików posługujących się tylko językiem ojczystym. Zapotrzebowanie na Biblie rosło, z czego zdawali sobie sprawę wydawcy niemieccy, którzy w ciągu półwiecza zarzucili swój rynek księgarski 12 Zob. BIEM, s CHB III, s BEMC, s Szerzej na ten temat: zob. CHB III, s BEMC, s Bibliami po niemiecku. W samym Augsburgu do 1500 roku ukazało się aż dziewięć z łącznej liczby czternastu wydań po niemiecku, pięć zaś pojawiło się w samych tylko latach Doprowadziło to do przesycenia rynku, o czym pisał w 1504 roku Anton Koberger w liście do swojego przyjaciela, wspominając trudności w handlu Biblią: Ta praca jest niesprzedana. Handel książką nie jest taki jak dawniej. Nie wiem, co można byłoby zrobić. Wszędzie wysyłam egzemplarze, ale leżą tam i nikt się nimi nie zajmuje 17. Oblicza się, że w samych krajach niemieckich do pojawienia się tłumaczeń Marcina Lutra (zm. 1546) wydrukowano od 8 tys. do 10 tys. Biblii po niemiecku 18. Można przyjąć, że do 1500 roku ukazało się ok. 7 tys. egzemplarzy niemieckojęzycznych (szacując nakład na 500 egz. 19 ). Odnośnie do edycji włoskich otrzymuje się liczbę ok. 5,5 tys. książek (11 edycji). Po dodaniu jeszcze mniej więcej 1 tys. Biblii po czesku i katalońsku (po dwie edycje), jak też po 500 dla Francji i Niderlandów (tylko dla ST) otrzymuje się dla XV wieku orientacyjną liczbę 15,5 tys. egzemplarzy, co łącznie z drukowanymi Wulgatami daje liczbę ok. 62,5 tys. egzemplarzy Pisma Świętego wydrukowanych w XV wieku. Jak kształtowały się ceny Biblii w tym okresie? Pewien egzemplarz Biblii po niemiecku Mentelina z 1466 roku zawiera notatkę, która mówi, że kupiono ją 27 czerwca 1466 roku za sumę 12 guldenów. Taką samą cenę, lecz w trzech ratach, zapłacił Johannes Kuon za egzemplarz łacińskiej Biblii czterdziestodziewięciowierszowej, wydanej przez tego samego drukarza w 1461 roku 20. Za kwotę tę można było kupić dom lub czternaście wołów. Proweniencje pokazują, że Biblie w językach narodowych kupowali głównie ludzie świeccy, podczas gdy łacińskie Wulgaty nabywali duchowni i klasztory R. Wittmann, Geschichte des deutschen Buchhandels, München 1991, s CHB III, s CHB III, s. 446, podaje, że dla Biblii z końca XV w. nakłady mogły być również wyższe, ok egz. 20 Ceny za: BIEM, s Zob. CHB III, s. 423; BIEM, s. 70 i 73.

33 62 I. Biblia w renesansowej Europie A. Powstanie i rozwój drukarstwa a edytorstwo biblijne Typografia i wyposażenie pierwszych edycji a. Edycje Wulgaty 22 Najwcześniejsze druki starały się naśladować książkę rękopiśmienną. Dotyczyło to również Biblii. Pierwsze jej wydania były bardzo skromne, gdyż drukarze, ograniczeni przez ówczesne środki techniczne, mieli o wiele mniejsze możliwości niż twórcy manuskryptów. Drukowano zazwyczaj tylko jednym rodzajem czcionki w tym samym kolorze (choć zdarzały się próby druku wielobarwnego; zob. Psałterz moguncki). Strony miały małe pole tekstowe i duże marginesy. Wiele elementów, takich jak inicjały, rubryki, numery składek, wykonywali ręcznie rubrykatorzy. Sytuacja ta zaczęła się jednak zmieniać wraz z pojawianiem się nowych rozwiązań technicznych, które umożliwiły wykonywanie coraz większej liczby elementów za pomocą samych czcionek. W pierwszym dwudziestoleciu XVI wieku ewolucja ta doprowadziła do wyeliminowania rubrykatorów z procesu produkcji książki. Wśród formatów najstarszych Biblii łacińskich bezsprzecznie dominowało wielkie folio. Ten stan rzeczy powoli zaczynał się zmieniać w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XV wieku, gdy drukarze włoscy zaczęli drukować Wulgatę w mniejszym formacie quarto 23. Prawdziwego jednak przełomu dokonał w 1491 roku drukarz z Bazylei, Johann Froben (zm. 1527). On to jako pierwszy przystosował możliwości czarnej sztuki do nowych wymogów kulturowych i społecznych, poszerzając znacznie grono świeckich czytelników słowa Bożego. Johann Froben wprowadził innowacje na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, zmniejszył format druków Biblii z wielkiego folio do octavo. Zmiana formatu świadczyła o zaadresowaniu edycji do nowej grupy czytelników. Dotychczasowe wielkie folio kojarzyło się z księgą bardzo dostojną, leżącą na pulpicie i przykutą do stołu łańcuchem. Z tym wyobrażeniem łączył się zazwyczaj obraz pochylającego się nad księgą duchownego lub uczonego. Po zmianie formatu Biblia stała się książką podręczną i wygodną w użyciu, którą bez przeszkód można było czytać w każdej sytuacji. Kolejna modyfikacja polegała na poprzedzeniu tekstu przedmową wydawcy, w której Froben zachęcał nowe grono czytelników do korzystania z Pisma Świętego. Swoją 22 Głównie na podstawie CHB III, s Zob. GW 4217, 4241, 4245, 4253, 4255, 4263; zob. także BEMC, s poręczną edycję porównywał z małą szkatułką z drzewa hebanowego lub kości słoniowej, w której domownicy przechowują najcenniejsze skarby rodzinne. Z owego skarbca Bożego słowa powinien korzystać codziennie każdy chrześcijanin, poszukując w nim prawdziwej mądrości i poznania swojej chrześcijańskiej tożsamości. W ten sposób bazylejski drukarz proponował lekturę Biblii nowym czytelnikom: mieszczanom, kupcom i rzemieślnikom. Biblia Frobena odniosła niebywały sukces. Bardzo szybko drukarze niemieccy, francuscy i włoscy podchwycili pomysł wydawcy z Bazylei i zaczęli tłoczyć swoje wydania w formacie octavo 24, poprzedzając je wprowadzeniem Frobena. 25 Taki stan rzeczy trwał do początku wieku XVI, kiedy to pojawiły się próby drukowania jeszcze mniejszych Biblii. Pierwsze małe octavo wypuścił w 1510 roku Wolfgang Hopyl z Paryża 26. Jego Biblia ukazała się w małych tomikach, bardzo wygodnych w użyciu. W podobnym formacie Wulgatę wydał w 1523 roku Jean Prevel z Paryża 27. Tekst Wulgaty w częściach in 16 drukował w Paryżu Simon de Colines 28. Wymienione wyżej edycje wytłoczono czcionkami gotyckimi. Zmniejszanie formatu Biblii pociągnęło za sobą następne zmiany. Tekst na tak małej powierzchni trzeba było zmieścić w jednej kolumnie (u Frobena stosowano jeszcze dwie kolumny). Ponadto szybko się okazało, że czcionka gotycka nie nadaje się do druku w tak małych formatach. W rezultacie w latach dwudziestych XVI wieku zaczęto kieszonkowe Biblie drukować antykwą. Kolejną zmianą umożliwiającą zmniejszenie formatu było zmniejszenie stopnia pisma. Jeśli chodzi o czcionki, to w XV wieku Wulgatę drukowano prawie zawsze pismem gotyckim. Biblie łacińskie tłoczone wyłącznie antykwą należały do wyjątków i można dziś wskazać tylko dwie edycje: Adolfa Ruscha (zm. 1489) ze Strasburga z 1470 (GW 4209) oraz Konrada Sweynheyma i Arnolda Pannartza z Rzymu z 1471 roku (GW 4210). W siedmiu 24 Np. GW 4271, , Zob. BEMC, s BrytM 32; ICParis 1510, CHB III, s. 418, podaje, że w roku tym Prevel wydrukował Wulgatę in 32, lecz BrytM 34 i ICParis 1523, 425, podają z tego roku tylko edycję in octavo. 28 Zob. np. BrytM 35-36; ICParis III podaje edycje Colines a, począwszy od 1521 r.; zob. np. s. 118, 158, , , i in.

34 64 I. Biblia w renesansowej Europie A. Powstanie i rozwój drukarstwa a edytorstwo biblijne 65 wydaniach Wulgaty użyto równocześnie pisma gotyckiego i antykwy (trzy z Bazylei i cztery Biblie po włosku). 29 Biblie łacińskie do 1511 roku drukowano bez ilustracji. Ktoś, kto potrafił czytać po łacinie, obywał się bez takich pomocy. Tylko w wydaniach z glosą pojawiały się ilustracje Mikołaja z Lyry, które przedstawiały arkę Noego, świątynię jerozolimską, wizję Ezechiela (fot. 2) i inne wymagające ilustracji motywy. 30 Biblia jest księgą, z której często korzysta się w sposób wyrywkowy. Aby ułatwić czytelnikowi taki rodzaj pracy z tekstem, już w XV wieku drukarze wprowadzili do wydań wiele pomocy. Udogodnienia te okazały się potrzebne tym bardziej, że układ tekstu w najwcześniejszych Bibliach drukowanych nie był zbyt przejrzysty, a ze względu na oszczędność miejsca nie oddzielano wyraźnie poszczególnych ksiąg, a nawet nie zachowywano przerwy między Starym a Nowym Testamentem. Drukowano, co prawda, incipity i explicity ksiąg, lecz tą samą czcionką, co tekst, i bardzo często bez odstępu. Dopiero później zaczęto przed incipitami i explicitami ksiąg dodawać różnego rodzaju znaki drukarskie, zwane rubrykami, co tylko nieznacznie poprawiało sytuację. Aby wizualnie oddzielić od siebie księgi i rozdziały, wprowadzono inicjały: większe na początku księgi, mniejsze zaś dla rozdziałów. Początkowo rubrykator rysował je ręcznie, później zaś, od lat dziewięćdziesiątych, odbijano je z drewnianych klocków. Inny zabieg poprawiający przejrzystość tekstu polegał na drukowaniu pierwszych linii ksiąg większymi czcionkami. Aby ułatwić szybkie odnajdywanie danej księgi w liczącym kilkaset kart foliale, wprowadzono żywą paginę z nazwą księgi. Foliację (czyli numerowanie folio tzw. listów, czyli kart) zaczęto stosować w 1478 roku, były to duże liczby rzymskie, które w zapisie mogły osiągać sporą długość (np. CCCCCLXVIII). Dopiero Johann Froben w 1516 roku wprowadził zwyczaj paginacji, czyli numerowania każdej strony cyfrą arabską. Bardzo pomocne okazywały się tu również spisy treści. Od początku tekst biblijny dzielono na rozdziały według tradycyjnego podziału pochodzącego jeszcze z XIII wieku. Początkowo nanoszenie numerów rozdziałów należało do rubrykatora, lecz bardzo szybko zaczęto je tłoczyć w ostatniej linii poprzedniego rozdziału. Z nielicznymi wyjątkami (np. folio następców Frobena z 1530 r.) nie umieszczano numerów rozdziałów na marginesach, nawet gdy pozwalały na to możliwości techniczne. 29 BIEM, s CHB III, s. 421, 423. W najwcześniejszych Bibliach drukowanych brak zupełnie podziału na wersety, znajdują się tam tylko kolorowe rubryki i kreski nanoszone przez rubrykatora na pierwszą literę każdego nowego zdania. W 1484 roku Johannes Herbort z Wenecji zastosował znany z rękopisów podział rozdziałów na sekcje A, B, C, D. Litery te drukował na marginesach, co sprawiało, że były one dobrze widoczne i zacieśniały obszar poszukiwań do ok. piętnastu linii 31. Kolejnym elementem ułatwiającym wyrywkowy dostęp do tekstu były streszczenia umieszczane na początku każdego rozdziału (summaria). Po raz pierwszy w Wulgacie streszczenia takie wydrukował w 1480 roku Johann Zainer (zm. 1523) w swoim folio z Ulm, odbijając ich tekst dużą czcionką. Późniejsi drukarze zaczęli używać dla streszczeń pisma tekstowego, a na początku XVI wieku wprowadzono dla tego elementu trzeci rozmiar czcionki. Trzeba stwierdzić, że w celu ułatwienia wyrywkowego korzystania z tekstu operowano raczej kolorem niż miejscem. Pierwsze Biblie miały kolumny bardzo gęsto drukowane, rzadko można było spotkać odstępy i wolne linie. Aby zapewnić tekstowi przejrzystość, korzystano więc z pomocy rubrykatora, który operując kolorami, wyróżniał optycznie odpowiednie elementy. Jeszcze przed reformacją liczni drukarze zaczęli dodawać do swoich edycji pomoce, których zadaniem było ułatwienie lektury tekstu. Powoli kształtował się model standardowego wyposażenia Wulgaty przeznaczony dla przeciętnego czytelnika. W edycjach pojawiają się zatem drukowane kanony Euzebiusza z Cezarei (zm. ok. 340) (rodzaj synopsy) 32, tablice nazw własnych, przedmowy wydawców, łacińskie tłumaczenie Listu Arysteasza, przewodnik po zawartości Biblii opracowany przez Menardusa, tablice z referencjami czytań mszalnych, rozprawy na temat historii tekstu, przekładów, średniowiecznej egzegezy, spisy treści, wiersze mnemoniczne ułatwiające opanowanie kolejności ksiąg biblijnych (tzw. Tabula alphabetica Gabriela Bruna), tablice Villadeusa. Innym dodatkiem ułatwiającym studium Biblii były konkordancje. Drukował je na marginesach swoich edycji już na początku lat siedemdziesiątych Bernhard Richel z Bazylei (zm. 1482). Zwyczajowo jako integralną część wydań Wulgaty drukowano również wstępy św. Hieronima. W 1487 roku Nikolaus Kessler z Bazylei wydał 31 Na temat historii podziału Biblii na rozdziały, sekcje, a później wersety: zob. W.F. Specht, Podział na rozdziały i wiersze, SWB, s ; WOPS, s Na temat kanonów i ich przydatności: zob. F. Drączkowski, Euzebiusz z Cezarei, EK IV, kol (II, 4). HB-I 5

35 66 I. Biblia w renesansowej Europie A. Powstanie i rozwój drukarstwa a edytorstwo biblijne 67 Biblię z wyposażeniem, które stało się standardowe. Wyżej wspominano już o licznych wydaniach tekstu z glosami i postyllami, które wyjaśniały i komentowały tekst (fot. 2). Po raz pierwszy Wulgatę ze stroną tytułową wydrukował w 1486 roku Johann Prüss ze Strasburga (zm. 1510/1516). Inne wydania na stronach tytułowych podawały informacje o rewizjach tekstu, uzgadnianiu go z Biblią hebrajską oraz o wyposażeniu książki w wyżej wymienione pomoce. b. Edycje w językach narodowych 33 Biblie w językach narodowych były bardzo podobne do wydań Wulgaty. Wychodziły początkowo w formacie dużego folio, lecz z czasem zaczęły pojawiać się formaty mniejsze, wygodniejsze w użyciu. Do ciekawych wniosków prowadzi obserwacja zastosowanych czcionek. Pierwsze Biblie tłoczono pismem gotyckim: teksturą, rotundą, bastardą, później szwabachą i frakturą. Dotyczy to jednak głównie edycji niemieckich, gdyż drukarze włoscy od samego początku (od 1471 r.) posługiwali się antykwą. Już we wczesnym okresie drukarstwa biblijnego można zauważyć tworzenie się stylów narodowych, co najwyraźniej widać na przykładzie wydań niemieckich i włoskich. Aby ułatwić wyrywkowe posługiwanie się Pismem Świętym, wprowadzono podobny aparat jak w wydaniach Wulgaty. Spis treści zamieszczono już w drukach Heinricha Eggesteina (zm. 1488) w 1470 roku, u Antona Sorga (zm. 1493) w edycji z 1480 roku rozbudowano go aż do osiemnastu stron. Numeracja kart (foliacja) pojawiła się u Heinricha Eggesteina, choć na razie była jeszcze dziełem rubrykatora. Po raz pierwszy numery kart w Biblii niemieckojęzycznej wydrukował Günter Zainer w 1475 roku. Jodocus Pflanzmann w swojej Biblii z ok jako pierwszy wydrukował żywą paginę (tytuły ksiąg znajdujących się na danych kartach). Rozdziały były numerowane od samego początku, lecz najpierw przez rubrykatorów. Jako pierwszy numery rozdziałów wydrukował Jodocus Pflanzmann. Wersety nie były numerowane, lecz zaznaczane na kolorowo przez rubrykatora, podobnie jak w wydaniach Wulgaty. Streszczenia rozdziałów pojawiły się u Antona Kobergera w 1483 roku (fot. 3). Drukowane inicjały widnieją w Bibliach tłumaczonych na niemiecki już w latach siedemdziesiątych. Stosowano je w celu uwidocznienia podziału tekstu oraz nadania mu przejrzystości. 33 Głównie na podstawie BIEM, s ; CHB III, s Wyżej wymienione elementy pojawiały się i rozwijały podobnie jak we wczesnych Bibliach łacińskich. Największą nowością edycji w językach narodowych były jednak ilustracje, prawie nieobecne w wydaniach Wulgaty. Specyfika tych wydań polegała na ich popularnym przeznaczeniu, stąd podjęto w nich próby prezentowania tekstu świętego na różne sposoby. Słowo Boże nie miało być przeznaczone wyłącznie do słuchania podczas głośnego czytania, lecz również do oglądania i rozważań podczas lektury osobistej. Z tego powodu w przekładach Biblii na języki narodowe obok rodzimego języka zamieszczano ilustracje, które ułatwiały zrozumienie i zapamiętanie treści. We wprowadzeniu do Biblii drukowanych w Kolonii w 1478 roku czytamy, że ilustracje mają pełnić podwójną funkcję: zachęcać do lektury i ułatwiać przyswojenie tekstu. Położenie ilustracji prawie zawsze na początku nowego rozdziału służyło również do podziału tekstu i stanowiło wizualne wprowadzenie do lektury. Pierwsze ilustracje znajdowały się w ozdobnych inicjałach drzeworytowych otwierających poszczególne księgi (edycje z Augsburga i Norymbergi z lat ). Prawdziwe ilustracje, w liczbie pięćdziesięciu siedmiu, wprowadził w swojej Biblii z lat Jodocus Pflanzmann z Augsburga. Drzeworyty te kopiował później Anton Sorg (1477). W wydaniach z Kolonii (1478) również znajdowały się wspaniałe ilustracje, zapożyczone później przez Antona Kobergera (1483; fot. 3), a następnie przez Johannesa Grüningera (1485), Johanna Schönspergera (1487, 1490) oraz Johanna i Silvana Otmarów (1507, 1518). Ze wzorów niemieckich korzystali również drukarze weneccy, ozdabiając swoje edycje Biblii podobnymi drzeworytami. W ten sposób utworzył się pewien kanon zdobnictwa Pisma Świętego, według którego bogato ilustrowano Stary Testament, Nowy zaś o wiele skromniej albo i wcale. Np. wydanie Antona Kobergera z roku zawiera 109 ilustracji, z czego ogromna większość odnosi się do Starego Testamentu, a tylko nieliczne można znaleźć w Nowym (fot. 3). Najobficiej ilustrowana jest Księga Rodzaju (17 ilustracji) i Wyjścia (21 ilustracji). Drugą charakterystyczną cechą Pisma Świętego w językach narodowych, zwłaszcza dla Biblii w języku niemieckim, a później niderlandzkim, było umieszczanie tabel z referencjami czytań mszalnych, co tylko sporadycznie zdarzało się w wydaniach Wulgaty. Świadczy to o praktykowaniu przez wiernych prywatnej lektury tekstów wykorzystywanych w ramach kultu publicznego. Do takiej praktyki przystosowano również Księgę Psalmów, 34 Na podstawie egz. Wr PWT XV.2.

36 68 I. Biblia w renesansowej Europie B. Biblijne zainteresowania humanistów 69 w której każdy utwór poprzedzony był titulusem i łacińskim incipitem, co ułatwiało posługiwanie się psałterzem na wzór brewiarza. Wykorzystanie Biblii narodowych w powiązaniu z kultem potwierdzają akta z późniejszych procesów inkwizycji w miastach włoskich, gdzie oskarżeni o herezję i posiadanie włoskich wersji Nowego Testamentu w przekładzie Antonia Bruciolego (zm. 1566) zeznawali, że korzystają z nich, aby porównywać tekst włoski z łacińskimi perykopami odczytywanymi podczas Mszy św. 35 We wstępach pisanych w językach narodowych przez wydawców Biblii można znaleźć liczne zachęty do lektury słowa Bożego skierowane nie do duchownych, lecz do osób świeckich. Podawano dwa powody prywatnego studiowania Pisma Świętego: aby owocnie spędzać wolny czas oraz ćwiczyć się w pobożności. Świadczy to o ukształtowaniu się w przededniu reformacji mody na osobiste czytanie Pisma Świętego. B. Biblijne zainteresowania humanistów W XIV i XV wieku na Półwyspie Apenińskim narodziło się zainteresowanie książką starożytną oraz dziełami pisarzy antycznych. Możni kolekcjonerzy organizowali wyprawy na Wschód w poszukiwaniu cennych rękopisów greckich. Upadek Konstantynopola w 1453 roku spowodował napływ wytworów kultury starożytnej do Włoch i jeszcze bardziej rozbudził zainteresowanie antykiem. Zajmowano się literaturą, filozofią, poezją, a także dziełami wczesnochrześcijańskimi. Oczywiście w tej sytuacji nie można było pominąć najważniej szego dzieła antycznego świata, którym jest Biblia. Humaniści podejmowali intensywne studia nad językami starożytnymi, przede wszystkim łaciną, greką i hebrajskim 36. Kształtował się model renesansowego uczonego, człowieka władającego trzema podstawowymi językami starożytności, w których powstała i była rozpowszechniana Biblia. Zainteresowania antyczne, biblijne i filologiczne humanistów zbiegły się w czasie z wynalezieniem druku, co przyniosło w rezultacie liczne wydania drukowane Pisma Świętego Humanistyczny program odnowy biblijnej 38 Studia nad starożytnością i Pismem Świętym były dla humanistów nie tylko sposobem na zaspokojenie potrzeb intelektualnych. W powrocie do źródeł antycznych, a zwłaszcza do Pisma Świętego, upatrywali metodę naprawy zepsutego świata. Kiedy Jacques Lefèvre d Etaples (zm. 1536) wydał w 1512 roku u Henri I Estienne a (zm. 1520) w Paryżu swój francuski przekład listów nowotestamentowych wraz z komentarzem, powiedział do młodego Guillaume a Farela (zm. 1565): Mój synu, Bóg odnowi świat i ty będziesz tego świadkiem 39. Ten sam tłumacz przełożył również Nowy Testament, który rozdawał biednym za darmo, w 1530 roku wydał zaś w Antwerpii u Martina Lempereura (zm. 1536) całą Biblię po francusku. Przez swoją pracę chciał przywrócić duszom zamiłowanie do Pisma Świętego 40. Entuzjazm dla duchowej odnowy świata czerpano przede wszystkim z pogłębionej znajomości łaciny, greki i języka hebrajskiego, co miało otworzyć drogę nie tylko do starożytnej mądrości, ale przede wszystkim do Bożego Objawienia, które postanowiono badać w oryginalnej szacie językowej. W ten sposób w centrum badań nad starożytnością znalazła się Biblia czytana w językach oryginalnych. Reprezentatywny dla środowiska humanistów był pogląd Rodolphusa Agricoli (zm. 1485), który uważał, że studium klasyków powinno przede wszystkim dopomóc nam do jasnego zrozumienia Pisma Świętego 41. Pod koniec XV i na początku XVI wieku dało się słyszeć coraz bardziej natarczywe nawoływanie do powrotu do źródeł wiary, które miało odnowić nie tylko jednostkę, lecz również uwikłaną w średniowieczne spekulacje teologię i wymagający reformy Kościół. W tym czasie dawało się odczuć wzrastające zapotrzebowanie na gruntowną znajomość Pisma Świętego nie tylko wśród wykształconych duchownych, jak Jacques Lefèvre albo Erazm z Rotterdamu (zm. 1536), ale również wśród zamożnych i wpływowych ludzi świeckich, którzy wspierali finansowo inicjatywy podejmowane w tym kierunku. Lefèvre nie był więc sam, gdy apelował do papieża, królów, szlachty, ludzi wszystkich ras, aby związali się tylko z Chrystusem i ożywiającym słowem Bożym, Jego świętą Ewangelią BEMC, s Zob. szerzej: R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu szczyrego słowa Bożego. Recepcja zachodnioeuropejskiej hebraistyki w studiach chrześcijańskich w Rzeczypospolitej doby renesansu, Rozprawy Naukowe PWT we Wrocławiu 86, Wrocław Zob. S. Dahl, Dzieje książki, s ; S. Garofalo, Gli umanisti italiani del secolo XV e la Bibbia, Biblica 27 (1946), s Głównie na podstawie CHB III, s ; BEMC, s ; BTT V, s Za: CHB III, s Zob. E. Dąbrowski, Sobór Watykański II a biblistyka katolicka, Poznań Warszawa Lublin 1967, s. 18; Biblia IV, EK II, kol Za: E. Dąbrowski, Sobór Watykański II, s Za: CHB III, s. 39.

37 70 I. Biblia w renesansowej Europie B. Biblijne zainteresowania humanistów 71 Inny z wielkich humanistów, wybitny znawca greki, dwudziestojednoletni Philipp Melanchton (zm. 1560), nawoływał w 1518 roku: A teraz precz z tyloma zimnymi, mało ważnymi glosami, harmonizowaniem, brakiem harmonii i innymi przeszkodami. Powinniśmy zwrócić nasze umysły do źródeł, bo dopiero wtedy zaczniemy czuć Chrystusa, a Jego przykazania będą dla nas jaśniejsze i będziemy zalani błogosławionym nektarem Boskiej mądrości 43. Równolegle ze wzrastającym pragnieniem poznawania Objawienia w jego oryginalnej formie pojawiały się głosy krytykujące ówczesny stan tekstu Wulgaty, który został zniekształcony w wyniku ciągłego przepisywania ręcznego. Wierność tekstu Hieronimowego tłumaczenia podał w wątpliwość już Roger Bacon (zm. 1294), a największy autorytet tego czasu, Erazm z Rotterdamu, stwierdził: Hieronim dokonał poprawek, ale to, co on poprawił, teraz znowu jest zepsute 44. W tej sytuacji pojawiła się konieczność rewizji i ponownego wydania drukiem Wulgaty oraz innych wersji starożytnych. Potrzeby omawianej epoki w dziedzinie badań biblijnych i udostępnienia tekstu można streścić w trzech punktach: 1) udostępnienie tekstów w językach oryginalnych i ich ponowny przekład na łacinę; 2) opracowanie i wydanie textus receptus Biblii w językach oryginalnych i najważniejszych wersji starożytnych (tu ogromną rolę miało do odegrania ówczesne drukarstwo); 3) udostępnienie nowoczesnego komentarza ułatwiającego lekturę, począwszy od krótkich not na marginesach, a skończywszy na pracach bardzo obszernych. Takie były zapotrzebowania epoki, lecz realizacja tych postulatów nie była wcale łatwa, gdyż napotkała na liczne trudności związane ze studium języków starożytnych. Poważne problemy wystąpiły w badaniach nad greką, którą uważano za język wschodnich schizmatyków, i hebrajskim kojarzonym z hermetyczną i niechętną chrześcijaństwu kulturą żydowską. Kluczem do poznania tych języków stała się dobra znajomość łaciny sta- 43 Facessent iam tot frigidae glossulae, concordantiae, discordantiae, et si quae sunt aliae ingenii remorae. Atque cum animos ad fontes contulerimus, Christum sapere incipiemus, mandatum eius lucidum nobis fiet, et nectare illo beato divinae sapientiae perfundemur, Ph. Melanthon, Declamationes, 2 (De corrigendis adol. studiis), w: Philippi Melanthonis opera quae supersunt omnia, Corpus Reformatorum 11, red. C.G. Bretschneider, H.E. Bindseil, t. XI, Halis Saxonum 1843, k. 23. Zob. także CHB III, s Za: CHB III, s. 39. rożytnej. Znaczenie poszczególnych słów greckich i hebrajskich badano w sposób intuicyjny, porównując biblijne teksty greckie i hebrajskie z ich łacińskim przekładem dokonanym przez św. Hieronima. Wspomniane trudności przezwyciężano stopniowo dzięki panującemu wśród humanistów entuzjazmowi. Tacy humaniści jak np. Erazm z Rotterdamu i Johann Reuchlin (zm. 1522) 45 potrafili ponieść ogromne wydatki i odbywać dalekie podróże, aby zdobyć potrzebną wiedzę. Pragnąc umożliwić studium języków starożytnych, bogaci zwolennicy humanizmu finansowali trójjęzyczne katedry. W Anglii bp Richard Foxe (zm. 1528) założył w 1517 roku Corpus Christi College w Oksfordzie. W Hiszpanii kard. Francisco Jiménez de Cisneros (zm. 1517) ufundował w 1500 roku Uniwersytet w Alcalá, który wkrótce skoncentrował się na studiach trójjęzycznych. We Francji w 1530 roku król Franciszek I (zm. 1547) ustanowił Noble et Trilingue Académie (Collège des Lecteures Royaux), którą później nazywano Collège de France. W Saksonii książę Fryderyk III Mądry powołał w 1502 roku Uniwersytet w Wittenberdze z katedrami trzech języków. W 1518 roku Collegium Trilingue ustanowiono również w Lowanium. 46 Ufundowanie uczelni nie rozwiązało jednak wszystkich problemów, gdyż brakowało osób, które mogłyby wykładać języki biblijne, oraz podręczników do gramatyki i słowników. Zaczęły one powstawać już około połowy XV wieku, trochę później ukazały się słowniki. Do połowy następnego stulecia opracowano bardzo wiele pozycji tego typu. Początkowo chrześcijanie korzystali z usług nauczycieli greckich i żydowskich, w połowie XVI wieku osiągnęli jednak tak dobrą znajomość języków biblijnych, że byli w stanie prowadzić autonomiczne studia chrześcijańskie z zakresu świętej filologii. Wśród najważniejszych autorów i wydawców, którzy przyczynili się do rozwoju chrześcijańskich studiów nad językami klasycznymi (łaciną, greką, hebrajskim i aramejskim), należy wymienić: Lorenza Vallę (zm. 1457), Aldusa Manutiusa (zm. 1515), Erazma z Rotterdamu, Janusa Lascarisa (zm. 1534), Guillaume a Budé (zm. 1540), Philippa Melanchtona, Henri I i Roberta (zm. 1559) Estienne ów, Santesa Pagniniego (zm. 1536/1541), Johanna Reuchlina, Konrada Pellikana (zm. 1556), 45 Zob. F. Posset, Johann Reuchlin ( ). A Theological Biography, Arbeiten zur Kirchengeschichte 129, Berlin Boston 2015, s Zob. M. Rechowicz, Alcalá de Henares, EK I, kol. 316; BTT V, s ; J. Swastek, Erazm z Rotterdamu, EK IV, kol Szerzej: zob. R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu, s

38 72 I. Biblia w renesansowej Europie B. Biblijne zainteresowania humanistów 73 Sebastiana Münstera (zm. 1553), Johanna Frobena i wielu innych. Niemałe zasługi dla chrześcijańskiej hebraistyki położył Elias Levita (zm. 1549) Żyd, który nigdy nie przyjął chrześcijaństwa, lecz ze względu na swój wkład w rozwój filologicznych studiów języków biblijnych (hebrajskiego i aramejskiego) zyskał przydomek Magister totius Christianitatis. 47 Spośród wymienionych wyżej osób na wyróżnienie zasługuje Erazm z Rotterdamu. Dzieciństwo spędził w szkole prowadzonej przez braci wspólnego życia, u których otrzymał formację duchową opartą na prostocie kultu i medytacji Pisma Świętego oraz intelektualną, przenikniętą zamiłowaniem do studiów klasycznych. Odbył studia teologiczne na paryskiej Sorbonie i w Turynie, w Lowanium studiował przez kilka lat grekę, którą następnie wykładał w Cambridge. Był współzałożycielem Collegium Trilingue w Lowanium. Do jego najważniejszych osiągnięć na polu badań biblijnych zalicza się wydanie grecko-łacińskiej edycji Nowego Testamentu (Novum instrumentum u Johanna Frobena w Bazylei w 1516 r.), którą zadedykował papieżowi Leonowi X (zm. 1521). Wersja grecka była próbką wydania tekstu krytycznego Nowego Testamentu, natomiast łacińska własnym przekładem Rotterdamczyka. Wydanie to było opatrzone trzema przedmowami: Paraclesis, Methodus (wykład filologicznych zasad egzegezy tekstu biblijnego), Apologia (uprzedzała ewentualne zarzuty i ukazywała celowość i pożytek nowego myślenia dla teologii). 48 W Paraclesis Erazm przedstawił podstawowe założenia swojego podejścia do Pisma Świętego. Można je streścić w czterech punktach: 1. Studia teologiczne i życie Kościoła potrzebują powrotu do źródeł, czyli przede wszystkim do Pisma Świętego. 2. W Biblii zawiera się cała mądrość i filozofia Chrystusa, którą Erazm pojmował jako źródło życia moralnego. Filozofia ta i mądrość są nie tyle systemem wiedzy, co raczej postawą praktyczną opartą na woli i odnowie wewnętrznej. 3. Filozofia Chrystusa nie ma względu na osobę. Jest taka sama dla ludzi wszelkich stanów, dlatego każdy chrześcijanin powinien ją poznać przez bezpośrednią i osobistą lekturę Pisma Świętego, które w tym celu należy tłumaczyć na języki narodowe. 4. Dzięki takiemu poznaniu doktryny chrześcijańskiej religia przestanie być tylko praktyką zewnętrzną, polegającą na celebracji obrzędów, a stanie się poznaniem i praktyką moralną. 49 Program Erazma streszczony we wstępie do Nowego Testamentu zdobył sobie ogromną popularność. Paraclesis przetłumaczono na wiele języków i często umieszczano we wstępach do innych wydań Biblii. Z Paraclesis czerpał również Jacques Lefèvre d Etaples w swoim wstępie do przekładu Nowego Testamentu z 1523 roku, gdzie zapowiadał tonem niemal profetycznym, że nadszedł czas przepowiadania prawdziwego słowa Bożego, kiedy to każdemu wierzącemu umożliwiono lekturę Ewangelii w jego własnym, zrozumiałym dla niego języku 50. Humanista z Rotterdamu nigdy nie został zwolennikiem Lutra, do którego był nastawiony krytycznie, uznaje się go jednak za jednego z prekursorów przygotowujących grunt dla reformacji. Zadecydowały o tym dwie konsekwencje, które wynikały z jego programu powszechnej lektury Biblii. Pierwsza polegała na sprowadzeniu lektury słowa Bożego do aktu prywatnego, co w połączeniu z drukiem Pisma Świętego w małych formatach i w językach narodowych doprowadziło do personalizacji relacji czytelnik książka (proces ten zapoczątkował Johann Froben). Stąd niedaleko już było do praktyki prywatnej interpretacji Biblii. Druga to nowy cel studium Biblii. Miało ono zmierzać do etyczno-praktycznej rewizji nie tylko osobistego życia czytelnika, lecz również życia i praktyki całego Kościoła. Stąd pozostał już tylko krok do krytyki instytucji i nauczania Kościoła. 2. Edycje Biblii w językach starożytnych. Rys bibliograficzno-historyczny Owocem humanistycznych zainteresowań Biblią były liczne wydania krytyczne tekstu Pisma Świętego w językach starożytnych: Biblii hebrajskiej, Septuaginty, Nowego Testamentu, Wulgaty oraz Biblii wielojęzycznych (poligloty). W obecnym punkcie pominięto historię rzymskich wydań Wulgaty i Septuaginty, gdyż wiąże się ona bezpośrednio z dziejami i postanowieniami Soboru Trydenckiego, które zostaną omówione niżej (zob. s. 107nn). 47 Szeroko na ten temat, głównie odnośnie do studiów hebraistycznych: zob. R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu, s , Zob. J. Swastek, Erazm z Rotterdamu, kol Zob. BEMC, s Zob. BEMC, s. 32.

39 74 I. Biblia w renesansowej Europie B. Biblijne zainteresowania humanistów 75 a. Biblia hebrajska 51 Dzieje pierwszych wydań drukowanych Biblii hebrajskiej splatają się z historią narodu żydowskiego na przełomie XV i XVI wieku. Wtedy właśnie do Włoch przybyli Żydzi, przede wszystkim wyrzuceni z Półwyspu Iberyjskiego, ale także z krajów niemieckich, przynosząc ze sobą bezcenne manuskrypty biblijne. Włochy stały się centrum studiów nad językiem hebrajskim i drukarstwa hebrajskiego. Pierwszą księgą biblijną wydrukowaną hebrajskimi czcionkami był Psałterz, który ukazał się wraz z komentarzem Dawida Kimchiego (zm. 1235) w 1477 roku. W 1482 roku w Bolonii wyszedł Pięcioksiąg, również z komentarzem. W edycji tej uwzględniono już znaki samogłoskowe i akcenty. W 1485 roku w Soncino w północnych Włoszech Joszua Salomon Soncino wydrukował proroków wcześniejszych (Newiim riszonim). Z prasy tej w 1488 roku zeszła pierwsza kompletna Biblia hebrajska zaopatrzona w znaki samogłoskowe i akcenty (GW 4198). Z zakładów jego krewnych działających w Neapolu i Brescii pochodzą następne edycje Biblii hebrajskiej (GW ). W latach Soncinowie, tym razem w Pesaro, wydrukowali wydanie Biblii na podstawie manuskryptów przywiezionych z Hiszpanii. Wydanie to było opatrzone komentarzem sławnego rabina portugalskiego, Izaaka ben Judy Abrabanela (zm. 1508). Pierwsza Biblia hebraica cum masora et targum (tzw. Biblia rabinica) ukazała się w latach w oficynie Daniela Bomberga (zm. 1549) w Wenecji przy współpracy nawróconego Żyda, Feliksa z Prato (zm. 1558). Była to edycja w czterech tomach, dedykowana papieżowi Leonowi X, bardzo bogato wyposażona w różnego rodzaju pomoce. Kolejne wydanie, równie bogato wyposażone, ukazało się ponownie u Daniela Bomberga w latach , tym razem drukarz współpracował z Jakubem ben Chajjimem (zm. przed 1538). Bomberg drukował Biblię rabiniczną jeszcze w latach i (fot. 4). Praca Bomberga była przedrukowywana z różnymi dodatkami wielokrotnie: w latach przez Roberta Estienne a w Paryżu 52, w 1566 przez Christophe a Plantina (zm. 1589) w Antwerpii, w 1568 przez Giovanniego z Gary (zm. 1609) w Wenecji, w latach przez Pietra i Lorenza Bragadinich w Wenecji. b. Septuaginta 53 Pierwszymi drukowanymi tekstami z Septuaginty były psałterze, które ukazały się jeszcze w XV wieku. Cała Septuaginta ujrzała światło dzienne w Wenecji w 1518 roku, kiedy Andrea Asolano wydrukował tekst przygotowany przez Aldusa Manutiusa. Edycja ta bazowała na niektórych manuskryptach z Biblioteki św. Marka w Wenecji, głównie na kodeksie kard. Basiliosa Bessariona (zm. 1472). Tekst Septuaginty zamieszczano także w wielojęzycznych wydaniach Biblii (zob. niżej, s. 78nn). c. Nowy Testament 54 Już od 1499 roku Aldus Manutius nosił się z zamiarem opublikowania greckiego tekstu Nowego Testamentu, jednak swoich planów nie zrealizował. Pierwszy grecki tekst Nowego Testamentu ukazał się w ramach poligloty z Alcalá w 1514 roku i oficjalnie pojawił się na rynku w roku 1522 (zob. niżej, s. 78). Wydaniem, które zdobyło sobie największy rozgłos, było krytyczne dzieło Erazma z Rotterdamu, wydane in folio w Bazylei u Johanna Frobena w 1516 roku. Była to książka zatytułowana Novum instrumentum, którą już wzmiankowano (zob. wyżej, s. 72). Do pracy tej zainspirował Erazma grecko-łaciński manuskrypt Nowego Testamentu opracowany przez Lorenza Vallę w latach , odnaleziony przez Rotterdamczyka w bibliotece klasztornej w Parc koło Lowanium w 1504 roku 55. Najpierw wydał w Paryżu w 1505 roku rękopis Valli, a następnie po dziesięciu latach, zachęcony przez Frobena, który chciał wydrukować oryginalny tekst Nowego Testamentu przed uczonymi z Alcalá (poliglota z Alcalá), w ciągu niespełna roku przygotował do druku tekst oraz jego przekład łaciński. Erazm opatrzył swoje dzieło notami filologiczno-interpretacyjnymi i zadedykował je papieżowi Leonowi X. Liczne błędy i niedociągnięcia pierwszego wydania skłoniły Erazma do opracowania drugiej edycji, która ukazała się w Bazylei w 1519 roku (fot. 5). W roku 1522 i 1527 pojawiły się dwie następne. Do ostatniej z nich dołączono również tekst wzięty z Wulgaty. 51 Na podstawie BEMC, s ; CHB III, s ; BTT V, s ; BIEM, s Zob. również: R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu, s ; K. Pilarczyk, Drukowana książka hebrajska a religia. Vademecum bibliologiczne, Kraków 2012, s Na temat przedruków BH przez R. Estienne a: zob. BIEM, s BTT V, s. 80, 138; BEMC, s. 48; CHB III, s ; R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu, s BEMC, s ; BTT V, s ; CHB III, s Zob. S. Garofalo, Gli umanisti italiani, s

40 76 I. Biblia w renesansowej Europie B. Biblijne zainteresowania humanistów 77 Piąte i ostatnie wydanie wyszło w marcu 1535 roku 56, tym razem bez wersji Hieronimowej. Praca Erazma zdobyła sobie ogromną popularność i była przedrukowywana wiele razy. O popularności tego dzieła świadczy choćby fakt, że pierwsze dwie edycje in folio zostały odbite w 3,3 tys. kopii. Należy również wspomnieć, że tekstem Erazma posługiwano się najczęściej jako podstawą XVI-wiecznych przekładów Nowego Testamentu na języki narodowe. d. Biblie w języku łacińskim 57 Jak już napisano wyżej, tekst Wulgaty przepisywany ręcznie przez wiele wieków pod koniec XV i na początku XVI wieku był mocno zniekształcony (zob. wyżej, s. 70). Sytuacji nie polepszyły drukowane wydania z drugiej połowy XV wieku, gdyż powstawały one na podstawie manuskryptów z XIII i XIV wieku. Liczne głosy humanistów postulowały poprawienie przekładu św. Hieronima na podstawie najstarszych kodeksów i Biblii hebrajskiej. Pierwszą próbą naprawienia tekstu było dzieło Adriana Gumellego, które ukazało się w Paryżu w 1504 roku. Kolejną edycję Wulgaty poprawionej przez Alberta Castellana (zm. po 1523) wydrukował w Lyonie w 1506 roku Jacques Sacon (zm. 1530) na zamówienie weneckiego wydawcy i księgarza, Lucantonia Giuntiego starszego (zm. 1538). Edycja ta była później wielokrotnie przedrukowywana przez typografów lyońskich oraz przez samego Sacona. Do pierwszych wydań poprawionych należy również zaliczyć tekst Wulgaty wytłoczony w latach w ramach poligloty z Alcalá. W korygowaniu Wulgaty ogromnie zasłużył się Robert Estienne. Po pierwszym wydaniu krytycznym w 1523 roku łacińskiego tekstu Nowego Testamentu in 16 opublikował w 1528 roku drugie, które przedrukował w 1532 roku in folio, w 1534 in 8, a w latach ponownie in folio 58 z poszerzonym aparatem krytycznym na marginesach i wspaniałą szatą typograficzną. Pomimo krytyki ze strony profesorów Sorbony, wymierzo- 56 BS I/3, C25, notuje edycję grecko-łacińską z marca 1535 r. wyd. przez H. Frobena w Bazylei. BEMC, s. 51, podaje jako ostatnie wyd. pewien druk z 1536 r., którego nie można odnaleźć w dostępnych bibliografiach i katalogach. 57 Głównie na podstawie BEMC, s Zob. także CHB III, s Zob. też R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu, s BEMC, s. 45, wspomina o wyd. Estienne a z 1538 r. w dwóch tomach in folio. Takiego jednak wyd. nie znaleziono w dostępnych katalogach i bibliografiach. BC 638 notuje nej przeciwko notom egzegetycznym i syntezom teologiczno-interpretacyjnym skłaniającym się ku reformacji, którymi opatrzył swoje wydania, drukarz kontynuował pracę nad tekstem Wulgaty i w 1545 roku wydał in octavo Biblię w dwóch kolumnach (tzw. Biblia Vatable a): w jednej umieścił tekst św. Hieronima, w drugiej zaś nową wersję łacińską w tłumaczeniu Leo Juda (zm. 1542), wydrukowaną w Zurychu w 1543 roku. Kolejną edycję drukarz ten wypuścił w 1546 roku. Z powodu nasilającego się konfliktu ze środowiskiem sorbońskim Estienne przeniósł się w 1550 roku do Genewy, gdzie oddał swoją prasę na usługi ewangelicyzmu reformowanego. Tam też kontynuował swoje prace nad wydaniami Wulgaty, drukując grecko-łacińskie i francusko-łacińskie edycje Nowego Testamentu (1551, 1552) oraz całą Biblię po łacinie w 1555 roku. Ostatnie, ósme wydanie Wulgaty Estienne opublikował w latach Edycja ta znana jest jako Biblia Stephanusa i zawiera obok tekstu Wulgaty zmodyfikowaną wersję Santesa Pagniniego (literalny przekład Biblii hebrajskiej na łacinę; zob. niżej, s. 78) dla Starego Testamentu (t. I) oraz tekst łaciński Nowego Testamentu (t. II) z komentarzami Theodore a Bezy (zm. 1605) (fot. 6). 59 Obok dokonań Estienne a należy wymienić krytyczne wydanie Wulgaty opracowane przez uczonych z Lowanium pod kierunkiem Iohannesa Henteniusa (zm. 1566), zwane Biblią lowańską. Prace nad poprawianiem Biblii łacińskiej rozpoczęto tam w 1546 roku. Porównano ze sobą najlepsze wersje drukowane i mniej więcej trzydzieści najstarszych manuskryptów. Rezultatem tych wysiłków była Biblia sacra ad vetustissima exemplaria castigata, która ukazała się in folio w Lowanium w 1547 roku u Bartholomaeusa Graviusa. Lowańscy profesorowie kontynuowali swoje prace nad krytyką tekstu, przygotowując kolejną edycję, opierającą się na około siedemdziesięciu manuskryptach. Ukazała się ona w 1565 i 1569 roku u Christophe a Plantina, również in octavo (np. w 1574 r.) (fot. 7), a w 1571 i 1572 roku przedrukowywał ją w Wenecji Lucantonio Giunti młodszy (zm. 1602). Równolegle z próbami rekonstrukcji tekstu Wulgaty podejmowano w XVI wieku prace nad opartą na Biblii hebrajskiej rewizją wersji Hieronimowej. Tłumaczono również na nowo tekst hebrajski na łacinę. Wśród pierwszych przedsięwzięć tego typu należy wspomnieć pracę benedyktyna edycję w czterech częściach, w jednym tomie, drukowaną przez Estienne a w latach , podobnie podaje Brunet I, kol , i BrytM Na temat edycji Estienne a: zob. Brunet I, kol ; A.P. Hubbard, The Bible of Vatable, Journal of Biblical Literature 66 (1947) nr 2, s

41 78 I. Biblia w renesansowej Europie B. Biblijne zainteresowania humanistów 79 Isidoriusa Clariusa (zm. 1555), który bazując na tekście hebrajskim, zrewidował przekład św. Hieronima i w latach wydał go u Petera Schöffera młodszego w Wenecji. Wśród nowych przekładów Biblii hebrajskiej na łacinę na pierwsze miejsce wysunęła się praca Santesa Pagniniego, który dokonał tłumaczenia na prośbę papieża Leona X i już po śmierci protektora opublikował swój przekład na przełomie lat w Lyonie u Antoine a du Ry (fot. 8). Literalny przekład Pagniniego odegrał dużą rolę jako punkt odniesienia dla wielu tłumaczy z XVI wieku, którzy zajmowali się przekładem z hebrajskiego i aramejskiego oryginału na języki narodowe. Próby tłumaczenia Biblii hebrajskiej na łacinę podejmowano również po stronie protestanckiej. 60 e. Poligloty 61 Prace humanistów, filologów i biblistów ukoronowano w XVI i XVII wieku wydaniami tzw. Biblii wielojęzycznych (Biblia poliglota). Autorem pierwszego opracowania i wydania Biblii wielojęzycznej był Agostino Giustiniani (zm. 1536), który zdołał opublikować w liczbie 2 tys. egzemplarzy tylko Psalterium octaplum (Genua 1516). W rozpatrywanym okresie ukazało się kilka wydań poliglotycznych całości lub części Biblii. Największą sławę zdobyło sobie pięć edycji, które nazywane są poliglotami klasycznymi lub większymi. Poliglota kompluteńska (Poliglotta Complutensis) była pierwszą kompletną Biblią wielojęzyczną (fot. 9). Została opracowana pod patronatem kard. Francisca Jiméneza de Cisnerosa na Uniwersytecie w Alcalá de Henares (Complutum). Zespół uczonych filologów pracował nad tym dziełem od 1502 roku. Poliglotę wydrukowano w latach w nakładzie 600 egzemplarzy, lecz oficjalnie ukazała się dopiero w 1522 roku, po uzyskaniu aprobaty papieża Leona X, któremu edycja ta była dedykowana. Całość składała się z sześciu tomów. Pierwsze cztery zawierały Stary Testament po hebrajsku, po łacinie (Wulgata), po grecku (Septuaginta z interlinearnym przekładem na łacinę). Do Pięcioksięgu dodano także aramejski Targum Onkelosa wraz z jego tłumaczeniem na łacinę. Tom piąty, wydrukowany 60 Szerzej na temat łacińskich przekładów BH w XVI w.: zob. Biblia IV, 4, EK II, kol Zob. BTT V, s , ; BTT VI, s ; BIEM, s ; BEMC, s ; CHB III, s ; J.A. Gutiérrez-Larraya, Polyglotte, Bibbie, EBibbia V, kol ; E.F. Rhodes, Biblie poliglotyczne, SWB, s ; F. Kłoniecki, Poliglotta, PEB II, s ; R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu, s w 1514 roku, zawierał Nowy Testament w wersji greckiej i tekst z Wulgaty. Na końcu tomu piątego umieszczono słownik grecko-łaciński Nowego Testamentu. W tomie szóstym znajdował się słownik hebrajski i aramejski z indeksami, gramatyka hebrajska oraz słownik etymologiczny imion i nazw biblijnych. Poliglota antwerpska to kolejna Biblia wielojęzyczna. Ukazała się w oficynie Plantina w latach za aprobatą papieża Grzegorza XIII (zm. 1585). Zamówił ją król Hiszpanii Filip II (zm. 1598), ponieważ liczba egzemplarzy poligloty z Alcalá okazała się niewystarczająca. Na cześć sponsora jest ona nazywana Poliglotą królewską. Dzieło zostało opracowane pod kierunkiem Benita Ariasa Montanusa (zm. 1598). Wykorzystał on tekst kompluteński, rozszerzając go do ośmiu tomów. Do zestawu tekstów Biblii Jiméneza dodano w Nowym Testamencie tekst syryjskiej Peszitty z przekładem łacińskim, natomiast w Starym Testamencie uwzględniono targumy do całości Biblii hebrajskiej, zmieniono także układ stron. Tekst grecki Nowego Testamentu zaczerpnięto z czwartej edycji Erazma z Rotterdamu (zob. wyżej, s. 75). Znacznie poszerzono dodatki. W tomie szóstym zamieszczono gramatyki i leksykony: hebrajski, aramejski, syryjski i grecki. W tomie siódmym hebrajski i grecki tekst Biblii opatrzono interlinearnym tłumaczeniem Pagniniego i Wulgaty (fot. 10). Tom ósmy zawierał wiele informacji na temat historii tekstu i środowiska biblijnego oraz komentarze teologiczne. Biblia została odbita w egzemplarzach na papierze i trzynastu na pergaminie. Poliglota paryska to trzecia tzw. poliglota wielka. Ukazała się w latach w Paryżu. Prace nad nią rozpoczął kard. Jacques Davy Du Perron (zm. 1618) już w 1615 roku, dokończył zaś je Guy Michel Le Jay (zm. 1674) przy współpracy Jeana Morina (zm. 1659) i innych filologów. Edycja wyszła w dziesięciu tomach u Antoine a Vitré (zm. 1674) w Paryżu i bazowała głównie na wielojęzycznej Biblii z Antwerpii. Poszerzyła teksty o Pięcioksiąg samarytański i targum samarytański, Peszittę dla całego Starego Testamentu, wersję arabską z odpowiednimi przekładami łacińskimi. Brak w tej Biblii aparatu introdukcyjnego i filologicznego. Nie uwzględniała ona rzymskich edycji Septuaginty i Wulgaty (zob. niżej, s. 107nn), zawierała także liczne błędy drukarskie. Z tego powodu była mocno krytykowana i nie zdobyła sobie popularności. Poliglota londyńska to najlepsza edycja spośród Biblii wielojęzycznych. Została opracowana pod kierunkiem bp. Briana Waltona (zm. 1661) i wydrukowana w sześciu tomach w Londynie w latach Pierw-

42 112 I. Biblia w renesansowej Europie E. Wnioski natury bibliologicznej 113 E. Wnioski natury bibliologicznej W ramach podsumowania sformułowano kilka wniosków natury bibliologicznej dotyczących przyczyn powstawania wydań Pisma Świętego i ich formy edytorskiej. Wśród przyczyn powstawania Biblii drukowanych w XV i XVI wieku na pierwszym miejscu należy wymienić ogromne zainteresowanie Pismem Świętym w epoce renesansu. Zainteresowanie to zrodziło się wraz z humanizmem i zostało skutecznie podsycone przez ruchy reformacyjne. Drugą przyczyną było pragnienie udostępnienia czytelnikowi tekstu na jak najwyższym poziomie, co wyrażało się w pracach nad krytyką tekstu i nad przekładami. Dla tekstów starożytnych oznaczało to podejmowanie wielu prób w celu otrzymania wersji możliwie najwierniejszej oryginałowi. W ramach przekładów dążono do wydania tekstu pięknego pod względem językowym, zrozumiałego i wiernego oryginałowi. Na trzecim miejscu trzeba wymienić wpływ polemiki religijnej. Należy także zaznaczyć, że nie pełniło tej roli wyłącznie wydanie tekstu, np. przekładów Lutra czy Wulgaty sykstoklementyńskiej, których samo pojawienie się było już elementem walki reformacyjnej i antyreformacyjnej. Do celów polemicznych wykorzystywano odpowiednie opracowanie graficzne i wydania typograficzne. Można tu podać takie przykłady, jak umieszczanie odpowiednich pomocy ukierunkowujących lekturę, ozdabianie wydań grafiką, zastosowanie specjalnie dobranych czcionek itd. Wszystkie wyżej wymienione przyczyny łączą się z powstaniem i rozwojem drukarstwa oraz doskonaleniem jego technik. W dążeniu do udostępnienia czytelnikowi jak najlepiej opracowanych i wyposażonych edycji drukarze podejmowali kolejne przedsięwzięcia wydawnicze. Należy także zaznaczyć, że druk Biblii przyczynił się nie tylko do powstania, lecz również do rozwoju sztuki drukarskiej w XV i XVI wieku. Co do formy typograficznej i wyposażenia edycji można zauważyć, że w wieku XVI ukształtowały się modele wydawnicze dla Biblii stosowane w następnych stuleciach, a nawet do dziś. Pierwszy z nich jest związany z luterańskim środowiskiem Wittenbergi, które wypracowało model drukowany pismem gotyckim, in folio dla całej Biblii oraz in octavo dla Nowego Testamentu. Do standardowego wyposażenia tych edycji należały noty na marginesach, referencje oraz wprowadzenia i komentarze Lutra. Prawie nieodłączny ich element stanowiły ilustracje. Do drukarzy, którzy wylansowali ów model, należeli Melchior Lotter i Hans Lufft. Drugi model ukształtował się w środowisku ewangelików reformowanych w Genewie. Ten typ edycji preferował małe formaty zarówno dla całości Pisma Świętego, jak i dla Nowego Testamentu. Biblie genewskie charakteryzowały się zastosowaniem antykwy i bardzo bogatym wypo sażeniem z ambicjami naukowymi. Jako prekursorów tego nurtu należy wspomnieć drukarzy francuskich z Paryża i Lyonu działających na początku XVI wieku, a następnie typografów genewskich na czele z Robertem Estienne em, Nicolasem Barbierem, Thomasem Courteau i Jeanem Girardem. Przedstawiony wyżej okres odegrał najważniejszą rolę w dziejach edytorstwa biblijnego i można z nim porównać jedynie osiągnięcia XX wieku. HB-I 8

43 Rozdział II Drukarstwo wobec kulturowej i wyznaniowej sytuacji w renesansowej Rzeczypospolitej Historia przekładów i edycji biblijnych w języku polskim jest nierozerwalnie związana z sytuacją kulturową i wyznaniową w Rzeczypospolitej doby renesansu. Dlatego przed przystąpieniem do omówienia poszczególnych wydań poświęcono nieco miejsca recepcji humanizmu w Koronie Polskiej i w Wielkim Księstwie Litewskim, ze szczególnym uwzględnieniem biblijnych zainteresowań rodzimych humanistów (A), następnie przedstawiono początki, rozwój i załamanie się reformacji (B) oraz krótko zaprezentowano istniejące w tym okresie grupy wyznaniowe (C). Na końcu ukazano wpływ nowych prądów kulturowych i religijnych na miejscowe drukarstwo (D). A. Recepcja humanizmu w pierwszej Rzeczypospolitej. Biblijne zainteresowania humanistów polskich i litewskich Prądy humanistyczne zaczęły przenikać do Rzeczypospolitej już w drugiej połowie XV wieku 1, jednak ich recepcja przybrała na sile dopiero na początku kolejnego stulecia. Dużą rolę w tym procesie odegrali młodzi ludzie, którzy udawali się do europejskich ośrodków nauki, aby odbywać studia. Studiowano najchętniej w miastach niemieckojęzycznych (Wittenberga, Lipsk, Bazylea) oraz włoskich (Bolonia, Padwa, Rzym). 2 1 Wybitny badacz polskiego renesansu i jego związku z kulturą włoską, T. Ulewicz, za datę progu humanistycznego w Polsce przyjmuje lata ; zob. T. Ulewicz, Iter Romano-Italicum Polonorum, czyli o związkach umysłowo-kulturalnych Polski z Włochami w wiekach średnich i renesansie, Kraków 1999, s Zob. M. Rechowicz, Teologia pozytywno-kontrowersyjna. Szkoła polska w XVI w., w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. tenże, t. II, cz. 1, Lublin 1975, s. 35; W. Smereka, Biblistyka polska (wiek XVI-XVIII), w: Dzieje teologii, s Na temat studiów Polaków

44 116 II. Drukarstwo wobec kulturowej i wyznaniowej sytuacji w renesansowej Rzeczypospolitej A. Recepcja humanizmu w Pierwszej Rzeczypospolitej Nowy nurt zdobywał sobie zwolenników głównie na dworze Zygmunta Starego ( ), który poślubił pochodzącą z ojczyzny humanizmu Bonę Sforzę ( ) i chętnie otaczał się młodzieżą wykształconą na zagranicznych uniwersytetach 3. Pod silnym wpływem nowych prądów kulturalnych znalazło się również środowisko związane z biskupem krakowskim, Piotrem Tomickim ( ) 4, przyjacielem wielu znanych humanistów, wśród których na pierwszym miejscu trzeba wymienić Erazma z Rotterdamu. To właśnie środowisko zabiegało o sprowadzanie do Rzeczypospolitej wybitnych przedstawicieli nowego kierunku. Propozycję przyjazdu do Polski składano nawet samemu Erazmowi i Philippowi Melanchtonowi. 5 Zabiegi kręgu Tomickiego przyniosły skutek. Od początku wieku zaczęły następować powolne zmiany w programie nauczania Akademii Krakowskiej, tkwiącej w średniowiecznej scholastyce. W pierwszych czterdziestu latach tego wieku wykładały w Krakowie takie osobistości, jak Rudolf Agricola młodszy (zm. 1521), Philipp Gundelius (zm. 1567), Walenty Eck z Lindau (zm. 1556), Leonard Cox (zm. 1549), Jan van den Campen (zm. 1538) z Lowanium i inni. 6 W Akademii zaczęto także studiować języki biblijne, biblistykę oraz patrologię. Troska o nauczanie języków biblijnych świadczy o tym, że uczeni krakowscy, wzorując się na zachodniej Europie, pragnęli porównywać Wulgatę z tekstami oryginalnymi. Najpierw uczono greki i literatury greckiej, następnie za wzorem Erazma przystępowano do studium krytyki tekstu Nowego Testamentu, Septuaginty i Biblii hebrajskiej. 7 za granicą: zob. H. Barycz, Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę, Wrocław Warszawa Kraków 1969; tenże, Polacy na studiach w Rzymie w epoce Odrodzenia ( ), Kraków Szerzej na ten temat: zob. T. Ulewicz, Iter Romano-Italicum Polonorum, s Zob. K. Morawski, Historya Uniwersytetu Jagiellońskiego. Średnie wieki i odrodzenie. Z wstępem o Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego, t. II, Kraków 1900, s ; H. Barycz, Historja Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków 1935, s ; T. Ulewicz, Iter Romano-Italicum Polonorum, s Zob. A. Jobert, Od Lutra do Mohyły. Polska wobec kryzysu chrześcijaństwa , tłum. E. Sękowska, Warszawa 1994, s , Zob. K. Morawski, Historya Uniwersytetu Jagiellońskiego, s ; H. Barycz, Historja Uniwersytetu Jagiellońskiego, s , 90-93; M. Rechowicz, Teologia, s Zob. K. Morawski, Historya Uniwersytetu Jagiellońskiego, s ; H. Barycz, Historja Uniwersytetu Jagiellońskiego, s ; M. Rechowicz, Teologia, s. 39; W. Smereka, Biblistyka, s Szerzej na temat nauczania języków biblijnych w renesansowej Rzeczypospolitej: zob. R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu, s Studiowanie greki datuje się w Polsce od połowy XV wieku, a swój pełny rozwój osiągnęło w wieku XVI. Za sprawą bp. Piotra Tomickiego w charakterze nauczycieli języka greckiego przybyło do Krakowa dwóch Włochów: Johannes Sylvius Siculus i Costanzo Claretti de Cancellieri (zm. po 1512). Pierwszym grecystą polskim był Jerzy Liban z Legnicy ( ). Prawdopodobnie z powodu niechęci środowiska uniwersyteckiego w 1521 roku odebrano mu prawo do prowadzenia wykładów. Po interwencji bp. Piotra Tomickiego w 1526 roku wykłady z greki podjęli uczniowie Libana. Od 1548 roku greckiego uczył w Akademii Stanisław Grzepski ( ). 8 Biskup Tomicki położył także wielkie zasługi we wprowadzaniu nauczania języka hebrajskiego w krakowskiej wszechnicy. Sprowadził z Warszawy i opłacał Żyda (nawróconego na katolicyzm) Leonarda Dawida, który w 1528 roku rozpoczął wykłady, a dwa lata później wydał w Krakowie gramatykę Philippa Novenianusa z Hassfurtu (zm. ok. 1574) pt. Elementale Hebraicum. Był on również autorem niewydanej drukiem własnej gramatyki hebrajskiej. W 1534 roku, również z inicjatywy Tomickiego, rozpoczął w Krakowie wykłady znany hebraista z Lowanium, Jan van den Campen 9, autor łacińskiej parafrazy Psałterza, wydanej przez Floriana Unglera (zm. 1536) w 1532 roku. Po opuszczeniu Polski przez van den Campena wykłady z języka hebrajskiego, a później również z greki podjął Walerian Pernus (zm. 1569), wychowanek Akademii Krakowskiej i uczeń Guillaume a Budé. Kolejnym wykładowcą łaciny, greki i hebrajskiego był Jan z Trzciany (zm. 1567). W latach hebrajskiego w Krakowie uczył Włoch Francesco Stancaro (Franciszek Stankar) (zm. 1574). 10 Wraz z nauczaniem języków biblijnych wzrastało w Rzeczypospolitej zainteresowanie studium samej Biblii i pracami przekładowymi. Nowe wartości do studium teologii wniósł Jan Leopolita starszy (zm. 1535), krzewiąc wśród swoich uczniów zamiłowanie do świętej księgi, którą obrał sobie za przedmiot wykładów akademickich. Pismem Świętym zajmowali się także: Walenty Wróbel z Poznania (zm. 1537), Mateusz z Kościana (zm. 1545), Wojciech Nowopolczyk (zm. 1559), Tomasz Łysy ze Zbrudzewa (zm. 1567). Naukowe środowisko Krakowa i Poznania podejmowało tak- 8 Zob. W. Smereka, Biblistyka..., s Zob. A. Jobert, Od Lutra do Mohyły, s Zob. W. Smereka, Biblistyka, s. 230, 244; R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu, s

45 118 II. Drukarstwo wobec kulturowej i wyznaniowej sytuacji w renesansowej Rzeczypospolitej B. Reformacja i kontrreformacja w Pierwszej Rzeczypospolitej 119 że próby pierwszych publikacji o tematyce biblijnej. Nowopolczyk zasłynął w Europie dziełem Scopus biblicus Veteri et Novi Testamenti, które doczekało się dziewięciu wydań w Krakowie i po jednym w Antwerpii i Lyonie. Ten sam biblista zorganizował też w nowym duchu studia biblijne w Akademii Krakowskiej. Jego pracę kontynuował Jan Nicz Leopolita, tłumacz (lub korektor) Biblii z 1561 roku. 11 To humanistyczne ożywienie studiowania teologii zostało zahamowane przez rozwój reformacji. Odkąd zaczęły znajdować posłuch nowinki religijne, wykładowców, którzy zrywali ze średniowiecznym scholastycznym schematem nauczania i odwoływali się do Biblii, i to głównie w jej w oryginalnej formie, podejrzewano o sprzyjanie nowym ruchom. 12 Należy zaznaczyć, że Kraków nie był jedynym ośrodkiem, w którym można było uczyć się języków biblijnych, podobne wykłady prowadzono także w poznańskiej Akademii Lubrańskiego, w Akademii Wileńskiej oraz w niedalekim Wrocławiu i Królewcu (Albertyna), jak również w szkołach protestanckich i kolegiach jezuickich. Biegłości w teologii i w Biblii można było nabywać za granicą, z czego korzystało wielu młodych Polaków. W ten sposób Rzeczpospolita zyskała pokaźne grono osób wykształconych, które były w stanie podjąć się tłumaczenia Pisma Świętego na język polski. 13 B. Reformacja i kontrreformacja w Pierwszej Rzeczypospolitej 1. Rozwój protestantyzmu Pierwsze wpływy reformacji docierającej z krajów niemieckich do Rzeczypospolitej można zauważyć już za panowania Zygmunta I Starego. Nie były one zbyt wielkie, lecz zaniepokoiły króla, który od 1520 roku wydał kilka edyktów potępiających ruchy reformacyjne. Choć edykty te w pewnym stopniu ograniczały napływ nowych idei do Rzeczypospolitej, jednak nie przestrzegano ich ani nie egzekwowano zbyt skrupulatnie Zob. M. Rechowicz, Teologia, s. 39; W. Smereka, Biblistyka, s. 231, Zob. tamże, s Zob. J. Czerniatowicz, Niektóre problemy naukowe grecystyki w pracach biblistów polskich XVI i XVII w. Teksty greckie a polskie przekłady, Wrocław Warszawa Kraków 1969, s ; R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu, s A. Jobert, Od Lutra do Mohyły, s. 18; J. Tazbir, Reformacja kontrreformacja Myśl reformacyjna początkowo bardzo słabo przyjmowała się wśród ludności polskiej, szerzyła się głównie w miastach zamieszkanych przez ludność pochodzenia niemieckiego oraz na ziemiach bezpośrednio graniczących z Niemcami. W połowie lat dwudziestych Gdańsk był już miastem luterańskim. W tym też czasie pierwsze kazania w nowym duchu można było usłyszeć w Poznaniu. Powoli zwolennicy reformacji zdobywali także możnych protektorów, do których należał Andrzej Górka (zm. 1551), kasztelan i starosta poznański, oraz Piotr Firlej (zm. 1553), wojewoda ruski i starosta radomski. W latach dwudziestych idee luterańskie dotarły do Krakowa, gdzie znalazły zwolenników nie tylko wśród mieszczan pochodzenia niemieckiego, lecz również wśród studentów różnych narodowości. Intensywną działalność propagandową na rzecz protestantyzmu prowadził w Krakowie profesor Akademii, Jakub z Iłży młodszy (zm. 1542). W 1534 roku podjął on energiczną akcję różnowierczą, został jednak osądzony i uciekł do Wrocławia. Pozostawił po sobie wielu uczniów, późniejszych szermierzy reformacji w Rzeczypospolitej 15. W 1542 roku powstało w Krakowie tzw. Koło Trzecieskiego, które gromadziło zwolenników humanizmu i reformy Kościoła wokół bibliotekarza królewskiego, Andrzeja Trzecieskiego starszego (zm. 1547). W domu Trzecieskiego można było spotkać kaznodziejów młodego króla Zygmunta: Wawrzyńca Discordię (zm ); Jana Koźmińczyka, prowincjała franciszkanów i spowiednika królowej Bony; Franciszka Lismanina (zm. 1566); drukarza Bernarda Wojewódkę (zm. 1554) oraz ucznia Erazma z Rotterdamu, późniejszego biskupa krakowskiego, Andrzeja Zebrzydowskiego (zm. 1560); Jakuba Przyłuskiego (zm. 1554) i sekretarza królewskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego (zm. 1572), a nawet późniejszego prymasa, Jakuba Uchańskiego (zm. 1581). Okresem największego rozkwitu Koła okazał się rok Wymienione nazwiska świadczą o tym, że w połowie wieku reformacja zdobywała sobie coraz większą liczbę zwolenników wśród osób najwyżej postawionych w Koronie. Losy członków Koła potoczyły się bardzo różnie: jedni wstąpili do Kościołów reformowanych, inni zaś jako katolicy działali na rzecz kontrreformacji. 16 tolerancja, Wrocław 1999, s. 60; P. Buchwald-Pelcowa, Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą a stosem, Nauka Dydaktyka Praktyka 24, Warszawa 1997, s Zob. A. Jobert, Od Lutra do Mohyły, s Zob. W. Urban, Epizod reformacyjny, Kraków 1988, s

46 146 II. Drukarstwo wobec kulturowej i wyznaniowej sytuacji w renesansowej Rzeczypospolitej , w którym herezjarcha wycofał się ze swoich radykalnych poglądów. Po roku 1589 słuch o tej drukarni zaginął. 122 W 1574 roku w Krakowie powstała inna oficyna antytrynitariańska, kierowana przez Aleksego Rodeckiego (zm. 1605). W pierwszym okresie działalności drukarz tłoczył głównie dzieła Czechowica. W 1577 roku ukazał się tu Nowy Testament w przekładzie tegoż autora (wyd. 2, 1594). Od początku lat osiemdziesiątych coraz częściej z pras Aleksego schodziły pisma przyszłego pioniera polskich antytrynitarian, Fausta Socyna. Nasilające się działania kontrreformacyjne zmusiły Rodeckiego do posługiwania się pseudonimem oraz wypuszczania druków z zatajonymi lub fałszywymi adresami wydawniczymi. W 1585 roku doszło do uwięzienia drukarza i zniszczenia zakładu. Chwiejna postawa Rodeckiego, wyrażająca się w wydawaniu dzieł dla przedstawicieli różnych obozów braci polskich (być może z powodów ekonomicznych), stała się przyczyną licznych nieporozumień, a nawet wykluczenia Aleksego ze zboru małopolskiego. Po tych zajściach oficyna przyjmowała zamówienia od innych obozów wyznaniowych: ewangelików, a nawet jezuitów. W 1588 roku konflikt ze zborem został złagodzony i ponownie prasy Aleksego zaczęły tłoczyć dzieła socynian. Pogarszające się położenie różnowierców w Krakowie spowodowało ok roku przeniesienie zakładu do Rakowa. 123 Już od 1593 roku niektóre druki ukazujące się w krakowskiej oficynie Rodeckiego podpisywał jego zięć, Sebastian Sternacki (zm. 1635), który objął kierownictwo zakładu po jego przeniesieniu do Rakowa. Sternacki pracował dla potrzeb zboru i Akademii Rakowskiej pod kierunkiem Walentego Szmalca, który przejął drukarnię po śmierci Socyna. W 1605 roku w oficynie ukazał się słynny Katechizm rakowski, który doczekał się edycji po niemiecku (1608) i po łacinie (1609). W 1606 roku spod pras Sebastiana wyszedł Nowy Testament Czechowica (wyd. 2, 1620) poprawiony przez Walentego Szmalca, Hieronima Moskorzowskiego (zm. 1625) i Jana Liciniusa (zm. po 1633). Drukarnia wydawała również kancjonały, psałterze, modlitewniki, podręczniki szkolne, traktaty teologiczne, polemiki. Pod kierownictwem Sternackiego tłocznia wysunęła się na czoło polskich oficyn pierwszej połowy XVII wieku. W latach zakład przeszedł w ręce Pawła, syna Sebastiana, który kierował nim do wydania edyktu likwidującego ariańską wspólnotę w Rakowie w 1638 roku. 124 CZĘŚĆ DRUGA HISTORIA I OPISY RĘKOPISÓW I DRUKÓW 122 DDP V, s , 79-80, , , Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny, s ; DDP I/1, s Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny, s

47 Rozdział III polskie przekłady biblijne (XIII-XVI w.) TrAdycja rękopiśmienna jako przygotowanie do edycji drukowanych Nie wiadomo dokładnie, kiedy dokonano pierwszego tłumaczenia Biblii na język polski. Można tylko domniemywać, że jakieś fragmentaryczne teksty powstały dość wcześnie, gdyż samo przyjęcie chrztu przez Mieszka I musiało być poprzedzone nauczaniem prawd wiary w języku polskim. Najbardziej potrzebne były Ewangelie oraz psałterz 1. Spoglądając na biblijne zabytki czeskie, o wiele liczniejsze i starsze, można przypuszczać, że również Polacy posiadali swój ewangeliarz. Nie odkryto jednak żadnych egzemplarzy zawierających odpisy tych najstarszych przekładów. Hipotezy oparte na dostępnym materiale mówią o możliwości istnienia w XIII wieku psałterza, a w XIV wieku przekładu Nowego Testamentu. Jednak najdawniejsze ślady istnienia tłumaczeń pochodzą dopiero z końca XIV i z XV wieku. 2 W tym miejscu krótko omówiono przekłady Pisma Świętego na język polski zachowane w rękopisach (A) i na podstawie zgromadzonego materiału wyciągnięto kilka wniosków natury bibliologicznej (B). Rozdział ten wprowadza bezpośrednio w historię drukowanych w XVI wieku polskich przekładów Pisma Świętego, których pojawienie się w znacznej mierze stanowiło kontynuację biblijnej tradycji rękopiśmiennej. A. Geneza i opisy rękopisów 1. Psałterz św. Kingi (tzw. Psałterz sądecki) (XIII w.) Najstarszym zachowanym do dziś biblijnym tekstem w języku polskim jest Psałterz floriański z przełomu XIV i XV wieku. Jednakże przeprowa- 1 Zob. J. Janów, Rękopis Biblioteki Jagiellońskiej nr 3336 w porównaniu z najstarszym tekstem drukowanym Pisma św. w języku polskim, Prace Filologiczne 12 (1927), s Zob. R. Gustaw, Polskie przekłady, s. 299.

48 150 III. Polskie przekłady biblijne (XIII-XVI w.). Tradycja rękopiśmienna... A. Geneza i opisy rękopisów 151 dzone badania porównawcze tekstów polskich psałterzy naprowadzają na ślady istnienia przekładu wcześniejszego przynajmniej o 100 lat, który stał się źródłem kilku psałterzy późniejszych. 3 Istnienie w XIII wieku przekładu psalmów na język polski potwierdza świadectwo hagiograficzne 4, które wiąże ów średniowieczny psałterz z osobą św. Kingi (zm. 1292) i założonym przez nią w 1280 roku klasztorem Klarysek w Starym Sączu (stąd Aleksander Brückner nazywa Psałterz św. Kingi również Psałterzem sądeckim). W Żywocie św. Kingi napisanym w XIV wieku można przeczytać, że święta przed wejściem do kościoła miała zwyczaj odmawiać dziesięć psalmów w języku ojczystym (in vulgari), sukcesywnie przez cały psałterz (totum psalterium) 5. Słowa te ukazują również przeznaczenie księgi, która służyła Kindze i innym klaryskom jako modlitewnik. Aleksander Brückner uważał, że powstanie psałterza wiązało się bezpośrednio z zapotrzebowaniem polskich kobiet na modlitewniki oraz inną literaturę religijną w języku ojczystym. Kobiety, nie mając dostępu do ówczesnych szkół, nie posługiwały się łaciną i aby zaspokoić swoje potrzeby religijne, domagały się ksiąg w swoim własnym języku. Inicjatywa tworzenia, a następnie kopiowania polskiej literatury religijnej, wśród której Biblia, a szczególnie Księga Psalmów, zajmowała ważne miejsce, wychodziła więc od zamożnych kobiet polskich lub od żeńskich klasztorów. 6 Według Brücknera Psałterz św. Kingi mógł powstać ok roku. Po 100 latach jego tekst został podobno poprawiony na podstawie Wulgaty. W XV wieku, gdy zapotrzebowanie na psałterze wzrosło, nie wystarczał już przekład z niekonsekwentnymi poprawkami. Mniej więcej w 1470 roku dokonano w Krakowie kolejnej rewizji i w ten sposób powstała tzw. wersja krakowska psałterza. Cytowany autor utrzymuje, że Psałterz floriański jest jedną ze zmodernizowanych wersji Psałterza św. Kingi. Psałterz puławski natomiast zawierałby wersję starszą i bardziej archaiczną niż floriański (zob. niżej, s. 159). Podobnego zdania był Władysław Nehring 7. Wersję krakowską miał wydrukować Hieronim Wietor w 1532 roku. Dopiero w XVI wieku ze średniowieczną tradycją polskiego psałterza zerwał Walenty Wróbel (ok ), który dokonał zupełnie nowego przekładu. 8 Porównawszy Psałterz floriański ze średniowiecznymi tłumaczeniami czeskimi, Władysław Nehring doszedł do wniosku, że stary przekład czeski stanowił pomoc i wzór dla tłumaczy polskiego prapsałterza, choć tłumaczenie rodzime nie ma charakteru niewolniczego i wykazuje sporą samodzielność Psałterz floriański (XIV/XV w.) Jak już wspominano, najstarszą zachowaną do dziś księgą zawierającą polski przekład tekstu biblijnego jest Psałterz floriański (fot. 14). Odnaleziono go w 1825 roku w bibliotece opactwa św. Floriana zgromadzenia kanoników regularnych niedaleko Linzu w Austrii. 10 Jest to pergaminowy kodeks in folio liczący 296 kart, o wymiarach 34,5 cm 24,5 cm i ciężarze ok. 4 kg (rps BN 8002). 11 Od czasu odkrycia zabytku poświęcono mu wiele opracowań, które starały się wyjaśnić jego genezę i przeznaczenie, nie dając zresztą odpowiedzi na wszystkie pytania 12. Łączono zatem ów psałterz z osobą Małgorzaty (zm. 1349), żony króla Ludwika Węgierskiego (zm. 1382), lub z jego star- 3 Zob. np. A. Brückner, Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. II: Pismo święte i apokryfy. Szkice literackie i obyczajowe, Warszawa 1903; W. Nehring, Iter Florianense. O Psałterzu floriańskim łacińsko-polsko-niemieckim, w szczególności o polskim jego dziale, Poznań 1871, s , 35-37; L. Bernacki, Geneza i historia Psałterza floriańskiego, Lwów 1927, s. 24; Koss. I, s J. Fijałek wątpi w istnienie psałterza wcześniejszego niż floriański: zob. recenzja kilku publikacji A. Brücknera, PLit 3 (1904) z. 4, s Właśnie ze względu na charakter hagiografii, do której pod względem historycznym należy odnosić się bardzo krytycznie, J. Fijałek wątpi o istnieniu Psałterza św. Kingi. Zob. recenzja, przyp Zob. Vita et miracula sanctae Kyngae ducissae cracoviensis, red. W. Kętrzyński, w: Monumenta Poloniae historica, t. IV, Lwów 1884, s. 706 (rozdz. XXIV, w. 22). 6 Zob. A. Brückner, Literatura religijna, t. II, s. 5-6; W. Bruchnalski, Początki literatury polskiej a kobiety, Przegląd Humanistyczny 3 (1924) z. 1-2, s (odbitka: Lwów Warszawa 1924). 7 W. Nehring, Iter Florianense, s Zob. także S. Rospond, Psałterz floriański a tak zwana Karta medycka, czyli Świdzińskiego, Wrocław 1953, s Zob. A. Brückner, Literatura religijna, t. II, s , Samodzielność tłumacza polskiego wykazała M. Kossowska; zob. Koss. I, s Zob. też S. Rospond, Psałterz floriański, s Pierwszą informację o PsF podał Jerzy Samuel Bandtkie w artykule wydanym później w formie broszury: Wiadomość o naystarszym moze psałterzu polskim w bibliotece w. kanoników lateranskich w klasztorze s. Floryana niedaleko miasta Lintz w Wyzszej Austryi wydana nakładem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w Krakowie, Kraków Dokładny opis zabytku: zob. L. Bernacki, Geneza i historia, s ; zob. także W. Nehring, Iter Florianense, s ; M. Gębarowicz, Psałterz floriański i jego geneza, Wrocław Warszawa Kraków 1965, s Przegląd wyników badań podaje Koss. I, s

49 152 III. Polskie przekłady biblijne (XIII-XVI w.). Tradycja rękopiśmienna... A. Geneza i opisy rękopisów 153 szą córką Marią (zm. 1395) 13. Najbardziej jednak przekonujące wydaje się powiązanie księgi ze św. Jadwigą 14. Mieczysław Gębarowicz twierdził, że księga została zamówiona przez sekretarza królowej, biskupa krakowskiego, Piotra Wysza Radolińskiego (zm. 1414), w skryptorium kanoników regularnych w Kłodzku z przeznaczeniem na prezent z okazji szczęśliwego rozwiązania. Śmierć królowej i jej dziecka w 1399 roku miała spowodować wstrzymanie prac nad kodeksem. Prace wznawiano jeszcze dwukrotnie, ale tym razem w skryptorium kanoników regularnych w Krakowie. Księga powstała w trzech etapach, a swoją dzisiejszą formę uzyskała w pierwszych latach XV wieku. 15 Tekst psalmów przepisywano z wcześniej istniejących egzemplarzy (łacińskiego, polskiego i niemieckiego). Jeśli zatem Psałterz floriański powstał w trzech etapach i w różnych miejscach, to należy przyjąć, że w czasie gdy powstawał, istniało więcej odpisów zawierających polski przekład całej Księgi Psalmów 16. Kolejną hipotezę na temat genezy Psałterza floriańskiego postawiła Ewa Śnieżyńska-Stolot, która wykazała, że ilustracje zdobiące kodeks oraz tajemnicza plecionka to znaki o charakterze astrologiczno-chrześcijańskim. Autorka twierdzi, że księga nie jest dziełem skryptorium klasztornego ani też profesjonalnego miniaturzysty dworskiego. Jej twórcą miał być amator operujący większą wiedzą teologiczno-moralną i astrologiczną niż umiejętnościami artystycznymi. Według Śnieżyńskiej-Stolot fundatorką dzieła była sama Jadwiga, wykonawcą zaś najprawdopodobniej Bartłomiej z Jasła 13 Psałterz królowej Małgorzaty, pierwszej małżonki Ludwika I, króla polskiego i węgierskiego, wyd. S. Dunin-Borkowski, Wiedeń 1834, s. VI-VIII; W. Nehring, Iter Florianense, s ; L. Bernacki, Geneza i historia, s J.S. Bandtkie dość niepewnie wiązał ów psałterz ze św. Jadwigą już w 1827 r.; zob. Wiadomość o naystarszym może psałterzu, s Zob. M. Gębarowicz, Psałterz floriański, s W sprawie powstawania psałterza w etapach (zazwyczaj trzech) zbliżone do poglądów Gębarowicza hipotezy zaproponowali wcześniej: W. Nehring (na podstawie badań języka i pisma), A. Birkenmajer (na podstawie badań paleograficznych) oraz W. Podlacha (na podstawie badań miniatur); zob. W. Nehring, Iter Florianense, s ; A. Birkenmajer, Psałterz floriański jako zabytek kaligrafii. Paleograficzny rozbiór rękopisu, w: Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki. Rękopis Biblioteki Narodowej w Warszawie, red. L. Bernacki, wyd. R. Ganszyniec, W. Taszycki, S. Kubica, Lwów 1939, s ; W. Podlacha, Miniatury Psałterza floriańskiego, w: Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki, s Podobną jak podana przez M. Gębarowicza hipotezę postawił L. Bernacki, który również wiąże księgę z osobą św. Jadwigi, z tym że pomysłodawcami prezentu dla królowej mieli być kanonicy regularni z Kłodzka. Psałterz był przygotowywany przez nich jako dar z okazji szczęśliwego rozwiązania. Dalsza część hipotezy podobna jak u Gębarowicza. Zob. L. Bernacki, Geneza i historia, s Por. W. Nehring, Iter Florianense, s. 29. (zm. ok. 1407), który w 1399 roku wyjechał z Krakowa, przerywając prace nad kodeksem. 17 Z Psałterzem floriańskim jest związany inny zabytek, zwany Psalterium trilingue lub Kartą praską. Jest to pojedyncza karta, która pochodzi od pierwszego pisarza Psałterza floriańskiego. Wszystko wskazuje na to, że stanowi próbkę ujęcia tekstu trójjęzycznego pod względem graficznym. Tekst jest ułożony w kilku wariantach kaligraficznych, co pozwala widzieć w Karcie praskiej załącznik oferty dla zamawiającego, sporządzony w celu ustalenia szaty zewnętrznej rękopisu. 18 Ciekawy jest również fakt, że tekst polski wersetu 1 Psalmu 1 na owej karcie i tego samego wersetu w Psałterzu floriańskim, choć zapisany tą samą ręką, pochodzi z innego przekładu 19. Świadczy to o istnieniu obok wzorca Psałterza floriańskiego również innych przekładów Księgi Psalmów na język polski. W czasach Jadwigi z psałterzy korzystano w ramach nabożeństw prywatnych i publicznych (odmawianie brewiarza). Przeznaczenie tych ksiąg narzucało ich formę, która mogła przyjmować jedną z dwóch postaci. Pierwsza z nich zawierała tekst 150 psalmów, kantyki i inne dodatki, takie jak np. Credo. Była przeznaczona dla osób świeckich lub duchownych i pełniła rolę osobistego modlitewnika. Ze względu na prywatny charakter modlitw odprawianych przy jego użyciu ten typ psałterza chętnie tłumaczono na języki narodowe. Druga postać psałterza była przeznaczona do odmawiania chóralnego godzin kanonicznych, czyli brewiarza. Psalmy w tej księdze przystosowano do śpiewu zbiorowego, chóralnego i ułożono w tzw. psalmodię, która oprócz psalmów zawierała antyfony, responsoria, hymny i była często wyposażona w nuty. Z czasem tego typu księgi zaczęto stosować do indywidualnego odmawiania brewiarza, usunąwszy z nich nuty, aby zmniejszyć ich objętość. 20 Omawiany zabytek charakteryzuje się ferialnym podziałem 21 psalmów zaznaczonym za pomocą wyróżniających się inicjałów. Zapewne był przeznaczony na użytek dworu św. Jadwigi. Prawdopodobnie na jego podsta- 17 Zob. E. Śnieżyńska-Stolot, Głos historyka sztuki w sprawie powstania Psałterza floriańskiego, Język Polski 70 (1990) z. 5, s Zob. M. Gębarowicz, Psałterz floriański, s Zob. A. Birkenmajer, Psałterz floriański, s Zob. M. Gębarowicz, Psałterz floriański, s Ferie to w liturgii Kościoła katolickiego dni, na które nie przypadają uroczystości, święta ani wspomnienia świętych; zob. H. Wąsowicz, Feria, EK V, kol Podział ferialny psałterza oznacza podział psalmów na ferie, czyli poszczególne dni tygodnia.

50 154 III. Polskie przekłady biblijne (XIII-XVI w.). Tradycja rękopiśmienna... A. Geneza i opisy rękopisów 155 wie odprawiano zbiorowe nabożeństwa wzorowane na godzinach kanonicznych. Na pewno nie był to modlitewnik podręczny (jak PsP), o czym świadczą jego spore wymiary i ciężar. Gębarowicz uważa, że księga była przeznaczona do prywatnych nabożeństw św. Jadwigi, w których zapewne uczestniczyli również goście i przebywające na dworze duchowieństwo. Stąd bardzo praktyczne okazało się zawarcie w jednej księdze obok siebie tekstu w trzech językach najczęściej rozbrzmiewających na dworze Jadwigi: w łacińskim, polskim i niemieckim. 22 Tekst polski Psałterza floriańskiego jest zależny od XIV-wiecznych odpisów prapsałterza czeskiego: Psałterza wittenberskiego i Psałterza klementyńskiego 23. A zatem bardzo możliwe, że posługiwanie się w Polsce psałterzami czeskimi przyczyniło się do rozbudzenia ambicji narodowych i przyśpieszyło powstanie psałterza w języku polskim. 3. Karta medycka (Karta Świdzińskiego) (ok. 1405) Omawiany zabytek (rps ZNiO, Zbiory Biblioteki Pawlikowskich 132; fot. 15) to karta pergaminowa prawie kwadratowa, o nieregularnych wymiarach (szerokość na górze wynosi 194 mm, na dole zaś 192 mm, wysokość strony prawej wynosi 206 mm, lewej 203 mm). Pokryta jest w czterech piątych pismem z początku XV wieku, u dołu jest w jednej piątej czysta, na odwrocie niezapisana. Karta stanowiła pierwotnie wyklejkę kodeksu, po czym oderwano ją i napisano na niej tekst polskiego przekładu Psalmu 51 (50): Miserere mei. Tekst zawiera glosy wpisane między liniami psalmu. 24 Napis u dołu strony świadczy o tym, że powstała ok roku w skryptorium kanoników regularnych przy kościele Bożego Ciała w Krakowie, kiedy zakonnicy przybyli tu z Kłodzka 25. Karta została sporządzona starannie, specjalnie do celów kultowych, mieściła oddzielną pieśń, którą 22 Zob. M. Gębarowicz, Psałterz floriański, s. 150, 156; Zob. E. Śnieżyńska-Stolot, Głos historyka, s. 168, 172; taż, Tajemnice dekoracji Psałterza floriańskiego. Z dziejów średniowiecznej koncepcji uniwersum, Warszawa 1992, s , W. Nehring, Iter Florianense, s O dyskusji na temat poglądów Nehringa o czechizmach w PsF: zob. M. Kamińska, Psałterz floriański. Monografia językowa, cz. 1: Ortografia, fonetyka, fleksja imion, Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału I Językoznawstwa, Nauki o Literaturze i Filozofii 81, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1981, s Zob. L. Bernacki, Geneza i historia, s S. Rospond, Psałterz floriański, s. 7. wykonywano prawdopodobnie w ramach obrzędów pogrzebu. Podczas wykonywania psalmu kartę trzymano prawą ręką od dołu, o czym świadczy zatarcie napisu w jej prawym dolnym rogu. 26 Tekst Psalmu 51 (50) odpisano z obszerniejszego dzieła, być może z Psałterza floriańskiego lub z jakiegoś wspólnego źródła obu zabytków. Glosy korygują tekst według wzorca staropolskiego, staroczeskiego i łacińskiego. Okazało się, że tak glosator, jak i kopista wnieśli swoje poprawki do tekstu, kierując się kryterium czystości języka, archaizacji i stylu uroczystego, choć można też znaleźć tu ślady modernizacji i wprowadzenia lokalnego materiału leksykalnego. 27 Z bibliologicznego punktu widzenia zabytek ten nasuwa ciekawe wnioski: Wydaje się, że taki sposób wykorzystania tekstu biblijnego nie był przypadkiem odosobnionym. Można przyjąć, że w średniowieczu sporządzono większą liczbę kart z tekstami poszczególnych psalmów lub ich zbiorów oraz że korzystano z nich podczas sprawowania kultu publicznego i modlitw osobistych. Należy przypuszczać, że potrzeby kultowe (np. obrzędów pogrzebu) jeszcze przed przekładem całego Psałterza na język polski przyczyniły się do powstania tłumaczeń pojedynczych psalmów, zwłaszcza pokutnych. Ponadto wzajemne związki Karty Świdzińskiego oraz Psałterza floriańskiego i puławskiego są kolejnym dowodem na istnienie w średniowiecznej Polsce licznych egzemplarzy psałterzy w języku narodowym, których wspólne źródło stanowił przekład XIII-wieczny Ewangeliarz kanoników regularnych z Krakowa (ok. 1420) 29 Kodeks nr 933 będący własnością biblioteki klasztoru Kanoników Regularnych w Krakowie zawiera zbiór 107 anonimowych kazań łacińskich. Osiem z nich poprzedzają fragmenty Ewangelii zawierające liczne glosy polskie, które tworzą prawie ciągły przekład następujących perykop: Mt 5,20-24; Mk 11,1-3; 16,1-7; Łk 2,42-52; 8,4-15; 21,25-27; 24,13-35; J 3,16-21; 8,46-59; 15,26-27; 16, ; 18,1-40; 19,1-42. Kodeks po- 26 Zob. tamże, s. 7-8, Zob. tamże, s. 39, Por. tamże, s. 5, W.R. Rzepka, W. Wydra, Ewangeliarz kanoników regularnych w Krakowie z około 1420 r. (uwagi wstępne), Poradnik Językowy (1986) z. 2, s. 92; J. Janów, Najstarsze szczątki ewangeliarza polskiego, Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń PAU 51 (1951) nr 2, s ; ChS, s. 403.

51 174 III. Polskie przekłady biblijne (XIII-XVI w.). Tradycja rękopiśmienna Kolejną przyczyną rozwoju produkcji ksiąg zawierających polskie przekłady biblijne było intensywne korzystanie z tych rękopisów, tak że do dziś zachowała się tylko niewielka ich część. Zniszczone teksty zastępowano nowymi egzemplarzami. 4. Towarzyszyły temu również zmiany zachodzące w języku polskim, zarówno w mówionym, jak i pisanym. Teksty stare stawały się archaiczne i trudno czytelne. W efekcie ciągle brakowało egzemplarzy modernizowanych pod względem stylu, słownictwa i pisowni (ortografii i grafii). W ten naturalny sposób dojrzewała również potrzeba nowego przekładu całej Biblii. 5. Ważną rolę w powstaniu Biblii po polsku odegrały czeskie przekłady Pisma, których zapewne sporo rozprowadzono na ziemiach polskich. Początkowo mogły one hamować powstawanie polskich tłumaczeń, gdyż język czeski był zrozumiały i przynajmniej na pewien czas zaspokajał potrzebę czytania słowa Bożego. Później jednak stawały się bodźcem mobilizującym do tworzenia własnych przekładów i pomocą ułatwiającą tłumaczenie z łaciny. Ważną rolę w tym procesie odegrał stopniowy wzrost uznania dla pisanej polszczyzny. 6. Duży wpływ wywarł rozwój administracji i oświaty, zarówno kościelnej, jak i świeckiej. Powstawanie nowych ośrodków kultu i życia religijnego (biskupstw, klasztorów i parafii) pociągało za sobą konieczność poszerzenia księgozbiorów, wśród których nie mogło zabraknąć ksiąg potrzebnych do sprawowania kultu, a więc i Pisma Świętego w różnych postaciach. Rozwój oświaty ukoronowany powstaniem, a później odnowieniem Akademii Krakowskiej z jednej strony wzmógł zapotrzebowanie na książkę, z drugiej zaś umożliwił wzrost jej produkcji. Rozwój życia politycznego i kontaktów zagranicznych (np. udział Polaków w soborach) zwiększał import książki, która stawała się wzorem dla produkcji rodzimej. 7. Wydaje się, że wpływy ruchów heretyckich i reformatorskich w Rzeczypospolitej, które Biblię uczyniły narzędziem polemiki i agitacji religijnej, na razie nie wywierały zbyt silnego wpływu na powstawanie tekstów biblijnych po polsku. Średniowieczne tłumaczenia Pisma Świętego na język polski nie noszą śladów wykorzystywania do celów propagandy religijnej, o czym świadczy brak komentarzy. Co prawda, istnieją w źródłach ślady krążenia po kraju Biblii pochodzenia husyckiego (czeskich, a może nawet polskich), lecz nie wydaje się, aby znacząco wpłynęły one na główny nurt średniowiecznej produkcji tekstów biblijnych. Rozdział IV Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) 175 W rozdziale tym opisuje się polskojęzyczne druki biblijne, które ukazały się w latach Dla przejrzystości prezentowanego materiału podzielono je na cztery grupy: fragmenty i pojedyncze księgi (A) z wyłączeniem psalmów, które umieszczono w drugiej grupie (B), Nowe Testamenty i całe Biblie (C) oraz komentarze biblijne (D). Druki omówiono według dwunastu punktów wymienionych we wstępie (zob. s. 45). A. Niesamoistne fragmenty i pojedyncze księgi Przyjmuje się, że najstarszym zachowanym drukiem biblijnym w języku polskim jest Prolog Ewangelii według św. Jana z roku 1518/1519. Nie jest to jednak informacja dokładna, gdyż formalnie rzecz biorąc, krótkie fragmenty tekstów biblijnych po polsku pojawiały się w druku już od XV wieku. Były to teksty modlitw i przykazań umieszczone w dziełach łacińskich. Powszechnie nie zalicza się ich do tekstów biblijnych, gdyż mają odmienny charakter i przeznaczenie. Istniały w polszczyźnie już od kilku wieków, były przekazywane i tłumaczone z pewnymi przeróbkami niejako poza Biblią, stanowiąc odrębną jednostkę tekstową 1. Dlatego w tym miejscu tylko się o nich wspomina, podając ich biblijne źródła (Ojcze nasz por. Mt 6,9-13; Łk 11,2-4; Zdrowaś, Mario por. Łk 1,28.42; Dziesięć przykazań por. Wj 20,1-17; Pwt 5,6-21; dwa przykazania prawa ewangelicznego, czyli dwa przykazania miłości por. Pwt 6,5; Kpł 19,18; Mt 22,37.39; Mk 12,30-31; Łk 10,27). 2 1 Por. J. Janów, Rękopis Biblioteki, s Listę tych fragmentów można znaleźć w artykule: W. Wydra, W.R. Rzepka, Niesamoistne drukowane teksty polskie sprzed roku 1521 i ich znaczenie dla historii drukarstwa i języka polskiego, w: Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce, red. S. Grzeszczuk, A. Kawecka-Gryczowa, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1975, s

52 176 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) A. Niesamoistne fragmenty i pojedyncze księgi Prolog Ewangelii według św. Jana (1518/1519) 1. Druk ten został wytłoczony w oficynie Jana Hallera na przełomie roku 1518 i na ostatniej stronie Septem canonicae epistolae beatorum apostolorum Iacobi, Petri, Ioannis et Iudae. Perykopa zatytułowana Początek święte Ewanielije podług świętego Jana 4 zawiera fragment J 1,1-14 (fot. 22) i nie wykazuje związku z resztą książki Na genezę tego niesamoistnego druku biblijnego rzuca trochę światła zastosowana tam ortografia 5 oraz historia dwóch drukarzy krakowskich: Floriana Unglera i Jana Hallera (zm. 1525). Prawdopodobnie ok roku Ungler zwrócił się do ks. Stanisława Zaborowskiego (zm. 1529) z prośbą o opracowanie zasad rodzimej ortografii i odpowiedniego kroju liter, koniecznych w celu należytego oddania w druku głosek polskich nieobecnych w łacinie. Projekt Zaborowskiego ukazał się w oficynie Florianowej w latach pt. Ortographia seu modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma quam utilissimus 6. Porównanie ortografii i czcionek używanych w wydaniu pierwszej polskiej książki Hortulus animae (Raj duszny) wykazuje, że modlitewnik i polskie partie Ortographii były tłoczone tym samym pismem, w którym zastosowano projekt Zaborowskiego. W latach Ungler wszedł w spółkę z Hallerem. W 1518 roku w oficynie Hallera prowadzonej przez Unglera ukazało się drugie wydanie pracy Zaborowskiego, ze zmodyfikowanymi zasadami ortografii, które po raz pierwszy wprowadzono w druku pt. Początek święte Ewanielije, adiustowanym prawdopodobnie przez współpracownika Unglera i Hallera, Jana z Sącza (Sandeckiego-Maleckiego 3 Druk, w którym znajduje się fragment będący tu przedmiotem zainteresowania, nie posiada wyraźnego adresu wydawniczego ani daty wydania. Na głównej stronie tytułowej widnieje tylko sygnet drukarski Hallera. Datacja druku była dyskutowana. E XVI, s. 74, podaje, że druk mógł ujrzeć światło dzienne ok r. W katalogu kartkowym Biblioteki im. Ossolińskich we Wrocławiu znajduje się przypuszczalna data druku: ok Analiza typograficzna inicjałów zamieszczonych w książce pozwoliła ustalić datę druku na rok 1518/1519; zob. PT IV, s. 16, 59 (w wykazie druków Hallera nr 175). Datację za PT podaje KSD XVI ZNiO, s. 191, poz. 693; KP BJ I, s , poz W. Wydra, W.R. Rzepka, Niesamoistne, s. 267, Na podstawie egz. ZNiO XVI.Qu Na temat ortografii ProlJ: zob. W. Wydra, W.R. Rzepka, Niesamoistne, s ; PT IV, s. 16; A.A. Kryński, M. Kryński, Zabytki języka, s ; W. Taszycki, Historia języka polskiego, Wrocław Kraków Warszawa 1965, s Zob. PT III, s. 29. z Nowego Sącza) 7. Wydaje się więc, że podobnie jak kiedyś Raj duszny), tak teraz Prolog Ewangelii według św. Jana (1518/1519) stanowił próbę praktycznego wykorzystania niektórych rozwiązań nowego projektu pisma polskiego. Jest to zatem druk eksperymentalny, który można uważać za dokument dyskusji, prób i doświadczeń, jakie w ciągu pierwszego dwudziestolecia XVI w. były podejmowane w oficynach krakowskich przed przystąpieniem do masowej produkcji książki polskiej 8. Nie jest to zapewne nowy przekład Sandeckiego-Maleckiego, lecz przeróbka wcześniejszego tłumaczenia, pochodzącego prawdopodobnie ze średniowiecznego przekładu Nowego Testamentu. 9 Dlaczego jednak urywek ten umieszczono na końcu łacińskiego dzieła bez związku z wcześniejszym tekstem i dlaczego do eksperymentu posłużył Prolog Janowy? Na pierwsze pytanie można odpowiedzieć, odwołując się do praktyki wydawniczej Hallera, który umieszczał opracowane do druku polskojęzyczne fragmenty w dziełach łacińskich. Tak np. było z tekstem Bogurodzicy dołączonym do Commune Poloniae Regni privilegium (1506) prymasa Jana Łaskiego starszego (zm. 1531). 10 Na uzasadnienie wyboru fragmentu J 1,1-14 może rzucić trochę światła data powstania druku. Jest to przełom roku, a więc okres Bożego Narodzenia, kiedy czytało się podczas Mszy św. Prolog Janowy. Być może zatem, aby przedstawić wyniki prac nad polską ortografią na znanym tekście, drukarze wybrali fragment, który w dniach przygotowywania druku rozbrzmiewał z kościelnych ambon. 11 Prolog Janowy jest ponadto tekstem bardzo znanym, o ogromnym znaczeniu dla dogmatów chrystologicznych Tekst przekładu nie zawiera dedykacji ani prób ukierunkowania lektury. 6. Prolog Janowy z roku 1518/1519 to niesamoistny druk zajmujący verso nieliczbowanej ostatniej karty (D6) pozycji Septem canonicae epi- 7 Na temat tej hipotezy: zob. DDP IV, s Zob. W. Wydra, W.R. Rzepka, Niesamoistne, s , cytat s A.A. Kryński i M. Kryński uważają, że ProlJ 1518/1519 jest przeróbką tekstu, który zachował się w rękopisie z przełomu XV i XVI w. (Zespół ewangelijny Biblioteki Ord. Zamoyskich nr 1116 (dziś w BN), czyli fragment Harmonii ewangelicznej). Zob. wyżej, s.168nn; oraz A.A. Kryński, M. Kryński, Zabytki języka, s , Zob. DDP I/1, s Ten sam fragment Ewangelii wg św. Jana (J 1,1-14) czytano w dzień Bożego Narodzenia; zob. np. Missale Cracoviense, Kraków, J. Haller, [ok. 1515/1516], k. XIIIr (ZNiO XVI.F.4059); Missale Cracoviense, Kraków, J. Haller, 1509, k. XIIIIr (ZNiO XVI.Qu. 3262). HB-I 12

53 178 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) A. Niesamoistne fragmenty i pojedyncze księgi 179 stolae Całą książkę wydrukowano w formacie quarto na czterech składkach, z których ostatnia D liczy sześć kart. Razem druk ma osiemnaście nieliczbowanych kart. Wymiary pojedynczej karty wynoszą ok. 203 mm 151 mm, a kolumny tekstu Prologu wraz z tytułem ok. 105 mm 99 mm. 7. Omawiana strona zawiera tytuł perykopy w dwóch centrowanych liniach: POCZAVTEK SWIÆTE EVANIELIE podług swiætegho Iaana oraz tekst J 1,1-14 w osiemnastowersowej kolumnie. 8. Wersety perykopy, pomimo jej hymnicznego charakteru, nie zostały w żaden sposób wyodrębnione ani oznaczone. Tekst tworzy zwartą kolumnę, w której zdania następują jedno po drugim. 9. Brak materiału ilustracyjnego. 10. Prolog Ewangelii św. Jana wydrukowano dwoma rodzajami pisma. Pierwszą linię tytułu złożono wersalikami antykwowymi pisma tekstowego nr 11 (krój Q/u (C), stopień 20 w. = 92 mm) 12. Pozostałe linie pismem tekstowym typu rotundowego nr 7 (krój M 88, stopień 20 w. = 82 mm), z tym że zwiększono tu interlinię, przypuszczalnie po to, aby równomiernie zapełnić pustą stronę (ze zwiększoną interlinią 10 w. = 55 mm). Omawiając pisma użyte do druku w tym fragmencie, należy wspomnieć, że tekst zasadniczy perykopy został wydrukowany pismem pochodzącym jeszcze z zasobów Kaspra Hochfedera, poprzednika Hallera, które Haller uzupełnił polskimi znakami. Na szczególną uwagę zasługuje tu sposób oddania nosówek. Dźwięk oznaczany dziś literą ą drukarz oddał za pomocą znaku a, dźwięk zaś oznaczany dziś literą ę za pomocą zwykłego e lub ligatury æ. Nowość tego rozwiązania polegała na zastosowaniu po raz pierwszy dla wyrażenia nosówki ę znaku e, z którego powstała później litera ę Tekst biblijny rozpoczyna się od lombardowego inicjału U nr 48 (13 mm). Inicjał pełni wyłącznie funkcję ozdobną. 12. Brak elementów ułatwiających korzystanie z druku. 2. Ecclesiastes w przekładzie Hieronima z Wielunia (1522) 1. Ecclesiastes w przekładzie Hieronima z Wielunia pozostawał nieznany aż do 1858 roku, kiedy to hrabia Włodzimierz Dzieduszycki (zm. 12 Przy opisie ProlJ 1518/1519 oznaczenia materiału typograficznego podano za PT IV. 13 Zob. W. Taszycki, Historia, s ) nabył jego unikatowy egzemplarz (ZNiO XVI.Qu ; fot. 23) od profesora Erazma Strzetelskiego (zm. 1862) ze Stanisławowa 15. Nie jest to pierwszy przekład Księgi Koheleta (Eklezjastesa) na język polski, gdyż księga ta musiała się znajdować w drugim tomie XV-wiecznej Biblii królowej Zofii Autorem przekładu z łaciny był Hieronim Spiczyński z Wielunia (zm. 1550). Ziemia wieluńska, z której pochodził tłumacz Ecclesiastesa, należała na początku XVI wieku do ważnych ośrodków odrodzenia docierającego do Rzeczypospolitej. Działał tam teatr renesansowy, rozwijało się szkolnictwo i zainteresowania naukowe. W takim klimacie przyszedł na świat i wzrastał Hieronim. 17 Hieronim z Wielunia to w historii literatury polskiej osoba mało znana 18. Badania prowadzone w latach osiemdziesiątych XX wieku doprowadziły do utożsamienia tłumacza Ecclesiastesa z Hieronimem Spiczyńskim, zwanym też Polyconiusem lub Polkonem późniejszym współpracownikiem drukarzy krakowskich: Hieronima Wietora i Floriana Unglera 19. Hieronim pochodził z mieszczańskiej rodziny Polkonów, był synem Bartłomieja z Wielunia. W 1517 roku rozpoczął studia w Akademii Krakowskiej, lecz stopni naukowych nie uzyskał. Został nobilitowany dzięki wojewodzie 14 Fotograficzny przedruk unikatu: Ecclesiastes. Księgi Salomonowe, wstęp H. Skoczylas-Stawska, Wieluń Tekst Eccl 1522 ukazał się w transliteracji i transkrypcji wraz z opracowaniem językoznawczym: zob. A. Lenartowicz-Zagrodna, Eklezjastes Hieronima z Wielunia (1522). Transliteracja i transkrypcja. Monografia językowa, Łódź Zob. L. Bernacki, Wstęp, w: Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem, Haarlem 1913, s Inaczej twierdzi A. Lenartowicz-Zagrodna, opierając się na opisie Biblii królowej Zofii pióra A. Małeckiego (Biblia królowej Zofii, żony Jagiełły, s. XXI-XXII) z 1871 r.: Odrzucić jednak należy możliwość, że wcześniej tłumaczył ją autor Biblii Królowej Zofii, o czym pisze wydawca przedwojennej edycji tego dzieła Antoni Małecki, A. Lenartowicz-Zagrodna, Eklezjastes Hieronima z Wielunia, s. 13. Na temat drugiego tomu Biblii królowej Zofii: zob. wyżej, s Zob. H. Skoczylas-Stawska, Hieronim z Wielunia i jego wkład do kultury polskiej doby oświecenia, w: Siedem wieków Wielunia. Studia i materiały, red. R. Rosin, Warszawa Łódź 1987, s Zob. np. F.M. Sobieszczański, Wielunia (Hieronim z), w: Encyklopedyja powszechna, wyd. S. Orgelbrand, t. XXVI, Warszawa 1867, s. 942; NK III, s Wyniki badań podsumowuje H. Skoczylas-Stawska w pracy Hieronim z Wielunia Tam też podaje wyczerpującą literaturę. Poniższe dane biograficzne Hieronima zaczerpnięto z tego opracowania. Zob. również: A. Lenartowicz-Zagrodna, Eklezjastes Hieronima z Wielunia, s

54 180 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) A. Niesamoistne fragmenty i pojedyncze księgi 181 wileńskiemu i kanclerzowi litewskiemu, Olbrachtowi Gasztołdowi (zm. 1539), u którego służył jako zielarz. Istnieją przypuszczenia, że sprawował również obowiązki lekarza Zygmunta II Augusta. Zasłynął nie tylko jako pierwszy tłumacz drukowanej księgi biblijnej, lecz również jako przyrodnik, lekarz, astronom, tłumacz Erazma z Rotterdamu, autor słynnego zielnika wydanego przez Helenę Unglerową (zm. 1551) w 1542 roku. W przedmowie do tego ostatniego dzieła napisał w obronie mowy ojczystej: Pamiętajmy na przodki nasze, którzy o sławę swą i potomków swych ni statków, ni zdrowia swego nie litowali, język swój miłowali, wyższyli, bronili, obcemu językowi nigdy go potłumić nie dopuszczali, strzegąc w tym z pilnością czci swej, prawa przyrodzonego i ustaw Pana Boga wszechmogącego. 20 Spiczyński zdobył sobie miano obrońcy polszczyzny, domagając się w 1536 roku wygłaszania w kościele Mariackim kazań po polsku, do tej pory głoszonych po niemiecku. Należy zatem uznać w nim prawdziwego humanistę, wszechstronnie wykształconego apologetę i propagatora języka narodowego. Osobę Hieronima stawia się w jednym rzędzie z takimi pionierami polskiej literatury związanymi z oficyną Hieronima Wietora, jak Biernat z Lublina (zm. ok. 1529), Jan z Sącza (Sandecki-Malecki), Jan z Koszyczek, Baltazar Opeć oraz Andrzej Glaber z Kobylina. Należał on zatem do pisarzy, którzy jako pierwsi doceniali wartość i piękno języka polskiego. Można w nim zobaczyć człowieka odznaczającego się wysoką kulturą umysłową i duchową. Był z całą pewnością głębokim patriotą, prekursorem polskiej myśli, polskiego słowa 21. Podstawę przekładu Ecclesiastesa stanowiła Księga Koheleta z łacińskiej Wulgaty 22. Tłumaczenie Hieronima z Wielunia określa się jako swobodne 23. Badaczka pracy Spiczyńskiego, Anna Lenartowicz-Zagrodna, charakteryzuje jego warsztat następująco: Spiczyński nie trzymał się wiernie łacińskich słów i składni, ale też starał się je szanować, jeśli tylko nie kolidowało to z prawidłami polszczyzny. Na tekście czynił stylistyczne przekształcenia, ale też przekształcenia te nie wiążą się z po pisem wirtuozerią poetycką. Utwór pisany prozą oddał jako prozę, ale prozę rytmizowaną z silnie zaznaczoną warstwą eufoniczną. Zachowywał sens oryginału, ale jednocześnie dostosowywał ją do możliwości percepcyjnych ówczesnych odbiorców. W swej osobie zespolił role tłumacza i indywidualnego twórcy, w swej pracy tłumaczenie i dzieło autorskie 24. Tłumacz posługiwał się współczesną sobie polszczyzną renesansową, lecz z elementami archaizacji stosowanej roztropnie i z umiarem, która nadawała przekładowi powagę właściwą tekstom religijnym 25. Ecclesiastes to zabytek kontynuujący osiągnięcia translatoryki XV wieku i jednocześnie otwierający nowy, renesansowy etap dziejów polskiego piśmiennictwa Zatrzymując się nad genezą wydania Ecclesiastesa (1522), należy uwzględnić współtwórcę tej pozycji, czyli Hieronima Wietora. Przybyły z Wiednia drukarz, przesiąknięty ideami nowej epoki, pragnął nie tylko wydawać klasyków, lecz postawił sobie również za cel tworzenie i propagowanie literatury w języku polskim, o czym wielokrotnie wspominał w dedykacjach i przedmowach do swoich druków. Niewątpliwie jako człowiek nowej epoki był zainteresowany również drukami biblijnymi. 27 Dlaczego jednak wybór obydwu Hieronimów padł na Ecclesiastesa (tj. Księgę Koheleta)? Odpowiedzi należy szukać głównie w humanistyczno- -biblijnych pasjach tłumacza i drukarza. Księga Koheleta dobrze pasuje do ducha epoki. Zawiera złote myśli, jakie zebrać mogła ludzkość od początku swego istnienia, myśli o nieprzemijającej wartości, myśli ponadczasowe, wciąż żywe i aktualne 28. Księga uczy realnego spojrzenia na świat, który szybko przemija, stanowi prawdziwy traktat o człowieku i jego życiu. Nie tylko zawiera wiele refleksji religijnych, lecz uczy również cnoty i wychowuje. 29 Echa humanistycznego poszukiwania mądrości w Biblii dochodzą z kart samego druku: Tu mądrość i naukę czerpaj, przyjacielu miły. Jeśli chcesz, przydź wrychle między niebieskie siły (k. 1r). 20 Za: H. Skoczylas-Stawska, Hieronim z Wielunia, s Zob. tamże, s. 51. Zob. również H. Kowalska, T. Ulewicz, Spiczyński Hieronim, PSB XLI, s A. Lenartowicz-Zagrodna, Eklezjastes Hieronima z Wielunia, s. 26, Tamże, s. 249, 251, 253, , Tamże, s Tamże, s. 224, Tamże, s Zob. DDP I/1, s , H. Skoczylas-Stawska, Hieronim z Wielunia, s Por. tamże, s

55 216 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) A. Niesamoistne fragmenty i pojedyncze księgi Pracę swą Wojciech Ulatowski zadedykował Stanisławowi Koniecpolskiemu (zm. 1646). Książka miała być darem nie tylko dla Stanisława, lecz również dla całego rodu Koniecpolskich za ich zasługi dla ojczyzny i Kościoła. Tłumacz mocno podkreśla życzliwość Koniecpolskich wobec zakonu paulinów (k. A2v-3v). 5. Jeśli chodzi o proponowany sposób interpretacji i lektury tekstu, to należy powiedzieć to, co zawsze przy parafrazach, które ze swej natury zawierają element interpretacyjny. Poza tym praktyczny sposób lektury wyznacza wychowawczy cel książki. Na stronie tytułowej tłumacz umieścił zawołanie, którym pragnie zachęcić czytelników do naśladowania pobożnego Tobiasza: Bona est oratio cum elaemosina magis, quam Thesauros auri recordere. 6. Książka wyszła w formacie quarto, liczy dwadzieścia nieliczbowanych kart, czyli pięć arkuszy (sygn. A-E 4 ). Badany egzemplarz w broszurowej oprawie ma wymiary 174 mm 145 mm. 7. Edycja zawiera: stronę tytułową (k. A1r); herb Koniecpolskich; wiersz Na starożytny Klejnot Ich PP. Koniecpolskich (k. A1v); list dedykacyjny (k. A2r-3r); tekst parafrazy (k. A4r-E4r). 8. Tekst jest podzielony na stychy ułożone jeden pod drugim bez żadnych przerw. Tłumacz zachował podział na rozdziały zaznaczone za pomocą rączki E przy wierszu, który odpowiada początkowi nowego rozdziału biblijnego. Numerów rozdziałów nie podaje. Całość jest umieszczona w ramce. W oknie górnym znajduje się nagłówek kolumnowy: Præfacya. Præfacya. przy liście dedykacyjnym; Tobiasz. Tobiasz. przy parafrazie. Pod tekstem głównym w otwartym oknie umieszczono sygnatury kart i kustosze. 9. Zamieszczono tu tylko jedną ilustrację: herb Koniecpolskich związany z dedykacją. 10. Tekst główny wytłoczono szwabachą (20 w. = 110 mm), a list dedykacyjny kursywą (20 w. = 115 mm). 11. Inicjały ozdobne pojawiają się dwukrotnie: antykwowe Z otwiera list dedykacyjny, natomiast gotyckie C tekst parafrazy. 12. Poza wspomnianymi już rączkami wyznaczającymi partie tekstu odpowiadające biblijnym rozdziałom brak elementów ułatwiających korzystanie z druku. 10. Przypowieści Salomonowe w tłumaczeniu Józefa Domaniewskiego (1623) 1. Poetyckie tłumaczenie Księgi Przysłów Józefa Domaniewskiego ukazało się in 4 w dwóch edycjach: łacińsko-polskiej pod łacińskim tytułem: Proverbiorum Salomonis: versio poëtica (ProvDom 1623; fot. 27a-b) oraz polskojęzycznej z tytułem: Przypowieści Salomonowe. Przekładania Iozefa Domaniewskiego (PrzDom 1623). Adres wydawniczy również podano w dwóch wersjach językowych: Lubecæ Lithuanorum In Typographia Petri Blasti Kmitæ. Anno oraz: W Lubczu W Drukarni Piotra Blastusa Kmity. Roku Drukarzem obu edycji był więc ewangelik reformowany, Piotr Blastus Kmita, który wytłoczył książki w swoim zakładzie w Lubczu nad Niemnem (Lubcz Litewski). Być może obie edycje, noszące tę samą datę, tłoczono równolegle. Drukarz mógł z gotowego składu odbijać karty dla jednej wersji, następnie zachowywał złożone kolumny z tekstem polskim, na nowo składał marginalia (ramki, numery stron, noty, żywa pagina) i odbijał wersję drugą 113. Zmiany marginaliów były konieczne, jako że w Proverbiorum Salomonis wersja polska znajduje się tylko na stronach recto. Pierwszy opis bibliograficzny Proverbiorum Salomonis został sporządzony przez Karola Estreichera młodszego (zm. 1984) na podstawie notatki przekazanej Karolowi Estreicherowi starszemu przez właściciela klocka, w którym dzieło się znajdowało. Estreicherowie nie widzieli przekładu Domaniewskiego. Ponadto odnotowali błędnie, że dzieło ukazało się w 1622 roku. Pod opisem bibliograficznym Karol Estreicher młodszy zamieścił tekst notatki: Oryginał łaciński wraz z przekładem wierszem polskim obok. Na czele umieszczono epigramma Josephi Domaniewski a Mniewo do Rafała Leszczyńskiego wdy Bełzkiego. Druk gocki. Wedle notatki udzielonej memu ojcu przez Birgela egzemplarz, który był jego własnością, miał nosić datę Obacz o tem tom XVI 114 str. 277, gdzie opisano klocek Birgela (pastora w Słucku). Ponieważ biblioteka Birgela 113 Nie zdołano tego jednoznacznie stwierdzić, gdyż w przypadku PrzDom 1623 autor korzystał z reprintu oprac. i wyd. przez M. Krzysztofik, wykonanego na podstawie mikrofilmu z BN (nr 51679), a nie z egz. oryginalnego. W każdym razie różnice w składzie tekstu polskiego w obu wersjach są niewielkie. 114 Estreicher popełnia tu błąd, gdyż opis klocka Birgela znajduje się w E XV, s

56 226 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) B. Psałterze i psalmy 227 powieści Salomonowe, które zebrali słudzy Ezechiasza króla Judskiego (Prz 25,1 29,33); Nauka króla Lemuela, w której go ćwiczyła matka jego (Prz 31,1-9). Tytuły te, jako należące do tekstu natchnionego, zwyczajowo eksponowano w renesansowych wydaniach Biblii. Tak jest np. w Biblii Leopolity z 1561 roku, częściowo w Biblii brzeskiej z 1563 roku (niektóre tytuły nie są wyróżnione graficznie), w Biblii Szymona Budnego z 1572 roku, w Biblii ks. Jakuba Wujka z 1599 roku, w Biblii Stephanusa oraz z Biblii w tłumaczeniu Leo Juda (zob. wyżej, s. 224). 9. Brak materiału ilustracyjnego. Czasami pojawiają się tylko dekoracje: różnego rodzaju winiety i ozdobne listki. 10. Zastosowano następujące pisma: polski tekst parafrazy wydrukowano szwabachą (20 w. = 87 mm), łaciński zaś antykwą (20 w. = 87 mm), noty polskie szwabachą mniejszego stopnia (5 w. = 18 mm), łacińskie antykwą (5 w. = 18 mm), nagłówki zawierające oznaczenia rozdziałów odpowiednio szwabachą (1 w. = 5 mm) i kapitalikami antykwowymi (1 w. = 4,5 mm). Układ zastosowanych pism jest przejrzysty. 11. Poszczególne rozdziały polskiej parafrazy otwierają ozdobne inicjały. Są to gotyckie wersaliki frakturowe (1 w. = 7-9 mm). Podobną funkcję pełnią w tekście łacińskim zwykłe wersaliki antykwowe (1 w. = 7-9 mm). 12. W wyrywkowym korzystaniu z tekstu pomaga jego podział na rozdziały i wersety. Numeracja wersetów z kilkoma wyjątkami (rozdz. 19, 20, 22, 23) odpowiada numeracji stosowanej standardowo w Księdze Przysłów. W numeracji zdarzają się błędy. 11. Przekłady i edycje niezachowane Opisane wyżej druki z polskimi przekładami Pisma Świętego nie stanowią kompletu. Należy założyć, że zarówno przekładów biblijnych, jak i ich edycji było więcej, lecz się nie zachowały. Uwaga ta dotyczy zwłaszcza druków drobnych, które łatwo ulegały zagubieniu i zniszczeniu (np. Józ 1540, Hist 1543). Z bibliografii i opracowań wiadomo jeszcze przynajmniej o jednym dziele, które nie dotrwało do czasów współczesnych, a mianowicie o tłumaczeniu Księgi Hioba sporządzonym przez Jakuba Lubelczyka (Kraków, Maciej Wirzbięta, 1559): Joba onego sprawiedliwego męża cierpliwość i wiara, nowo po polsku przełożona, z ksiąg pisma Bożego wyjęta. Edycja ta była znana z nietypowego podpisu tłumacza: LUBy EvangeLii CZYtelniK E XVIII, s ; PT X, s. 5; NK II, s B. Psałterze i psalmy Wśród polskich druków biblijnych zawierających psalmy najpierw opisano w porządku chronologicznym edycje całej Księgi Psalmów (1-11). Następnie zaprezentowano wydania pojedynczych psalmów i ich zbiorów (12), a na końcu (13) poświęcono nieco miejsca psalmom przedrukowanym w innych dziełach. Do materiału przedstawionego w niniejszym punkcie włączono również przedruki Księgi Psalmów z wydań całej Biblii (PsBB 1564, PsTryd 1579, PsBG 1633), gdyż pod względem edytorskim stanowią one odrębny przedmiot badań. Psalmy Dawidowe w tłumaczeniu Pawła Milejewskiego, które zawierają prawie cały Psałterz (138 psalmów) zaliczono do edycji całej księgi. Omawiając poszczególne dzieła, zatrzymano się najpierw na aspekcie bibliograficzno-historycznym (1-5), a następnie na aspekcie typograficzno- -funkcjonalnym (6-12). 1. Psałterz krakowski (od 1532 r.) 1. Najstarszy psałterz drukowany po polsku, nazywany Psałterzem krakowskim, wydano in 8 w 1532 roku pt. Psałterz albo kościelne śpiewanie króla Dawida, nowo pilnie przełożony, z łacińskiego języka w polski, według szczerego tekstu. Kolejne wydanie ukazało się w 1535 roku również in 8 (fot. 29). Te dwie edycje są bardzo podobne, obydwie wyszły z oficyny Hieronima Wietora, który podpisał się tylko pod drugim wydaniem. 136 Karol Estreicher notuje jeszcze jedną edycję tego psałterza z 1535 roku w dwunastce, powołując się na Adama Benedykta Jochera (zm. 1860) i Wacława Aleksandra Maciejowskiego (zm. 1883) 137. Spośród innych bibliografów Jerzemu Samuelowi Bandtkiemu (zm. 1835) znane było tylko wydanie z 1532 roku 138, natomiast Michał Wiszniewski (zm. 1865), mieszając dane o dwóch pierwszych edycjach, nie wspomina o wydaniu in Sam Karol Estreicher wydania in 12 nie widział, gdyż lokalizując jego egzemplarz w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, postawił przy ozna- 136 Zob. E XV, s. 66. Na podstawie PsKr 1532 BJ Cim. 907 oraz fragm. korektowego odbicia BJ Cim. vol.25; PsKr 1535 ZNiO XVI.O.1021; Kr PAN 62 oraz z przedrukowanej podobizny całości egz. krakowskiego: Psałterz albo kościelne śpiewanie króla Dawida (tzw. Psałterz krakowski), Biblioteka Tradycji Literackich 25, Kraków E XV, s. 66, podaje: Jocher 2374 i Maciej. Pism. I. 138 Hist. druk. KP I, s Wiszn. VI, s

57 228 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) B. Psałterze i psalmy 229 czeniu biblioteki znak zapytania. Aleksander Brückner o trzecim wydaniu Psałterza krakowskiego napisał, że jego istnienie jest nieco wątpliwe 140. Prowadzone dla celów niniejszej pracy poszukiwanie wspomnianego przez Estreichera egzemplarza w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego oraz przez Centralny katalog starych druków Biblioteki Narodowej zakończyło się niepowodzeniem. Jeżeli więc taki egzemplarz kiedykolwiek istniał, to dziś należy go uznać za zaginiony Na temat genezy i twórców Psałterza krakowskiego wypowiadał się Brückner. Uważał, że wspomniana książka to drukowana wersja zmodernizowanego w latach średniowiecznego prapsałterza polskiego (Psałterza sądeckiego), wspólnego źródła dla Psałterza floriańskiego i Psałterza puławskiego. Do takich wniosków badacz doszedł, porównując Psałterz krakowski z floriańskim, puławskim i z Modlitwami Wacława. 141 Nie jest to więc, jak głosi tytuł, nowy przekład, lecz edycja starego tekstu zmodernizowanego w przybliżeniu sześćdziesiąt lat wcześniej. Według Brücknera Hieronim Wietor postanowił wydać rękopis pochodzący z drugiej połowy XV wieku, najpierw jednak zlecił nieznanemu dziś redaktorowi poprawienie tekstu. W Psałterzu krakowskim można zatem wyróżnić podwójną modernizację: dotyczącą języka (pisownia, fleksja, słownictwo), wprowadzoną przez autora rękopisu ok roku; ten sam redaktor podjął również próbę częściowego uzgodnienia polskiego tekstu średniowiecznego z Wulgatą; dotyczącą ortografii i przygotowania rękopisu do druku, wykonaną przez anonimowego redaktora na początku lat trzydziestych XVI wieku. 142 Na jak wielką samodzielność zdobyli się twórcy Psałterza krakowskiego? Brückner uważał, że wkład osób przygotowujących druk był niewielki, trzymały się one kurczowo literalnego przekładu, nieznacznie tylko odstępując od starej wersji. Poprawki wniesione przez XV-wiecznego modernizatora naśladują według Brücknera niewolniczo nawet łacińskie konstrukcje zdań 143. Jeszcze mniejszy wkład przyznaje Brückner redaktorowi druku. Twierdzi, że tytuł wydania kłamie bezczelnie, nie «nowo pil- 140 A. Brückner, Psałterze polskie, s Według podstawowych prac Brücknera o PsKr: Psałterze polskie, s ; oraz Literatura religijna, t. II, s Por. M. Cybulski, Staropolskie przekłady Psałterza, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 41 (1996) z. 1, s A. Brückner, Psałterze polskie, s nie przełożony», lecz nowo pilnie przepisany brzmieć powinno 144. Maria Kossowska była podobnego zdania, twierdząc, że jako typ pracy Psałterz krakowski nie wnosi nic nowego 145. Najnowsze jednak badania przemawiają za większą inwencją twórczą obydwu redaktorów, dowodzą bowiem, że wydrukowana przez Wietora wersja jest etapem przejściowym między średniowieczną a renesansową metodą przekładu tekstów biblijnych 146. Dokładnie nie wiadomo, kim był pierwszy modernizator. Brückner umieszcza go w kręgu Akademii Krakowskiej lub wśród bernardynów. Obydwa środowiska pod koniec XV wieku dały dowody swojej troskliwości o język ojczysty 147. Na temat drugiego redaktora nie ma żadnych informacji. 4. Żadne z wydań nie posiada dedykacji. 5. Niektóre psalmy z Psałterza krakowskiego opatrzono argumentami, które podają na ogół historyczny kontekst powstania utworów, a więc uczą dosłownej interpretacji Biblii. Wyjątkowo można tu spotkać wskazówki służące egzegezie moralnej (tropologicznej) i alegorycznej (widzącej w psalmach zapowiedź wydarzeń nowotestamentowych). Na uwagę zasługują argumenty podające przeznaczenie psalmów, np. przy Psalmie 15: jest dobry ku przeżegnaniu ; przed Psalmem 19: Mów ji za kapłana, kiedy mszej słuchasz itd. 148 Porównanie argumentów z Psałterza krakowskiego i z Psałterza puławskiego wykazuje pewne zawężenie proponowanego sposobu interpretacji Psałterz krakowski drukowano in 8 (np. 151 mm 105 mm 23 mm dla ZNiO XVI.O.1021 w oprawie). Edycje złożone są z ośmiu składek po cztery karty i czternastu po osiem kart (sygnowane: + 4, A-E 8, F 4, G-H 8, J-O 4.8, P 8, Q 4, R 8, S-X 8.4 ; w sygnowaniu PsKr 1532 występują błędy w składce U). Każda z nich zawiera po 144 karty (18 arkuszy). Była to więc książka małych rozmiarów, właściwych dla modlitewnika. Obydwa wydania różnią się tylko nieznacznie łamaniem tekstu 144 Tamże, s Koss. I, s Por. E. Woźniak, Cechy charakterystyczne polskiego tłumaczenia Psałterza krakowskiego, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 41 (1996) z. 2, s Zob. A. Brückner, Psałterze polskie, s Szerzej: zob. tamże, s ; M. Cybulski, Staropolskie przekłady, s Tam też podano więcej przykładów. 149 Por. Psałterz albo kościelne śpiewanie, s. 297.

58 230 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) B. Psałterze i psalmy 231 i pisownią. W drugiej edycji Hieronim Wietor poprawił niektóre błędy drukarskie pierwodruku. 7. Przykładowo podaje się zawartość wydania z 1532 roku: główna strona tytułowa (k. +1r); Regestr psalmow alb (!) iako porzędu idą psalmy według liczby tu naydżiesz y podług licżby listu na ktorym iest położon (k. +1v-4v); zasadnicza część książki zawierająca tekst psalmów i pieśni (k r), które są ułożone podobnie jak w innych psałterzach i brewiarzach z tego okresu 150. Tabela 2 zestawia układ psalmów w łacińskim Breviarium Cracoviense z 1538 roku 151 i w Psałterzu krakowskim z 1532 roku. Tabela 2. Układ psalmów w Breviarium Cracoviense (1538) i w Psałterzu krakowskim (1532) Breviarium Cracoviense 1538 PsKr 1532 Psalmy nokturnu niedzielnego Ps 1-20 Te Deum zob. cz. X Psalmy wspólne jutrzni Ps 92; 99; 62; 66 Kantyk trzech młodzieńców Dn 3 zob. cz. X Ps Benedictus Łk 1 Psalmy na prymę Ps 21-25; 53; 117 Ps 118 ab gd Symbol św. Atanazego Cz. VIII: Ps 118 ab gd zob. cz. X Psalmy na tercję Ps 118 hw zy xj Ps 118 hw zy xj Psalmy na sekstę Ps 118 kl mn s[ Ps 118 kl mn s[ Psalmy na nonę Ps 118 pc qr vt Ps 118 pc qr vt Psalmy nokturnu ferii II poniedziałek Ps i 50 Pieśń Izajasza Iz 12 Cz. I: Ps 1-37 Iz 12,1-6 Psalmy nokturnu ferii III wtorek Ps 38-41; 43-49; 51; 42 Pieśń Ezechiasza Iz 38 Cz. II: Ps Iz 38,10-20 Psalmy nokturnu ferii IV środa Ps 52; 54-61; 63; 65; 67; 64 Pieśń Anny 1 Sm 2,1-10 Cz. III: Ps Sm 2,1-10 Psalmy nokturnu ferii V czwartek Ps Pieśń Mojżesza Wj 15 Cz. IV: Ps Wj 15,1-19 Psalmy nokturnu ferii VI piątek Ps i 142 Pieśń Habakuka Ha 3 Cz. V: Ps Ha 3,1-19 Psalmy nokturnu sobotniego Ps i 91 Hymn Mojżesza Pwt 32 Cz. VI: Ps Pwt 32, Por. A. Brückner, Psałterze polskie, s Breviarium Cracoviense, Venezia, Petrus Liechtenstein, nakł. Michał Wechter, Marek Szarfenberg i Jan Püttener, 1538, 8 (ZNiO XVI.O.528). Breviarium Cracoviense 1538 PsKr 1532 Psalmy nieszporów niedzielnych Ps Magnificat Łk 1 Cz. VII: Ps Psalmy nieszporów ferii II poniedziałek Ps Cz. IX: Ps Psalmy nieszporów ferii III wtorek Ps Cz. X: Psalmy nieszporów ferii IV środa Psalmy nieszporów ferii V czwartek Psalmy nieszporów ferii VI piątek Ps Pieśń trzech młodzieńców Dn 3,57-88 Ps Benedictus Łk 1,68-79 Ps Te Deum Psalmy nieszporów sobotnich Ps Symbol św. Atanazego Układ PsKr podano w takiej kolejności, aby ukazać podobieństwa do brewiarza. Kolejność poszczególnych partii PsKr zaznaczono przez numerowanie kolejnych bloków tekstu. Numeracja psalmów wg Wulgaty Jak widać z tabeli 2, redaktorzy zachowali kolejność 150 psalmów, choć dzięki umieszczeniu w odpowiednich miejscach również kantyków przystosowali książkę do funkcji osobistego modlitewnika, z którego można było odmawiać po polsku modlitwy zbliżone w swej formie do brewiarzowych godzin kanonicznych. Niektóre psalmy i pieśni są tu podane w wersji wykorzystywanej w kulcie publicznym, a więc z dodaną na końcu doksologią: Chwała Ojcu i Synowi, i Duchowi Świętemu (np. k. 1-4). Teksty, które przydają się częściej w różnych dniach tygodnia, zestawiono na końcu książki. Brak tam jednak ważnego kantyku Magnificat, odmawianego podczas każdych nieszporów, co można chyba uznać za zwykłe niedopatrzenie. Psałterz krakowski raczej nie służył do wspólnych modlitw, które sprawowano zazwyczaj po łacinie. Ponadto książka nie zawierała pełnego zestawu tekstów potrzebnych do odmawiania brewiarza. Warto jeszcze podkreślić, że pieśni ze Starego i Nowego Testamentu mogły pochodzić, podobnie jak tekst psalmów, z jakiegoś wcześniejszego tłumaczenia Biblii. na karcie 140r znajduje się krótka errata, a na jej odwrocie drzeworyt przedstawiający Dawida obserwującego kąpiącą się Batszebę. 8. Kompozycja strony jest bardzo prosta. Cały tekst mieści się w głównej kolumnie. Poza nią pojawia się tylko nagłówek, który na kartach 1-77r podaje wyłącznie numer listu, a później również (k. 77v-136r) tytuł całego dzieła: Psalmy albo Zołtarz Krola Dawida. Nagłówek zmienia się

59 268 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) B. Psałterze i psalmy Przedrukowanych przez Jana Januszowskiego psalmów z Biblii Leopolity nie opatrzono w Psałterzu Dawidowym z 1579 roku żadnymi komentarzami ani argumentami. Zasadnicza i właściwie jedyna próba ukierunkowania lektury polega na umieszczeniu tekstu natchnionego w kontekście kultu publicznego, który zachęcał do modlitewnego odmawiania psalmów. 6. Psałterz trydencki ukazał się w dwunastce (o wymiarach 143 mm 79 mm 46 mm dla ZNiO XVI.O.25 z oprawą). Jest to więc książeczka niewielkich rozmiarów, choć dość gruba. Liczy 386 kart (32 skł. po osiem k.; 32 skł. po cztery k.; jedna skł. z dwiema k.), czyli niewiele ponad trzydzieści dwa arkusze (sygn. A-Z 8.4, a-z 4.8, Aa-Nn 8.4, Oo 2, Vv-Zz 4.8, Aaa 4 ). Liczbowane są tu strony 1-712, pięćdziesiąt osiem stron jest nieliczbowanych. Przebadany egzemplarz w XVI-wiecznej oprawie źle się otwiera. Można było z niego korzystać, wyłącznie trzymając go w rękach. To jeszcze jedna cecha, która jednoznacznie ogranicza funkcję tego psałterza do modlitewnika osobistego. 7. W Psałterzu trydenckim znajdują się kolejno: główna strona tytułowa z dwubarwnie tłoczonym tytułem i pełnym adresem wydawniczym (s. 1); Do Czytelnika Przedmowa (s. 2-4); PSALTERZ DAWIDOW, Rozdźielony przez cały Tydźień (s ); REyestr Psalmów wszystkich / dla rychleyszego naleźienia porządnie spisany (k. Oo2r-Xx2v), który podaje alfabetyczny spis psalmów według ich polskich incipitów z zaznaczeniem numeru psalmu i strony; taki spis był bardzo przydatny w psałterzu, który rezygnował z kanonicznej kolejności psalmów; Psalmy naznaczone które w Kośćiele bywaią śpiewane na Jutrzniach y Nieszporzech / tak w Swięta Uroczyste / iako y w insze Swięta Apostolskie / Męczennicze / Spowiednicze / y Panienskie. (k. Xx3r-Zz3v); wyszczególniono tu święta, a pod nimi podano polskie incipity psalmów przeznaczonych na dane oficjum, z zaznaczeniem strony (takie połączenie kalendarza roku kościelnego z indeksem psalmów umożliwiało odmawianie godzin kanonicznych również w święta); Reyestr Swiąt APOstolskich / Męczenniczych / Spowiedniczych / y Panien. (k. Zz4r-Aaa2v), czyli wykaz świąt z podaniem antyfon i modlitw; na kartach Aaa3r-4r wykaz antyfon i modlitw do oficjów na szczególne okazje, np. Modlitwa przeciw nieprzyiaciołom, Czasu Morowego powietrza ; karta Aaa4v jest pusta. 8. Wszystkie strony są otoczone ramką. W kolumnie głównej mieści się tekst oficjów lub innych dodatków. Każda strona ma nagłówek z żywą paginą, która informuje o zawartości strony, podaje dzień tygodnia i godzinę kanoniczną, np.: Psalmy Jutrzniey Niedźielney (s. 6-67), W Sobotę Na Nieszpór (s ). Psalmy są opatrzone numeracją według Wulgaty. 9. Materiału ilustracyjnego nie zamieszczono. 10. W książce użyto kilku pism. Tekst psalmów i hymnów wytłoczono szwabachą (20 w. = ok. 88 mm), uwagi liturgiczne (tzw. rubryki, ale drukowane na czarno) odbijano szwabachą nieco mniejszą (20 w. = ok. 76 mm). Innego rodzaju uwagi, tzw. przestrogi, drukowano kursywą, tytuły psalmów podające ich numer wersalikami antykwowymi. Na stronie tytułowej i na stronie 5, gdzie zaczyna się pierwsze oficjum, można zobaczyć próbkę druku dwubarwnego. 11. Wszystkie psalmy, modlitwy, kantyki i hymny zaczynają się od wersalików gotyckich (ok. 11 mm 12 mm). Jeden inicjał (na s. 5) jest odbity na czerwono. 12. Wśród elementów ułatwiających korzystanie z druku należy wymienić żywą paginę, paginację oraz spisy, które poszerzają wybór oficjów i umożliwiają odnalezienie pojedynczych psalmów. 7. Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego (od 1579 r.) 1. Ustalenie bibliograficznego spisu edycji Psałterza Jana Kochanowskiego jest rzeczą bardzo trudną z kilku powodów. Po pierwsze, nie zachowały się wszystkie wydania, a po niektórych pozostały tylko fragmenty bez stron tytułowych i kolofonów. Po drugie, Jan Januszowski, drukarz Psałterza, wypuszczał liczne edycje z fałszywymi datami druku, aby w ten sposób uniknąć wypłacania honorariów spadkobiercom poety i ratować trudną sytuację finansową oficyny. Po trzecie, drukarz mógł tłoczyć edycje fragmentaryczne, uzupełniane składkami pozostałymi po dawnych wydaniach. Po czwarte, późniejsi użytkownicy Psałterza uzupełniali defekty swoich egzemplarzy kartami z innych edycji Na temat bibliografii PsKoch: zob. PKoch, p. XXII, s oraz wstęp; J. Pelc, W sprawie szesnastowiecznych wydań Psałterza Jana Kochanowskiego (Kilka uwag

60 276 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) B. Psałterze i psalmy 277 Tabela 7. Psałterz Jana Kochanowskiego zestawienie wydań / A 1586 B 1586 C 1586 D 1586/ BN 1587 Os 1587 A 1587 B 1587 Os/BN A 1606 B 1606 C 1606 D 1606 E 1606 F 1606 G 1610/ / PKoch XXII Rok na k. tyt def. def def. def Rok w kolofonie 1578 brak def def brak brak brak brak brak brak brak brak Prawdziwy rok druku /1586 rok na k. tyt. kursywą zaznaczono daty pisane cyframi rzymskimi; prawdziwy rok druku: gw druk o wiele późniejszy niż data na k. tyt., grupa wcześniejsza druków z daną datą; gp druk o wiele późniejszy niż data na k. tyt., grupa późniejsza druków z daną datą; drukarze: AP A. Piotrkowczyk; Łaz. Drukarnia Łazarzowa; pisma: ant. antykwa, fr. fraktura, kurs. kursywa, nk kursywa nowy karakter, szw. szwa ok ok po po 1587 Liczba kart ? ? Liczba arkuszy ? ? Strona tytułowa def. def def. def ramka z ozdobników A A A A A def. def. A A A A def. def. A A A A B B B B B B drzeworyt z Dawidem A A A A A def. def. A A A A def. def. A A A A B B B B B B C C C C C Podana drukarnia Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. def. def. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. def. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. AP AP AP AP AP Drukarz rzeczywisty Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz.?????? AP AP AP AP AP Tekst w ramce linijnej A L L A A A A A N A A A A A A A K K K F F F F I I O C F Pisma tekst psalmów (dla 20 w.) dedykacja (dla 20 w.) nagłówek kolumnowy psalmów (dla 5 ww.) nagłówek kolumnowy rejestrów (dla 5 w.) przywilej (dla 5 w.) szw szw fr fr fr szw. 87 szw. 87 fr fr fr szw szw fr. 38 fr. 38 fr. 38 szw. 85 szw. 85 fr. 38 fr. 38 fr. 38 szw szw fr fr fr szw. 85 def. fr. 38? fr. 38? def. szw szw fr. 38 fr. 38 fr. 38 szw szw fr. 38 fr. 38 fr. 38 szw szw fr. 38 fr. 38 fr. 38 szw szw fr. 38 fr. 38 fr. 38 szw szw fr fr fr szw. def. fr. def. def. po 1590 szw. 85 def. fr. 37 fr. 37 fr. 37 po szw szw szw szw szw fr. 38 fr. 38 fr. 38 szw fr def. def. szw szw. szw. szw nk fr. gw szw. 96 szw. 96 nk fr. gw szw. 96 szw. 96 nk fr. gp szw. 88 szw. 88 nk fr. gp szw. 88 szw. 88 nk szw. 29 gp szw. 87 szw. 87 nk nk gp szw /1611 szw /1614 szw szw szw szw szw. 87 kurs. 90 kurs. 88 kurs. 88 kurs. 88 kurs. 90 kurs. kurs. fr szw. 29 szw szw szw. 29 szw. 29 szw szw. 28 tytuły psalmów ant. kurs. kurs. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. łac. incipity ant. kurs. kurs. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. kurs. kurs. kurs. kurs. kurs. Słowa bez dokładania w przywileju + + def. def. Rejestr polski def ? Rejestr łaciński + + def. Inicjały II I I II I II III II III II I def. II II I III III III III III III III III II II II II II bacha; ramka, drzeworyt, tekst w ramce: A, B, C, F, I, K, L, N warianty wg PKoch; inicjały: I od inicjału ozdobnego zaczynają się wszystkie psalmy (druki wcześniejsze); II od inicjału ozdobnego zaczynają się tylko pierwsze psalmy z danych części Psałterza, a inne od wersalików (druki późniejsze); III od inicjałów ozdobnych zaczyna się tylko Ps 1, a reszta od wersalików (jeszcze późniejsza grupa druków) fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 40

61 278 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) B. Psałterze i psalmy 279 majuskułą, incipity zaś minuskułą. W późniejszych edycjach (do 1606 G) obydwa te elementy tłoczono antykwą (minuskułową i majuskułową). Dla druków Andrzeja Piotrkowczyka charakterystyczne jest występowanie antykwowej majuskuły w tytułach i kursywnej minuskuły w incipitach. Pisma innych elementów również się zmieniały. Ich kroje i stopnie prezentuje tabela 7. Pod względem jakości pism, jak trzeba stwierdzić, najgorzej wypadają nielegalne druki z datą Jeśli chodzi o inicjały, to w znanych wydaniach Psałterza Kochanowskiego można wyróżnić trzy wzory ich użycia (zob. tab. 7). W edycjach wczesnych, do 1587 roku, każdy z psalmów zaczyna się od pięknego drzeworytowego inicjału kaligraficznego o wysokości ok. 17 mm 23 mm. W następnych wydaniach (z lat 90.) obserwuje się pod tym względem zubożenie. Występujące wcześniej inicjały kaligraficzne pojawiają się tylko przy psalmach otwierających każdą z pięciu części Psałterza. Pozostałe psalmy rozpoczynają się od wersalików pisma gotyckiego. Ten sam model zastosował w swoich wydaniach również Piotrkowczyk. Najskromniejszy model pojawił się w edycjach z początku XVII wieku, w których tylko Psalm 1 zaczyna się od dużego inicjału ozdobnego. Należy dodać, że wraz z ograniczeniem zastosowania ozdobnych inicjałów obniżyła się estetyka druku i jego przejrzystość. Obserwując jakość klocków z inicjałami, można zauważyć, że w nielegalnych drukach z datą 1606 były one dość nieudolnie wzorowane na materiale Drukarni Łazarzowej. 12. Psałterz Kochanowskiego był drukiem mało skomplikowanym i nie potrzebował wielu elementów ułatwiających wyrywkowe posługiwanie się nim. Są tam tylko elementy klasyczne, takie jak nagłówki sygnalizujące jedną z pięciu części Psałterza, np.: Psałterza Dawidowego Część pierwsza, paginacja, rejestry. W poszukiwaniu konkretnego psalmu pomaga przejrzysty układ tekstu, umieszczenie wyraźnie widocznego tytułu z numerem psalmu oraz incipitem, zastosowanie ozdobnych inicjałów (szczególnie w wydaniach wcześniejszych). 8. Psalmy Dawidowe w tłumaczeniu Pawła Milejewskiego (1587) Psalmy Dawidowe na modlitwy chrześcijańskie przełożone 236 przez Pawła Milejewskiego ukazywały się dwukrotnie. Pierwsza edycja zaginęła, drugą zaś wytłoczył Aleksy Rodecki w 1587 roku 237. Typograf nie podał miejsca druku, lecz wiadomo, że w tym okresie działał w Krakowie. O istnieniu pierwszego wydania i zapotrzebowaniu na nie sam Rodecki wspomina w liście dedykacyjnym: Gdym to obaczył, moja łaskawa Pani łowczyna, iż się już tylko nieco mało zawija między bibliopolami, którzy księgami handlują, onych Psalmów Dawidowych przez godnej pamięci męża, Pawła [Mi]lejewskiego, doktora zacnego, naszym polskim językiem na modlitwy chrystiańskie przełożonych, a baczę to, iż się ich przedsię ludzie pobożni trzymają i o nich się pytają, wejźrzałem w to z drugiej strony, żem jest tym rzemieśnikiem, który z starych i z zwiotszałych ksiąg nowe mogę urobić i od zaginienia ich, ony zachować, i z małej a ustawającej liczby wielką uczynić i ony rozmnożyć. Przeto wzruszony będąc tak tym rzemiesłem i powinowactwem swym, żem dobre rzeczy rozmnażać powinien i ony od zaginienia zachowywać, tak też pracą i uprzejmością już chwilę zmar- 235 W 2012 r. K. Meller w książce Słowa jak ziarna. Reformacyjne idee, książki, spory, Seria Filologia Polska 137, Poznań 2012, s. 81, przyp. 1, napisała, że przed jej badaniami poza drobnymi wzmiankami o Milejewskim i o jego dziele nie mamy żadnych śladów badawczego zainteresowania ani tym dziełem, ani jego autorem (zob. też tej samej autorki Wprowadzenie, w: P. Milejewski, Psalmy Dawidowe na modlitwy chrześcijańskie przełożone. Przydana jest k temu Rozmowa o modlitwie i Modlitwy ludzi świętych z Biblijej wybrane, wprowadzenie i oprac. K. Meller, Lubelska Biblioteka Staropolska 12, Lublin 2014, s. 5, przyp. 1). Nie jest to jednak zgodne z prawdą, gdyż autor niniejszej książki w 2002 r. badał egzemplarz Psalmów Dawidowych na modlitwy chrześcijańskie przełożonych (BN XVI.O.409) i pozostawił jego opis w opublikowanej w Internecie rozprawie doktorskiej Pismo Święte w języku polskim w latach Sytuacja wyznaniowa w Polsce a rozwój edytorstwa biblijnego, s Posiadając tylko enigmatyczne wiadomości o Milejewskim, autor uznał go za antytrynitarianina i ze względu na druk wyd. 2 u Rodeckiego zaliczył jego dzieło do literatury braci polskich. Obecnie wiadomości o Psalmach Dawidowych w tłum. Milejewskiego są publikowane w skorygowanej wersji na podstawie prac K. Meller z 2012 i 2014 r. 236 Na podstawie egz. BN XVI.O.409. Zachowały się też fragmenty drugiego egz., który przechowywany jest w Cluj U (fototypiczne kopie dostępne w BN). Zob. E. Lakó, Odkrycie dwóch starych druków polskich w Cluj-Napoca, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 25 (1981), s ; P. Milejewski, Psalmy Dawidowe na modlitwy chrześcijańskie przełożone, s A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny, s , poz. 38. Współczesna edycja dzieła Milejewskiego w transkrypcji typu B: P. Milejewski, Psalmy Dawidowe na modlitwy chrześcijańskie przełożone

62 296 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) B. Psałterze i psalmy 297 tekstu (zob. wyżej, s. 294). Wyrywkowe korzystanie z psałterza ułatwia żywa pagina podająca numery psalmów. Ogromną rolę odgrywają rejestry (zob. wyżej, s. 291). Indeksy, dzielące psalmy według ich tematów i według nieszporów na poszczególne dni tygodnia, umożliwiają modlitewne wykorzystanie książki. Indeks rzeczowy daje możliwość studium poszczególnych tematów teologicznych i prawd wiary, zwłaszcza tych kontrowersyjnych. Pozostałe indeksy służą do odnajdywania poszukiwanego psalmu według polskich i łacińskich incipitów. Bogate wyposażenie i poręczny format sprawiły, że Psałterz Jakuba Wujka z 1594 roku stał się książką wielofunkcyjną, służącą jako pomoc w naukowym studium tekstu biblijnego (w aspekcie filologicznym i apologetyczno-dogmatycznym) oraz modlitewnik. Wydania późniejsze, słabiej wyposażone, pełniły funkcję modlitewników. 10. Psalmy Dawidowe w tłumaczeniu Macieja Rybińskiego (od 1605 r.) 1. Bardzo trudne jest ustalenie spisu wydań Psalmów Dawidowych w przekładzie Macieja Rybińskiego (zm. 1612), gdyż od XIX wieku bibliografia tych psałterzy nie została uporządkowana 267. Z tego powodu do spisu 267 Jocher II, s. 24, p ; oraz s , nota do p. 2394, podaje dziewięć edycji: 1605 Raków, S. Sternacki; 1605 Gdańsk, in 8 ; 1608 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8 ; 1616 Gdańsk, A. Hünefeldt; 1617 Toruń, A. Ferber; 1618 Toruń, A. Ferber; 1634 Toruń, S. Sternacki (!), in 24 ; 1619 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8 ; 1630 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 24. Wiszn. IV, s , notuje 14 wydań: 1598 (wyd. 2) in 8 ; 1604 Kraków?, S. Sternacki, in 4 ; kolejne wyd. Sternackiego (zapewne z 1605 r.); 1605 Gdańsk, in 8 ; 1608 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8 ; 1616 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12 ; 1617 Toruń, A. Ferber, in 4 ; 1618 Toruń, A. Ferber; 1619 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8 ; 1630 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12 ; 1632 Gdańsk, in 8 ; 1624 Raków, in 8 ; 1634 Toruń (!), S. Sternacki, in 24 ; wspomina jeszcze o nieznanym mu wydaniu, które uznaje za pierwsze, gdyż to z 1598 r. uważa za drugie. Maciejowski III, s , podaje tylko cztery edycje, które Jocher pominął (wszystkie widział osobiście): 1605 Raków, S. Sterancki, in 4 ; 1636 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 16 ; 1616 Gdańsk, A. Hünefeldt; 1624 Raków, in 8 ; ponadto wspomina o jakimś wyd. prozą i o wyd. z 1633 w Gdańsku u Hünefeldta (jak się niżej okazuje, jest to przedruk z BG). E XV, s : 1605 (wyd. 1) Raków, S. Sternacki, in 4 (egz. BJ, Tor KK); 1605 Gdańsk, in 8 (Estreicher uznaje tę ed. za niepewną, egz. nie podaje); 1608 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8 (egz. nie podaje); 1616 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8 (egz. BK, Biblioteka Publiczna w Petersburgu obecnie Rosyjska Biblioteka Narodowa); 1617 Toruń, A. Ferber, in 4 (egz. Kr BCz); 1618 Toruń, in 12 (wg Estreichera Wiszniewski źle bibliograficznego wykonanego dla potrzeb niniejszej rozprawy zdecydowano się wciągnąć tylko te edycje, które zdołano odnaleźć 268. Udało się odszukać egzemplarze z dziewięciu wydań. Oto ich spis pogrupowany według oficyn: Pierwsza edycja Psałterza Macieja Rybińskiego ukazała się w ariańskiej oficynie Sebastiana Sternackiego w Rakowie w 1605 roku (in 4 ). Ta sama drukarnia wydała Psalmy Dawidowe ponownie w 1624 roku (in 8 ). Najwięcej wydań Psałterza Rybińskiego opuściło gdański zakład Andrzeja Hünefeldta: w roku 1616 in 8 ; w 1619 in 8 (fot. 35 i 36); w 1628 in 24 ; w 1632 in 8 ; w 1636 in 24. Trzeci z drukarzy tłoczących pracę Rybińskiego, August Ferber z Torunia, pozostawił po sobie egzemplarze dwóch edycji: z roku 1617 in 4 oraz z 1618 in Tłumacz omawianego Psałterza, ks. Maciej Rybiński (zm. 1612), był synem Czecha Jana Ryby (zm. 1596), członka Jednoty Braterskiej. Stu- odczytał gotycką datę tego wyd., biorąc je za nieistniejące drugie wyd. z 1598; egz. nie podaje); 1619 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8 (egz. ZNiO); 1624 Raków, S. Sternacki, in 8 (egz. BK); 1628 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8 (egz. Wr Miejska Biblioteka Publiczna); 1630 Gdańsk, in 24 (egz. nie podaje); 1632 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8 (egz. BJ i Wa BU); 1633 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 24 (egz. ZNiO, Wa BU); 1634 Raków, S. Sternacki, in 24 (Estreicher uważa, że chodzi tu o wyd. z 1624 r., a Jocher i Wiszniewski omyłkowo zamienili datę na 1634; egz. nie podaje); 1636 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12 (egz. nie podaje); 1639 Toruń (egz. ZNiO). Chojnacki, s , p : 1633 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12 (egz. Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk; ZNiO); 1608 Gdańsk, A. Hünefeldt (egz. nie widział; przy tej ed. dodaje, że wyd. 1 wyszło w Rakowie w 1605 r.); 1616 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 16 (egz. BK, Up BU); 1628 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8 (egz. nie widział); [1630] Gdańsk, A. Hünefeldt, in 24 (egz. St WLB); [1632] Gdańsk, A. Hünefeldt, in 4 ; 1619 Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8 (egz. Gd PAN, BK, BN, ZNiO); [1636] Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12 (egz. nie widział); 1639 Toruń (egz. nie widział); 1617 Toruń, A. Ferber, in 4 (egz. Kr BCz); 1618 Toruń, A. Ferber, in 12 (egz. Wr BU). NK III, s. 193: 1605 Raków, S. Sternacki (dodaje: wg Estr. wiadomość o wyd. z 1598 jest mylna ); 1605 Gdańsk; 1616 Gdańsk; 1617 Toruń; 1618 Toruń; 1619 Gdańsk; 1624 Raków; 1628 Gdańsk; 1630 Gdańsk; [1632] Gdańsk; 1633 Gdańsk; 1634 Raków (dodaje: wg Estr. prawdopodobnie mylne ); 1636 Gdańsk; 1639 Toruń. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny, s , p : 1605 S. Sternacki; 1624 Raków. 268 Przebadano następujące egz.: 1605 BJ /I (def.: brak k. tyt.); Kr BCz (def.: brak k. tyt.); BN XVII.W ; Tor KK (L.4.87); 1616 BK 1426; 1617 Kr BCz 24075; 1618 Kr BCz 24662; Wr BU ; 1619 ZNiO XVII-1425; 1426; 1624 BK 12264; 1628 Wr BU ; 1632 BJ adl.; BK 1748; Kr BCz 24128; ZNiO XVII-4330; Wr BU (sygn. wspólna z BG); 1636 ZNiO XVII-2298; St WLB

63 308 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) B. Psałterze i psalmy 309 Tabela 8. Psałterz Macieja Rybińskiego zestawienie wydań [1632] [1636] Miejsce druku Raków Gdańsk Toruń Toruń Gdańsk Raków Gdańsk Gdańsk Gdańsk Drukarz S. Sternacki A. Hünefeldt A. Ferber A. Ferber A. Hünefeldt S. Sternacki A. Hünefeldt A. Hünefeldt A. Hünefeldt Nakładca M. Rybiński H. Krokowski R. Leszczyński?????? Format Liczba kart Liczba ark ,5 19, , ,125 6,57 Paginacja Żywa pagina w Psałterzu części Psałterza części Psałterza części Psałterza części Psałterza części Psałterza części Psałterza numery psalmów numery psalmów Podział Ps na pięć części Wyposażenie Autor argumentów D. Mikołajewski J. Turnowski D. Mikołajewski J. Turnowski Zadedykowane seniorom zboru Hernestowi Rafałowi sześciu córkom ewangelickiego Krokowskiemu Leszczyńskiemu R. Leszczyńskiego w Krakowie List dedykacyjny + + Przedmowa do czytelnika Epitafium Rybińskiego + + Wiersz: Rey zaczął Dekalog + + Mt 28,19 i Mk 16,15 + Pieśń Symeona + + Hymny ze ST i NT + Przydatek* + Pieśń nabożna + Hymny albo pieśni duchowne + Summa + Upomnienia ludziom + Indeks ps wg incipitów Indeks ps. wg tematów + Współoprawny ZNiO XVII-1426 Wr BU BJ Wr BU Hymny albo pieśni lub Pieśni duchowne Summa, katechizm Katechizm i modlitwy [ ] dla dzieci i prostych ludzi wg Maciejowski III, s Modlitwy BG Pismo dla ps. (20 w.) szw. 74 mm szw. 70 mm szw. 69 mm szw. 69 mm szw mm szw. 82 mm szw. Jungfer szw. Jungfer mm mm Miedzioryty + + * Przydatek niektórych psalmów przekładania Jana Kochanowskiego; ps. psalmy; szw. szwabacha ZNiO XVII-2298 St WLB szw. Jungfer mm

64 310 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) B. Psałterze i psalmy Niektóre psalmy Dawidowe w opracowaniu Salomona Rysińskiego (1614) 1. Antologia psalmów w tłumaczeniu Salomona Rysińskiego ukazała się w 1614 roku w Lubczu nad Niemnem u Piotra Blastusa Kmity pt. Niektóre psalmy Dawidowe częścią poprawione, częścią znowu przełożone na stare noty od Salomona Rysińskiego. Za zleceniem starszych (fot. 37 i 38). Unikatowy egzemplarz tego dzieła jest przechowywany w Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu (TN adl.). Interesujące są losy tego druku, który badacze przez jakiś czas uważali za zaginiony, stąd w historii literatury polskiej i w bibliografiach podawano mylne informacje o pracy Rysińskiego. Pierwsza wzmianka o Niektórych psalmach Dawidowych pojawiła się 1616 roku w dziele pt. Rozmowa o pierwszej głowie albo o pierwszym miejscu we zborze dwu ministrów, Phineesa z Tertulianem, w którym opracowanie Rysińskiego zostało wyśmiane jako niedorównujące dziełu Kochanowskiego: Aza i to nie wielkiej rzeczy się ważyli Naszy starszy zborowi, gdy też dozwolili I Panu Rysinskiemu Proroka poprawiać W Psalmach, Kochanowskiego poetę osławiać. Jakoby swym nie dobrze przetłumaczył wierszem Psalmy króla świętego, chciał snać on bydź lepszem. Nad onego, któremu wszyscy to przyznali, Że obfity w polszczyznie, i dank mu w tym dali, A on się swym kokoszy wierszem, a nie widzi, Iż kto go kolwiek czyta, kożdy z niego szydzi 294. Trzy lata później w Psałterzu Rybińskiego z 1619 roku pojawiła się kolejna wzmianka o Psalmach Dawidowych opracowanych przez Rysińskiego: Psalmy, które z dawna były w Kancjonale Krakowskim (a jest ich tu w liczbie dwadzieścia i pięć), położyliśmy, tak jako są potrzebnie i szczęśliwie korygowane od ślachetnego Pana Salomona Rysińskiego, któremu z tej miary wielceśmy powinni (k. )?(6r). 294 Rozmowa o pierwszej głowie albo o pierwszym miejscu we zborze dwu ministrów, Phineesa z Tertulianem, Kraków 1616, k. B1. Druk ten, niestety zdefektowany, został odnaleziony w zbiorach biblioteki pijarskiej z Podolińca, obecnie w Martinie, przez Macieja Dąbrowskiego, za: P. Buchwald-Pelcowa, Dawne wydania, s. 232, przyp. 22. Kolejna wzmianka o Niektórych psalmach Dawidowych pochodzi od Andrzeja Węgierskiego (zm. 1649), który odnotował: Solomon Rysinius, publico exhibuit Psalmos Davidis ad veteres Melodias rhytmis Polon., editos, Lubecae ad Chronum, Notatkę tę za Andrzejem Węgierskim powtórzył Ephraim Oloff (zm. 1735), dodając informację o drugim wydaniu dzieła (Gdańsk 1619) 296. To najprawdopodobniej Oloff po raz pierwszy pomylił domniemane drugie wydanie tłumaczenia Rysińskiego z Psałterzem Rybińskiego z 1619 roku. Niektóre psalmy Dawidowe kilka razy odnotowali XVIII- i XIX-wieczni bibliografowie i historycy. W 1798 roku ks. Michał Hieronim Juszyński w Dykcyonarzu poetów polskich (dzieło to zostało ukończone w 1798 roku, lecz ukazało się w 1820) pod hasłem Rysiński Salomon zacytował wzmiankę o tłumaczu Niektórych psalmów Dawidowych pochodzącą z Psałterza Rybińskiego (1619) oraz powtórzył za Oloffem informację o wydaniu z 1614 roku: Rysiński Salomon. Psalmy w Kancyonele Krakowskim poprawiał. Psałterz Dawidowy w Gdańsku u Hunefelda r in 8vo, tak w przedmowie na karcie 9. Psalmy, które z dawna były w Kancyonale Krakowskim, a jest ich tu w liczbie 25, położyliśmy tak, jako są potrzebnie i szczęśliwie skorygowane od Szlachetnego Pana Salomona Rysińskiego, któremu z tej miary wieleśmy powinni. O psałterzu wydanym w Lubczu nad Niemnem r. 1614, o którym Oloff, nie wiem 297. Feliks Bentkowski (zm. 1852) wspominał w 1814 roku o parafrazie Rysińskiego, lecz opisową informację Andrzeja Węgierskiego wziął za tytuł dzieła: wydał Rysiński: Psalmy Dawida podług dawnych nót (!) wierszem polskim. w Lubczu nad Niemnem O pracy Rysińskiego słyszał także ks. Franciszek Siarczyński (zm. 1829), który odnotował ją w 1828 roku, zniekształcając tytuł i myl- 295 A. Vengerscius, Systema historico-chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum per provincias varias praecipue Poloniae, Bohemcae, Lituaniae, Russiae, Prussie, Moraviae etc. distinctiarum, Utrecht 1652, s E. Oloff, Weyl. Evangel. Luther. Hochverdienten Predigers der Deutsch. und Poln. Gemeine zur H. Dreyfaltigkeit in Thorn, Polnische Liedergeschichte von polnischen Kirchen-Gesängen und dererselben Dichtern und Ubersetzern, nebst einigen Anmerckungen aus der polnischen Kirchen- und Gelahrten-Geschichte, Dantzig 1744, s. 158, M.H. Juszyński, Dykcyonarz poetów polskich, t. II, Kraków 1820, s F. Bentkowski, Historya literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych, t. I, Warszawa Wilno 1814, s. 224.

65 312 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) B. Psałterze i psalmy 313 nie podając informację o jego drugim wydaniu z 1619 roku (zapewne za Oloffem): Najcelniejszem jego [Rysińskiego] dziełem jest: Psałterz Dawidowy poprawiony; wydany naprzód w Lubczu r. 1614, potem w Gdańsku r Jest to dawny Kancyonał kalwiński złożony z psalmów Dawida, które podług nót znanych śpiewano 299. W 1842 roku Kazimierz Władysław Wojcicki (zm. 1879) podał za Feliksem Bentkowskim informacje o przekładzie Niektórych psalmów Rysińskiego, przytaczając niedokładny tytuł dzieła: Psalmy Dawida podług dawnych nót wierszem polskim, w Lubczu nad Niemnem Dodał również za ks. Franciszkiem Siarczyńskim, że drugie wydanie tłumaczenia wyszło w Gdańsku w 1619 roku, oraz zacytował opinię ks. Michała Hieronima Juszyńskiego o przekładzie psalmów przez Rysińskiego, pochodzącą z wydania Psałterza Rybińskiego z 1619 roku (zob. wyżej, s. 310), błędnie jednak podał datę wydania: Wojcicki za domniemane drugie wydanie opracowania Rysińskiego wziął Psałterz Rybińskiego z 1619 roku, który tylko zawiera informację o przekładzie Rysińskiego. 301 Adam Benedykt Jocher, powołując się na poprzedników, w 1842 roku odnotował dwa wydania przekładu psalmów przez Rysińskiego: jedno z 1614 roku, a drugie drukowane w Gdańsku w 1619 roku, popełniając ten sam błąd, co Franciszek Siarczyński i Kazimierz Władysław Wojcicki. 302 Michał Wiszniewski w 1844 roku za Andrzejem Węgierskim przytoczył prawie bezbłędnie tytuł dzieła i wymienił dwa wydania: w Lubczu nad Niemnem w drukarniey Piotra Blasta (1614) 4to oraz błędnie: Gdańsk Hunefeld 1619 r. in Więcej informacji o Niektórych psalmach w opracowaniu Rysińskiego wydanych w 1614 roku podał w 1852 roku w Piśmiennictwie polskim Wacław Aleksander Maciejowski. Opisał on dzieło Rysińskiego, które czytał osobiście w Kórniku. Z jego notatki nie wynika jednak jasno, czy 299 F. Siarczyński, Obraz wieków panowania Zygmunta III, króla polskiego i szwedzkiego, t. II, Lwów 1828, s K.W. Wojcicki, Salomon Rysiński, Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi 3 (1842), s Wyd. PsRyb 1618 opisywano wyżej (egz. Wr BU ; zob. wyżej, s. 297). Nie ma tam cytatu przytaczanego przez H. Juszyńskiego i K.W. Wojcickiego. Znajduje się on w PsRyb 1619, k. )?(6r. 301 K.W. Wojcicki, Salomon Rysiński, s Jocher II, poz , s Wiszn. VI, s miał w ręce druk, czy też ręczny odpis. Według opisu była to broszura w ćwiartce z dwóch złożona arkuszy, dedykowana Krzysztofowi Radziwiłłowi młodszemu (zm. 1640). Egzemplarz oglądany przez Maciejowskiego zawierał fragmenty dziewięciu utworów: Psalmu 1, 10, 27, 32, 42, 100, 119, 137 i 143, które Rysiński miał poprawić, gdyż uważał, że niektóre wersety przełożono wcześniej nietrafnie. Na końcu tłumaczenia znajdował się alfabetyczny rejestr psalmów 304. Opis pozostawiony przez Maciejowskiego dokładnie odpowiada zawartości kórnickiego mikrofilmu z ręcznym odpisem fragmentów wydania pracy Rysińskiego z 1614 roku 305. W drukowanym wydaniu strony zawierające te fragmenty mieszczą większe partie tekstu (np. Ps 1,1-2 znajduje się na stronie 1, która w druku zawiera cały Ps 1, a na odwrocie dodatkowo Ps 2,1-11). Gdyby Maciejowski widział druk, przekazałby informację o dłuższych fragmentach tekstu. O egzemplarzu, z którego dokonano odpisu, nic nie wiadomo. Zaginął także sam odpis. W Bibliotece PAN w Kórniku pozostał tylko mikrofilm. W 1863 roku Wincenty Korotyński (zm. 1891), opierając się na pracy Maciejowskiego, podał krótki opis kórnickiego egzemplarza. Zrozumiał błędnie, jakoby autor Piśmiennictwa polskiego opisał druk, i nawet nazwał odnalezioną broszurę niesłychanie rzadką książką i białym krukiem bibljograficznym. Korotyński wyraził swoją radość, że wreszcie odnaleziono druk, o którym jedynie z cudzych wiedzieliśmy powtarzanek, cytując w tym miejscu informację z Psałterza Rybińskiego z 1619 roku (zob. wyżej, s. 310). Za Maciejowskim podał zawartość dzieła. Na końcu wyraził ubolewanie, że Maciejowski nie napisał nic o wartości poetycznej dzieła. 306 Wydaje się, że to właśnie mylne zrozumienie przez Korotyńskiego informacji podanych w Piśmiennictwie polskim przyczyniło się do powstania legendy o odnalezieniu w Kórniku Niektórych psalmów Dawidowych 304 Maciejowski, s Chodzi tu o mikrofilm i wykonaną z niego odbitkę (zaginiony rps: BK nr 1410; mfilm wykonany z rps: BK mf 6630; BN ZSD 235 oraz fotokopia: BK Foto. I, 140). Zarówno mikrofilm, jak i odbitka są bardzo złej jakości. Sfotografowany odpis zawierał: Ps 1,1-2; 10,1-2.9; 27,1.10; 32,6; 42,8-9a; 100,4; 119, ; 137,8-9; 143,10, ponadto główną stronę tytułową, dedykację, przedmowy, pełny indeks zawierający wykaz 52 psalmów z podaniem odpowiednich stron i kolofon. Na temat odpisu i jego kopii: zob. T. Witczak, Studia nad twórczością Mikołaja Reja, s. 84, przyp. 128; P. Buchwald-Pelcowa, Dawne wydania, s W. Korotyński, Salomon Rysiński, Wilno 1863, s

66 314 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) B. Psałterze i psalmy 315 w połowie XIX wieku. Za tymi dwoma autorami wielokrotnie też powtarzano nieścisłe informacje o zawartości pracy Rysińskiego 307. Ciekawe, że nikt z XIX- i XX-wiecznych autorów nie zastanawiał się nad celowością umieszczenia na końcu kórnickiej broszury alfabetycznego wykazu wszystkich pięćdziesięciu dwóch psalmów poprawionych przez Rysińskiego 308. Nie budziła również podejrzeń informacja z Psałterza Rybińskiego wydanego w 1619 roku o dwudziestu pięciu psalmach 309 w przekładzie Rysińskiego. 2. Przyjmuje się, że Salomon Rysiński pochodził z rodziny szlacheckiej zamieszkałej w Rysinie koło Połocka. Dokładnej daty jego urodzin nie udało się ustalić. Posługiwał się herbem Ostoja, choć jego szlacheckie pochodzenie nie jest pewne. Odbywał studia zagraniczne w Niemczech, gdzie pogłębiał wiedzę z zakresu filologii klasycznej 310. Jako ewangelik znalazł protekcję na sprzyjającym reformacji dworze Krzysztofa Radziwiłła, zwanego Piorunem (zm. 1603), a następnie jego syna, również Krzysztofa (zm. 1640), którego wychowywał. Na ich dworze pełnił funkcję doradcy, głównie w sprawach religii i kultury. Cieszył się ich osobistą przyjaźnią i zaufaniem. Przyjaźnił się również z innymi domownikami Radziwiłłów, do których należał drukarz Piotr Blastus Kmita. Rysiński brał udział w wielu 307 Zob. E XV, s. 76; H. Lulewicz, Rysiński Salomon, PSB XXXIII, s Problem ten zauważa H. Lulewicz, biograf Rysińskiego: Ograniczył się on jednak do ponownego przełożenia na język polski tylko dziewięciu psalmów [ ] i sporządzenia spisu psalmów, po czym wydał cały zbiór własnym kosztem (Rysiński Salomon, s. 555). 309 W. Korotyński pisał na ten temat, tłumacząc, na czym polegało nieporozumienie z przypisywaniem Rysińskiemu Kancjonału krakowskiego: Ewangelicy, drukując wierszowany przekład Psałterza Dawidowego w Gdańsku [w] 1618 roku (Korotyński myli się, bo chodzi tu o PsRyb 1619), zamieścili tam 25 psalmów starego przekładu z Kancjonału krakowskiego; a ponieważ niektóre z tych właśnie psalmów były w części lepiej na nowo przełożone przez Rysińskiego, więc z książeczki jego wydanej przed kilku laty w Lubczu przenieśli owe poprawki do swego dzieła. Warto zauważyć, że przedmowa do PsRyb 1619 nie mówi o korekcie części psalmów, lecz o zastąpieniu 25 psalmów z Kancjonału krakowskiego w PsRyb 1619 wersją Rysińskiego. Dalej Korotyński pisze: Owoż, dopóki broszura Rysińskiego była nieznaną, łatwo było z tych nieco zagmatwanych wyrazów (chodzi o cytat z PsRyb) wziąć pochop do przypisania mu wydawnictwa jakiegoś kancjonału, którego nikt widzieć niemógł (!), bo go na świecie niebyło (!). Lecz dzisiaj, kiedy książeczka jest znaną, dosyć jest porównać przytoczoną wzmiankę z opisem «Niektórych psalmów», wydanych w Lubczu, ażeby genealogię przedruków wyświecić (tamże, s ). Gdyby Korotyński widział opisaną przez Maciejowskiego broszurę zawierającą właściwie pojedyncze wersety z kilku psalmów, takiej propozycji zapewne by nie złożył. Dziś jednak, po odnalezieniu prawie kompletnego druku takie porównanie jest możliwe i celowe. 310 Zob. H. Kunstmann, Salomon Rysiński i norymberski uniwersytet w Altdorfie, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 20 (1975), s synodach litewskiej wspólnoty ewangelickiej, reprezentując interesy Radziwiłłów. Od 1611 roku do śmierci Rysiński pełnił funkcję seniora ewangelickiej Jednoty Litewskiej. Oprócz Niektórych psalmów Dawidowych Rysiński pozostawił po sobie liczne utwory okolicznościowe poświęcone rodzinie Radziwiłłów oraz biografię Krzysztofa Pioruna poświęconą jego dokonaniom wojennym. Największe dzieło Rysińskiego to zbiór przysłów polskich: Proverbiorum Polonicorum centuriae (Lubcz nad Niemnem 1618), który zapewnił mu sławę pierwszego polskiego paremiologa (zob. wyżej, s. 220) 311. Zajmował się również filologicznymi badaniami autorów klasycznych, np. Seneki 312. O jego wykształceniu i zainteresowaniach świadczy pozostawiona przez niego biblioteka licząca ok. 1 tys. tomów, zawierająca książki o tematyce religijno-polemicznej, dzieła starożytnych klasyków, prace językoznawcze, historyczne i geograficzne 313. Salomon Rysiński zmarł w 1625 roku w Dolatyczach, w majątku Daniela Naborowskiego (zm. 1640) i został pochowany w pobliskim Lubczu nad Niemnem. Z ostatnich dni życia Rysińskiego zachowało się kilka listów, w których dworzanie Krzysztofa Radziwiłła młodszego szczegółowo informowali swego pana o chorobie, agonii i śmierci Rysińskiego, co świadczy o więzi przyjaźni łączącej pedagoga i dawnego wychowanka 314. Korespondencję tę opublikował Wincenty Korotyński Salomon Rysiński podjął się przełożenia wierszem niektórych psalmów na polecenie synodu w Wilnie z 1609 roku, który nakazał mu poprawienie i uzupełnienie ewangelickiego kancjonału (zwanego też krakowskim; zob. s. 310n i 331) 316. W ten sposób niektóre psalmy w tłumaczeniu Rysińskiego trafiły do śpiewników ewangelickich, np. w Pieśniach du- 311 J. Krzyżanowski, Salomon Rysiński, pierwszy paremiolog polski, Przegląd Humanistyczny 3 (1964) z. 3, s Zob. szerzej: M. Cytowska, Koniektury Salomona Rysińskiego do Listów Seneki. Karta z dziejów filologii klasycznej w Polsce, Eos 50 (1959/1960) z. 2, s Zob. I. Lukšaitė, Biblioteka Salomona Rysińskiego, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 30 (1985), s Tak uważał W. Korotyński: Rysiński musiał być w wielkiem zachowaniu u Krzysztofa Radziwłła, kiedy za potrzebne uważano tak szczegółowo pisać do przemożnego magnata i wysokiego dostojnika rzeczypospolitej (!), o człowieku, co ani mieniem, ani świetnemi godnościami niesłynął (!) (Salomon Rysiński, s. 33). 315 Tamże, s. 5-38; H. Lulewicz, Rysiński Salomon, s ; NK III, s Zob. H. Lulewicz, Rysiński Salomon, s. 555.

67 318 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) B. Psałterze i psalmy 319 Grożąc im pewnym zginieniem, Dobre ciesząc wybawieniem. Przetoż się zejdą każdemu W różnym stanie będącemu. Panom, chudym i prostakom, Mądrym, dwornym i żołdakom. Paniam, pannam i młodzieńcom. Starcom, rzemięsłnikom, żeńcom. Owa, kto jedno przyłoży Serca do nich, gdy się ztrwoży: Najdzie tu cieszyć się z czego, Po wszytkie dni życia swego (PsRys 1614, k. (:)4v). Lektura Księgi Psalmów proponowana w opracowaniu Rysińskiego miała przede wszystkim charakter moralny. Psalmy miały pocieszać, utwierdzać i pouczać ludzi różnego wieku i stanu. 6. Druk ukazał się in 4 (193 mm 147 mm, grubość bloku 4 mm). Książka składa się z jedenastu składek po cztery karty (sygn. (:), A-K). W unikatowym egzemplarzu brak kart H2 i H3. 7. Niektóre psalmy Dawidowe zawierają: główną stronę tytułową w ozdobnej ramce (fot. 37); na odwrocie strony tytułowej herb Krzysztofa Radziwiłła, pod którym zamieszczono czterowiersz na herb, napisany przez Daniela Naborowskiego; następne dwie strony z wierszem dedykacyjnym autorstwa Salomona Rysińskiego; na trzeciej karcie składki oznaczonej symbolem (:) przedmowę Czytającemu; Encomium psalmorum (trzy łacińskie cytaty zachęcające do lektury psałterza) na ostatniej karcie pierwszej składki na stronie recto; na stronie verso wiersz Zalecenie psalmów; tekst psalmów zajmujący karty A1r-K3r (łącznie 77 stron liczbowanych; fot. 38); trzy ostatnie nieliczbowane strony z alfabetycznym wykazem psalmów według ich pierwszych wersetów w języku polskim; spis podaje również strony i numery poszczególnych psalmów; pod indeksem znajduje się adres wydawniczy. 8. Poszczególne psalmy w opracowaniu Rysińskiego wydanym w 1614 roku są numerowane zgodnie z Biblią hebrajską. Nie wyróżniono poszczególnych wersetów. Widoczny jest tylko podział psalmów na różnego rodzaju strofy podobnie jak w Psałterzu Kochanowskiego. Tekst psalmów rozmieszczono w lustrzanej ramce. Główne okno ramki (ok. 140 mm 105 mm) zajmują same psalmy. Okno górne (ok. 10 mm 105 mm) zawiera napis: Psalmy (na stronie verso) Dawidowe (na stronie recto). Paginacja znajduje się przy zewnętrznych brzegach górnego okna. Okno dolne (5 mm 105 mm) mieści sygnatury kart oraz kustosze. Okna boczne, zewnętrzne i wewnętrzne (ok. 4 mm szerokości), są puste. Każdy z psalmów rozpoczyna się od napisu PSALM z numerem rzymskim. Linię niżej znajduje się łaciński incipit, a pod nim tekst polskiej parafrazy. 9. Materiał ilustracyjny jest bardzo skromny. Na odwrocie głównej strony tytułowej znajduje się herb Radziwiłłów (drzeworyt o wymiarach 79 mm 67 mm). Poza tym w druku znajdują się ozdobne plecionki (na głównej stronie tytułowej, po wierszowanej dedykacji, po Ps 125 i Ps 150 oraz pod adresem wydawniczym). 10. Tekst psalmów wydrukowano szwabachą (20 w. = 87 mm), przedmowę Czytającemu i Zalecenie psalmów szwabachą większego stopnia (20 w. = 109 mm), Encomium psalmorum antykwą (10 w. = 55 mm). Nagłówki wytłoczono frakturą (1 w. = 11 mm), napis PSALM wersalikami antykwowymi (1 w. = 4 mm), łacińskie incipity kursywą (1 w. = = 7 mm). Strofy Psalmu 119 oznaczono literami hebrajskimi. Staranny dobór pism nadaje książce dużą przejrzystość. 11. Ozdobne inicjały otwierają przedmowę Czytającemu oraz Psalm 1 (inicjał S o wysokości 20 mm). Psalmy rozpoczynają się od wersalików frakturowych (7-9 mm). 12. Do elementów ułatwiających wyrywkowe korzystanie z druku należy podział na psalmy oraz zamieszczony na końcu ich indeks. 12. Psałterz gdański (1633) 1. Przedruku Psałterza z Biblii gdańskiej do tej pory nie odnotowano jednoznacznie w bibliografiach polskich, choć zbadany przez autora egzemplarz (ZNiO XVII-2577) znany był bibliografom, którzy opisywali go jako kolejną edycję parafrazy Macieja Rybińskiego. Wacław Aleksander Maciejowski przy opisie poszczególnych wydań Psałterza Rybińskiego wspomina o istnieniu jakiegoś egzemplarza zawierającego tłumaczenie psalmów prozą, niżej zaś dodaje:

68 322 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) B. Psałterze i psalmy Przebadany egzemplarz zawiera obok strony tytułowej tylko tekst Księgi Psalmów oraz na stronie 2 uwagę mówiącą, że począwszy od Psalmu 11 podana jest podwójna numeracja: według Biblii hebrajskiej i Wulgaty. 8. Kompozycja strony jest bardzo prosta. Każdy psalm zaczyna się od tytułu, np. PSALM I. Niżej umieszczony jest tekst psalmu. Wersety zaczynają się od nowych akapitów, które są numerowane. Każda ze stron posiada nagłówek kolumnowy z żywą paginą, podającą aktualny numer psalmu. Nie uwzględniono masoreckiego podziału Psałterza na pięć części. 9. Nie zamieszczono materiału ilustracyjnego. 10. Tekst natchniony drukowano szwabachą Jungfer (20 w. = ok. 57 mm 58 mm), tytuły zaś kapitalikami antykwowymi. 11. Każdy psalm rozpoczyna się od wersalikowego inicjału wykonanego pismem gotyckim. Należy tu zaznaczyć, że jeżeli psalm posiada tytuł, to inicjał stoi przy drugim wersecie. 12. Do elementów ułatwiających odszukanie dowolnego fragmentu należy dość czytelne oznaczenie początku każdego psalmu oraz żywa pagina zastępująca numerację stron. Ze względu na defekty druku nie można ustalić, czy był on wyposażony w jakieś indeksy lub oprawiany z innymi dziełami. 13. Wydania pojedynczych psalmów i antologii psalmów Mniej więcej w połowie XVI wieku pojawiło się sporo protestanckich wierszowanych tłumaczeń pojedynczych psalmów wraz z nutami. Ukazywały się one seriami i były kompletowane i oprawiane razem z pieśniami. Znanych jest dziś kilka takich zbiorów psalmów i pieśni. Dwa z nich, nazywane Kancjonałem puławskim 326 i Kancjonałem Zamojskich 327, zawierają druki będące przedmiotem zainteresowania autora. Do celów niniejszej pracy udało się odszukać dwadzieścia edycji pojedynczych psalmów. Większość z nich pochodzi z Kancjonału Zamojskich. Dokładny wykaz odnalezionych druków zamieszczono w bibliografii załącznikowej, dlatego w tym miejscu omawia się je ogólnie. 325 Zob. R. Pietkiewicz, Edycje pojedynczych psalmów i ich zbiorów w renesansowej Rzeczypospolitej, w: Patrzmy na Jezusa, który nam w wierze przewodzi. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Jana Łacha w 85. rocznicę urodzin, Ad Multos Annos 17, red. W. Chrostowski, B. Strzałkowska, Warszawa 2012, s Jest to klocek Kr BCz Cim /I. 327 Jest to klocek BN XVI.O Najstarszy z odnalezionych psalmów ukazał się w 1546 roku w oficynie Hieronima Wietora. Był to Psalm 14 (13) 328 (Ps 13 Woj 1546 ZNiO XVI.O.96 adl.), podpisany inicjałami B.W., co najprawdopodobniej oznaczało Bernarda Wojewódkę 329. Więcej edycji zachowało się z serii wytłoczonej przez następcę Wietora, Łazarza Andrysowica, ok roku. Być może Andrysowic wykorzystał tu pomysł swojego poprzednika, który mógł wydać więcej takich druków. Z tej serii udało się odnaleźć następujące psalmy: Psalm 1 w przekładzie Andrzeja Trzecieskiego młodszego wydany wraz z Pieśnią przy pogrzebie człowieka krześcijańskiego (Ps 1 Trz 1556 Kr BCz Cim. 1631/I); Psalm 86 (85) w tłumaczeniu Mikołaja Reja z muzyką V.S. (najprawdopodobniej Wacław Szamotulski 330, zm. ok. 1560) (Ps 85 Rej 1556 ZNiO XVI.O.846; fot. 39); dwa opracowania Bernarda Wojewódki: Psalmu 14 (13) ) i 128 (127) (Ps 13 Woj 1556 BJ Cim. O.513; Ps 127 Woj 1556 ZNiO XVI.O.936). Pod muzyką Psalmu 128 (127) ) kompozytor podpisał się inicjałami C.S. Najwięcej egzemplarzy odnaleziono z kolejnej serii, którą wydał ok roku Mateusz Siebeneicher. Są to psalmy z Kancjonału Zamojskich: Psalm 1 wydany wraz z Pieśnią przy pogrzebie człowieka krześcijańskiego w tłumaczeniu Andrzeja Trzecieskiego młodszego (Ps 1 Trz 1558 BN XVI.O.285); Psalm 71 (70), podpisany inicjałami S.K. (Stanisław Kleryka 331, zm. ok. 1562) (Ps 70 SK 1558 BN XVI.O.277); Psalm 46 (45) podpisany nierozszyfrowanymi do dziś inicjałami A.P. (Ps 45 AP 1558 BN XVI.O.276); dwie prace Jakuba Lubelczyka: Psalm 37 (36) oraz 79 (78) (Ps 36 Lub 1558 BN XVI.O.281; Ps 79 Lub 1558 BN XVI.O.282). W tym ostatnim melodia podpisana jest inicjałami C.S. 328 Ze względu na potrzebę jednoznacznego określenia psalmu podaje się podwójną numerację: najpierw wg BH, a w nawiasie wg Wlg. Oryginalnie na drukach wszystkie psalmy z wyjątkiem Ps 79 Lub 1558 mają numery wg Wlg. 329 Wiszn. VI, s. 471, przypuszczał, że inicjały te należą do Bernarda Wapowskiego, sprzeciwił się temu I. Warmiński, który widział tu nazwisko Bernarda Wojewódki; zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s Zob. również NK III, s Za takim odczytaniem inicjałów opowiada się Wiszn. VI, s. 466, Zob. T. Witczak, Studia nad twórczością Mikołaja Reja, s. 83 i przyp. 123.

69 328 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) B. Psałterze i psalmy 329 Tabela 9. Edycje pojedynczych psalmów zestawienie Ps 1 Trz 1556 Kr BCz Cim Ps 1 Trz 1558 BN XVI.O.285 Ps 13 Woj 1546 ZNiO XVI.O.96 Ps 13 Woj 1556 BJ Cim. O.513 Ps 36 Lub 1558 BN XVI.O.281 Ps 45 A.P BN XVI.O.276 Ps XLVI Kr BCz Cim Ps 50 Woj 1558 BN XVI.O.280 Ps 70 SK 1558 BN XVI.O.277 Ps 79 Lub 1558 BN XVI.O.282 Ps 85 Rej 1556 ZNiO XVI.O.846 Ps 85 Rej 1558 BN XVI.O.273 Ps 102 Woj 1558 BN XVI.O.279 Ps 113 Rej 1558 BN XVI.O.272 Ps 113 Rej 1565 Wa BU Sd Ps 116 Rej 1558 BN XVI.O.274 Ps BN XVI.O.263 Ps 127 Woj 1556 ZNiO XVI.O.936 Ps 127 Woj 1558 BN XVI.O.275 Ps 129 Woj 1558 BN XVI.O.278 Karta tytułowa Współoprawne w def def KP KZ klocek KZ KZ KP KZ KZ KZ KZ KZ KZ KZ KZ KZ KZ Nr psalmu (13) 14 (13) 37 (36) 46 (45) 46 (45) 51 (50) 71 (70) 79 (78) 86 (85) 86 (85) 103 (102) 114 (113 A) 114 (113 A) 117 (116) 124 (123) 128 (127) 128 (127) 130 (129) Tłumacz A.T. A.T. B.W. [B.W.] J.L. A.P.? B.W. S.K. J.L. M.R. [M.R.] [B.W.] M.R. M.R. [M.R.]? B.W. B.W. [B.W.] Nuty Autor melodii????????? C.S. W.S.?? W.S.? C.S. C.S. C.S. Drukarz Łaz. Sieb. Wiet. Łaz. [Sieb.] Sieb.? Sieb. Sieb. Sieb. Łaz. [Sieb.] Sieb. Sieb. S. Szarf. Sieb. Sieb. Łaz. Sieb. Sieb. Rok druku 1556 [1558] 1546 [1556] [1558] 1558? [1556] [1558] 1558 [1558] po 1565 ok [1558] [1556] Format Liczba kart Liczba ark. Pisma dla psalmów Współoprawne z (8?) (4?) ,5 0,5 0,5 0,5 1 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 fr. szw. fr. fr. szw. fr. fr. szw. fr. szw. fr. szw. szw. fr. szw. fr. szw. fr. fr. fr. pieśń pieśń 2 pieśni pieśń Argument def def. + + Ilustracje + def. + + def. + + Wyznanie prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. Wyd KP Kancjonał puławski, KZ Kancjonał Zamojskich; A.T. A. Trzecieski młodszy, B.W. B. Wojewódka, J.L. J. Lubelczyk, A.P. inicjały nieznanego tłumacza, S.K. S. Kleryka, M.R. M. Rej, W.S. W. Szamotulski, C.S. inicjały nieznanego kompozytora, Łaz. Łazarz Andrysowic, Sieb. M. Siebeneicher, S. Szarf. S. Szarfenberg, Wiet. H. Wietor; fr. fraktura, szw. szwabacha; prot. protestancki, kat. katolicki; w nawiasach kwadratowych dane przypuszczalne

70 332 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 333 kach ewangelickich oraz poprawienie ich na podstawie wersji Rybińskiego, Kochanowskiego, Rysińskiego albo Naborowskiego. Być może więc nieznane dziś tłumaczenia Naborowskiego znajdują się między psalmami drukowanymi w dawnych kancjonałach. 348 C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii Obecnie zostaną omówione w porządku chronologicznym druki biblijne zawierające tłumaczenie całości Nowego Testamentu, harmonie ewangeliczne oraz tekst całej Biblii. 1. Nowy Testament królewiecki (od 1551 r.) 1. Nowy Testament królewiecki ukazywał się w oficynie Aleksandra Augezdeckiego w Królewcu stopniowo, wraz z postępem prac przekładowych. Jako pierwszy wyszedł w 1551 roku tom zawierający szeroko komentowane tłumaczenie pierwszej Ewangelii pt. Ewangelia święta Pana Jezusa Chrystusa wedle Mateusza świętego z greckiego języka na polski przełożona. I wykładem krótkim a ku inszem ewangelistum potrzebnem na wielu miejscach objaśniona 349 (fot. 40). W tym samym roku ukazała się Testamentu Nowego część pierwsza. Czterej ewangelistowie święci: Mateusz, Marek, Łukasz i Jan. Z greckiego języka na polski przełożeni i wykładem krótkiem objaśnieni 350. W 1552 roku drukarnię Augezdeckiego opuściła Testamentu Nowego część wtóra a ostateczna. Dzieje i pisma apostolskie. Z greckiego języka na polski przełożone 351. Rok następny przyniósł wydanie całości Nowego Testamentu pt. Testament Nowy zupełny. Z greckiego języka na polski przełożony i wykładem krótkiem objaśniony 352. Na karcie 348 Zob. K. Meller, Psalm kalwińska pieśń nad pieśniami, s Na podstawie egz. Wa BU Sd (z uwagami Maleckiego) oraz z MtKról znajdujących się w NTKról zup, egz. BN XVI.Qu.218 (def.: brak początku); 6471 (egz. z k. tyt.). Fragmenty NTKról na podstawie oprac. transkrypcji tekstów zamieszczonych w dziele: J. Seklucjan, Wybór pism, wybór tekstów, oprac., wstęp S. Rospond, Olsztyn Na podstawie egz. ZNiO XVI.Qu.3184; BK Cim. O.2742/1 adl. (oprawiony z NTKról II). 351 Na podstawie egz. BK Cim. Qu.2742/2 adl. (oprawiony z NTKról I). 352 Na podstawie egz. BN XVI.Qu.6471, BN XVI.Qu.218 (w tym egz. brak skł. A; w NT, cz. 1, niewielkie różnice w porównaniu z egz. BN XVI.Qu.6471, np. inaczej sformułowany jest adres wydawniczy w kolofonie), BJ Cim. Q.5484 (fragm.: kilka kart z Mt i J). tytułowej książki widnieje data 1553, lecz w kolofonach pierwszej i drugiej części Nowego Testamentu znajduje się rok Tak wygląda bibliografia wydań Nowego Testamentu królewieckiego, gdy próbuje się ją odtworzyć na podstawie dat umieszczonych na drukach. Jednak szczegółowe badania typograficzne ks. Ignacego Warmińskiego (zm. 1909) wykazały, że poszczególne części stanowią kombinacje arkuszy drukowanych w różnym czasie. Przykładowo w wydanej w Królewcu Ewangelii według św. Mateusza arkusze zawierające karty są chronologicznie wcześniejsze niż arkusze z kartami W części pierwszej Nowego Testamentu królewieckiego karty 1-88 (Mt 1-18) pochodzą z tego samego tłoczenia, co w Ewangelii świętej [ ] wedle Mateusza świętego, a pozostałe arkusze zostały wydrukowane później. W części drugiej Nowego Testamentu królewieckiego nie ma podobnych zawiłości. Pojawiają się one znowu w Testamencie Nowym zupełnym, który został złożony z niesprzedanych arkuszy królewieckiej Ewangelii Mateuszowej, z wcześniej wydrukowanej w większej ilości drugiej części Nowego Testamentu oraz z nowo wytłoczonej reszty. 353 Obliczenie łącznej liczby arkuszy wydrukowanych dla Nowego Testamentu królewieckiego jest dość skomplikowane i przedstawia się następująco: MtKról: 37 ark. NTKról I: 67,75 ark. 22 ark. (Mt 1-18) = 45,75 ark. (nowo drukowanych) NTKról II: 52,75 ark. (wszystkie nowo drukowane) NTKról zup: 120,75 ark. 33 ark. (Mt) 51 ark. (Dz-Ap) = 36,75 ark. (nowo drukowanych). Estreicher wspomina jeszcze dwa wydania całego Nowego Testamentu (nie wskazując na egzemplarze) z 1554 i 1555 roku 354, ale tych edycji nie udało się odnaleźć. Nie notuje ich również Polonia typographica saeculi sedecimi 355, a Centralny katalog starych druków Biblioteki Narodowej podaje, że informacja o istnieniu tych edycji jest zapewne mylna. O istnieniu tych wydań można się dowiedzieć ze wstępu do Nowego Testamentu w przekładzie ks. Wujka z 1593 roku 356 oraz z wydania Nowego Testamen- 353 Dokładniej: zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s E XIII, s Zob. PT VIII, s NTWj 1593, s. 2 wg pierwszej paginacji.

71 334 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 335 tu w Lipsku w 1728 roku. Warmiński przyjmuje istnienie tych wydań za prawdopodobne. 357 Nowy Testament królewiecki ukazywał się również w postaci współczesnych reprintów. W latach w serii Biblia Slavica ukazała się całość Nowego Testamentu 358, a w roku 2003 i 2011 Ewangelia święta Pana Jezusa Chrystusa wedle Mateusza świętego (1551) na podstawie egzemplarza z notami Jana Sandeckiego-Maleckiego (Wa BU Sd ) W żadnej edycji Nowego Testamentu królewieckiego nie ma wyraźnie podanego nazwiska tłumacza, stąd aż do wnikliwych badań ks. Warmińskiego uważano, że autorem przekładu był wydawca dzieła, Jan Seklucjan. Warmiński wykazał jednak, że księgę tę przetłumaczył Stanisław Murzynowski 360, a wyniki jego badań zostały potwierdzone również w językoznawczej pracy Stanisława Rosponda (zm. 1982) 361. Stanisław Murzynowski (Suszycki) (zm. 1553) pochodził z gałęzi starego rodu Ogończyków, osiadłej w Murzynowie i Suszycach koło Włocławka. Nauki pobierał w gimnazjum królewieckim, gdzie rozpoczął studium języków biblijnych i przejął się nowinkami religijnymi. Mniej więcej w latach studiował na Uniwersytecie w Wittenberdze (miał wtedy jakieś lat), gdzie pod kierunkiem Melanchtona pogłębił swoją wiedzę z filologii biblijnej i utwierdził się w reformacyjnych przekonaniach oraz w niechęci do Kościoła katolickiego. Po opuszczeniu Wittenbergi prawdopodobnie podjął na krótko naukę we Włoszech. W 1549 roku przebywał już w Królewcu, gdzie został przedstawiony księciu Albrechtowi i polecony przez Jana Łaskiego. Po otrzymaniu pomocy od Albrechta osiadł na stałe w Królewcu, gdzie zajął się studiami i piśmiennictwem. On też jest 357 I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s Biblia Slavica II/4: [Nowy Testament w tłum. S. Murzynowskiego], wyd. H. Rothe; cz. 1: Des Neuen Testamentes erster Teil: Die vier heiligen Evangelien des Matthäus, Marcus, Lucas und Johannes. Aus dem Griechischen in die Polnische Sprache übersetzt und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanislaw Murzynowski in Königsberg in Preußen im Monat October 1551, Paderborn München Wien Zürich 2008; cz. 2: Des Neuen Testamentes zweiter und letzter Teil: Geschichte und Briefe der Apostel. Aus dem Griechischen in die Polnische Sprache übersetzt und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanislaw Murzynowski in Königsberg in Preußen im Monat September 1552, Paderborn München Wien Zürich Ewangelia święta Pana Jezusa Chrystusa wedle Mateusza świętego, z języka greckiego przełożył Stanisław Murzynowski, Płock 2003 (wyd. 2, 2011). 360 Wyniki tych badań: zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s Zob. S. Rospond, Studia nad językiem polskim XVI wieku (Jan Seklucjan, Stanisław Murzynowski, Jan Sandecki-Malecki, Grzegorz Orszak), Wrocław 1949, s autorem Ortografii polskiej zamieszczonej w wydaniach Nowego Testamentu królewieckiego 362. W 1550 roku wydał Historię żałosną. W przedmowie do tego dzieła zalecał język ojczysty, który według niego powinien służyć do propagowania rzeczy poważnych i zbawiennych 363. To zainteresowanie Murzynowskiego popularyzowaniem idei religijnych w języku narodowym skłoniło ks. Warmińskiego do wystawienia młodemu pisarzowi bardzo pochlebnej opinii: był to nader płodny pisarz, należący jeszcze do liczby tych, którzy przed Rejem polską prozę wcale znakomicie urabiali, a nasza literatura będzie zniewolona bliżej się nim zająć i język jego zbadać 364. W omawianym okresie Murzynowski współpracował z wydawcą Janem Seklucjanem, dla którego przekładał Nowy Testament. W swoich pracach tłumacz korzystał z wiedzy teologicznej zaangażowanego w spory dogmatyczne Andreasa Osiandera (zm. 1552), z którym się zaprzyjaźnił. Znajomość ta przysporzyła Murzynowskiemu i Seklucjanowi sporo kłopotów, które spowodowały w październiku 1550 roku czasowe wstrzymanie druku królewieckiej Ewangelii świętej [ ] wedle Mateusza świętego (zob. niżej, s. 338). Ostatni ślad z życia Murzynowskiego pochodzi z 1552 roku, później słuch po nim ginie. Zmarł prawdopodobnie na początku 1553 roku, Nowy Testament królewiecki zupełny wyszedł więc już po jego śmierci. Dlaczego Murzynowski zataił swoje nazwisko jako autora przekładu? Uważał zapewne, że jego młody wiek (22 lub 24 lata) oraz kierunek wykształcenia: raczej humanistyczny niż teologiczny, mogą zaszkodzić popularności dzieła. Dlatego postanowił zgodzić się na wydanie Nowego Testamentu pod nazwiskiem Seklucjana, który był organizatorem i nakładcą druku. Taki stan rzeczy zapewne odpowiadał Seklucjanowi i sprawił, że przez cztery wieki łączono to dzieło z jego osobą. Sprawy jednak nie udało się do końca ukryć. O prawdziwym autorze przekładu wiedziano na dworze książęcym, znali go także przeciwnicy Osiandera oraz Sandecki-Malecki. Stąd informacja przedostała się dalej i została zapisana przez Szymona Budnego 365. Po śmierci Murzynowskiego, gdy emocje wokół Nowego 362 I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s , S. Murzynowski, Historia żałosna a straszliwa o Franciszku Spierze oraz Ortografia polska, oprac. J. Małłek, F. Pepłowski, b.m. 1974, s. 71 (wykorzystano oprac. transkrypcję). 364 I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s Chodzi tu o fragment przedmowy do NTSzB , k. c2v-3r: Królewieckiby testament między wszemi miał przodek, gdyby ji był jego tłumacz Stanisław Murzynowski mógł drugi raz przepatrzyć a wydać, bo był młodzieniec nie ledajako w języku Greckim

72 336 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 337 Testamentu królewieckiego opadły, Seklucjan nie podał prawdziwego nazwiska tłumacza. Przeciwnie, w liście do rajców królewieckich z 11 listopada 1563 roku sobie przypisał to dzieło Genezę Nowego Testamentu królewieckiego należy widzieć na tle ogólnej sytuacji wyznaniowej w Prusach Książęcych, które po sekularyzacji zakonu krzyżackiego w 1525 roku stały się pierwszym w Europie księstwem o luterańskim wyznaniu państwowym. Książę Albrecht, będąc zagorzałym zwolennikiem reformacji, szerzył nową wiarę również wśród ludności polskojęzycznej, która obok Niemców stanowiła najliczniejszą grupę mieszkańców Prus. Jakieś 100 istniejących polskich parafii luterańskich nieustannie domagało się pastorów, których książę sprowadzał z Polski. Wśród nich znaleźli się: Andrzej Samuel, Jan Seklucjan, Jan Sandecki-Malecki. Aby zapewnić stały dopływ wykształconych duchownych, Albrecht otworzył w Królewcu najpierw gimnazjum, a następnie uniwersytet, sprowadzał też wykładowców z Polski, Litwy i z Niemiec. Wśród nich byli również humaniści znający język polski: Abraham Kulwieć (zm. 1546), profesor greki, hebrajskiego i gramatyki, oraz Stanisław Rafajłowicz (Rapagelan), wykładowca teologii. Po śmierci Rapagelana do Królewca przybył z Niemiec Fryderyk Staphylus (zm. 1564) posługujący się równie dobrze językiem polskim, co i niemieckim. 367 Albrecht bardzo szybko przekonał się o skuteczności słowa drukowanego w szerzeniu wiary, dlatego popierał działalność wydawniczą, w tym także polskojęzyczną, prowadzoną głównie przez zaradnego i przedsiębiorczego Jana Seklucjana. Zamysłem księcia było stworzenie w Królewcu ośrodka luterańskiego, który promieniowałby na tereny Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. 368 uczony, acz po Polsku grubo mówił i pisał, aleby to był czas wypolerował, gdyby była wola Boża z śmiercią nie uprzedziła. 366 Zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s ; S. Rospond, Studia nad językiem, s ; tenże, Stanisław Murzynowski obrońca języka ojczystego (odbitka: Studia z dziejów kultury polskiej, Warszawa b.r.); J. Małłek, F. Pepłowski, Wstęp, w: S. Murzynowski, Historia żałosna, s ; J. Małłek, Stanisław Murzynowski: tłumacz Nowego Testamentu, pisarz religijny, osjandrysta, servulus et clientulus księcia Albrechta Pruskiego, w: Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy rocznica przekładu Nowego Testamentu przez Mikołaja Jakubicę na język dolnołużycki, red. T. Jaworski, W. Pyżewicz, Zielonogórskie Studia Łużyckie 3, Zielona Góra 2001, s ; A. Łuczak, Das Neue Testament des Stanisław Murzynowski: Zum Verhältnis von Übersetzung und griechischem Original, w: Des Neuen Testamentes zweiter und letzter Teil, wyd. H. Rothe, Biblia Slavica II/4, cz. 2, Paderborn München Wien Zürich 2009, s Zob. S. Rospond, Wstęp, w: J. Seklucjan, Wybór pism, s. VI-VII. 368 Tamże. Jednym z najważniejszych oręży reformacji była oczywiście Biblia rozpowszechniana w językach narodowych. Potrzeba jej wydania stawała się tym bardziej nagląca, że książę Albrecht na początku lat czterdziestych, pragnąc uregulować praktykę służby Bożej na swoich ziemiach, wydał nakaz częstego odczytywania podczas nabożeństw fragmentów obu Testamentów w języku narodowym. W tej sytuacji książę rozpoczął starania o wydrukowanie przekładu Biblii na język polski, o który zabiegali nie tylko Polacy zamieszkujący Prusy, lecz także sympatyzujący z luteranizmem mieszkańcy Korony. Między innymi w celu sporządzenia przekładu Biblii przybył do Królewca Stanisław Rafajłowicz, jednak zmarł niedługo po rozpoczęciu pracy (13 maja 1545 r.). Być może początkom prac przekładowych Rafajłowicza przyglądał się z bliska Stanisław Murzynowski studiujący w tych latach w królewieckim gimnazjum 369. Miejsce Rafajłowicza zajął Fryderyk Staphylus, który również nie zdołał doprowadzić tego przedsięwzięcia do skutku. W tej sytuacji Albrecht powierzył pracę nad przekładem Seklucjanowi, który z zapałem podjął się organizowania tłumaczenia i druku. Sprowadził do Królewca drukarza, Aleksandra Augezdeckiego, postarał się o rękopiśmienny egzemplarz polskiego Nowego Testamentu i znalazł odpowiedniego człowieka, który podjął się przekładu: Stanisława Murzynowskiego. 370 Murzynowski pracował bardzo szybko, gdyż korzystał z tłumaczenia istniejącego już w rękopisach, konfrontując je z oryginałem greckim i poprawiając według niego 371. W ten sposób nie zerwał z utrwaloną już tradycją tekstu. Nie znaczy to jednak, że tłumacz nie pozostawił w dziele śladów swojej własnej inicjatywy i erudycji. Niepomierne zdolności i wysokie wykształcenie 372 Murzynowskiego, jak również niezwykła znajomość ówczesnego warsztatu naukowego humanisty są tu widoczne na każdym kroku Na temat takiego przypuszczenia: zob. J. Małłek, Stanisław Murzynowski, s. 166 i przyp Szerzej na ten temat: zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s Szerzej na temat źródeł i metody przekładu: zob. H. Rothe, Das polnische Neue Testament in Königsberg 1551/1552: Quellen und Wirkung, w: Des Neuen Testamentes zweiter und letzter Teil, wyd. tenże, Biblia Slavica II/4, cz. 2, Paderborn München Wien Zürich 2009, s I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s Por. tamże, s ; A. Łuczak, Najstarszy polski drukowany przekład Nowego Testamentu pióra Stanisława Murzynowskiego ( ), w: Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy, s HB-I 22

73 338 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 339 Aby zapewnić sobie fundusze, a następnie zbyt dzieła, Seklucjan ogłosił na nie prenumeratę. Rozesłał do osób obiecujących pomoc listy i regestra, z których później miał wiedzieć, co by kto dał i co by zasię brać miał 374. Druk pierwszych arkuszy Ewangelii według św. Mateusza ruszył w drugiej połowie 1550 roku, lecz wkrótce został wstrzymany na skutek nieprzewidzianych okoliczności. Pierwsza z przyczyn wynikała z zawiści i zazdrości Jana Sandeckiego- -Maleckiego, który sam nosił się z zamiarem przetłumaczenia i wydania Nowego Testamentu, a został uprzedzony przez Seklucjana i Murzynowskiego. Druga zaś wiązała się ze sporami wokół poglądów Andreasa Osiandera 375. Po interwencji przeciwników przekładu, na czele których stał Fryderyk Staphylus, książę nakazał przerwanie druku. W tym czasie gotowych było już osiemnaście rozdziałów Ewangelii (do k. LXXXVIII). Licząc na skuteczność wstawiennictwa Osiandera, Seklucjan potajemnie kontynuował tłoczenie tekstu. I nie pomylił się. Książę zezwolił na kontynuację prac, z tym jednak zastrzeżeniem, że wydawcy poprawią sporne miejsca, a całe dzieło zostanie dokładnie przejrzane i skorygowane przez Sandeckiego-Maleckiego, który miał osobiście przedstawić władcy wyniki swojej cenzury. 376 Wywołane zamieszanie podważyło jednak zaufanie do inicjatywy Seklucjana. Jego nowatorski pomysł z przedpłatami i prenumeratą nie przyniósł pożądanych rezultatów, co stało się przyczyną finansowych kłopotów wydawcy. W tej sytuacji wiosną 1551 roku, przewidując nowe intrygi, Seklucjan za pożyczone pieniądze opublikował tekst samej Ewangelii według św. Mateusza z komentarzem, zapowiadając równocześnie rychłe pojawienie się dalszych części. 377 Po ukazaniu się Ewangelii wystąpił ze swoją krytyką Sandecki-Malecki, wnosząc własnoręcznie do tekstu niezliczoną ilość poprawek (fot. 40) 378, które wraz z listem przesłał księciu Albrechtowi. Krytyka Maleckiego była tendencyjna i przepojona osobistą niechęcią do konkurenta. Większość uwag była chybiona i niesłuszna. Krytyka nie odniosła jednak skutku, a Seklucjan zachęcony tryumfem nad przeciwnikami kontynuował pracę. 379 W październiku 1551 roku gotowa była Testamentu Nowego część pierwsza, obejmująca cztery Ewangelie. 380 Sprzedaż Ewangelii według św. Mateusza i pierwszej części Nowego Testamentu satysfakcjonowała Seklucjana, który zabrał się z zapałem do wydania części ostatniej. W tym jednak momencie ożywiło się stronnictwo antyosianderowskie, które zamierzało posłużyć się Maleckim, aby pokrzyżować plany wydawnicze Seklucjana. W maju 1552 roku Sandecki-Malecki przesłał księciu zbiór uwag dotyczących tłumaczenia Murzynowskiego wraz z pierwszym arkuszem własnego przekładu fragmentu Ewangelii według św. Mateusza (fot. 41 i 42) 381. Zabiegi te jednak znowu nie przyniosły rezultatu. Seklucjan uprzedził bowiem swoich przeciwników, zdobywając przy pomocy Osiandera przywilej na druk Nowego Testamentu. Chcąc załagodzić spór, Albrecht równocześnie nakazał, aby pisma apostolskie ukazały się bez komentarza, w którym należało się spodziewać wpływów poglądów Osiandera. Pośpiech, w jakim pracowali twórcy, odbił się niekorzystnie na poziomie tej części Nowego Testamentu. 382 Teraz już tylko krok dzielił Seklucjana od wydania całego Nowego Testamentu w jednym tomie. Księga ta ukazała się już po śmierci Murzynowskiego w 1553 roku MtKról, k. A2v; J. Seklucjan, Wybór pism, s Spór dotyczył istoty usprawiedliwienia. Osiander wiązał swoją koncepcję z tajemnicą wcielenia. Naukę o usprawiedliwieniu interpretował mistycznie, opierając ją na komunii człowieka wierzącego z Jezusem Chrystusem; odszedł od poglądów Lutra na ten temat (zbliżył się do nauki katolickiej), twierdząc, że sprawiedliwością, przez którą człowiek zostaje usprawiedliwiony, jest Chrystus jedynie w boskiej naturze, będąc sprawiedliwością Bożą ze swej istoty (iustitia Dei essentialis); natomiast człowiek staje się sprawiedliwy przez fakt zamieszkania w nim Chrystusa, który następnie przepełnia go swą sprawiedliwością; jeśli Syn Boży sprawiedliwość istotowa, zamieszkuje w człowieku, Bóg uznaje go za sprawiedliwego; Chrystus-Sprawiedliwość staje się naszą sprawiedliwością, a grzechy giną w sprawiedliwości Chrystusa jak «krople w morzu», P. Janowski, Osiander Andreas, EK XIV, kol Zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s Zob. przedmowa do czytelników z MtKról, k. A2v-B1v, oraz jej przedruk w: J. Seklucjan, Wybór pism, s ; oraz I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s Egz. z poprawkami Maleckiego to Wa BU Sd Zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s Zob. tamże, s Jest to Nowy Testament z przełożenia Erasma Roterodamskiego w yęzik Polski prawie a własnemi słowy s wielką pilnoscią przełożony, Lyccae (Ełk), Joannes Maletius (J. Sandecki-Malecki), 1552, 8 (egz. Wa BU dawna sygn., dziś druk jest przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie, sygn II). Druk liczy cztery karty i zawiera polski tekst Mt 1-3 oraz argument do Mt 4. Zob. E XIII, s ; F. Koch, Der letzte Druck des Lycker Erzpriester Johann Maletius, Altpreussische Monatsschrift 40 (1903) z. 7-8, s (na końcu zeszytu facs. całości NTS-M 1552); H. Mieczkowska, Ełk Królewiec Warszawa. Z dziejów unikatowych egzemplarzy Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Rocznik Biblioteki Narodowej (2006), s Zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s , Zob. tamże, s

74 382 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 383 linii tytułów. W Biblii Leopolity z roku 1575 (oraz war. 1577) również pierwsze linie wszystkich rozdziałów wydrukowano frakturą (20 w. = 157 mm). 11. Zasada użycia inicjałów jest podobna we wszystkich wydaniach. Inicjały większe i bardziej ozdobne oznaczają początek księgi (fot ), mniejsze zaś i skromniejsze otwierają poszczególne rozdziały. Inicjały bardzo ułatwiają odnalezienie początku rozdziału, gdyż są dobrze widoczne na stronie. W Biblii z 1561 roku fragmenty deuterokanoniczne do Księgi Daniela: (Historia Zuzanny i Historia o Belu i smoku), rozpoczynają się od inicjałów większych niż pozostałe rozdziały. 12. Spośród elementów ułatwiających wyrywkowe korzystanie z Biblii należy wspomnieć ogólną kompozycję strony i zabiegi, które nadają jej przejrzystość (fot ). Oprócz tego zastosowano również inne rozwiązania, jak: podział na rozdziały, ustępy i wersety, nagłówki kolumnowe podające bieżącą księgę, foliacja kart (w NTL 1568 i BL ), spisy ksiąg biblijnych. Ważnym elementem są rejestry wyznaczające perykopy mszalne. Najmniej praktyczny jest rejestr w wydaniu pierwszym, gdyż podaje tylko rozdział księgi oraz pierwsze i ostatnie słowa czytania. Na marginesach w tej edycji nie ma wskazówek liturgicznych ani innych oznaczeń ram perykopy. W wydaniu z roku 1575 (oraz war. 1577) rejestr został dopracowany. Obok rozdziału podaje on także wersety, a w tekście ramy perykop zaznaczono za pomocą rączek, które zastępują wskazówki liturgiczne. Rejestr w Nowym Testamencie z 1568 roku podaje rozdział i kartę, na której znajduje się perykopa. Wskazówka liturgiczna rozpoczynająca perykopę leży na marginesie tekstu, na wysokości jej początku, a na końcu znajduje się rączka. 4. Biblia brzeska i jej przedruki (od 1563 r.) 1. Pierwszy niekatolicki przekład całej Biblii na język polski powstał w obozie ewangelicko-reformowanym w 1563 roku i wyszedł nakładem Mikołaja Radziwiłła Czarnego w drukarni w Brześciu nad Bugiem in 2 pt. Biblia święta, to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu, właśnie z żydowskiego, greckiego i łacińskiego nowo na polski język z pilnością i wiernie wyłożone (fot. 58). Biblia ta znana jest pod trzema nazwami: jako Biblia brzeska, pińczowska lub Radziwiłłowska. 494 Karol Estreicher starszy 494 Na podstawie Wa BU Sd ; ZNiO XVI.F.4013 (def.: brak k. 84 z NT); Wr BU (def.: brak skł. **6). Ukazał się również fotograficzny przedruk tej Biblii (Biblia Święta, to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu, Brest 1563, wyd. H. Rothe, F. Scholz, w 1894 roku opisał trzy warianty Biblii brzeskiej 495. Dziś jednak po bardziej szczegółowych badaniach ustalono, że istnieją tylko dwa: A i B. Wariant B ma tytuł w poczwórnej ramce oraz na nowo złożone arkusze sygnowane jako * oraz ** tłoczone poza Brześciem, być może w wileńskiej drukarni Jana Karcana w latach osiemdziesiątych lub dziewięćdziesiątych XVI wieku (np. egz. BJ Cim. F.8324). Ponadto oba warianty w późniejszych okresach uzupełniano arkuszami pochodzącymi z czterech różnych dodruków (dwa wykonane w Brześciu w 1563 r., jeden lub dwa przez Jana Karcana w Wilnie pod koniec XVI w.; dodrukowywano także same karty tytułowe, z których jedne wykonano w Brześciu, inne zaś w nieznanych drukarniach w XVII i XIX w.) 496. W literaturze poświęconej Biblii brzeskiej można spotkać opinię o wielkiej rzadkości tego dzieła 497, jest to jednak mit bez potwierdzenia w rzeczywistości. Dziś znanych jest ponad 130 egzemplarzy tej Biblii 498. W porównaniu z innymi opisanymi w niniejszej pracy pozycjami zawierającymi polskie teksty Pisma Świętego, które zachowały się w niewielu lub nawet tylko w jednym egzemplarzu, należy uznać, że Biblia brzeska należy do najliczniej zachowanych renesansowych druków biblijnych w języku polskim 499. Przypuszcza się nawet, że w obliczu tak dużej ilości zachowanych egzemplarzy nakład Biblii brzeskiej musiał wynosić ok. 1 tys. egzemplarzy 500. Biblia Slavica II/2, Paderborn München Wien Zürich 2001) oraz transkrypcja całości tekstu (Biblia brzeska 1563, red. P. Krolikowski, Clifton Kraków 2003). 495 E XIII, s ; zob. także KBU Wa II/1, s. 313; KP BJ I, s. 87; zob. też CKSD BN. 496 Szczegółowe badania nad wariantami BB 1563: zob. S. Siess-Krzyszkowski, Warianty typograficzne Biblii brzeskiej (Тыпаграфічныя варыянты Брэсцкай Бібліі), w: Брэсцкая Біблія унікальны помнік культуры ХVI стагоддзя. Новыя даследаванні і матэрыялы (Biblia Brzeska unikatowy zabytek kultury ХVI wieku. Nowe badania i materiały), Брэсцкі абласны выканаўчы камітэт, УК Абласная бібліятэка імя М. Горкага, red. W. Walecki, Brest 2015, s (tekst po polsku) oraz s (tekst po białorusku). 497 Zob. Koss. I, s. 253; R. Gustaw, Polskie przekłady, s Zob. wykaz odnalezionych egz.: S. Siess-Krzyszkowski, Warianty typograficzne Biblii brzeskiej, s Zob. też dyskusję na ten temat: R.A. Leszczyński, Biblia brzeska następne pokolenia, w: Biblia brzeska. Historia język teologia. Materiały z konferencji odbytej we Wrocławiu 8 czerwca 2013 roku, red. R.M. Leszczyński jr, Łódź 2013, s ; R. Pietkiewicz, Głos w dyskusji, w: Biblia brzeska. Historia język teologia, s Zob. I. Kwilecka, Z dziejów przekładu pierwszej polskiej Biblii protestanckiej, w: Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy, s S. Siess-Krzyszkowski, Warianty typograficzne Biblii brzeskiej, s. 52. Na temat nakładu BB 1563 zdania są podzielone, np. K. Pilarczyk, opierając się na zwyczajach renesanso-

75 384 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 385 W 1564 roku Radziwiłł kazał przedrukować z tej Biblii Księgę Psalmów, którą zadedykował Annie Jagiellonce (zob. wyżej, s. 262nn). W 1566 roku w tej samej oficynie w Brześciu opublikowano przedruk czterech Ewangelii i Dziejów Apostolskich z obszernym komentarzem Tomasza Falconiusa (fot ). Prace Falconiusa omówiono razem z innymi komentarzami (zob. niżej, s. 533nn). 501 Ustalenie dalszej bibliografii przedruków Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej nastręcza sporych trudności. Starsza literatura przedmiotu 502, a za nią również współczesne opracowania 503 powtarzają informację o przedruku Nowego Testamentu w oficynie brzeskiej przez Daniela z Łęczycy w 1563 roku. W wyniku kwerendy przeprowadzonej w polskich bibliotekach udało się odnaleźć osiem bardzo podobnych egzemplarzy przedruków in octavo Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej. Trzy z nich wykazywały wszystkie cechy umożliwiające ich dokładną identyfikację. Okazało się, że kompletne egzemplarze pochodzą z dwóch wydań: Nieśwież, Daniel z Łęczycy, 1568 (fot. 59 i 60a-b); Łosk lub Wilno 504, Jan Karcan, Po porównaniu pozostałych uszkodzonych egzemplarzy stwierdzono, że również pochodzą z wymienionych wyżej edycji 505. Egzemplarzy odmiennych od zbadanych nie znaleziono. Gdzież więc podziały się edycje Nowego Testamentu, które uważano za wydania z 1563 roku? 506 Wszystkie one są w rzeczywistości wydaniami z roku Niezidentyfikowany do tej pory egzemplarz Kr BCz Cim. 996/I to dzieło Jana Karcana z 1580 roku. wych typografów, uważa, że wynosił on ok. 500 egz.; zob. tenże, Biblia Radziwiłłowska vel Brzeska, vel Pińczowska. W 450. rocznicę jej wydania, Collectanea Theologica 84 (2014) nr 1, s Na podstawie następujących egz.: EwB 1566 Kr BCz Cim. 787/III adl.; ZNiO XVI.F.4098 adl.; DzB 1566 Kr BCz Cim. 788/III adl.; ZNiO F.4099 adl. 502 Lelew. I, s. 198; Hist. druk. KP II, s ; Jocher II, s. 15, p. 2315; E XIII, s R. Gustaw, Polskie przekłady, s. 325; J. Czerniatowicz, Niektóre problemy naukowe grecystyki, s. 42 i s. 45, przyp. 28; Biblia IV, kol. 414; I. Kwilecka, Z dziejów, s Na temat miejsca druku NTB 1580: zob. DDP V, s NTB 1568: ZNiO XVI.O.800; Kr BCzCim. 1071/I (def.: brak A1-B1, h5-8, n1.8, Hh7.8, Ll1.2.7); BJ Cim. 558 (def.: brak A1.7, Pp8); NTB 1580: BJ Cim (brak k. tyt.); Kr BCzCim. 996/I (def.: brak A1-8); BK Cim. O.253 (egz. kompletny); BN XVI.O.552 (egz. kompletny); BN XVI.O.452 (def.: uzupełniono ręcznie na podstawie NTB 1568). 506 Chodzi tu o następujące egz.: Kr BCz Cim. 1071/I (zob. katalog kartkowy Kr BCz), BJ Cim. 558 (zob. J. Czerniatowicz, Niektóre problemy naukowe grecystyki, s. 42, przyp. 23; druk został prawidłowo opisany w KP BJ I, s. 97, p. 218). Najdokładniejszą informację o domniemanym egzemplarzu z 1563 roku podał Joachim Lelewel 507. Jego opis porównano z kompletnym egzemplarzem edycji z 1568 roku (ZNiO XVI.O.800) i stwierdzono tylko dwie różnice: Lelewel podaje, że na karcie tytułowej jest: z pilnośćią przełożon, natomiast w badanym egzemplarzu jest: z pilnośćią przełożony ; według bibliografa pierwsza składka książki ma osiem kart, podczas gdy badany egzemplarz ma ich siedem. Różnice te można jednak wyjaśnić jako zwykłe pomyłki. Między opisem Lelewela a egzemplarzem ZNiO stwierdzono kilka ciekawych zbieżności, które wskazują na to, że Lelewel opisał wydanie z 1568 roku, a nie z 1563: zawartość opisanego druku jest identyczna z egzemplarzem ZNiO; Lelewel podaje, że na odwrocie karty cv (c5v) rozpoczynają się Dzieje Apostolskie, w rzeczywistości zaczynają się one na k. e5v, ale w badanym egzemplarzu sygnatura e została tak odbita (jest zamazana), że wygląda jak c stąd może pochodzić nieścisłość; data 1568 na karcie tytułowej jest odbita niewyraźnie: cyfra 8 jest niezamknięta na dole i może zostać wzięta za 3 lub 9; w egzemplarzu Lelewela skaza ta mogła być większa i stąd bibliograf mógł podać datę druku 1563 zamiast 1568 (zresztą już J.S. Bandtkie sugerował, że opisany przez Lelewela egzemplarz jest zapewne wydaniem z 1568 roku 508 ). Nasuwają się jeszcze inne wątpliwości co do istnienia wydania z 1563 roku. Przyjąwszy za Józefem Muczkowskim, że na wydrukowanie od trzech do czterech arkuszy potrzeba było przynajmniej tygodnia 509, można obliczyć, że cały Nowy Testament (ok. 63 ark.) trzeba było drukować przynajmniej szesnaście tygodni. Druk Biblii brzeskiej zakończono po 19 września 1563 roku 510, a więc do końca roku pozostało ok. czternastu tygodni, co było czasem zbyt krótkim, aby w Nieświeżu przedrukować dzieło oficyny brzeskiej. Dla porównania można dodać, że po ukazaniu się Biblii przedrukowano Psałterz (47 ark.; ukończony 31 stycznia 1564 r.), na którego druk potrzeba było ok. dziewiętnastu tygodni (drukowano średnio ok. 2,5 ark. na tydzień). 507 Lelew. I, s. 198, przyp. (c). 508 Hist. druk. KP II, s J. Muczkowski, O bibliach Szarfenbergerowskich, Dwutygodnik Literacki, s BB 1563, k. *3r. HB-I 25

76 386 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 387 Badania, które Janina Czerniatowicz (zm. 1997) 511 przeprowadziła nad tekstem przedruków Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej, wykazały, że są one wersjami tekstu brzeskiego z wprowadzonymi poprawkami, być może Szymona Budnego i Wawrzyńca Krzyszkowskiego, co wymagało dodatkowego czasu na wprowadzenie poprawek. Ponadto na karcie tytułowej wydania z 1580 roku można przeczytać: Drukowano przed tem w Nieświeżu, a po wtóre drukowano przez Jana Karcana r Już Janina Czerniatowicz pisała, że zagadką pozostaje, dlaczego Karcan zaznacza, że jest to drugie wydanie, gdy oprócz «pierwszego» z r istniało wcześniejsze z r Jeśli jednak przyjąć, że wydanie z 1563 roku nie istniało zagadka zostaje rozwiązana. Podsumowując, można stwierdzić, że istnieją wiarygodne przesłanki ku temu, aby zakwestionować istnienie wydania Nowego Testamentu z 1563 roku in 8. Takie przedruki ukazały się tylko dwukrotnie: w roku 1568 i 1580, pt. Nowy Testament z greckiego na polski język z pilnością przełożony. Należy w tym miejscu wspomnieć, że księgi deuterokanoniczne z Biblii brzeskiej z 1563 roku z niewielkimi zmianami przedrukowano wraz z Nowym Testamentem w przekładzie Szymona Budnego w 1570 roku. Ten sam tekst ksiąg deuterokanonicznych, uważanych przez niekatolików za apokryfy, znajduje się w Biblii Szymona Budnego z 1572 roku (zob. niżej, s. 422n). 513 Kolejne edycje Nowego Testamentu z Biblii Radziwiłłowskiej wyszły w 1585 roku in 4 w oficynie Melchiora Neringa w Toruniu (fot. 61) 514 oraz w tym samym formacie w 1593 roku w Wilnie u Jakuba Markowicza, nakładem Mikołaja Jurewicza Zenowicza (zm. 1621) (fot. 62) Zob. J. Czerniatowicz, Niektóre problemy naukowe grecystyki, s Tamże, s. 45, przyp Zob. I. Kwilecka, Problem autorstwa przekładu Apokryfów w Biblii Szymona Budnego z 1572 roku, Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 33 (1996), s Przebadano: ZNiO XVI.Qu.2507; Wa BU Sd ; BK Cim. Qu.2468 (brak k. tyt. i końca). 515 Przebadano: BN XVI.Qu.1934 (na k. tyt. data 1593; brak k. *3-6); BJ Cim (def.: brak k. tyt. i k. *2, k. *3 w 1/3 uszkodzona); Wa BU Sd (brak pocz. i końca; ze skł. * zachowała się jedna k. *5 z przedmową do czytelnika); ZNiO XVI.Qu.2870 (brak pocz. i końca, liczne def.). W ten sposób z kilku egz. udało się złożyć prawie kompletny druk tego wydania. Ze względu na liczne defekty, które występują w istniejących egz., wydanie to błędnie opisywano jako druk Jana Karcana, niektórzy podawali również błędną datę druku 1563 wytłoczoną na niektórych egz.; zob. E XIII, s ; do dziś błędnie: KP BJ I, s. 98, p. 221; KSD XVI ZNiO, s. 57, p. 169; Pilich., s. 40, p. 5, przyp Tekst Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej przedrukował w Norymberdze w 1599 roku Elias Hutter (zm. ok. 1605) w swojej dwutomowej poliglocie in 2 (fot. 63 i 64a-b) 516. W tej samej oficynie i w tym samym roku wyszedł również wielojęzyczny przedruk Ewangelii według św. Mateusza i Marka (in 4 ), który także zawierał tekst brzeski 517. Umieszczenie polskiego tłumaczenia w Poliglocie Huttera świadczyło o uznaniu dla osiągnięć polskiej biblistyki w Europie Mikołaj Oleśnicki po wygnaniu w 1550 roku paulinów sprowadził do Pińczowa kaznodziejów protestanckich, zakładając gimnazjum i drukarnię, które miały służyć szerzeniu protestantyzmu w Polsce. Wśród przybyłych do Pińczowa ewangelików znaleźli się: władający trzema językami biblijnymi Grzegorz Orszak, założyciel szkoły, oraz biegli w Piśmie Świętym Francuzi przysłani przez Jana Kalwina: Pierre Statorius (Piotr Stojeński) i Jean Thénaud (Jan Tenaud). 518 W tym też ośrodku, zapewne z inicjatywy Jana Łaskiego, zrodziła się myśl o nowym przekładzie Biblii, który mógłby zostać Biblią wyznaniową polskich ewangelików reformowanych. W 1556 roku na zlecenie synodu w Pińczowie Orszak rozpoczął prace nad tłumaczeniem Psałterza 519. Na synodzie we Włodzisławiu w 1557 roku wyznaczono Stanisława Szafrańca (zm. 1598) 520 na odpowiedzialnego za społeczną kolektę na pokrycie kosztów związanych z pracą nad Biblią. Potrzebę tłumaczenia zgłaszano podczas synodu włodzisławskiego 4 września 1558 roku, natomiast synod pińczowski z 25 kwietnia 1559 roku wymienia osoby odpowiedzialne za przekład. 521 Echa społecznego zapotrzebowania na nowe tłumaczenie słychać w przedmowie do dzieła: w tak wielkiej a trudnej sprawie będąc ustraszeni, umyślilichmy byli zaniechać pracej tak trudnej, jedno iż za prośbami, a prawie za rozkazaniem wiernych Bożych i za pobożnym a chutliwym żądaniem oświeconego książęcia, pana 516 Na podstawie Wr BU ; Na podstawie BJ Cim. Qu Zob. S. Kot, Pierwsza szkoła, s Zob. I. Kwilecka, Staropolskie przekłady Biblii i ich związki z biblistyką europejską. Zarys problematyki, w: Biblia a kultura, t. I, s Zob. Koss. I, s. 230, Zob. S. Kot, Pierwsza szkoła, s. 19; J. Birn, Francuz wśród kalwinów małopolskich: Jan Thenaud, Reformacja w Polsce 4 (1926), s. 42; S. Bodniak, Grzegorz Orszak. Pierwszy postyllograf polski, Reformacja w Polsce 7-8 ( ), s. 9.

77 464 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 465 Tekst przekładu: A mąż czysty zbierze popiół krowy i wysypie ji za obozem na miejscu przeczystym, aby był zgromadzeniu synów Izraelowych na straż i na wodę pokrapiania, bo krowa za grzech jest spalona. Na wodę pokrapiania) Była to niejaka figura wody święconej od Apostołów, w Kościele Bożym postanowionej i zawsze zachowanej, która bywa poświęcona modlitwą kapłańską i słowem Bożym [ ] na to, aby kropiąc się, byliśmy wolni od wszelakich pokus i stali się sposobniejsi do służby Bożej (BWj 1599, s ). W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że Wujek, przeciwnie niż tłumacze pińczowscy, najpierw wyłożył sens historyczny Pisma, wyjaśniając przebieg i znaczenie obrzędu, a dopiero na końcu dodał kilka słów o niejakiej figurze wody święconej. Kierunek interpretacji tekstu wyznaczają również noty komentarzowe umieszczone na marginesach. W Starym Testamencie, zwłaszcza w księgach prorockich, wiele z nich odsłania sens chrystologiczny, ukazując związek między oboma Testamentami. Tu również zdarza się Wujkowi odwołać do interpretacji alegorycznej. Oto kilka przykładów: Zawiąż świadectwo, zapieczętuj zakon między uczniami moimi (Iz 8,16, s. 759). nota: aż do przyścia Christusowego, który to uczniom otworzył. Oto ja i dzieci moje, które mi dał PAN na znamię (Iz 8,18, s. 759). nota: Słowa są Christusowe, które wykłada Paweł S. do żydów 2. bo i Christus i Apostołowie wiele znaków czynili, i dani są na przykład wszytkim. nota do Ag 2,4: Prorokuje, że Kościół pośledni miał być chwalebiejszy dla przyścia Christusowego nizli pierwszy (s. 991). nota do Za 4,2: Widzenie lichtarza złotego i lampy i siedmi lamp, które znaczyły Christusa i Kościół Jego (s. 995). Ponadto każdy z rozdziałów zaopatrzono w argumenta, czyli streszczenia, które podając kolejne wersety, wypunktowują najważniejsze treści. Streszczenia te są układane w taki sposób, aby uwypuklić dogmatyczno- -apologetyczną zawartość rozdziałów, a tym samym nakierować czytelnika na właściwą interpretację, np.: 10 Dobre uczynki potrzebne. 16 Okazanie Trójce Świętej (do Mt 3 NTWj 1593, s. 9). 6 I szatan pisma używa przeciw Chrystusowi (do Mt 4 NTWj 1593, s. 13). 16 Piotrowi po jego wyznaniu obiecuje, że na nim miał Kościół swój zbudować i dać mu klucze królestwa niebieskiego (do Mt 16 NTWj 1593, s. 64). 26 Pan uczynił chleb ciałem, a wino krwią swoją (do Mt 26 NTWj 1593, s. 109). 14 zaleca im uczynki dobre, pokazując, iż człowiek z uczynków bywa usprawiedliwiony i zbawiony, a nie z samej wiary. 16 Gdyż wiara bez uczynków umarła jest (do Jk 2 NTWj 1593, s. 787). Powyższe przykłady, nierozpatrywane w świetle wyraźnie naukowego charakteru Wujkowych komentarzy i not, mogłyby ukazać omawiane prace w niewłaściwym świetle, wyłącznie jako narzędzie polemiki wyznaniowej. Trzeba więc jeszcze raz podkreślić, że wykłady tłumacza są oparte na solidnym gruncie naukowym: biegłości filologicznej, krytycznym podejściu do tekstu i wyczuciu językowym, znajomości realiów biblijnych oraz świetnej orientacji w pismach ojców i komentatorów współczesnych. Biblia Wujka wraz z komentarzem w pełni zasługuje na miano opracowania naukowego, oczywiście z perspektywy wiedzy XVI-wiecznej (zob. wyżej, s. 461). W zrozumieniu tekstu pomagają również inne elementy naukowe wprowadzające w lekturę Biblii. Są to tablice Ewangelii synoptycznych, kalendarium życia i działalności św. Piotra i św. Pawła, a w Biblii z 1599 roku dodatkowo jeszcze chronologia działalności proroków. Do tego typu materiału należą tzw. summy, czyli wprowadzenia do lektury poszczególnych ksiąg lub ich grup (całego NT, czterech Ewangelii). Całość Biblii poprzedza Przygotowanie do pożytecznego czytania Pisma Świętego autorstwa Marcina Łaszcza, który na dwudziestu stronach (formatu folio) podał czytelnikom najważniejsze wiadomości jak to dzisiaj by sformułowano ze wstępu ogólnego do Biblii. Są tam elementy traktatu o tekście, przekładach, sposobie czytania Biblii oraz skrót katolickiej hermeneutyki biblijnej. Na końcu tłumacz umieścił rejestr przypominający konkordancję rzeczową. Nie brak tu tematów polemicznych, np. hasło HAERETYK zajmuje prawie trzy kolumny (NTWj 1593). Podanie czytelnikowi takiego wyboru tekstów na dany temat stanowiło niewątpliwie wsparcie w dyskusjach międzywyznaniowych. Ocena naukowych oraz literackich zdolności Wujka na tle dotychczasowej literatury jest bardzo wysoka. Należy jednak postawić ważne pytanie o samodzielność Wujkowego komentarza: Czy jest to jego własne dzieło, czy też czerpał z gotowych już komentarzy innych autorów? Jak do tej pory nie istnieje w literaturze przedmiotu gruntowne studium poświęcone wykorzystaniu przez Wujka źródeł, na których się opierał, układając swój komentarz do Pisma Świętego. Rzecz jasna powinny to być badania porównawcze prowadzone na oryginalnych wydaniach z epoki HB-I 30

78 466 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 467 renesansu 721. Sam Wujek w Przedmowie do Czytelnika (NTWj 1593, s. 26) podał, że opracowując komentarz, korzystał z not zawartych w Nowym Testamencie wydanym przez angielskich katolików we francuskim Reims. Warto więc odszukać to wydanie i porównać znajdujące się tam noty i komentarze z Wujkowymi. W tym miejscu zestawiono tylko dwa wybrane komentarze do fragmentów z Ewangelii według św. Mateusza. NT, Reims 1582 NTWj 1593 komentarz do Mt 3,1 1. Desert.] Of this word desert (in Greeke eremus) commeth the name Eremitages, and Eremites, that live a religious and austere life in deserts and solitarie places, by the example of S. Iohn Baptist, whom the holy Doctors therfore call the Prince and as it were the author of such profession. S. Chrys. ho. 1 in Marcum et ho. de 10. Baptista. Hiero. ad Eustoch. de custod. virg. Isid. li. 2. c. 15 de div. off. Bernardus de excel. 10. Baptistae. Where with the Protestantes are so offended that * they say, S. Chrysostom spake rashly and untruely. And no marvel, for whereas the Evangelist him self in this place maketh him a perfect paterne of penance and Eremitical life, for desert or wildernes, for his rough and rude apparel, for abstayning from al delicate meates (according to our Saviours testimonie also of him Mt. 11,8. Luc. 7,33) they are not ashamed to pervert all with this strange commentarie, that it was a desert * full of townes and villages, his garment was * chamlet, his meate * such as the countrey gave and the people there used: to make him thereby but a common man like to the rest, in his maner of life: cleane against Scriptures, fathers, and reason. Na puszczy.) Z tego słowa Eremus, to jest puszcza, nazwani są Eremitae, Pustelnicy, którzy bogomyślny a surowy żywot wiodą na puszczy, przykładem Jana ś., którego przeto święci Doktorowie zowią książęciem abo principałem Mnichów i pustelników. Chrysost: homil. 1. in Marcum. et homil. de Ioan: Bapt. Hieron. ad Eustoch. de custodia virginit. Isidorus lib: 2. cap. 15. de divinis officiis. Bernar. de excellentia Ioan. Bapt. Przetoćby Nowowiernicy radzi z tej puszcze, nie puszczą, ale mieśca ludzi pełne; z włosienice Janowej, czamlety i miękkie szaty; a z szarańczy, i z miodu leśnego gorzkiego, raki, ryby, cukry, i manny roskoszne poczynili (przeciw jasnemu świadectwu i samego Pana, i wszytkich Doktorów) [na marginesie wewnętrznym: Matt: 11.8 Luk: 7.31] iż są wielcy nieprzyjaciele pokuty, postów, ostrości życia i odzienia, i umartwienia ciała, i zakonnych stanów. 721 Takie studium przygotowuje doktorantka Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu, P. Nicko-Stępień. 2. Fasted fourtie daies.] Elias and Moyses (saith S. Hierom) by the fast of 40 daies were filled with the familiaritie of God, and our Lord him self in the wildernesse fasted as many, to leave unto us the solemne daies of fast. (that is, Lent.) Hiero. in c. 58 Esa. S. Augustine also hath the very like wordes ep And generally al the ancient fathers that by occasion or of purpose speake of the Lent-fast, make it not onely an imitation of our Saviours fast, but also an Apostolicall tradition, and of necessitie to be kept. Contemne not Lent (saith S. Ignatius) [margines wewnętrzny: Igna. ep. 5.] for it conteineth the imitation of our Lordes conversation. And S. Ambrose saith plainely, that it was not ordained by [margines wewnętrzny: Ambr. de Quadrag. ser ] men, but consecrated by God: nor invented by any earthly cogitation, but commaunded by the heavenly Maiestie. And againe, that it is sinne not to fast al the Lent. S. Hieroms wordes also be most plaine: we (saith he) fast fourite daies, or, make one Lent in a yere, according to the tradition of the Apostles, in time convenient. [margines wewnętrzny: Hier. ep. 54 ad Marcel. adu. Montanum.]. This time most convenient is (as S. Augustine saith ep. 119) immediatly before Easter, thereby to communicate with our Saviours Passion: and (as other writers do adde) thereby to come the better prepared and more worthily, to the great folemnitie of Christes Resurrection: beside many other goodly reasons in the ancient fathers which for brevitie we komentarz do Mt 4,2 Pościł czterdzieści dni) Eliasz i Mojżesz (mówi Hieronim ś.) [margines wewnętrzny: In cap: Isai: 58.] przez post czterdzieści dni, towarzystwem Bożym byli nasyceni. I sam Pan tyle też dni pościł na puszczy, aby nam uroczyste czterdzieści dni postów zostawił. Tym podobne słowa ma i Augustin ś. [margines wewnętrzny: Epist: 119. & in Psal: 110.]. A krótko mówiąc, wszyścy starzy i święci Ojcowie, którzy abo z rzeczy, abo umyślnie o poście 40. dni mówią, śmiele twierdzą, iż ten post 40. dni, nie tylko dla naśladowania postu P. Christusowego jest ustawiony, ale że jest od Apostołów podany i przykazany, i dla tego ma być z potrzeby zachowany. Ambroży ś. [margines wewnętrzny: Serm: 36 & 37.] mówi: że ten post nie od ludzi jest ustawiony, ale od Boga poświęcony: nie z ziemskiego wymysłu naleziony, ale od Boskiego majestatu roskazany. Bo post 40. dni sam Pan postem swym poświęcić raczył, którego zgoła nie zachować, świętokradztwo jest, a po części go zgwałcić, grzech jest. Hieronim niemniej jeśnie [margines wewnętrzny: Epist. 54 ad Marcelam.]: My (prawi) post czterdzieści dni, według podania Apostolskiego, raz w roku, czasu nam przystojnego pościmy. Który czas przystojny jest przed samą Wielkanocą, abyśmy i z Christusem pospołu cierpieli. wedle Augustina [margines wewnętrzny: Augustin: Epist: 119.]: i tym się na przesławne Wielkonocne święto przygotowali. według Hieronima [margines wewnętrzny: Hieron: in Ionae 3.]. Tegoż poświadcza

79 468 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 469 omitte. See (good Christian Reader) 12 notable sermons of S. Leo the Great de Quadragesima, of Lent: namely Ser. 6 and 9. where he calleth it the Apostles ordinance by the doctrine of the Holy Ghost. See S. Ambrose from the 23 sermon forward: in S. Bernard 7 fermons, and in many other fathers the like. Last of al, note well the saying of S. Augustine, [margines wewnętrzny: Aug. Ser. 69. de temp.] who affirmeth that by due observation thereof, the wicked be separated from the good, infidels from Christians Heretikes from faithful Catholikes. Leo wielki Papież, że ten wielki post jest ustawa Apostolska: a iż od ś. Apostołów więtsze przed Wielkanocą posty są ustawione [margines wewnętrzny: Leo serm: 6. & 9.]. Nakoniec Augustin ś. mówi: że przez te 40. dni postu, źli od dobrych, niewierni od wiernych, haeretycy od Katholików rozeznani [margines wewnętrzny: Aug: ser: 69. de tempore.] i oddzieleni bywają. Podobieństwo tekstu angielskiego i polskiego jest uderzające. Wujek przeważnie po prostu tłumaczył komentarze z Reims. Na podstawie noty do Mt 3,1 wyraźnie widać, że miejscami je streszczał. Cytaty i odsyłacze do ojców Kościoła i innych pisarzy chrześcijańskich przepisywał z wersji angielskiej. Wujek mógł nawet nie sprawdzać, czy podawane przez Anglików cytaty są prawidłowe. Czasami mylił się, np. błędnie odsyłając czytelnika do Łk 7,31 zamiast do Łk 7,33 (gdzie mówi się o Janie Chrzcicielu). Najprawdopodobniej popełniał również błędy przy podawaniu numerów mów św. Ambrożego w komentarzu do Mt 4,2. Przykład ten nieco osłabia zasługi Wujka. Co prawda, posługiwał się on aparatem naukowym (np. przypisy) i naukowym językiem, obszernie cytował źródła, lecz wydaje się, że pełnił przy tym głównie rolę tłumacza i redaktora cudzych tekstów 722. Z Nowego Testamentu z Reims Wujek zapożyczył także inne pomoce do studium Biblii, np. Summę i porządek historiej Ewangeliej świętej (NTWj 1593, s ). W wielu miejscach praca Wujka bardzo przypomina angielski Nowy Testament również pod względem rozwiązań typograficznych i kompozycji strony. Drugim szeroko wykorzystanym źródłem Wujkowego komentarza było dzieło Roberta Bellarmina pt. Disputationes de controversiis Christianae fi- 722 Zależność NTWj 1593 od NT z Reims zauważył D.A. Frick: Anglo-Polonica: The Rheims New Testament of 1582 and the Making of the Polish Catholic Bible, The Polish Review 36 (1991) nr 1, s dei adversus huius temporis haereticos, które ukazało się w częściach w latach , a później było wielokrotnie wznawiane 723. W tym świetle przed badaczem otwiera się perspektywa ciekawych pytań: Czy Wujek znał język angielski? Czy sam tłumaczył teksty z Nowego Testamentu z Reims, czy też korzystał z pomocy przebywających w Rzeczypospolitej angielskich i szkockich jezuitów chroniących się tu przed prześladowaniami ze strony anglikanów? A może istniało jakieś wspólne źródło łacińskie, z którego korzystali zarówno twórcy wersji angielskiej, jak i polski tłumacz? 724 Oczywiście tak niewielka próba studium porównawczego nie daje całościowego obrazu metody pracy Wujka ze źródłami. Potrzebne są tu dalsze badania. Jak widać, jest jeszcze wiele do zrobienia w dziedzinie badań nad pracami translatorskimi i komentarzowymi jezuity z Wągrowca. Żywot z 1597 roku stawiał sobie zupełnie inny cel. Był to zbiór tekstów wybranych z czterech Ewangelii i ułożonych chronologicznie oraz modlitw, które ułatwiały medytację nad tekstem świętym oraz odpowiedź na Boże słowo. Jego celem było więc dostarczenie wiernym duchowego pokarmu: uważanie lepak i rozmyślanie tych rzeczy dla pożytku duchownego zostawiłem to nabożeństwu i ćwiczeniu każdego, dawszy tylko nauki na przodku, jakoby kto mógł z pożytkiem i z pomnożeniem cnót i nabożeństwa ten Żywot P. Jezusów czytać (Zyw 1597, k. *4r). Książka została poprzedzona Przedmową do chrześcijańskiego czytelnika, w której autor uczył ignacjańskiej metody medytacyjnej. Istotą i najważniejszą częścią takiej modlitwy ma być czytanie i rozważanie Ewangelii. Wskazówki, jakich Wujek udzielał czytelnikom, zaczerpnął z Ćwiczeń duchownych św. Ignacego Loyoli (zm. 1556). 725 Tłumacz proponował w przedmowie indywidualną lekturę swojego dzieła, a także zachęcał, aby czytać tekst po jednym rozdziale na głos podczas posiłku, aby czeladka miała przy pokarmie cielesnym pokarm duchowy, którym by się onego dnia posilać mogła Zob. NTWj 1593, s. 27. Wykaz dostępnych w Internecie dzieł Bellarmina: zob. Post- -Reformation Digital Library, [ ]. 724 Pytania te stawia w swojej pracy D.A. Frick (Anglo-Polonica..., s ). Zob. też tenże, Polish Sacred Philology, s. 154, przyp Por. Zyw 1597, k. *7v-**8v. 726 Zyw 1597, k. **8r.

80 510 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) D. Komentarze biblijne 511 Nowy Testament z 1633 roku ma mniejszy frontispis (96 mm 47 mm) również autorstwa Duysenda. W motyw architektonicznego łuku wpisano w rogach postacie czterech ewangelistów. Szczyt zwieńcza personifikacja Bożej sprawiedliwości. Obok okna tytułowego stoją uosobienia prawdy i religii, pod oknem zaś przedstawiono scenę odwołującą się do nocy paschalnej opisanej w dwunastym rozdziale Księgi Wyjścia. Przed kartą tytułową wstawiono kolejny miedzioryt tego samego rytownika, przedstawiający Chrystusa idącego z uczniami do Emaus. Według Anny Treiderowej jest to jeden z najlepszych miedziorytów Duysenda Zamiar wydania całej Biblii w jednym tomie i w formacie dużej ósemki pociągnął za sobą konieczność zastosowania drobnych pism. Tekst natchniony w obu edycjach wytłoczono szwabachą Jungfer (20 w. = mm). W Biblii z 1632 roku dla not marginalnych i streszczeń rozdziałów przewidziano kursywę tego samego stopnia. Litery pełniące funkcję odsyłaczy do tekstu głównego odbito antykwą mniejszego stopnia. W tytułach często pojawiają się kapitaliki. Na szczególną uwagę zasługuje tu szwabacha Jungfer przystosowana do polskiej ortografii: z pochyleniami, zmiękczeniami, samogłoskami nosowymi itp. 802 W użyciu pism zdarzają się niespodzianki. Wspomniano już wyżej (zob. s. 498), że na stronach (Ne 4,14 7,73) szwabachę zastąpiono bardziej ozdobnym pismem gotyckim (frakturą?) tego samego stopnia. Podobną zmianę pisma obserwuje się w druku dodanej na końcu pasji. Zastosowanie czcionek niewielkich stopni spowodowało ograniczenie przejrzystości druku. Co prawda, różni autorzy podkreślają czytelność zastosowanych tu pism 803, jednak opinie te są przesadzone, gdyż podczas lektury tej Biblii w wielu miejscach czytelnik napotyka na spore trudności z odczytaniem tekstu. 11. Inicjały w obu edycjach zastosowano klasycznie: większe rozpoczynają księgi, mniejsze zaś rozdziały. Ponadto w Biblii gdańskiej od takich samych inicjałów jak rozdziały zaczynają się także poszczególne perykopy. 801 Zob. A. Treiderowa, Przyczynek do zagadnienia związków polsko-niderlandzkich, s Zob. tamże, s Np. Z. Nowak, Andrzej Hünefeldt, s Do elementów ułatwiających wyrywkowe korzystanie z książek należą: spisy ksiąg (w Biblii podane na początku oraz przy każdej części Starego Testamentu wewnątrz książki); rejestry czytań wykorzystywanych w kulcie publicznym, zharmonizowane z notami liturgicznymi w Biblii i symbolami listka oraz asterysku w Nowym Testamencie z 1633 roku; podział na rozdziały i wersety; nagłówki kolumnowe zawierające żywą paginę, np. dla Biblii: 154 Rozd.XIV. NUMERI. Roz.XIV Rozd.XIV. IV. Mojzeszowe. Rozd.XV. 155, oraz dla Nowego Testamentu z 1633 roku, np. 118 S. Marek. Rozd.4 Rozd.4. S. Marek Co warte zauważenia, nagłówek w całej Biblii podaje nie tylko zawartość stron, ale też i kolumn. Jak już wspomniano wyżej (zob. s. 505), oszczędny tryb druku spowodował rezygnację z niektórych pomocy, np. z konkordancji rzeczowej, którą zawierała Biblia brzeska. W ramach podsumowania należy stwierdzić, że pomimo początkowej krytyki polscy protestanci powszechnie przyjęli Biblię gdańską, wielokrotnie też ją przedrukowywali aż do 1975 roku, kiedy to ukazała się tzw. Biblia warszawska. Również pod względem typograficznym trzeba podkreślić osiągnięcia Andrzeja Hünefeldta, który wyprodukował najmniejsze polskie edycje z tekstem biblijnym w okresie renesansu. Warto również zwrócić uwagę na takie nowości jak zastosowanie miedziorytów i szwabachy Jungfer. Druki Hünefeldta pod względem tekstowym tkwią jeszcze korzeniami w poprzedniej epoce (przez związek z Biblią brzeską i Biblią Wujka), lecz pod względem typograficznym wykazują wyraźne cechy nowego stylu baroku. D. Komentarze biblijne Kolejną wyodrębnioną grupą druków biblijnych są komentarze. Do tej grupy zaliczono druki zawierające: polski przekład tekstu księgi biblijnej, kilku ksiąg lub fragmentów; komentarz objętością przekraczający tekst natchniony; oraz odpowiedni układ tekstu polegający na umieszczeniu wyodrębnionego tematycznie fragmentu księgi biblijnej obok komentarza

81 512 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) D. Komentarze biblijne 513 lub zamieszczenie tekstu biblijnego i komentarza w wyodrębnionych w tym celu częściach książki. Wymienione kryteria spełnia pięć odnalezionych pozycji: Psalm Dawidów pięćdziesty (Kraków, Florian Ungler, 1531), Hozeasz (Kraków, Maciej Wirzbięta, ), Apocalypsis (Kraków, Maciej Wirzbięta, 1565), Sprawy i słowa Jezusa (Brześć 1566), Wtóre księgi Łukasza świętego (Brześć 1566). Niewielka ilość komentarzy w rodzimej literaturze biblijnej wiąże się z pastoralnym nastawieniem polskiej biblistyki, która interesowała się głównie przekładami całości lub części Pisma Świętego, postyllami, psałterzami (śpiewnikami lub modlitewnikami). Jeżeli zamieszczano w edycjach komentarze ciągłe lub marginalne, to zazwyczaj miały one cel polemiczny (doktrynalny) albo wychowawczy (etyczny). 804 Spośród niezachowanych do dziś komentarzy wiadomo o Krótkim wykładzie na początek Ewanieliej Jana Świętego (Raków, Sebastian Sternacki, 1607, 1613 in 4 ) autorstwa Walentego Szmalca. Dzieło przetrwało tylko w przekładzie niemieckim i niderlandzkim. Trudno jest dziś określić dokładną objętość tych edycji, stąd przyjęto dla nich tę samą liczbę składek, co w wydaniu niemieckim z 1611 roku: po dwa arkusze 805. Zaginęła też praca Jakuba Lubelczyka pt. Joba onego sprawiedliwego męża cierpliwość i wiara, nowo po polsku przełożona, z ksiąg pisma Bożego wyjęta (Kraków, Maciej Wirzbięta, 1559) nie wiadomo jednak, czy przekład ten był zaopatrzony w komentarz, stąd zaliczono go do druków drobnych (zob. wyżej, s. 226). Niektóre komentarze biblijne powstawały w języku łacińskim. Andrzej Wolan w 1592 roku opublikował u Jakuba Markowicza w Wilnie Meditatio in epistolam divi Pauli apostoli ad Ephesios 806. Kilka łacińskich komentarzy wydał u Sternackiego w latach Jan Crell Psalm Dawidów pięćdziesty (1531) 1. Omawiana pozycja ukazała się in 8 w 1531 roku w oficynie Floriana Unglera pt. Psalm Dawidów pięćdziesty, który się poczyna: Zmiłuj się nade mną Boże, według prawej historiej jego. Od chwalebnego biskupa Carpentorackiego wyłożony, a z wykładu jego i wyrozumienia innych doktorów świętych na polski język z pilnością przełożony. Będzieszli czedł a często się modlił najdziesz wielkie pocieszenie duszy twoiej (fot. 104) Z informacji zawartej w tytule książki wiadomo, że komentarz opiera się na wyłożeniu Jacopa Sadoletiego (zm. 1547) 809. Przy opracowaniu polskiego tekstu anonimowy redaktor i tłumacz korzystał również z wyrozumienia innych doktorów świętych, których jednak nie wymienia. Jacopo Sadoleti urodził się w Modenie 1478 roku. Był wybitnym humanistą, biegle i wytwornie władającym łaciną w stylu cycerońskim. Pełnił funkcję sekretarza papieża Leona X. W 1517 roku został mianowany biskupem Carpentras we Francji, a w 1536 roku kardynałem. Pozostawił po sobie liczne dzieła filozoficzne (np. De laudibus philosophiae), traktaty egzegetyczne, teologiczne, polemiczne i pedagogiczne (np. De liberis recte instituendis). Najważniejsze z jego dzieł to In Pauli epistolam ad Romanos, napisane w formie dialogu między autorem a jego bratem Książka miała zaspokajać dewocyjne potrzeby wiernych przez podsuwanie pobożnych myśli, szczególnie podczas odbywania pokuty za popełnione grzechy i przygotowania do spowiedzi. 4. Dzieło nie posiada dedykacji. 5. W komentarzu daje się zauważyć pewien schemat myślowy, zgodnie z którym autor prowadzi czytelnika. Najczęściej zaczyna od analizy psychologicznej postawy Dawida grzesznika, opowiadając treść psalmu spersony Dawidowey 811 i analizując jego uczucia, myśli w przeżywaniu upadku i nawrócenia. Analiza ta prowadzi do pewnego wniosku, np. uznania obrzydliwości grzechu lub wielkości Bożego miłosierdzia. Kolejnym krokiem jest wezwanie do naśladowania króla, czyli do zastosowania we 804 Zob. J. Szeruda, Zarys dziejów teologii ewangelickiej w Polsce, Kraków 1953, s. 7, Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny, s. 276, poz ; wyd. niemieckie: poz Zob. NK III, s Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny, s , poz Na podstawie egz. ZNiO XVI.O Iacobi Sadoleti, episcopi Carpentoractis, Interpretatio in psalmum Miserere mei Deus, Lugduni, apud Sebastianum Gryphium Germanum, Inna edycja: Rzym Zob. A. Gambaro, Sadoleto, Iacopo, w: Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti, t. XXX, Roma 1936, s ; F.M. Sobieszczański, Sadolet (Jakób), Encyklopedyja powszechna, wyd. S. Orgelbrand, t. XXII, Warszawa 1866, s Ps , k. B2v. HB-I 33

82 514 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) D. Komentarze biblijne 515 własnym życiu odkrytej prawdy o grzechu i Bożym miłosierdziu. Autor częstokroć nawołuje do wyznania grzechu, do pokuty i spowiedzi. W komentarzu można znaleźć interpretacje nawiązujące do Nowego Testamentu, np. w prośbie o obmycie z grzechu i stworzenie czystego serca autor widzi zapowiedź chrztu. Oto dwa przykłady komentarza: A podług wielkości milosierdzieństw Twoich zgładź złościwość moję. Rozmaitość grzechu nie przestawa na jednem zmiłowaniu, abowiem nie jednym obyczajem wystąpił Dawid, bo i cielesny żądzy był poddany, iż nie swoję, i niesprawiedliwy, iż innego łożu czystem poślubieniem obwiązaną niewiastę zgwałcił, i okrutny, iż niewinną krew kazał przelać, i niewdzięczny, iż człowiekowi sobie dobrze zasłużonemu krwawą śmierć zadał, która wielkość grzechów z jednego żądliwości cielesnej grzechu narodzona wielkość też miłosierdzieństw Bożych miała zgasić. Mówi na innem miejscu: wiele jest miłosierdzieństw twoich, Panie, których by nie było tak barzo wiele ani by takiej wielkości było odpuszczano, ani tak często, ani tak wiele, ale telkich i tak wiele jest miłosierdzieństw twoich, iż by na jedno miesce zebrany były złości a grzechy wszytkich ludzi, ile ich jest, było i będzie, których wielkość żadną liczbą nie może być osięgniona, tedy więcej jest miłosierdzieństw twoich. A przeto żadny w rozpacz nie upadaj, tylko ku wielkości grzechów twych zgładzeniu wzywaj wielkości miłosierdzieństw Bożych, a nieco sobą leż na znak pokory a prawdziwej pokuty przynieś, bądź jakożkolwiek przykryty złościami, utopiony w grzechoch, natychmiast ci niezmierzone jezioro Boskiego miłosierdzia ku omyciu i zgładzeniu grzechów dano i otworzono będzie (k. B4r-v). Serce czyste stwórz we mnie, Boże, a ducha prawego odnów w wnątrznościach moich. Ty wszytki rzeczy jedno sam krzest czyni i prosi tu Dawid i za duszę, i za ciało, aby oboje zdrowe a niewinne od zmazy grzechu było zachowano, abowiem wiedział, iż na przyszłem sądzie spólna obojgu ma być zapłata albo chwały, albo męki; serce napirwszy jest początek ciała, a duch ten jest początkiem duszę z żywota, przeto prosi, aby oboje było w nim odnowiono, jakoby pirwsze już było w nim przez grzech zarażono i zmazano, a dlatego silniejszej mocy niebieskiego sakramentu ku odnowieniu potrzeba, który jest krzest, przez który ty wszytki rzeczy bywają w nas naprawiony: czyste serce, duch prawy, wiecznego bogosławieństwa mocna nadzieja, spólne używanie Bóstwa. Abowiem przez krzest syny bożemi stawamy się, acz się rodziemi sługami. Tu tedy prośmy, aby Pan Bóg odnowił serca nasze, a sam je w siebie przemienił, aby nam nic nie było miło, jedno wola Jego, aby nam wszytko brzydnęło, coby się nie zgadzało z wolą Jego, który króluje z Synem i z Duchem Świętym na wieki. Amen (k. F3r-v). Podsumowując, można stwierdzić, że prezentowane dzieło nie jest naukowym komentarzem, lecz zbiorem rozważań opartych na psalmie Miserere. Cel dzieła jest praktyczny, wychowawczy: ma ono pomóc człowiekowi w przeżywaniu upadków i grzechów na wzór króla Dawida, który nawet z takich sytuacji wychodził z pogłębioną wiarą i silniejszą więzią z Bogiem. 6. Komentarz ukazał się in 8 (158 mm 118 mm 11 mm dla ZNiO XVI.O.494). Liczy czterdzieści osiem nieliczbowanych kart (czyli sześć ark., sygn. A 8, B-L 4 ). Jest to więc książka niewielkich rozmiarów, którą można czytać w każdej sytuacji. 7. Zawartość: strona tytułowa (A1r; fot. 104), na odwrocie drzeworyt z modlącym się Dawidem (fot. 105a); Przedmowa do krzescianskiego czciciela (A2r-8v; fot. 105b); Gruntowne wyrozumienie historiey Psalmu Smiłuy sie nademną Boże (B1r-2v), gdzie autor opowiada historię grzechu Dawida z Batszebą, wprowadzając w ten sposób czytelnika w genezę psalmu; jest to przekład In psalmum Miserere argumentum oryginalnego dzieła Jacopa Sadoletiego (zob. s. 513, przyp. 809); Psalm. Smiluy sie nademną boze podług wielkiego miłosierdzya twego. A podług wielkosczi smiłowanya twego / za gładz złoscziwoscz moyę, niżej zaś, podobnie jak u Sadoletiego, pod poszczególnymi wersetami psalmu znajdują się obszerniejsze komentarze (B3r-L4r; fot. 106); sygnet Unglera, a pod nim ozdobna ramka z oknem, w którym widnieje kolofon: Wybiyano w krakowie przez Floriana Unglera (L4v). 8. Układ tekstu jest bardzo prosty (fot. 106). Psalm został podzielony na wersety zawierające jedną myśl. Werset jest umieszczony w sposób przypominający tytuł, pod nim zaś następuje tekst komentarza. Wszystko złożono w jednej kolumnie. Taki sam układ zastosowano w łacińskim wydaniu komentarza Jacopa Sadoletiego. 9. Do omawianego druku dołączono kilka ilustracji. Jedna z nich nawiązuje bezpośrednio do treści psalmu i przedstawia modlącego się na klęczkach Dawida (k. tyt. v; fot. 105a) 812. Ten sam drzeworyt znajduje się w Żołtarzu wydanym przez Unglera w 1539 roku (ZD 1539 HU). Na karcie A8v umieszczono herb Krakowa, a na ostatniej stronie sygnet Unglera. Ponadto 812 Drzeworyt nr 851, PT VII, s. 50, tab. 317.

83 540 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim ( ) 541 W komentarzu obok numeru wersetu podano też jego pierwsze słowa, do których wykład się odnosi. 9. Poza herbem Radziwiłłów wydrukowanym na odwrocie karty tytułowej Spraw i słów Jezusa Krystusa Syna Bożego nie ma innych ilustracji. 10. W obydwu dziełach użyto tych samych zestawów pism. Najważniejsze partie tekstu wytłoczono szwabachą różnych stopni: tekst biblijny i nagłówki kolumnowe największą (20 w. = 112 mm), komentarze ciągłe średnią (20 w. = 89 mm), noty marginalne najmniejszą (20 w. = 72 mm). Sporadycznie spotyka się również frakturę i wersaliki antykwowe. 11. Ozdobne inicjały otwierają zazwyczaj poszczególne perykopy biblijne, zwiększając przejrzystość kompozycji. Pochodzą one z kilku serii (większe 35 mm, mniejsze 23 mm). Nie są jednak stosowane regularnie. 12. Do elementów ułatwiających wyrywkowe korzystanie z druku należy na pewno przejrzysty układ całości oraz podział na rozdziały i wersety. W obu książkach nie ma indeksów, które na pewno pomogłyby w odnajdywaniu poszczególnych tekstów, zwłaszcza w harmonii ewangelicznej. Nagłówki kolumnowe podają tylko główne części dzieła. Karty są liczbowane. CZĘŚĆ TRZECIA SYNTEZA

84 Rozdział V Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego ( ) Próba syntezy bibliologicznej W ramach próby syntezy bibliologicznej polskiego edytorstwa biblijnego doby renesansu poniżej najpierw omówiono przyczyny, które wpłynęły na jego powstanie i rozwój (A), a następnie przedstawiono rozwój drukarstwa biblijnego w aspekcie ilościowym i geograficznym (B), jakościowym (C) oraz funkcjonalnym (D). A. Przyczyny rozwoju Okres wyznaczający chronologiczne ramy niniejszego studium, zdominowany przez humanistyczną myśl odrodzenia oraz religijną gorliwość reformacji i kontrreformacji, był czasem dynamicznych i brzemiennych w skutki przemian w życiu religijnym i społecznym. Przebadane druki należy postrzegać jako wytwory tego burzliwego okresu. Zatrzymując się nad genezą poszczególnych przekładów i edycji, można było prześledzić nawet w przypadku jednej książki, jak krzyżowały się wielorakie przyczyny decydujące o jej powstaniu. Na tym etapie w ramach syntezy przebadanego materiału wydobywa się i charakteryzuje najważniejsze przyczyny, jakie wpłynęły na powstanie i rozwój polskiego edytorstwa biblijnego. 1. Biblijne zainteresowania polskich humanistów Podobnie jak w zachodniej Europie, tak i w państwie polsko-litewskim okres renesansu ożywił zainteresowanie Biblią. Humaniści poszukiwali w Piśmie Świętym starożytnej mądrości 1, wychowawczych przykładów, wzorów dla twórczości poetyckiej oraz materiału do badań filologicznych. 1 Por. A. Lenartowicz-Zagrodna, Mądrość jest celem wszystkich zmysłów, s

85 544 V. Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego ( ) A. Przyczyny rozwoju 545 Omawiana przyczyna daje o sobie wyraźnie znać w początkowym okresie epoki, kiedy to wydawano drobne druki z tłumaczeniami ksiąg mądrościowych (Eccl 1522, KsSyr 1535, 1541), historyczno-dydaktycznych (Tob 1539, 1540, 1545) oraz fragmentów ksiąg historycznych o przesłaniu wychowawczym (Józ 1530, 1540; Hist 1543, 1551, 15??). Ciekawym przykładem funkcjonowania biblijnej literatury mądrościowej w połowie XVI wieku jest Historia bardzo cudna, w której Krzysztof Pussman posłużył się argumentami biblijnymi zaczerpniętymi z księgi mądrościowej, aby wpłynąć na decyzje swojego pana. Opieranie się na tego typu racjach świadczy o wadze, jaką ludzie tej epoki przywiązywali do biblijnej mądrości. Celem tych drobnych druków było nie tylko pouczanie i wychowywanie. Takie pozycje, jak Istoria o świętym Józefie, Patriarsze Starego Zakonu (Józ 1530, 1540) i Historia bardzo cudna (Hist 1543, 1551, 15??), funkcjonowały także jako popularne opowiadania o interesującej i barwnej fabule. Aby podnieść atrakcyjność przekazu, nie wahano się łączyć tłumaczeń biblijnych z wątkami apokryficznymi. Zainteresowania humanistyczne należy postrzegać jako tło powstania prawie wszystkich opisanych druków, lecz najsilniej objawiają się one w zamiłowaniu do badań filologicznych i krytycznych, które doszły do głosu w wydaniach większych dzieł, takich jak prace Stanisława Murzynowskiego, Szymona Budnego i ks. Jakuba Wujka. Dla humanistów Biblia stanowiła także źródło inspiracji poetyckiej. W XVI i na początku XVII wieku powstały liczne wierszowane tłumaczenia psalmów, które szczyt artyzmu osiągnęły w przekładzie Jana Kochanowskiego. W tym też okresie spotyka się wierszowane parafrazy mądrościowych i historyczno-dydaktycznych ksiąg biblijnych w opracowaniu Jana z Sanoka (Eccl 1590) i Wojciecha Ulatowskiego (Tob 1615). Do niewątpliwych zasług humanistów należy także stworzenie zaplecza intelektualnego, które było w stanie tłumaczyć i wydawać Pismo Święte. Należy tu wskazać głównie dwa ośrodki: krakowski i wielkopolski. 2. Zainteresowanie językiem narodowym Troska o język polski różnorako wiązała się z rozwojem rodzimego edytorstwa biblijnego. Ludzie kształtowani przez humanizm oraz reformację odczuwali potrzebę dostępu do tekstów biblijnych w języku narodowym, co świadczy o dość powszechnym zainteresowaniu Biblią, wychodzącym poza krąg osób wykształconych, które posługiwały się tekstem oryginalnym lub łacińskim. Jak na każde zamówienie społeczne, tak i na to odpowiedziano dzięki inicjatywie ludzi przedsiębiorczych, w tym przypadku drukarzy i współpracujących z nimi humanistów (np. Jana Sandeckiego-Maleckiego i oficyn krakowskich, Jana Seklucjana i Stanisława Murzynowskiego, Szarfenbergów, Marcina Bielskiego, Jana Nicza Leopolity), którzy w zaistniałej sytuacji dostrzegali okazję zyskownego zbytu swoich produktów oraz zapewnienia sobie sławy tłumaczy i wydawców Biblii po polsku. Ogromną rolę odegrali tu tacy wydawcy i drukarze, jak Hieronim Wietor, Florian Ungler, Jan Sandecki-Malecki, Jan Seklucjan i Szarfenbergowie, którzy sami zabiegali o przygotowanie tekstów i osobiście zajmowali się drukiem. Zainteresowanie językiem polskim nie ograniczało się do stworzenia i wydrukowania samego przekładu. Ogromnie ważną sprawą było również nadanie istniejącemu tekstowi odpowiedniej formy ortograficznej i graficznej (tzw. grafii), która gwarantowałaby jego komunikatywność. Tym samym prace nad polską pisownią i grafią wpłynęły na powstawanie druków, ich wznawianie oraz postać graficzną. Zabiegi te dotyczyły także najważniejszej księgi epoki, jaką było Pismo Święte. Pierwszy polski druk biblijny, Początek święte Ewanielije podług świętego Jana (1518/1519), stanowił próbkę nowego opracowania polskiej pisowni i odpowiednio dostosowanego do niej kształtu czcionek. Stanisław Murzynowski stworzył własny system ortograficzno-graficzny, głównie dla druku Nowego Testamentu. Popularne i bardzo poczytne dzieła biblijne odgrywały ważną rolę w propagowaniu i utrwalaniu tego systemu. Kolejną przyczyną powstawania nowych druków była praca nad stylem i słownictwem tłumaczeń Pisma Świętego. Pierwszym przejawem tych starań była troska o piękno języka, które osiągnęło swój szczyt w tłumaczeniu Biblii brzeskiej, Psałterza Kochanowskiego i Nowego Testamentu w przekładzie ks. Jakuba Wujka. Niestety piękno języka często niekorzystnie wpływało na wierność przekładu. Wada ta prowadziła do powstawania nowych tłumaczeń i edycji (np. jako reakcja na BB 1563 powstały prace Budnego oraz BG 1632). Dążenie do pogodzenia dwóch koncepcji przekładu: z jednej strony wierności oryginałowi, a z drugiej pięknego stylu, odcisnęło swoje piętno na rozwoju polskiego edytorstwa biblijnego. Najlepsze wyniki na tym polu osiągnął Jakub Wujek w Nowym Testamencie. Ostatecznie przyznano pierwszeństwo przekładowi literalnemu (prace braci polskich oraz Daniela Mikołajewskiego). HB-I 35

86 546 V. Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego ( ) A. Przyczyny rozwoju 547 Spory dotyczyły również stosowanej terminologii. Archaizmy należało zastąpić nowymi słowami. Nie było to łatwe, gdyż nie zawsze polszczyzna dysponowała odpowiednikami pojęć biblijnych. Trudność ta prowadziła do tworzenia neologizmów (często za pośrednictwem Biblii po czesku), które jednak nie wszystkim odpowiadały, co z kolei powodowało powstawanie tłumaczeń konkurencyjnych. Przykładów jest tu wiele: archaiczne tłumaczenia Marcina Bielskiego i Jana Nicza Leopolity wyparła Biblia brzeska, kontrowersyjnym pod względem terminologii pracom braci polskich przeciwstawiały się edycje Jakuba Wujka i Daniela Mikołajewskiego. 3. Czynniki ekonomiczne Podobnie jak w rozwoju drukarstwa traktowanego ogólnie, tak i w rozwoju edytorstwa biblijnego ważne okazały się czynniki ekonomiczne. Ich wpływ jest widoczny przynajmniej na dwóch płaszczyznach. Do rozwoju drukarstwa konieczne były odpowiednie warunki materialne, jakie zaistniały w Krakowie centrum politycznym, kulturalnym, intelektualnym i gospodarczym ówczesnej Rzeczypospolitej. Tam też miały szansę powodzenia oficyny produkujące druki biblijne, często bardzo kosztowne. Drukarze krakowscy byli na tyle zamożni, że mogli sfinansować druk całej Biblii. W drugiej połowie XVI wieku przyjęcie przez polskich magnatów nowych prądów religijnych doprowadziło do powstania nowych oficyn działających w dobrach protektorów na prowincji, np. w Pińczowie, Brześciu Litewskim, Nieświeżu, Łosku. Stworzyło to warunki do druku literatury reformacyjnej, wśród której Biblia była pozycją najbardziej wymagającą pod względem ekonomicznym i bez wsparcia magnatów nie mogłaby się ukazać. Widać to wyraźnie w przypadku Biblii brzeskiej i Biblii nieświeskiej. Na początku XVII wieku, gdy warunki ekonomiczne niekatolików uległy pogorszeniu, pogłębiły się równocześnie trudności z drukiem Biblii, co można stwierdzić na przykładzie Biblii gdańskiej oraz wcześniejszych prób przedruku Biblii brzeskiej. Drugi czynnik ekonomiczny decydujący o rozwoju edytorstwa biblijnego wiązał się z podażą i popytem. Drukarze, głównie krakowscy, w trosce o swoje interesy podejmowali się tłoczenia tych dzieł, z których sprzedaży spodziewali się zysków. Na pewno do takich dochodowych przekładów biblijnych należał Żołtarz Dawidów Walentego Wróbla, o który drukarze nawet się procesowali, oraz Psałterz Kochanowskiego mogący się poszczycić rekordową liczbą wznowień. O popycie na dzieło Kochanowskiego świadczy drukowanie jak by dziś powiedziano pirackich przedruków wykonanych nieuczciwie, dla zysku (PsKoch 1606 B-G). Aby zabezpieczyć swoje interesy, drukarze starali się o zdobycie odpowiednich przywilejów, nie zawsze jednak respektowanych przez konkurencję (pirackie przedruki PsKoch tłoczono wraz z przywilejem). Powyższe uwagi dotyczą głównie drukarzy nakładców, którzy sami musieli ponosić odpowiedzialność finansową za swoje przedsięwzięcia. Inaczej działały oficyny utrzymywane przez magnatów, które podejmowały się również tłoczenia druków kontrowersyjnych. Jednakże to nie sprzedaż i chęć zysku były tu czynnikiem decydującym, lecz przede wszystkim pobudki ideowe. Najlepszym tego przykładem jest wydanie Nowego Testamentu w tłumaczeniu Szymona Budnego (NTSzB ). 4. Pobożność osobista i wspólnotowa Kolejnym ważnym powodem powstawania druków biblijnych stało się zapotrzebowanie zgłaszane przez wiernych, którzy pragnęli korzystać z Pisma Świętego podczas modlitwy indywidualnej i wspólnotowej (kult publiczny). Pierwszym przejawem odpowiedzi na ten popyt było umieszczanie w modlitewnikach psalmów i fragmentów wyjętych z Ewangelii. Pierwszorzędne znaczenie miały tu jednak psałterze. Katolikom służyły one głównie jako modlitewniki umożliwiające odmawianie psalmów na wzór godzin kanonicznych oraz dostarczające materiału do rozmyślań. Typowe przykłady takich edycji to Psałterz krakowski, Żołtarz Dawidów w tłumaczeniu Walentego Wróbla, Psałterz Reja, Psałterz trydencki, Psałterz ks. Jakuba Wujka oraz jedna pozycja pochodząca z kręgów ewangelickich: Psalmy Dawidowe w tłumaczeniu Pawła Milejewskiego. Protestantom potrzebne były psałterze wierszowane, wyposażone w nuty, które mogłyby służyć do wykonywania psalmów podczas nabożeństw w zborach i domach prywatnych (PsLub 1558, PsRyb, pojedyncze psalmy). O tym, jak wielki był głód tego typu wydawnictw, świadczą liczby edycji niektórych dzieł: Żołtarz miał ich osiem, a Psałterz Rybińskiego dziewięć. Należy ponadto wspomnieć, że protestanci w jeszcze inny sposób odpowiadali na owe potrzeby związane z wykorzystaniem psalmów w nabożeństwach wspólnotowych. Wiele z nich umieszczano w kancjonałach

87 558 V. Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego ( ) B. Rozwój ilościowy i geograficzne rozmieszczenie ośrodków polskiego edytorstwa biblijnego Biblie NT Psałterze Komentarze Druki drobne RAZEM , , , , , ,5 1 14, , , , , , , ,725 pierw. pierwodruki Tabela 35b. Wielkość protestanckiej produkcji wydawniczej druków biblijnych w języku polskim ( ) w kolejnych dwudziestoleciach Biblie NT Psałterze Komentarze Druki drobne RAZEM pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,43 pierw. pierwodruki Tabela 35c. Wielkość antytrynitariańskiej produkcji wydawniczej druków biblijnych w języku polskim ( ) w kolejnych dwudziestoleciach Biblie NT Psałterze Komentarze Druki drobne RAZEM pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark , , , , , , , , ,75 pierw. pierwodruki Liczby wydrukowanych arkuszy (w zaokrągleniu do jednego ark.) przez grupy wyznaniowe w kolejnych dwudziestoleciach pokazuje wykres Wykres 1. Liczba arkuszy wydrukowanych przez poszczególne wyznania w kolejnych dwudziestoleciach Tabela 36 i wykres 2 ukazują ogół produkcji bez rozróżniania wyznań. Dane tej tabeli różnią się od poprzednich, gdyż ujęto tutaj wydania tłumaczeń Jana Kochanowskiego (PsKoch, 7PsKoch i PsKoch 1580 Gom liczone jako trzy pierwodruki), które nie wykazują wyraźnej orientacji wyznaniowej. Tabela 36. Wielkość produkcji wydawniczej druków biblijnych w języku polskim ( ) w kolejnych dwudziestoleciach Biblie NT Psałterze Komentarze Druki drobne RAZEM pierw.ed. ark. pierw.ed. ark. pierw.ed. ark. pierw.ed. ark. pierw.ed. ark. pierw. ed. ark , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,655 pierw. pierwodruki katolicy protestanci antytrynitarianie

88 560 V. Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego ( ) B. Rozwój ilościowy i geograficzne rozmieszczenie ośrodków polskiego edytorstwa biblijnego 561 Wyniki powyższego zestawienia, pokazujące ilość arkuszy wydrukowanych w kolejnych dwudziestoleciach (w zaokrągleniu do jednego ark.), przedstawia wykres Wykres 2. Liczba arkuszy wydrukowanych w kolejnych dwudziestoleciach Rozwój ilościowy Zaprezentowanie wyników obliczeń umożliwia sformułowanie kilku ogólnych wniosków dotyczących dynamiki ilościowego rozwoju polskiego edytorstwa biblijnego w okresie renesansu: Począwszy od roku 1518 zauważa się stały wzrost produkcji wydawniczej, która osiągnęła swój szczyt w dwudziestoleciu (2 335 ark.), a więc w latach największych osiągnięć polskiej reformacji (zob. wykresy 1 i 2 oraz tab. 36). Wtedy też ukazała się największa liczba pierwodruków (25) i edycji (32). W kolejnym dwudziestoleciu liczba wydrukowanych arkuszy spadła o ponad połowę, aby w latach nieznacznie wzrosnąć. Nagły spadek produkcji wiązał się z osłabieniem reformacji w Rzeczypospolitej (stąd spadek u niekatolików) i słabą jeszcze aktywnością w dziedzinie edytorstwa biblijnego kontrreformacji. Następujący po spadku nieznaczny wzrost był związany z umacnianiem się obozu katolickiego. Edytorstwo katolickie wykazuje bardzo ciekawą dynamikę odzwierciedlającą przemiany zachodzące w Kościele katolickim. W pierwszych dwóch dwudziestoleciach notuje się nieustanny wzrost produkcji, który był wynikiem humanistycznych zainteresowań Biblią. Jednak pod koniec tego okresu (1556) rozpoczyna się nowa epoka zmagań z ruchami reformacyjnymi, co znajduje swoje odbicie w sporządzonych zestawieniach (wykres 1 i tab. 35a). Swoje wyżyny produkcja katolicka uzyskała w trzecim dwudziestoleciu dzięki działalności Jana Leopolity oraz Mikołaja Szarfenberga (994 ark.). Następny okres przyniósł załamanie, lecz w latach nastąpiło ponowne ożywienie wywołane pracami Wujka i działaniami kontrreformacji (559 ark.). W tym też okresie edytorstwo katolickie zdystansowało zdecydowanie różnowiercze inicjatywy podejmowane na tym polu. Ostatnie dwudziestolecie przyniosło znaczący spadek aktywności katolików, co było spowodowane osłabieniem przeciwników wyznaniowych i zmniejszeniem zapotrzebowania na wydawnictwa polemiczne. Ponadto rynek był już nasycony drukami biblijnymi, a po pracach Wujka nie odczuwano potrzeby kolejnych przekładów Pisma Świętego. Śledząc same liczby, zauważa się, że katolicy dominują nad konkurentami w większości okresów. Nie zawsze była to jednak dominacja jakościowa. Z katolickiego środowiska wyszło łącznie ok. 44,4 proc. całej produkcji druków biblijnych (wykres 3). Nie licząc Psalmu 13 z 1546 roku, pierwsze prace protestanckie pojawiły się na początku lat pięćdziesiątych. Największą produkcję protestanci osiągnęli wraz z wydaniem Biblii brzeskiej w 1563 roku. Upadek reformacji przyniósł jednak szybkie załamanie się inicjatywy. Nieznaczne ożywienie zauważa się dopiero w ostatnim dwudziestoleciu w związku z pracami Daniela Mikołajewskiego, które są rezultatem zabiegów o ujednolicenie protestantyzmu i oporu wobec kontrreformacji. Łącznie z tego środowiska pochodzi ok. 28,6 proc. całej produkcji. Antytrynitariańskie edytorstwo biblijne rozpoczęło się od wydania w 1566 roku dzieł Tomasza Falconiusa. Okres wewnętrznych i zewnętrznych zmagań braci polskich spowodował największą aktywność wydawniczą w dwudziestoleciu W dalszych latach z tych samych powodów co u protestantów nastąpił regres. Wkład arian w polskie edytorstwo biblijne wyraża się w liczbie ok. 13,2 proc. całości produkcji. Wykres 3. Udział wspólnot wyznaniowych w produkcji druków biblijnych antytrynitariańskie 13,2% protestanckie 28,6% PsKoch 13,8% katolickie 44,4% HB-I 36

89 562 V. Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego ( ) B. Rozwój ilościowy i geograficzne rozmieszczenie ośrodków polskiego edytorstwa biblijnego 563 Należy zaznaczyć, że załamanie się produkcji w dwudziestoleciu było spowodowane jeszcze jednym czynnikiem, a mianowicie nasyceniem rynku, który obfitował w spory wybór literatury biblijnej. Wraz ze stabilizacją doktrynalną i organizacyjną wszystkich obozów zmniejszało się stopniowo zapotrzebowanie na nowe przekłady. Utrzymywał się natomiast popyt na wznowienia dawnych tłumaczeń, co wyraźnie widać na przykładzie wydań Nowego Testamentu i psałterzy. Wykres 4. Udział Biblii, Nowych Testamentów, psałterzy, komentarzy i druków drobnych w całości biblijnej produkcji wydawniczej Psałterze 29,1% Komentarze 7,1% Druki drobne 4,8% Biblie 31,9% NT 27,1% Jeśli chodzi o wydania całej Biblii, to największą produkcję odnotowano w dwudziestoleciu (tab. 36), które przyniosło trzy przekłady wydane w czterech edycjach (1 368 ark.). Kolejny okres ( ) charakteryzował się zastojem spowodowanym zaopatrzeniem obozów wyznaniowych we własne tłumaczenia Pisma Świętego. Świadomość wad i niedoskonałości prac Jana Leopolity oraz organizowanie się kontrreformacji doprowadziły jednak do wydania nowego przekładu Jakuba Wujka (BWj 1599). O pojawieniu się nowego tłumaczenia Biblii zdecydował wpływ reform posoborowych oraz działalność jezuitów. Te dwa czynniki spowodowały spore zmiany w Kościele, który oczekiwał na Biblię odpowiadającą aktualnym wymogom. W ostatnim okresie powstało kolejne tłumaczenie (BG 1632), które było rezultatem zmienionej sytuacji we wspólnotach protestanckich. Biblie stanowią ok. 31,9 proc. całości produkcji. Liczba pierwodruków i edycji Nowego Testamentu świadczy o zainteresowaniu ludzi epoki tą księgą. Inicjatywa należała tu do protestantów (NTKról), dla których Nowy Testament był sztandarowym źródłem reformacji. Rzucone wyzwanie podjęli katolicy (NTS 1556, NTL 1564, NTL 1568), lecz ich prace nie dorównywały poziomem protestanckim. Bardzo szybko, bo już w 1570 roku do współzawodnictwa przyłączyli się bracia polscy (ANTSzB 1570, BSzB 1572, NTSzB , NTCz 1577), którzy wydawszy prace Budnego, osiągnęli pułap swojej produkcji wydawniczej. Kolejny etap współzawodnictwa w druku Nowego Testamentu nastąpił po wydaniu w 1593 roku przekładu Wujka, na który odpowiedzieli zarówno protestanci (NTG 1606, NTBG 1633), jak i antytrynitarianie (NTCz 1577, 1594; NTR 1606, 1620). O wielkim zainteresowaniu Nowym Testamentem świadczy fakt, że księga ta należała do druków biblijnych tłumaczonych i tłoczonych najbardziej regularnie. Każde dwudziestolecie, począwszy od okresu dla katolików i protestantów oraz dla braci polskich, przynosiło pierwodruki i wznowienia Nowego Testamentu (w środowisku wszystkich trzech wspólnot wyznaniowych), co w ostatecznym rachunku dało dziesięć różnych tłumaczeń w dwudziestu trzech wydaniach (1 572 ark., czyli ok. 27,1 proc. całej produkcji). Produkcja psałterzy rozpoczęła się od wydania w pierwszym dwudziestoleciu ( ) Psałterza krakowskiego w dwóch edycjach (łącznie 36 ark.). Pojawienie się w kolejnym okresie ( ) tłumaczenia Walentego Wróbla oraz Mikołaja Reja spowodowało prawie dziesięciokrotny wzrost wydrukowanych arkuszy (dziewięć wyd., 358 ark.). Kolejny okres ( ) przyniósł znaczny spadek (dwa pierwodruki, trzy wyd., 182 ark.) w wyniku nasycenia rynku. Druk psałterzy ożywił się w kolejnych okresach, kiedy ukazało się wiele edycji Psałterza Kochanowskiego. W ostatnim dwudziestoleciu odnotowano kolejny spadek w ilości wydrukowanych arkuszy (251 ark.). Licząc jednak edycje (13), nie obserwuje się tak drastycznego zmniejszenia produkcji, a to za sprawą Psałterza Rybińskiego, który ukazywał się w książkach w małych formatach i o niewielkiej objętości. Łącznie psałterze stanowią ok. 29,1 proc. całej produkcji druków biblijnych. Większość komentarzy biblijnych ukazała się w dwudziestoleciu (cztery wyd., 401 ark.), a więc w latach największej aktywności reformacji. Jest to świadectwo zainteresowania jej zwolenników tekstem biblijnym zaopatrzonym w wyjaśnienia, które ukierunkowywały lekturę i pełniły funkcję propagandową. Warto jeszcze zauważyć, że wszystkie polskie komentarze mają charakter polemiczny, etyczny lub pastoralny. Spory wokół dogmatów chrystologicznych i trynitarnych zrodziły nowy typ ko-

90 610 V. Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego ( ) D. Rozwój funkcjonalny 611 D. Rozwój funkcjonalny Polskie edytorstwo biblijne rozwijało się także pod względem funkcjonalnym. Pierwsze druki inspirowane humanizmem miały przede wszystkim udostępnić czytelnikowi tekst z namiastkami elementów ukierunkowujących lekturę. Czynnikiem, który poszerzył zakres funkcji druków biblijnych, była reformacja, która wywołała gorące spory teologiczne. Wiele reformacyjnych wydań tekstu biblijnego (NTKról, PsLub 1558, BB 1562, Hoz , ApRej 1565) pełniło funkcje ideowe (polemiczno-propagandowe). Datą przełomową był rok Udostępnienie tekstu natchnionego to zasadnicza funkcja każdego druku biblijnego. Od założeń i realizacji tej funkcji zależą inne, nadane książce przez jej twórców. Funkcje pełnione przez polskie druki biblijne można usystematyzować następująco: funkcje edukacyjno-wychowawcze: wychowywanie i kształtowanie postaw moralnych, ukierunkowanie i uczenie odpowiedniego sposobu lektury i interpretacji, zapoznanie z historią biblijną; funkcje ideowe: druki biblijne jako narzędzie szerzenia idei humanistycznych, religijnych (reformacyjnych i kontrreformacyjnych funkcja polemiczno-propagandowa); narodowych (budzenie i utwierdzenie tożsamości narodowej); funkcje przeżyciowo-dewocyjne: pomoc w osobistym życiu religijnym oraz w przeżywaniu kultu publicznego. 1. Funkcje edukacyjno-wychowawcze Udostępnienie czytelnikowi tekstu Pisma Świętego może wypływać z różnych pobudek i pełnić kilka funkcji. Jako pierwszą wymieniono funkcję edukacyjno-wychowawczą. Wiara jest aktem wszystkich władz ludzkich: rozumu, woli i uczuć. Edukacyjny charakter druków wiąże się głównie, choć nie wyłącznie, z oddziaływaniem na dwie pierwsze władze. Według Erazma z Rotterdamu lektura Biblii otwiera człowiekowi drogę do prawdziwej mądrości filozofii Chrystusa, która nie jest systemem wiedzy, lecz szkołą praktycznego życia (zob. wyżej, s. 72). Zadanie Pisma Świętego ma więc polegać na wychowywaniu, to znaczy prowadzeniu osoby od poznania prawdziwej mądrości rozumem przez jej akceptację wolą do praktykowania czynami. Realizację tej funkcji zauważa się we wczesnym okresie polskiego edytorstwa biblijnego, kiedy chętnie sięgano do ksiąg mądrościowych. Narzędziami ułatwiającymi interpretację tekstu w duchu humanistycznym były przedmowy wyliczające pożytki z lektury, argumenty (streszczenia rozdziałów) eksponujące sens tropologiczny oraz sam tekst pochodzący z historyczno-dydaktycznej (np. Tb) i sapiencjalnej części Pisma Świętego (np. Koh, Syr, Ps). Po 1551 roku druki biblijne nadal pełniły omawianą tu funkcję, jakkolwiek zmienił się jej aspekt, pojawiły się ostre krytyki postawy moralnej przedstawicieli Kościoła katolickiego, które jednoznacznie kreśliły przed czytelnikiem potrzebę nawrócenia i przejścia na stronę reformacji. Jako przykłady można wskazać tu komentarze (Hoz , ApRej 1565, EwB 1566, DzB 1566). Twórcy druków biblijnych (tłumacze, redaktorzy, drukarze) zdawali sobie sprawę z trudności, na jakie trafia czytelnik rozpoczynający lekturę Pisma Świętego. Z tego powodu we wstępach, listach dedykacyjnych, argumentach umieszczanych przed rozdziałami oraz w komentarzach proponowali odpowiedni klucz interpretacyjny. W ten sposób niektóre edycje były również podręcznikami do studiowania słowa Bożego. Takich kluczy hermeneutycznych w przebadanych pozycjach można znaleźć wiele, począwszy od średniowiecznych wykładni alegorycznych, a na naukowej krytyce tekstu skończywszy. Do ciekawych sposobów interpretacji należy stosowana dość często aktualizacja tekstu w aspekcie współczesnej sytuacji wyznaniowej. Bardzo często takie odczytywanie tekstu proponuje się w komentarzach do Apokalipsy św. Jana. W naukowym studium Biblii pomagały odpowiednie wprowadzenia, noty krytyczne, komentarzowe, filologiczne, naukowe, opisane ilustracje oraz mapy. Kolejna funkcja edukacyjna miała za zadanie zwykłe zapoznawanie czytelnika z historią zbawienia. Tę funkcję pełnią prawie wszystkie druki, lecz szczególnie antologie tekstów, do których należy tzw. Ewangeliarz Unglera z lat 1527/ Funkcje ideowe Funkcje ideowe Biblii należą w okresie renesansu i reformacji do najważniejszych. Zadanie szerzenia myśli humanistycznej przedstawiono wyżej (zob. s. 610). Obecnie przechodzi się do ukazania funkcji polemiczno- -propagandowej. Jak już wspominano wyżej, funkcja ta pojawiła się w 1551 roku i nieustannie towarzyszy drukom biblijnym epoki. Służyło jej wiele elemen-

91 612 V. Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego ( ) D. Rozwój funkcjonalny 613 tów: przedmowy, listy dedykacyjne, argumenty, komentarze ciągłe i marginalne, noty krytyczne, rejestry, dołączane katechizmy, ilustracje (np. ilustracje do Ap, frontispisy), sama technika przekładu, często tendencyjna terminologia. Ważne było przy tym także odpowiednie ukształtowanie typograficzne książki umożliwiające łatwy dostęp zarówno do tekstu, jak i do komentarzy, przejrzystość kompozycji strony, wybór scen umieszczanych w ozdobnych ramach tytułowych, wyraźny podział na rozdziały i wersety, umieszczenie czytelnego i bogatego nagłówka kolumnowego oraz dostojny, estetyczny i zachęcający wygląd druku. Nie bez znaczenia były też takie elementy jak objętość książki i jej format, które ułatwiały (bądź utrudniały) noszenie jej ze sobą na zgromadzenia religijne i odbywające się w różnych miejscach dysputy teologiczne. Funkcja polegająca na budzeniu i wzmacnianiu poczucia tożsamości narodowej przejawia się w samym wydawaniu tekstów w języku narodowym. Inne ważne elementy to wiązanie przez dedykacje poszczególnych wydań z głowami koronowanymi oraz umieszczanie ilustracji heraldycznych (polskiego Orła, herbów królów, Krakowa, Akademii Krakowskiej itd.). 3. Funkcje przeżyciowo-dewocyjne Funkcje przeżyciowo-dewocyjne realizują się na dwóch płaszczyznach: w osobistym życiu religijnym oraz przez pomoc w przeżywaniu nabożeństw wspólnotowych. Druki biblijne różnorako przystosowywano do funkcji modlitewników i książek do medytacji. Zasadniczą rolę odgrywały tu psałterze pozwalające na odmawianie psalmów na wzór brewiarzowych godzin kanonicznych (PsKr, ZD, PsTryd 1579). Do ich niezbędnego wyposażenia należały wskazówki liturgiczne dodawane przy argumentach, odpowiednie indeksy, zaopatrywanie edycji w pieśni biblijne, łacińskie incipity psalmów. Niektóre psałterze służyły także jako książki do rozmyślań, gdyż zawierały odpowiednie komentarze i modlitwy (ZD, PsRej, PsMil 1587). Poza psałterzami podobne funkcje pełniły jeszcze inne druki, jak np. Ewangeliarz Unglera oraz Żywot i nauka Pana naszego Iesu Christa wydany w 1597 roku. Funkcję tę wspomagało wiele elementów zawartości książki: wprowadzenia, argumenty (czasem proponujące wykorzystanie tekstu w danych okolicznościach), noty streszczająco-wypunktowujące, rejestry tematyczne, dodawane modlitwy i teksty rozważań. Ważną rolę odgrywały elementy czysto typograficzne, jak mały format (in 8, 12 ), niewielka objętość, przejrzystość kompozycji, zastosowanie różnych rodzajów inicjałów, pism, ilustracji zachęcających do modlitwy. W elementy umożliwiające pełnienie funkcji lekcjonarzy i ewangeliarzy wyposażano głównie wydania Nowego Testamentu oraz Biblii. Można tu wymienić wskazówki liturgiczne, spisy czytań, zastosowanie rubryk i symboli wyznaczających granice perykop, umieszczanie w Nowym Testamencie dodatków w postaci wyboru czytań ze Starego Testamentu. Funkcję kultową (kult publiczny) mogły pełnić również niektóre psałterze, zwłaszcza przystosowane do odmawiania godzin kanonicznych i zawierające nuty. Pierwsze służyły katolikom: świeckim, pannom zakonnym oraz kapłanom prostym, drugie protestantom śpiewającym psalmy i pieśni podczas nabożeństw zborowych i domowych. Podsumowując, można stwierdzić, że polskie edytorstwo biblijne od samego początku dążyło do wyprodukowania książek wielofunkcyjnych. Jako najwcześniejsze przykłady można tu podać Ewangeliarz Unglera i Żołtarz w tłumaczeniu Walentego Wróbla. Po 1551 roku wzrosła różnorodność funkcji, a zarazem zaczęła dominować wśród nich funkcja polemiczno-propagandowa. Druki najbardziej wszechstronnego wykorzystania wytłoczył Andrzej Piotrkowczyk, publikując prace Wujka (szczególnie NTWj 1593, PsWj 1594). Tendencja do ciągłego wzbogacania funkcjonalnej strony książki świadczy o popularności wydań, które istniejąc w jednym podręcznym woluminie, mogły zastąpić kilka innych tomów. Niewątpliwie dużą rolę odegrały tu ruchy religijne, odznaczające się w tej dziedzinie wzmożonymi potrzebami, oraz konkurencja na rynku wydawniczym. Od początku XVII wieku, po zepchnięciu na drugi plan przeciwników wyznaniowych, katolicy zaczęli ograniczać się do przedrukowywania wcześniejszych opracowań i tłumaczeń w skromniejszej postaci. To zjawisko również świadczy o wpływie sytuacji wyznaniowej na poziom edytorstwa biblijnego.

92 614 Zakończenie 615 Zakończenie 1. Po przebadaniu w aspektach typowych dla bibliologii sporej liczby książek zawierających tekst biblijny w języku polskim można zauważyć, że Pismo Święte jako książka przemawiało do czytelnika nie tylko przez sam tekst przekładu, lecz również za pomocą tzw. metatekstu oraz elementów typograficznych, które ukierunkowywały interpretację tekstu oraz wyznaczały poszczególnym edycjom ich miejsce i funkcję w skomplikowanych stosunkach społecznych, politycznych i religijnych epoki odrodzenia. 2. Na początku (zob. wyżej, s. 52) postawiono zasadniczą kwestię niniejszej pracy streszczającą się w pytaniu: Czy sytuacja wyznaniowa w renesansowej Rzeczypospolitej miała wpływ na rozwój edytorstwa biblijnego w języku polskim? Kończąc to studium, można na to pytanie odpowiedzieć bardzo konkretnie. Przemiany kulturowe i wyznaniowe w Rzeczypospolitej w latach , polegające najpierw na pojawieniu się humanizmu, a następnie reformacji i kontrreformacji, wpłynęły w sposób zasadniczy na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego w aspekcie ilościowym, geograficznym, jakościowym i funkcjonalnym. Przytoczone w pracy liczby pokazują, że ilość przekładów i edycji wzrastała współmiernie z nasilaniem się sporów religijnych, malała zaś w okresach dominacji jednego z obozów wyznaniowych. Okresem największej aktywności były lata (dojście do głosu reformacji), a dla katolików również lata dziewięćdziesiąte XVI wieku (przewaga kontrreformacji). Lata następne charakteryzowały się systematycznym spadkiem produkcji. Zmiany w geograficznej lokalizacji polskiego edytorstwa biblijnego, polegające na wychodzeniu drukarstwa poza Kraków i rozprzestrzenianiu najpierw na Litwie, a następnie na Pomorzu, są przede wszystkim odzwierciedleniem przemian, jakim podlegały ruchy różnowiercze Rzeczypospolitej. Świetność drukarstwa niekatolickiego rozpoczęła się wraz z pozyskaniem możnych protektorów na Litwie, natomiast zaczęła chylić się ku upadkowi wraz z ich śmiercią lub powrotem do katolicyzmu. Trudności w wydaniu Biblii w pierwszej połowie XVII wieku to wyraz słabości protestantyzmu zepchniętego w cień przez kontrreformację. Nie jest również przypadkiem, że najlepiej wyposażone druki biblijne, charakteryzujące się spełnianiem różnorodnych funkcji (NTKról, BB 1563, NTWj 1593, PsWj 1594, BWj 1599), to dzieła polemiczno-propagandowe. Działalność reformacji, a później kontrreformacji, potęgując u czytelników zainteresowanie słowem Bożym, na które patrzono głównie przez pryzmat kontrowersji teologicznych, stawiała drukarstwu coraz większe wymagania, czego rezultatem był jakościowy rozwój druków. W historii polskiego edytorstwa biblijnego można wyróżnić rok 1551, kiedy to zaczął ukazywać się Nowy Testament królewiecki. Przed tą datą na Biblię w Rzeczypospolitej spoglądano pod kątem zainteresowań humanistycznych, a po tej dacie dominującym czynnikiem wpływającym na rozwój edytorstwa biblijnego stały się spory wyznaniowe. Warto jeszcze zauważyć, że historia reformacji i kontrreformacji w Rzeczypospolitej znajduje swoje odbicie w historii Pisma Świętego drukowanego po polsku. W ten sposób obie historie: Biblii oraz reformacji i kontrreformacji, splatają się ze sobą nierozerwalnie. I jeszcze jedna refleksja godna odnotowania. Renesansowe drukarstwo biblijne, wymagające od typografów wysokich umiejętności i sporego kapitału, można uznać za reprezentatywne dla całego drukarstwa epoki Erazma, Lutra i Kalwina. Nie przypadkiem właśnie Biblia należy do najwspanialszych osiągnięć czarnej sztuki tego okresu. Z tego też powodu wiele wniosków, które sformułowano dla edytorstwa biblijnego, dotyczy renesansowej typografii polskiej w ogólności. Rozpoczynając niniejszą pracę, postawiono jeszcze jedno pytanie (zob. wyżej, s. 52), odwrotne do powyższego: Czy i w jaki sposób polskie druki biblijne wpłynęły na zmiany sytuacji wyznaniowej w Rzeczypospolitej? Tu także należy odpowiedzieć pozytywnie. Wpływ pojawiających się edycji na rozwój sytuacji wyznaniowej zauważa się np. w latach pięćdziesiątych, kiedy pojawienie się Nowego Testamentu królewskiego niejako zmusiło stronę katolicką do przełamania uprzedzeń wobec Pisma Świętego w języku polskim, czego rezultatem było pojawienie się w 1556 roku Nowego Testamentu Szarfenbergów i w 1561 roku Biblii Leopolity. Kolejnym przykładem może być kontrowersyjny przekład Nowego Testamentu przez Budnego z roku 1574 (oraz war. 1589), który doprowadził do zagorzałych dyskusji wśród braci polskich, do podziałów oraz odsunięcia tłumacza od udziału w życiu zborowym.

93 616 Zakończenie Zakończenie 617 Ponadto należy zaznaczyć, że sam sposób przekładu tekstów biblijnych oraz dodatkowe wyposażenie ich edycji (wprowadzenia, argumenty, a przede wszystkim komentarze) oddziaływały niewątpliwie na kształtowanie się orientacji wyznaniowych. Dobre, pięknie wydane i bogato wyposażone tłumaczenia wykorzystywano jako oręż w walce religijnej. Widać to wyraźnie na przykładzie Nowego Testamentu królewieckiego, Biblii brzeskiej i prac Wujka. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden ciekawy związek między sytuacją wyznaniową a edytorstwem biblijnym: spory konfesyjne przyczyniały się do opracowywania nowych przekładów i edycji, te zaś z kolei tworzyły nową sytuację, która prowadziła do wydania kolejnych prac. Według takiego klucza można by streścić całą historię renesansowego drukarstwa biblijnego. Pierwotnym impulsem, który wprawił w ruch opisany mechanizm, było w Rzeczypospolitej pojawienie się reformacji (a więc sytuacja wyznaniowa). Przygotowanie w duchu humanizmu gruntu dla reformacji przez polskie edytorstwo biblijne nie miało takiego znaczenia jak na zachodzie Europy, gdyż reformacyjne prądy religijne dotarły do Rzeczypospolitej z zewnątrz. Należy teraz zatrzymać się na dwóch kolejnych pytaniach postawionych na początku pracy (zob. wyżej, s. 52n): Czy polska typografia stworzyła własny, oryginalny styl druków biblijnych? Czy da się wyróżnić odrębne style edytorstwa biblijnego dla poszczególnych konfesji? Na pierwsze pytanie trzeba odpowiedzieć negatywnie. Polskie edytorstwo biblijne nie było oryginalne. Czerpało z dwóch wypracowanych na Zachodzie modeli: wittenberskiego i genewskiego. Z Biblii luterańskich polscy drukarze zapożyczyli elementy typograficzne (np. pismo gotyckie, kompozycja strony), a z kalwińskich elementy wyposażenia druków i podział na wersety. Obydwa style krzyżowały się nawet w obrębie jednego elementu. Dobrym przykładem tego zjawiska są ilustracje. Szarfenberg w Biblii Leopolity z 1561 roku zastosował model luterański, a drukarz Biblii brzeskiej genewski. W Biblii Leopolity z roku 1575 (oraz war. 1577) nastąpiło skrzyżowanie stylów, w wyniku czego zamieszczono w jednym foliale ilustracje niemieckie i naukowe francuskie. Pod koniec epoki w drukach Andrzeja Hünefeldta zauważa się wpływy stylu niderlandzkiego stworzonego przez Elzewirów. Jeśli chodzi o istnienie modeli denominacyjnych w obrębie polskiego edytorstwa biblijnego, to da się je wyodrębnić tylko dla psałterzy. Psałterze katolickie były przede wszystkim modlitewnikami, którymi posługiwano się na wzór brewiarza, protestanckie zaś śpiewnikami przydatnymi podczas nabożeństw domowych i zborowych. Z tymi odrębnymi funkcjami wiązało się odmienne wyposażenie: np. katolicy dołączali do psałterzy indeksy i wskazówki liturgiczne, protestanci zaś nuty; psalmy katolickie były tłumaczone prozą, natomiast protestanckie wierszem. Obydwa modele dążyły do miniaturyzacji formatu, z tym że katolicy zatrzymali się na 12, a protestanci doszli do 24. Odrębny model, bliższy protestanckiemu niż katolickiemu, reprezentuje typowo renesansowy Psałterz Kochanowskiego. Jeśli chodzi o wydania Nowego Testamentu i całej Biblii, to nie da się wydzielić zdecydowanie odmiennych modeli wyznaniowych. Przyczyna takiego stanu rzeczy leży w tym, że udane elementy wprowadzane przez jednego drukarza szybko przejmowali inni, bez oglądania się na konfesję. Dobry przykład ponownie stanowi drugie wydanie Biblii Leopolity (BL ), w której wcześniejsze cechy edycji z 1561 roku łączą się z innowacjami drukarza Biblii brzeskiej (np. ilustracje o aspiracjach naukowych, podział tekstu na numerowane wersety). W ten sposób dla wszystkich wyznań chrześcijańskich ukształtował się dość jednolity styl, w którym można wskazać tylko drugoplanowe cechy charakterystyczne, np. ilustracje w stylu wittenberskim są typowe dla katolickich druków Szarfenbergów, w wydaniach Biblii i Nowego Testamentu braci polskich brak elementów pełniących funkcje liturgiczne, różnowiercy doszli do większej miniaturyzacji formatu. W drukach reformowanych nigdy nie wprowadzano podziału na zaczała. Ponadto w drukach różnowierczych można zauważyć więcej elementów barokowych, lecz jest to efekt wypowiedzenia przez ten obóz ostatniego słowa w dziedzinie przekładów i edycji biblijnych epoki (BG 1632, PsRyb). Ponadto należy podkreślić, że drukarstwo różnowiercze, przynajmniej w okresie swego szczytowego rozwoju, odznaczało się większym dynamizmem i odważniej wprowadzało nowości niż drukarstwo katolickie. Z tego kręgu pochodziło pierwsze wydanie Nowego Testamentu oraz pierwszy wierszowany psałterz z nutami. Niekatolicy do druku Biblii wprowadzili podział na wersety, konkordancje rzeczowe, ilustracje o aspiracjach naukowych, mapy. Luteranie po raz pierwszy dodali do tekstu natchnionego komentarze. Antytrynitarianie wydali opracowania pionierskie pod względem krytyki tekstu. Do zasług edytorstwa katolickiego można zaliczyć zastosowanie ilustracji oraz pierwszą edycję całej Biblii. Katolicy pozostawali nieznacznie

94 618 Zakończenie z tyłu za protestantami, wdrażając u siebie pomysły przeciwników wyznaniowych. Najbardziej udanym przykładem są tu druki tłumaczeń Wujka, w których wykorzystano wszystkie najlepsze pomysły poprzedników. 3. Przeprowadzone kwerendy w najważniejszych bibliotekach w Polsce oraz w kilku zagranicznych, które posiadają pokaźne kolekcje druków biblijnych, przyniosło oprócz rozwiązania postawionych kwestii jeszcze inne rezultaty: Na podstawie obecnego stanu zbiorów sporządzono dla celów pracy aktualny spis bibliograficzny zachowanych edycji biblijnych w języku polskim z lat , włączając w to również wydania zaginione. Łącznie (nie licząc hortulusów i kancjonałów) zgromadzono lub ustalono istnienie sześćdziesięciu pięciu przekładów (pierwodruków) wydanych 143 razy. W wyniku przeprowadzonych kwerend udało się skorygować kilka informacji o drukach rzekomo istniejących lub zaginionych. Do nowości na tym polu należy usunięcie ze spisu bibliograficznego domniemanego przedruku Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej, który miał się ukazać w 1563 roku, a którego istnienie było niesłusznie przyjmowane przez ogół badaczy. Wykazano także, że nie istnieje wydanie Psałterza Rybińskiego z 1630 roku, które ostatecznie okazało się wydaniem z 1636 roku. Inne osiągnięcia to odkrycie i opisanie Niektórych psalmów Dawidowych opracowanych przez Salomona Rysińskiego z 1614 roku, dwóch edycji Przypowieści Salomonowych w tłumaczeniu Józefa Domaniewskiego, przedruku Księgi Psalmów z Biblii gdańskiej (PsBG 1633), który do tej pory był uważany za kolejną edycję Psałterza Rybińskiego. Godne podkreślenia jest również uporządkowanie spisu bibliograficznego wydań tegoż psałterza. Podczas badań wprowadzono wiele poprawek do Bibliografii polskiej Estreicherów oraz zgłoszono korekty do katalogu Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Biblioteki Książąt Czartoryskich w Krakowie, Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie i Biblioteki PAN w Kórniku. Przedstawione w tym miejscu wyniki przeprowadzonych badań mogą się okazać przydatne w dalszych pracach nad historią Pisma Świętego w języku polskim prowadzonych w aspekcie bibliologicznym, bibliograficznym, typograficznym, historycznym, językoznawczym oraz historycznoliterackim. Bibliografia A. Źródła 1. Rękopisy (w układzie chronologicznym) 619 Psałterz floriański XIV/XV w. (BN 8002). Plenariusz petersburski z fragm. Mt 21,1-9 I poł. XV w. (BN 3019 IV). Karta medycka ok (ZNiO, zbiory Biblioteki Pawlikowskich, 132). Ewangeliarz kanoników regularnych ok (Kraków, Biblioteka Kanoników Regularnych, 933). Kodeks z kazaniami zawierający polskie glosy biblijne oraz przekład Mt 5,1-12 XV w. (ok. 1430?) (Praga, Biblioteka Kapitulna, nr DLII). Plenariusz krakowski zawierający glosy do Mt 18,23-35 pocz. XV w. (BJ 1299). Karta z tłum. Mt 25 ok (ZNiO; rpsu nie odnaleziono). Sermones de festivitatibus ecclesiasticis et de sanctis ok. poł. XV w., rękopis zawiera glosę z polskim tłum. Magnificat (Łk 1,46-52) na k. 95v (ZNiO 810). Ortyle prawa magdeburskiego i prawa żydowskie ok lub 1485, kodeks zawiera polskie tłum. Wj i Kpł 26 na k. 6v-9r (rps ZNiO 50). Biblia królowej Zofii, t. I ok (zaginął, dawniej w Bibliotece Gimnazjum Reformowanego w Sáros-Patak na Węgrzech, O.916). Biblia królowej Zofii, t. II ok (karty z fragm. Iz 48 i 1 Mch 1: Wr BU R 3164, rec _1243#search [ ]; karta z fragm. Dn 2 i 3: Muzeum Narodowe w Pradze, sygn. 1.A.c.23). Psałterz puławski ok. 1470? (Kr BCz 1269). Modlitewnik Wacława przed 1482 (Budapeszt, Biblioteka Uniwersytecka, VI Slav. 2). Psalm 45 (44) z Tek Erzepkiego odpis sporządzony z oryginału z XV w. (Po BR 1277/4-5). Fragm. Harmonii ewangelicznej koniec XV lub pocz. XVI w. (BN, zbiory Biblioteki Ordynacji Zamoyskich, 1116). Psalm 51 (50) pocz. XVI w. (Poznań, Archiwum Archidiecezjalne, 116). Żołtarz Dawida Proroka w tłum. W. Wróbla 1528 (BK 7).

95 620 Bibliografia Bibliografia 621 Rękopis zawierający Historię o Judith i O dwu starcoch, którzy pożądali Zuzanny a sądzeni są od Daniela pocz. XVI w. (BJ 1588). Kodeks prawa magdeburskiego z fragm. polskiego tłum. Wj i Kpł 26 I poł. XVI w. (Kr PAN 1588). Wigilie za umarłe ludzie ok. 1520, kodeks zawiera tłum. psalmów (dawniej w Wa Kras, sygn. 401). Ręcznie przepisany fragm. Rdz i Ewangelii z Ewangeliarza Unglera po 1527 (BJ 3336). Liczne glosy Tomasza Łysego ze Zbrudzewa do Rz, Ga, Hbr w druku Expositio in omnes Pauli epistolas, Paris 1499 glosy z ok (Gn BK 828). Brulion z roboczym przekładem Rdz, Wj, Kpł Tomasza Łysego ze Zbrudzewa 1549 (Gn BK A 1). Brulion z roboczym przekładem Lb, Pwt, Pnp Tomasza Łysego ze Zbrudzewa 1549 (BK I A 5). Robocze przekłady lekcji i epistoł przeznaczonych na użytek kultu publicznego w okresie Wielkiego Postu w tłum. Tomasza Łysego ze Zbrudzewa ok (Gn BK A 2). Czystopis przekładu Ap Tomasza Łysego ze Zbrudzewa 1555 (Gn BK 39). Odpis druku: Niektóre psalmy Dawidowe częścią poprawione, częścią znowu przełożone na stare noty od Salomona Rysińskiego. Za zleceniem starszych, Lubcz nad Niemnem, P. Blast, 1614, 4 (zaginiony rps BK nr 1410). Zachował się jednak mfilm (BK mf 6630; BN ZSD 235) oraz fotokopia (BK Foto. I, 140). 2. Stare druki (bez druków biblijnych po polsku) (w układzie chronologicznym) Wulgata paryska (tzw. Biblia 42-wierszowa), t. I-II, Moguncja, J. Gutenberg, ok. 1455, 2. Pelplin, Muzeum Diecezjalne Biblia Germanica, Nürnberg, Antonius Koberger, 1483, 2. Wr PWT XV.2 Biblia cum glossa ordinaria Walafridi Strabonis aliorumque et interlineari Anselmi Laudunensis et cum postillis ac moralitatibus Nicolai de Lyra et expositionibus Pauli Burgensis replicisque Mattiae Doering. Cum Concordantiis marginalibus cum Decreto Gratiani, t. IV, Basel, Ioannes Frobenius et Ioannes Petri, 1498, 2. Wr PWT XV-6 Missale Cracoviense, Kraków, J. Haller, 1509, 4. ZNiO XVI.Qu.3262 [Poliglota kompluteńska], t. I-VI, Complutum (Alcalá de Henares), A.G. de Brocario, nakł. F. Ximénez de Cisneros, [ ; wprowadzona na rynek w 1522], 2. Wr BU /I-III Missale Cracoviense, Kraków, J. Haller, [ok. 1515/1516], 2. ZNiO XVI.F.4059 Novvm Testamentvm omne, mvlto qvam antehac diligentius ab Erasmo Roterdamo recognitum, wyd. 2, Basileae, Io.[annes] Frob.[enius], M. D. XIX (1519), 2. Wr BU Das newe Testament Deutzsch [Nowy Testament w tłum. M. Lutra; tzw. Septemberbibel], Vuittemberg, Gedruct zu Wittenberg durch Melchior Lotther, 1522, 2. Wr BU Biblia. Habes In Hoc Libro prudens lector utriusque instrumenti novam tranlationem aeditam a reverendo sacrae theologiae doctore Sancte pagnino lucensi concionatore apostolico Praedicatorij ordinis, [Lugduni], Antoine Du Ry [i in.], 1528 [w kolofonie data 29 stycznia 1527 r.], 4. Wr BU (def.: brak k. tyt.) Iacobi Sadoleti, episcopi Carpentoractis, Interpretatio in psalmum Miserere mei Deus, Lugduni, apud Sebastianum Gryphium Germanum, frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false [ ] BLut 1533 De Biblie uth der uthlegginge Doctoris Martini Luthers yn dyth deudesche ulitich uth gesettet / mit sundergen underrichtingen / alfe men seen mach, Lübeck, Ludowich Dietz, M. D. XXXIII (1533), 2. Mo BSB Rar. 868 Η Καινη Διαθηκη. Novum Testamentum, Parisiis, Simon Colinaeus, 1534, 8. A View of the Early Parisian Greek Press, red. E. Greswell, t. I, Oxford 1833, s. 126 BLut 1535 Biblia, das ist die gantze Heilige Schrifft deudsch, w tłum. M. Lutra, Wittemberg, Gedruckt durch Hans Lufft, 1535, 2. ZNiO XVI.F (def.: brak k. tyt., 6 k. na pocz., kilku k. w środku oraz końca)

96 622 Bibliografia Bibliografia 623 Bczes 1537 Bible Severynova, wyd. 2, Praga, Paweł Seweryn z Kapij Hory, 1537, 2. ZNiO XVI.F (def.: brak k. tyt., k. CC5-8, DD1-2, uszk. k. od BB4 do końca oraz liczne uszk. dolnego marginesu) BLut Biblia: das ist: die gantze Heilige Schrifft Deudsch. D. Mart. Luth., Wittemberg, Gedruckt durch Hans Lufft. M. D. XXXIX. (1539), t. I-VI ( ), 2. Wr BU /1-2 Breviarium Cracoviense, Venezia, Petrus Liechtenstein, nakł. Michał Wechter, Marek Szarfenberg i Jan Püttener, 1538, 8. ZNiO XVI.O.528 BLut 1541 Biblia: das ist: Die gantze Heilige Schrifft: Deudsch: Auffs New zugericht. D. Mart. Luth., Gedruckt zu Wittemberg: Durch Hans Lufft. M. D. XLI. (1541), 2. Wr BU Biblia Sacrosancta Testamenti Veteris et Novi, e sacra Hebraeorum lingua Graecorumque fontibus, consultis simul orthodoxis interpretibus religiosissime translata in sermonem Latinum, Tiguri, C. Froschoverus, 1543, 2. [ ] BLut 1545 Biblia: das ist: Die gantze heilige Schrifft: Deudsch: Auffs new zugericht. D. Mart. Luth., Gedruckt zu Wittemberg: Durch Hans Lufft. M. D. XLV. (1545), 2. Wr BU (cz. 1: ST) Biblia. Quid in hac editione praestitum sit, vide in ea quam operi praeposuimus, ad lectorem epistola, Lutetiae, R. Stephanus (Estienne), 1545, 8. Wr BU ; ; ; Biblia rabinica, Wenecja, D. Bomberg, , 2. Wr BU Bczes 1549 Bible Netolického (Melantrichova, wyd. 1), Praga, Bartholomeg Netholicky a Giřiik Melantrich Roždalovský, 1549, 2. ZNiO XVI.F BLut 1550 Die Propheten alle Deudsch. D. Mart. Luth., Gedruckt zu Wittemberg / Durch Hans Lufft, 1550, 2. Wr BU (cz. 2: ST i NT) Της Καινης Διαθηκης Απαντα. Novum Testamentum. Ex bibliotheca regia, Paris, R. Stephanus, 1549, 16. A View of the Early Parisian Greek Press, red. E. Greswell, t. I, Oxford 1833, s. 247 Της Καινης Διαθηκης Απαντα. Novum Iesu Christi Domini Nostri Testamentum, Genevae, J. Crespinus, reader&id=kyjjaaaacaaj&pg=gbs.pt849 [ ] Bczes 1556/1557 Bible Melantrichova, wyd. 2, Praga, Giřik Melantrich Roždalowský, 1556/1557, 2. ZNiO XVI.F ; 13788; BSt Biblia Utriusque Testamenti De Quorum Nova Interpretatione Et Copiosissimis in eam annotationibus lege quam in limine operis habes epistolam, t. I-II, Genevae, R. Stephanus (Estienne), , 2. ZNiO XVI.F (def.); (t. I); (def.) Biblia Sacra Hebraice, Chaldaice, Graece, et Latine. Philippi II Reg. Cathol. Pietate Et Studio Ad Sacrosanctae Ecclesiae Usum, t. I-VIII, Antverpiae, Ch. Plantin, , 2. Wr BU (t. I-VIII); Wr PWT III-666 (t. VII, cz. 1-2); ZNiO XVI.F (t. VII [opisany jako t. VI], cz. 1-2); XVI.F (t. I-II, IV-V) Biblia Sacra. Quid, in hac editione, a Theologis Lovaniensibus, praestitum sit, paulo post indicatur, Antverpiae, Ex officina Christophori Plantini M. D. LXXIIII (1574), 8. Wr BK I 24.O Bczes 1577 Biblij Cžeská to gest wssecta swatá Piisma obogiho Starého y Nowého Zákona opět w nowě wydaná a wytisstěná (Bible Melantrichova, wyd. 5), W Starém Městě Pražskem, Nákladem Giřiiho Melantricha z Awentýnu, 1577, 2. ZNiO XVI.F.13774

97 624 Bibliografia Bibliografia 625 The Nevv Testament of Iesvs Christ, translated faithfvlly into English, out of the authentical Latin, according to the best corrected copies of the same, diligently conferred vvith the Greeke and other editions in diuers languages: Vvith Arguments of books and chapters, Annotations, and other necessarie helpes, for the better vnderstanding of the text, and specially for the discouerie of the Corruptions of diuers late translations, and for cleering the Controversies in religion, of these daies: in the English College of Rhemes, Printed at Rhemes by Iohn Fogny, 1582, 4. [ ] Bellarmin R., Disputationes de controversiis Christianae fidei adversus huius temporis haereticos, [ ] Biblia sacra Vulgatae editionis Sixti quinti Pont. Max. iussu recognita atque edita, Romae. Ex Typographia Apostolica Vaticana, 1592, 4. ZNiO XVI.Qu Biblia sacra Vulgatae editionis Sixti quinti Pont. Max. iussu recognita atque edita, Romae. Ex Typographia Apostolica Vaticana M. D. XCII (1592), 2. Wr BU Łaszcz M., Recepta na plastr Czechowica, ministra nowokrzczeńczego, Druk. Łazarzowa, Kraków ZNiO XVI.Qu.2525 Biblia sacra Vulgata Editionis Sixti V. Pont. Max. Jussu recognita Et Clementis VIII auctoritate edita Nunc autem CXXXX figuris nouiter inuentis et in Aesincisis illustrata a de Brÿ. Ad Reuerendiss: & Illustris: Archiepis: Moguntinensem principem Electorem ac archieancellarium, Moguntia apud Io: Albinum, impensis Ioanis Theobaldi SchonWetteri (!) et Iacobi Fischeri, 1609, 4. Wr BK I.6.Qu Biblia sacra vulgatae editionis Sixti V. Pont. Max. iussu recognita: et Clementis VIII auctoritate edita, Coloniae Agrippinae Sumptibus Francisci Iacobi Mertzenich M. D. CIX (1609), 8. Wr BU Biblia sacra Vulgatae editionis Sixti V. Pont. Max. iussu recognita: et Clementis VIII auctoritate edita, Lugduni, Sumptib. Haered. Guil. Rouillij, M. DC.IX (1609), 8. Wr BU Ringeltaube S.W., Gründliche Nachricht von polnischen Bibeln, Danzig Wr BU ; ; ZNiO XVIII Stare druki z tekstem biblijnym po polsku Podając spis bibliograficzny polskich druków biblijnych, kierowano się następującymi zasadami: 1. Zachowuje się dawną ortografię z wyjątkiem kreskowania a i e. Długie ſ oddaje się zawsze przez s, pozostałe litery za pomocą współczesnego alfabetu polskiego, używając liter współczesnych najbardziej zbliżonych do oryginalnych. Zachowuje się małe i duże litery oraz podwójne zmiękczenia spółgłosek. Zachowuje się v w funkcji u. 2. Zachowuje się dawną interpunkcję. 3. Tytuły podaje się kursywą. Nie zaznacza się kroju ani stopnia pisma. 4. Dla druków polskich miejsce druku, nazwisko drukarza lub nazwę oficyny podaje się w wersji ujednoliconej. 5. Podając lokalizację druku, zaznacza się ważniejsze defekty. Wykaz lokalizacji druków nie jest kompletny. DRUKI UWZGLĘDNIONE W STATYSTYKACH ROZDZIAŁU V Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (w układzie chronologicznym) Biblia Leopolity od BL 1561 Biblia To iest. Kxięgi Stharego y Nowego Zakonu / na Polski ięzyk / z pilnośćią według Laćińskiey Bibliey od Kośćioła Krześćiańskiego powssechnego przyięthey / nowo wyłożona. Cum Gratia et Priuilegio. S. R. M., Kraków, Dziedzice Marka Szarfenberga, 1561, 2. BJ Cim (war. skł. A w Rdz); BK Cim. F.4058; 4059 (druk jednostronny; brak pocz. i końca); Lw BU III; III; St WLB Bb poln ; Wa BPMS XVI.F.108 (war. B z sygnetem i datą 1554); Wa BU Sd (mfilm 401); ZNiO XVI.F.4065 (def.: brak ZZzz6); 4084 (def.: brak k. tyt. t. I); 4087; [ ] 2. BL 1575 Biblia To iest: KSięgi STarego y NOwego Zakonu / na Polski ięzyk / według Laćińskiey Bibliey od Koscioła Krześćiańskiego powszechnego przyiętey: na wielu mieyscach z pilnośćią poprawiona / y figurami ozdobiona. Cum Gratia et Priuilegio. S. R. M., Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1575, 2. ZNiO XVI.F.4176; 4178 (def.: brak k. LLl5, uszk. k. Ff4-5) HB-I 40

98 626 Bibliografia Bibliografia 627 2a. BL 1577 (wyd. tytułowe BL 1575) Biblia To iest: Kxięgi Starego y Nowego Zakonu / na Polski ięzyk według Laćińskiey Bibliey / od KOśćioła Chrześćiańskiego powszechnego przyiętey: na wielu mieyscach z pilnośćią poprawiona / y Figurami ozdobiona, Cum Gratia et Priuilegio. S. R. M., Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1577, 2. Lw BU IV; III; Wr BU (def.: brak k. )(2-4); ZNiO XVI.F.4109; 4329 (def.: t. I: brak k. C6; t. II: brak k. Ff1-4, k. pocz. zniszczone) Biblia brzeska BB 1563 BJblia swięta / Tho iest / Księgi Starego y Nowego Zakonu / własnie z Zydowskiego / Greckiego / y Laćińskiego / nowo na Polski ięzyk z pilnośćią y wiernie wyłożone, Brześć Litewski, [S. Murmelius lub C. Bazylik?], nakł. M. Radziwiłł, 1563, 2. Lw BU IV; Pa BN Rés. 458 (z rękopiśmienną listą tłumaczy); Wa BU Sd ; Wr BU (def.: brak skł. ++); Wr PWT (def.: w t. I brak pocz. do k. 100; w t. II brak końca od k. 151); St WLB Bb poln ; ZNiO XVI.F.4013 (def.: brak k. 84 z NT) Biblia Szymona Budnego od ANTSzB 1570 Kśięgi ktore po Grecku zową Apokryfa / to iest kryiome księgi. Nowy Testament z Greckiego na polski ięzyk s pilnosćią przełożony, Nieśwież, Daniel z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, 1570, 4. ZNiO XVI.Qu.2337 (def.: brak k. tyt.); apokr. zaczynają się od skł. a, NT od skł. A; Lw BU II (fragm.) 4a. BSzB 1572 Biblia. To iest / kśięgi starego y nowego Przymierza / znowu z ięzyka Ebreyskiego / Grecskiego y Laćińskiego / na Polski przełożone, [Nieśwież, Zasław lub Uzda?], Daniel z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, H. Kawieczyński, A. Kawieczyński, 1572, 4. Wa BU Sd (mfilm 12965; def.: brak pocz. i końca); ZNiO XVI.Qu.2336 (def.: brak k. A1-4, b-c4; Ee3-6, Rr4-5 oraz ANTSzB); 2338 (def.: brak wielu k., k. tyt. zastąpione fotokopiami; brak do Pwt 15 oraz NT); 2339 (def.: brak k. A1, b1-4, c1-4, A1-8 [bis]; brakujące k. zastąpione facs.) Biblia ks. Jakuba Wujka BWj 1599 BIBLIA TO IEST KSIĘGI STAREGO Y NOWEGO TESTAMNETV WEDŁVG ŁACINSKIEGO przekładu starego, w kośćiele powszechnym przyiętego, na Polski ięzyk z nowu z pilnośćią przełożone, Z DOKŁADANIEM TEXTV ZYDOWSKIEGO y Greckiego, y z wykładem Katholickim, trudnieyszych mieysc do obrony Wiary swiętey powszechney przeciw kacerztwom tych czasów nalezących: Przez D. Iakvba Wvyka z Wągrowca, Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Stolice Apostolskiey, a nakładem Iego M. Kśiędza Arcybiskupa Gnieźnieńskiego, etć. wydane, Kraków, Druk. Łazarzowa, nakł. S. Karnkowski, 1599, 2. Lw BU 5131 III; Wa BU Sd ; Wr BU (def.: brak k. przedtyt.; gg4, hh1-2.4); Wr PWT (def.: brak pocz. i końca); ZNiO XVI.F.4289 (def.: brak pierwszej k. tyt.) Biblia gdańska BG 1632 Biblia Swięta: To jest, Księgi Starego y Nowego Przymierza z Zydowskiego y Greckiego Języka na Polski pilnie y wiernie przetłumaczone. Cum Gratia et Privilegio. S. R. M., Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8. BJ (adl. z PsRyb 1632); Lw BU I; St WLB B poln adl.; Wa BU Sd (mfilm 15103); Wr BU (adl. z PsRyb 1632); ZNiO XVII-3245 (def.: brak pierwszej k. tyt., apokr., 8 k. końcowych uzupełnione rps); 3246 (def.: brak drugiej k. tyt.); 3248 (def.: k. tyt. uszk., część k. uszk.) Pismo Święte Nowego Testamentu (w układzie chronologicznym) Nowy Testament królewiecki w tłum. Stanisława Murzynowskiego od MtKról EVANGELIA SVVIETA PANA IESVSA CHRISTVSA Vedle Matthæusza Svietego / z Greckiego Iezyka na Polski przelozona. I wykladem krotkim a ku inszem Euangelistum potrzebnem, na wielu miescach obiasniona. Wczym wszystkiem dokładano śięlacińskiego / i na kilka inszijch iezyków przełożenia / i ktemu Starych i Nowych Pisma Swiętego Doctorów. Przytem iest przydana nauka czytania i pisania iezyka Polskiego / ku tym kśiegam i inszem pożyteczna / I Regestr pilny a potrzebny, Królewiec, [A. Augezdecki, nakł. i wyd. J. Seklucjan], 1551, 4. Wa BU Sd (egz. z notatkami J. Maleckiego); BN XVI.Qu.218; NTKról I TESTAMENTV NOVVEGO CZESC PIERVVSZA Czterzei Euangelistowie swieći MATTHEVSZ, MAREK, LVKASZ, I IAN, Z Greckiego iezyka na Polski przelozeni, i wykladem krotkiem obiasnieni. Wczym wszystkiem dokładano śię / Lacińskiego /

99 628 Bibliografia Bibliografia 629 i nakilka inszych ięzykow przełożenia / i ktemu Starych i Nowych pisma świętego Doctorow. Przytem przydana iest nauka czytania i pisania ięzyka Polskiego / ku tym kśięgam i inszem pożyteczna / I Regestr na wykład ktory przy ś. Mattheuszu / i na Ewangelje niedźielne i dniow świętych, Królewiec, [A. Augezdecki, nakł. i wyd. J. Seklucjan], 1551, 4. ZNiO XVI.Qu.3184; BK Cim. O.2742/1 (adl. z NTKról II); BN XVI.Qu.218 (?); Gd PAN Hd (adl. z NTKról II); Kr BCz Cim. 914/II 9. NTKról II TestamentV Novvego Czesc VVtora A ostateczna. Dzieie i pisma aposztolskie. Z Greckiego ięzyka na Polski przełożone, Królewiec, A. Augezdecki, nakł i wyd. J. Seklucjan, 1552, 4. BK Cim. Qu.2742/2 (adl. z NTKról I); Gd PAN Hd (adl. z NTKról I); BN XVI.Qu.218; NTKról zup Testament NoVVy ZVpełny. Z Greckiego ięzyka na Polski przelożony / i wykładem krotkiem obiaśniony. Wczym wszystkiem dokładano śię Laćińskiego / i natilka inszych ięzykow przełożenia / i ktemu Starych i Nowych pisma świętego Doctorow. Przytem przydana iest nauka czytania i pisania ięzyka Polskiego / ku tym kśięgam i inszem pożyteczna / J Regestr naleźienia Ewangeljiei i Epistoły na niedźielę i święta insze przes rok / i na wykład Mattheusza świętego, Królewiec, A. Augezdecki, 1553, 4. BJ Cim. Q.5484 (fragm.: kilka kart z Mt i J); BN XVI.Qu.6471; 218 (def.: brak skł. A; w NTKról I są niewielkie różnice w porównaniu z egz. BN XVI.Qu.6471); Lw BU I Nowy Testament Szarfenbergów NTS 1556 Nowy Testament Polskim ięzykiem wyłozony / według doswiadssonego Lacinskiego textu / od Koscioła Krzesćianskiego prżyiętego. Ktemu przyłozono Lekcie y Proroctwa z starego zakonu wzięte / ktore przy Ewangeliach bywaią czytane. Regestr dostateczny ku naydowaniu Ewangeliy y Epistoł / ktore w dni Niedźielne / y inssych swiąt przes cały rok bywaią czytane / thak tesz na powssednie dni Postne y Adwentowe. Cum Gratia et Priuilegio. S. M. R., Kraków, Dziedzice Marka Szarfenberga [Mikołaj Szarfenberg], 1556, 4. ZNiO XVI.Qu.2982; 3035 (def.); 3058 (def.); BK Cim. Qu.2966; Wa BU Sd ; ; Lw BU II Przedruk Nowego Testamentu z Biblii Leopolity od 1564 (?) 12. NTL 1564 [Nowy Testament. To iest / Swięta Pana Jezusa Christusa Ewangelia / od Ewangelistow y od innych Apostołow napisana, Kraków, Stanisław Szarfenberg, 1564, 8 ]. Zaginiony; zob. Jocher II, s. 133; E XIII, s NTL 1568 Nowy Testament. To iest / Swięta Pana Jezusa Christusa Ewangelia / od Ewangelistow y od innych Apostołow napisana, Kraków, Stanisław Szarfenberg, 1568, 8. BJ Cim. 256; 442; Kr BCz Cim I; ZNiO XVI.O.403 (def.: brak k. tyt. i wiele innych k. zastąpione facs.); 404 (def.: brak k. A1 i Bbb1); 414 (def.: brak k. A1); 415 (liczne def. i uszkodzenia); 861 (tylko końcowy fragm.); Wa UKSW (def.: brak k. tyt); Lw BU I; I Przedruki Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej od NTB 1568 Nowy Thestament z Greckiego na polski ięzyk z pilnośćią przełożony, Nieśwież, Daniel z Łęczycy, 1568, 8. ZNiO XVI.O.800 (egz. z k. tyt.); Kr BCz Cim. 1071/I (def.: brak k. A1-B1; h5-8; n1.8; Hh7.8; Ll1.2.7); BJ Cim. 558 (def.: brak k. A1.7; Pp8); BN XVI.O.452 (jest to NTB 1580, ale def. zostały uzupełnione na podstawie NTB 1568) 15. NTB 1580 Nowy Thestament z Greckiego na Polski ięzyk z pilnośćią przełożony. Drukowano przed tem w Nieświżu / a po wtore drukowano przez Jana Karcana, [Łosk lub Wilno], Jan Karcan, 1580, 8. BJ Cim (def.: brak k. tyt.); Kr BCz Cim. 996/I (def.: brak k. A1-8); BK Cim. O.253; BN XVI.O.552; 452 (def. uzupełnione rękopiśmiennie na podstawie NTB 1568) 16. NTB 1585 Domini nostri Jesv Christi NOVI TESTAMENTI PARS PRIMA. Pana naszego Jezusa Krystusa Nowego Testamentu Cżęść pierwsza. Z Greckiego na Polski ięzyk z pilnośćią przełożony. D. N. J. C. NOVI TESTAMENTI PARS ALTERA. P. N. J. C. NOwego Testamentu Cżęść wtora, Toruń, M. Nering, 1585, 4. Obie części NT mają własne k. tyt. oraz własne sygnowanie. ZNiO XVI.Qu.2507; Wa BU Sd ; BK Cim. Qu.2468 (def.: brak k. tyt. i końca) 17. NTB 1593 NOWY TESTAMENT Albo Kśięgi Przymierza nowego: Pana Jezusa Krystusa Syna Bożego / Zbawićiela świata. Teraz z wielką pilnośćia y pracą przeyźrzane y wydane, Wilno, J. Markowicz, nakł. M. Zenowicz, 1593, 4.

100 630 Bibliografia Bibliografia 631 BN XVI.Qu.1934 (def.: brak k. *3-8); BJ Cim. 4810; Wa BU Sd (def.: brak pocz. i końca; ze skł. * zachowała się jedna k. z przedmową do czytelnika); ZNiO XVI.Qu.2870 (def.: brak pocz. i końca, inne liczne def.); Up BU 55.V.33; Lw BU I Nowy Testament w tłum. Szymona Budnego od NTSzB 1574 Nowy Testament znowu przełożony / a na wielu mieyscach za pewnemi dowodami odprzysad przez Simona Budnego ocżyśćiony / y krotkiemi przypiskami po kraioch obiaśniony. Przydane też są na końcu tegoż dostatecżnieysze przypiski / ktore każdey iak miarz odmiany przyczyny ukazuią, Łosk, [Daniel z Łęczycy], nakł. J. Kiszka, 1574, 8. ZNiO XVI.O.191 (def.: brak k. c1.8 oraz końca od s1); BK Cim. O a. NTSzB 1589 [Nowy Testament w tłum. Szymona Budnego, Łosk, F. Bolemowski, nakł. J. Kiszka, ok. 1589], 8. BN XVI.O.858 (def.: brak pocz. i końca i kilku k. ze środka; jest to war. NTSzB 1574) Nowy Testament w tłum. Marcina Czechowica od NTCz 1577 NOWY TESTAMENT. To iest Wszytkie pisma nowego Przymierza / z Greckiego ięzyka na rzecż Połską wiernie y szcżerze przełożone. Przydane iest rozne cżytanie na brzegach / ktore się w inszych kśięgach nayduie: y Reiestr na końcu, [Kraków], A. Rodecki, 1577, 4. ZNiO XVI.Qu NTCz 1594 NOWY TESTAMENT. To iest Wszytkie pisma nowego Przymierza / z Greckiego ięzyka na rzecż Polską wiernie y szcżyrze przełożone, [Kraków], A. Rodecki, 1594, 8. Kr BCz Cim. 1645/I; BJ Cim. 550 (def.: brak pocz. i wielu innych k.) Nowy Testament w tłum. ks. Jakuba Wujka od NTWj 1593 Nowy Testament Pana naszego IESVSA CHRISTVSA. Z nowu z Laćińskiego y z Gręckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony : y Argumentami abo Summariuszami każdych Kśiąg / y Rozdźiałow / y Annotacyami po brzegach obiaśniony. Przydane są Nauki y Przestrogi mało nie za każdym Rozdźiałem : Porownanie Ewangelistow SS. Dźieie y drogi rozmaite Piotra y Pawła S. y Regestr rzeczy głownieyszych na końcu. Przez D. Iakvba Wvyka, Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Starszych. Pod rozsądek Kośćioła S. Powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1593, 4. ZNiO XVI.Qu.3065; BK Cim. Qu.2729; Lw BU 5057 I 22. NTWj 1594 Nowy Testament Pana naszego Iesvsa christusa. Z nowu z Laćińskiego y z Græckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony. Przez D. Iakvba Wvyka Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Starszych. Pod rozsądek Kośćioła S. Powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1594, 8. ZNiO XVI.O.665; Lw BU I 23. NTWj 1605 Nowy Testament Pana naszego Iesvsa christusa. Znowu z Laćińskiego y z Græckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony. Przez D. Iakvba Wvyka Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Starszych. Pod rozsądek Kośćioła S. Powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, [Kraków], A. Piotrkowczyk, 1605, 8. BK 1360; ZNiO XVII-727; Lw BU I 24. NTWj 1617 Nowy Testament Pana naszego Iesvsa christusa. Znowu z Laćińskiego y z Græckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony. Przez D. Iakvba Wvyka Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Starszych. Teraz znowu przedrukowany. Pod rozsądek Kośćioła S. Powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1617, 8. ZNiO XVII-1525; Lw BU I 25. NTWj 1621/1622 Nowy Testament Pana naszego Iesvsa christusa. Znowu z Laćińskiego y z Græckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony. Przez D. Iakvba Wvyka Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Starszych. Teraz znowu przedrukowany. Pod rozsądek Kośćioła S. Powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1621/1622, 8. ZNiO XVII-2006; St WLB B poln Nowy Testament gdański NTG 1606 Novvy Testament PANA NASZEGO JEZVSA CHRYSTVSA z Greckiego na polski Jężyk z pilnośćią przełożony: A teraż znovvu przeizrzany y zdozwoleniem Starszych wydany, Gdańsk, Wdowa G. Guilmothana, 1606, 8. BJ 35281; ; Kr BCz 24157/I; ZNiO XVII-1787 (def.: brak pocz. i k. Rr1); Wr BU ; Lw BU I

101 632 Bibliografia Bibliografia 633 Nowy Testament rakowski od NTR 1606 Nowy TESTAMENT: To iest, WSZYTKIE PISMA NOWEGO Przymierza, z Greckiego ięzyka na Polski z nowu wiernie przełożone. Przez Niektore sługi Słowa Bożego, taiemnic niebieskich, y ięzykow do takiey prace potrzebnych wiadome, y Starsze tych Zborow, ktore wyznawaią, że nikt inszy, iedno Ociec Pana naszego Iezusa Christusa, iest onym iedynym Bogiem Izraelskim, a że on człowiek Iezvs Nazaranski, ktory się z Panny narodził, a żaden inszy oprocz niego, abo prżed nim, iest iednorodzonym Synem Bozym, Raków, S. Sternacki, 1606, 4. ZNiO XVII-1472 (def.: brak k. Zzz4) 28. NTR 1620 NOWY TESTAMENT: To iest, WSZYTKIE PISMA NOVVEGO PRZYMIERZA, z Greckiego ięzyka na Polski znovvu vviernie przełożone. Przez Niektore sługi Słowa Bożego / taiemnic niebieskich / y ięzykow do takiey prace potrzebnych wiadome / y Starsze tych zborow / ktore wyznawaią / że nikt inszy / iedno Ociec Pana naszego Jezusa Christusa / iest onym iedynym Bogiem Jzraelskim, a że on człowiek Iezus Nazarański / ktory się z Panny narodził / a żaden inszy oprocz niego / abo prżed nim / iest iednorodzonym Synem Bozym, Raków, S. Sternacki, 1620, 12. Kr BCz 25177/I; Cluj U R.1850; 1892 (def.) Przedruk Nowego Testamentu z Biblii gdańskiej NTBG 1633 NOWY TESTAMENT Pana Naszego JEzusa Chrystusa, Z Greckiego jezyka na Polski wiernie przetłumaczony. Cum Gratia et Privilegio S. R. M. Pol. et Swet., Gdańsk, A. Hünefeldt, 1633, 24. Wa BU Sd (def.: brak k. tyt. oraz s ); BN XVII (k. pocz. uszk.); ZNiO XVII-2144 (pocz. uszk., obecnie po konserwacji; brak k. przedtyt. i Bb6-7, Kk12) Psałterze (w układzie chronologicznym) Psałterz krakowski od PsKr 1532 Psałterz albo kosćielne spiewanie / Krola Dawida / nowo pilnie przełożony / z łaćinskiego ięzika w polski / wedlug szcżerego textu, [Kraków, H. Wietor], 1532, 8. BJ Cim. 907; BJ Cim. vol PsKr 1535 Psałterz albo kosćielne śpiewanie / Krola Dawida / nowo pilnie przełożony / z łaćinskiego ięzika w Polski / według szcżerego textu, Kraków, H. Wietor, 1535, 8. ZNiO XVI.O.1021; Kr PAN 62 Żołtarz Dawidów w tłum. Walentego Wróbla od ZD 1539 HU Zołtarz Dawidow / przez Mistrza Valanthego Wrobla z Poznania na rzecz polską wyłożony, Kraków, Officina Ungleriana, 1539, 8. ZNiO XVI.O.389; 481; ZD 1539 MacS Psalterium Dauidicum: Zoltarz Dawidow przez Mistrza Walentego Wrobla z Poznania na rzecż polską wyłożony, Kraków, Maciej Scharfenberg, 1539, 8. BK Cim. O.117; Kr BCz 1031/I 34. ZD 1540 HW Zoltarz Dawidow przez Mistrza Walentego Wrobla z Poznania / polską mową wyłożony / Teraz zwiętssą pilnosćią pismem Lacińskiem y Polskiem wydrukowany / ktemu też iest Regestr przydany / przez ktory łatwie może być każdy Psalm nalieźiony, Kraków, H. Wietor, 1540, 8. Wr BU ZD 1540 MacS Psalterium Dauidis. Zołtarz Dawidow przez Mistrza Walantego Wrobla z Poznania na rzecz polską wyłożony, Kraków, Maciej Szarfenberg, 1540, 8. ZNiO XVI.O ZD 1543 Psalterium Dauidis. Zołtarz Dawidow przez Mistrza Walantego Wrobla z Poznania na rzecz polską wylożony, Kraków, Maciej Scharfenberg, 1543, 8. ZNiO XVI.O.880; ZD 1547 Psal. Davidis. Zołtarz Dawidow przez Mistrza Walantego Wrobla z Poznanya na rzecz Polską wyłożony, Kraków, Maciej Scharfenberg, 1547, 8. Wr BU ; ZNiO XVI.O ZD 1551 [Zołtarz Dawidow], Kraków, Officina Ungleriana, 1551, 8. Zaginiony; zob. Lelew. I, s. 113; E XV, s. 70

102 634 Bibliografia Bibliografia ZD 1567 Zołtharz Dawidow / Przez Mistrza Walantego Wrobla / niekiedy kaznodzieię Poznańskiego / na rzecż Polską wyłożony, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1567, 8. ZNiO XVI.O.273; 274; 848 Psałterz Dawidów w tłum. Mikołaja Reja od ok PsRej 1546 Psalterz Dawidow / ktory snadz iest prawy fundament / wssytkiego pisma krzesćyjańskiego / teraz nowo prawie na Polski ięzyk przełożon / acż nie iednakosćią słow / co być niemoże / ale ysz wżdy położenie rzecży wkażdem wierssu wedlug łaćińskiego ięzyka sie zamyka. Przytem też Argument to iest wyrozumienie rzeczy / oczem Prorok mowił iest / przed każdem Psalmem krotcze napisan. Przytem tez zakazdem Psalmem iest napisana modlitwa krotkiemi słowy wedlug podobienstwa onegoz Psalmu. Regestr tych kxiąg: na końcu naidziesz czćićielu uczćiwy / tobie potrzebnych, [Kraków, Maciej Szarfenberg?, przed ok. 1546], 8. BK Cim. O.343; Kr BCz Cim. 1039; Bibl. Klarysek w Starym Sączu PsRej 1550 [Psałterz Dawidow, Kraków, Maciej Szarfenberg?, ok. 1550], 8. Po BTPN ; Wa BU Sd (żaden egz. nie posiada k. tyt. i k. końcowych) Psałterz Dawida w tłum. Jakuba Lubelczyka PsLub 1558 Psałterz Dawida onego Swiętego / a wiecżney pamięći godnego Krola y Proroka: teraz nowo na piosnecżki po Polsku przełożony / a według Zydowskiego rozdzyału na pięcioro ksiąg rozdzyelony. A dla lepszego zrozumienia / są przydane Argumenta y annotacyie / tho iest / krociuchne wypisanie / iżby wiedzyeli ći co go używać będą / czo ktory Psalm w sobie zamyka. Też dla łacnieyszego znalezyenia / reyestr wszytkich Psalmow na końcu iest przydany, Kraków, M. Wirzbięta, 1558, 2. war. A: BN XVI.F.505; Wa BU Sd ; ZNiO XVI.F.4081; war. B: BK Cim. F.4034; BJ Cim. 8294; Tor KK L.fol.; Po BTPN (fragm. skł. A nieznanego war.) Przedruk Psałterza z Biblii brzeskiej PsBB 1564 Księgi Psalmow / abo pieśni Dawidowych ktore pospolićie zową Psałterz, Brześć Litewski, [C. Bazylik?], nakł. M. Radziwiłł, 1564, 4. Kr BCz Cim. 1517/I Psałterz trydencki PsTryd 1579 PSALTERZ DAWIDOW, Porządkiem Kośćioła Swiętego / Powszechnego / Apostolskiego / według postanowienia S. Concilium Trydeńtskiego teraznieyszego na każdy dźień przez cały Tydźień / porządnie rozłożony. Cum GRatia et PRiuilegio S. R. M., Kraków, Druk. Łazarzowa, 1579, 12. ZNiO XVI.O.25; Tor KK 35 (def.: brak k. tyt., pocz. i końca) Psalterz Dawidów w tłum. Jana Kochanowskiego od 1579 (obok oznaczenia wyd. podano także notę wg PKoch) 45. PsKoch 1578; PKoch XXII.1 [Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego], Kraków, Druk. Łazarzowa, 1587 [w kolofonie błędnie 1578, prawdziwy rok druku ok ], 4. Po BU S.D I adl.; mf BN (egz. nienotowany w PKoch, na k. tyt. data 1587, a w kolofonie błędnie 1578); PKoch notuje tę ed. za Przyborowskim, który dysponował egz. bez początku 46. PsKoch 1579; PKoch XXII.2 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1579, 4. Kr BCz Cim. 1815/II 47. PsKoch 1583; PKoch XXII.3 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1583, 4. war. B: Kr BCz Cim. 2076/I; war. nieznany: ZNiO XVI.Qu.3111 adl. (fragm.); Po BTPN 12152/I 48. PsKoch 1585; PKoch XXII.4 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1585 [fałszywie, w rzeczywistości ok ], 4. Gd PAN Dm adl.; Lw BU II 49. PsKoch 1585/1586; PKoch XXII.5 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1585/1586, 4. BJ Cim. Qu PsKoch 1586 A; PKoch XXII.6 [PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO], Kraków, Druk. Łazarzowa, 1585/1586 [fałszywie, w rzeczywistości ok lub ok ], 4. Wa BU Sd (def.: brak pocz. i końca); (def.: brak pocz. i końca)

103 636 Bibliografia Bibliografia PsKoch 1586 B; PKoch XXII.7 [PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO], Kraków, Druk. Łazarzowa, 1586 [fałszywie, w rzeczywistości ok. 1598], 4. ZNiO XVI.Qu.2443 (def.: brak k. tyt.); Wa BU Sd (def.: brak pocz.i końca) 52. PsKoch 1586 C; PKoch XXII.8 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1586/1587 [fałszywie, w rzeczywistości ok ], 4. BN XVI.Qu.1415 (def.: brak k. tyt., kolofon z datą 1587; egz. nieznany w PKoch) 53. PsKoch 1586 D; PKoch XXII.9 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZYKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1586 [fałszywie, w rzeczywistości ok. 1604], 4. ZNiO XVII-7037 (def.: brak k. tyt.); Wa BU Sd (def.: brak pocz. i końca) 54. PsKoch 1586/1587; PKoch XXII.10 PSALTERZ DAWIDOW. PRZYKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1586/1587 [fałszywie, w rzeczywistości po 1590], 4. War. A: Kr BCz Cim. 1841/II 55. PsKoch 1587 BN; [PKoch nie notuje] PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1587, 4. BN XVI.Qu.1407 adl.; BN XVI.Qu.6954 (fragm.) 56. PsKoch 1587 Os; [PKoch nie notuje] [PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, po 1587], 4. ZNiO XVI.Qu.2301 (skł. T, X) 57. PsKoch 1587 A; PKoch XXII.11 [PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO], Kraków, Druk. Łazarzowa, 1587 [fałszywie, w rzeczywistości po 1590], 4. Lu Łop 9589 (def.: brak skł. A-D, inne liczne def.; mfilm: ZNiO Mf. 199); BN XVI.Qu.931 (def.: brak k. tyt.) 58. PsKoch 1587 B; PKoch XXII.12 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1587 [fałszywie, w rzeczywistości po 1590], 4. Kr BCz Cim. 2031/I 59. PsKoch 1587 Os/BN; [PKoch nie notuje] PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1587 [fałszywie, w rzeczywistości ok ], 4. ZNiO XVI.Qu.2301 (fragm.: skł. A?, D, I, Z); BN XVI.Qu.6953 (fragm.: k. B1-4; C2-3) 60. PsKoch 1601; PKoch XXII.13 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1601, 4. ZNiO XVII-2736; Lw BU II 61. PsKoch 1606 A; PKoch XXII.14 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606, 4. ZNiO XVII-1346; Tor KK (L.8.79) 62. PsKoch 1606 B; PKoch XXII.15 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i późniejszy druk; należy do wcześniejszej grupy druków z tą datą], 4. Ka BŚ 10404/I adl.; mfilm: BN PsKoch 1606 C; PKoch XXII.16 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i późniejszy druk; należy do wcześniejszej grupy druków z tą datą], 4. Po BTPN 40105/I 64. PsKoch 1606 D; PKoch XXII.17 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i późniejszy druk; należy do późniejszej grupy druków z tą datą], 4. Kr BCz 35741/II 65. PsKoch 1606 E; PKoch XXII.18 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i późniejszy druk; należy do późniejszej grupy druków z tą datą], 4. Kr BCz 35739/II (def.: brak k. tyt.); Gd PAN 142/54

104 638 Bibliografia Bibliografia PsKoch 1606 F; PKoch XXII.19 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i późniejszy druk; należy do późniejszej grupy druków z tą datą], 4. wg PKoch: Chyrów; Królewiec; Wa Kras. 67. PsKoch 1606 G; PKoch XXII.20 [PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO], Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i późniejszy druk; należy do późniejszej grupy druków z tą datą], 4. ZNiO XVII PsKoch 1610/1611; PKoch XXII.21 PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1610/1611, 4. ZNiO XVII-811 adl. 69. PsKoch 1612/1614; PKoch XXII.22 PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1612/1614, 4. ZNiO XVII-1221 Psalmy Dawidowe w tłum. Pawła Milejewskiego od ok PsMil wyd. 1 [PSALMY Dawidowe / na modlitwy Chrześćijańskie przełożone. Przydana iest k temu rozmowa o modlitwie / y modlitwy ludźi świętych z Bibliey wybrane, b.m., brak druk., ok , 12 ]. Zaginiony; zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny, s , poz PsMil 1587 PSALMY Dawidowe / na modlitwy Chrześćijańskie przełożone. Przydana iest k temu rozmowa o modlitwie / y modlitwy ludźi świętych z Bibliey wybrane, [Kraków], A. Rodecki, 1587, 12. BN XVI.O.409; Cluj U (def.: fototypiczne kopie w BN) Psałterz Dawidów w tłum. ks. Jakuba Wujka od PsWj 1594 PSALTERZ DAWIDOW. Teraz znowu z Laćińskiego / z Græckiego / y z Zydowskiego / na Polski ięzyk z pilnośćią przełożony / y Argumentami / y Annotacyami obiaśniony. Przez D. Iakvba Wvyka, Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Starszych. Pod rozsądek Kośćioła S. powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1594, 4. ZNiO XVI.Qu.2659; 3095; Lw BU 1964 II 70. PsKoch 1617; PKoch XXII.23 PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1617, 4. ZNiO XVII-1337; Lw BU II 71. PsKoch 1629; PKoch XXII.24 PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1629, 4. ZNiO XVII-2738 Melodie na Psałterz polski Mikołaja Gomółki PsKoch 1580 Gom MELODIÆ Na Psalterz Polski, przez Mikolaia Gomólke vczynione, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1580, 4. Wa BU Sd ; Gd PAN 476/ PsWj 1616 PSAŁTERZ DAWIDOW Z Laćińskiego / z Gręckiego / y z Zydowskiego na Polski ięzyk z pilnośćią przełożony. Przez D. Iakvba Wvyka, Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Starszych. Teraz znowu / na żądanie wiela Panien zakonnych Laćińskiego ięzyka nieumiejących / a Psałterz mowić pragnących / bez argumentow y annotaciy przedrukowany, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1616, 12. ZNiO XVII-3012 (def.: brak k. tyt.); BK PsWj 1626 PSAŁTERZ DAWIDOW Z Laćińskiego / z Greckiego / y z Zydowskiego na Polski ięzyk z pilnośćią przełożony. Przez D. Iakvba Wvyka, Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Starszych. Teraz znowu na żądanie wiela Panien zakonnych Laćińskiego ięzyka nieumiejących / a Psałterz mowić pragnących / bez argumentow y annotaciy przedrukowany, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1626, 12. ZNiO XVII-2525

105 640 Bibliografia Bibliografia 641 Psalmy Dawidowe w tłum. Macieja Rybińskiego od PsRyb 1605 PSALMY DAWIDOWE: Przekladania X. Macieia Rybinskiego. Na Melodye Psalmow Francuskich vrobione, W Roku Panskim, Pod Rozsądek Koscioła Prawowiernego Wszytko niechay podlęże, Raków, S. Sternacki, nakł. M. Rybiński, 1605, 4. BN XVII.W ; BJ /I (def.: brak k. tyt.); Kr BCz (def.: brak pocz. i końca); Tor KK (L.4.87) 79. PsRyb 1616 PSALMY DAWIDOWE: Przekladania X. MACIEIA RYBINSKIEGO. Na melodye Psalmow Francuskich vrobione, Gdańsk, A. Hünefeldt, nakł. H. Krokowski, 1616, 8. BK PsRyb 1617 Psalmy Monarchi y Proroka S. Dawida: Przekladania X. Macieja Rybinskiego. Znowu Przeyzrzane y Wydrukowane, Toruń, A. Ferber, nakł. R. Leszczyński, 1617, 4. Kr BCz PsRyb 1618 Psalmy Monarchi y Proroka S. Dawida: Przekładania X. Macieja Rybinskiego. Znowu Przeyzrzane y Wydrukowane, Toruń, A. Ferber, 1618, 12. Kr BCz (def.: pocz. uszk.); Wr BU PsRyb 1619 PSALMY DAWIDOWE, Z HYMNAMI. PIESNI DUCHOWNE. KATECHIZM MNIEYSZY Y VVIETSZY. Z składami davvnemi VViary Katolickiey: MODLITW OSOBLIWYCH STO. Z wielką pilnośćią / y potrzebną wydane / na część y chwałę Boga w Troycy jedynego / a na pożytek kośćioła powszechnego Apostolskiego / na Panie Jezuśie Christuśie jedynym fundamencie Słowem Bożym zbudowanego, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1619, 8. ZNiO XVII-1425 adl.; 1426 adl. 83. PsRyb 1624 PSAŁTERZ Dawidow, PRZEKLADANIA X. Macieia Rybinskiego, Na Melodie Psalmow Francuskich / z Argumentami X. Iana Turnovvskiego Superintendenta Wielgop: uczyniony. Teraz znowu na żądanie wiela ludzi pobożnych / poprawiony / y przedrukowany : z przydaniem na końcu kilku Pieśni nabożnych, Raków, [S. Sternacki], 1624, 8. BK PsRyb 1628 PSALMY DAWIDOWE Przekładania X. MAĆIEJA Rybinskiego, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1628, 24. Wr BU PsRyb 1632 Psalmy Dawidowe Przekładania X. Maćieja Rybinskiego, Gdańsk, A. Hünefeldt, [1632], 8. BJ adl.; BK 1748; Kr BCz 24128; ZNiO XVII-4330; Wr BU adl.; St WLB B poln adl. 86. PsRyb 1636 Psalmy DAWIDOWE Przekładania X. MAĆIEJA Rybinskiego, Gdańsk, A. Hünefeldt, [1636], 24. ZNiO XVII-2298; St WLB adl. (druk opisywany błędnie jako wyd. z 1530; zob. Chojnacki, s. 16, poz. 172) Przedruk Psałterza z Biblii gdańskiej (Psałterz gdański) PsBG 1633 PSALMY DAWIDOWE Cum Gratia et Privilegio S. R. Majest. Polon. et Sveciæ, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1633, 24. ZNiO XVII-2577 Poszczególne księgi, zbiory kilku ksiąg, fragmenty i antologie (w układzie kanonicznym) Historia [ ] o stworzeniu nieba i ziemie w tłum. Krzysztofa Pussmana od Hist 1543 [Histhoria barzo cudna, Kraków], 1543, [8 ]. Zaginiony; zob. E XXV, s Hist 1551 Histhoria barzo cudna y ku wiedzeniu potrzebna o stworzeniu nieba y ziemie y innych wszytkich rzecży ktore y żywą na swiecie / y iako potym pan Bog cżlowieka to iest Jadama y Jewę s kosći iego stworzył / a iako żywota swego na tym swiecie dokonali etc. Theraz nowo na Polskie s pilnoscią wyłożona, Kraków, H. Szarfenberg, 1551, 8. BK Cim. 450 (def.: brak k. E3) HB-I 41

106 642 Bibliografia Bibliografia Hist 15?? [Historya barzo cudna, Kraków, brak druk., po 1551?], 8. BJ Cim. 769 (fragm.) Istoria o świętym Józefie od Józ 1530 Jstorya o swięthym Jozefye Patryarsse starego zakonu ktorego byli bracya zaprzedali, Kraków, H. Wietor, 1530, 8. BJ Cim. 103; BK Cim. O.300 (def.) 92. Józ 1540 [Istoria o Swietym Jozefie, Patriarsze starego zakonu, którego byli bracia zaprzedali, Kraków, Officina Ungleriana, 1540, 8 ]. Zaginiony; zob. E XVIII, s. 640 Tobias (Tobiasz) od Tob 1539 Tobias Patriarcha starego zakonu z łaczinskiego ięzika na polski / nowo a pilnie przełożony, Kraków, Maciej Ostrogorski [Szarfenberg], 1539, 8. BJ Cim. 752 (facs.); BK Cim. O.118; Kr BCz Cim. 1127/I; Cim. 2256/I (facs.); Kr MN XVI.1039 (facs.); Tor UMK Pol.6.II Tob 1540 Tobiasz z łacinskiego ięzyka na polski przełożony, Kraków, Officina Ungleriana, 1540, 8. ZNiO XVI.O.1016 (def.: brak B1) 95. Tob 1545 Tobiasz z łacinskiego ięzyka na Polski przełożony, Kraków, Marek Scharfenberg, 1545, 8. ZNiO XVI.O.660 Tobiasz w tłum. Wojciecha Ulatowskiego Tob 1615 TOBIASZ Z pisma świętego wyięty, Polskim wierszem napisany. Przez X. WOY- CIECHA VLATOWSKIEGO, Braciey Pustelnikow porządku S. Pawła pierwszego pustelnika, Konwentu Czestochowskiego. Z dozwoleniem Starszych, Kraków, S. Kempini, 1615, 4. Kr PAN St.dr.13436; Kr BCz 37689/I Job w tłum. Jakuba Lubelczyka Job 1559 [Joba onego sprawiedliwego męża cierpliwość y wiara, nowo po polsku przełożona, z ksiąg pisma Bożego wyięta, Kraków, M. Wirzbięta, 1559,? ]. Zaginiony; zob. E XVIII, s ; PTSS X, s. 5 Wydania pojedynczych psalmów i ich zbiorów (w układzie chronologicznym) 98. Ps XLVI Prośba o ducha Swiętego. Druga pieśn o S. Duchu. Veni creator Spiritus. etcet. I Psalm xlvi., b.m.druk.r., 8. Kr BCz 1626 I adl. 99. Ps 13 Woj 1546 Psalm Dawidow Xiij. z notami / z łaćińskyego yęzyka na Polski przełożony. B. W[ojewódka], Kraków, H. Wietor, 1546, 8. ZNiO XVI.96 adl Ps 1 Trz 1556 Pieśn przy pogrzebie Człowieka krzescijańskiego. Przyłożon też iest Psalm Pierwssy. Beatus vir qui non abijt in consilio impiorum. &c., w tłum. A. T[rzecieskiego], [Kraków], Łazarz Andrysowic, 1556, 8. Kr BCz Cim. 1631/I adl Ps 85 Rej 1556 Psalm DAWIDOW LXXXV. Inclina DOmine aurem tuam. &c. M. R.[ej], Kraków, Łazarz Andrysowic, [po 1550, inni ok. 1556], 8. ZNiO XVI.O Ps 13 Woj 1556 [Psalm XIII (Rzekł niemądri w ser. swoim)], [w tłum. B. Wojewódki], Kraków, Łazarz Andrysowic, [ok. 1556], 8. BJ Cim. O Ps 127 Woj 1556 Psalm CXXVII. Beati omnes qui timent Dominum. &c. B. W.[ojewódka], Kraków, Łazarz Andrysowic, [ok. 1556], 8. ZNiO XVI.O.936

107 644 Bibliografia Bibliografia Ps 1 Trz 1558 Piesn przy pogrzebie Cżłowieka Krzescianskiego. Przyłożon tesz iest Psalm pierwssy. Beatus vir qui non abiit in consilio impiorum, &c., [w tłum. A. Trzecieskiego], Kraków, M. Siebeneicher, [ok ], 8. BN XVI.O.285 adl.; Wr BU Mf Ps 36 Lub 1558 Psalm. XXXVI. Noli æmulari in malignantibus, neque zelaueris facientes iniquitatem. Ku poćiesse cżłowieka Krżescianskiego / wiernie przy Panu swym trwaiącego. Po Polsku uczyniony. J. L.[ubelczyk], [Kraków, M. Siebeneicher, 1558], 8. BN XVI.O.281 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(52) 106. Ps 45 AP 1558 PSALM XLV. DEVS NOSTER REFVGIVM. Ktorym sobie koscioł swięthy mysl dobrą czyni / w ninieissym porusseniu. AP, Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8. BN XVI.O.276 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(47) 107. Ps 50 Woj 1558 Psalm Dawidow L. Miserere mei deus secundum magnam misericordiam tuam &c. B. V.[ojewódka], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8. BN XVI.O.280 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(51) 108. Ps 70 SK 1558 Psalm Dawidow Lxx. In te domine speraui &c. S.[tanisław] K.[leryka], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8. BN XVI.O.277 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(48) 109. Ps 79 Lub 1558 Psalm Lxxix. DEVS, venerunt gentes in hæreditatem tuam, polluerunt templum sanctum tuum: posuerunt Ierusalem in pomorum custodiam. &c. Po polsku ku spiewaniu przełożony. Jak. Lub.[elczyk], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8. BN XVI.O.282 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(53) 110. Ps 85 Rej 1558 [Psalm LXXXV. Inclina Domine aurem tuam &c. M. R.[ej], [Kraków, M. Siebeneicher, 1558], 8. BN XVI.O.273 adl. (def.: brak k. tyt.); Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(44) 111. Ps 102 Woj 1558 Psalm Dawidow C.ij. z łaćinskiego ięzyka na Polski ku spiewaniu Przełożony, [w tłum. B. Wojewódki], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8. BN XVI.O.279 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(50) 112. Ps 113 Rej 1558 Psalm Dawidow. CXIII. Jn exitu Jsrael de Egipto. M. R.[ej], Kraków, M. Siebeneicher, [ok. 1558], 8. BN XVI.O.272 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(43) 113. Ps 116 Rej 1558 Psalm Dawidow. C.XVI. Laudate DOMInum omnes gentes. &c., [tłum. M. Rej?], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8. BN XVI.O.274 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(45) 114. Ps Pieśn o zmartwychwstaniu Pańskim. W kthorey sie zamyka sposob usprawiedliwienia naszego. Przydany iest ktemu Psalm cxxiij, Kraków, M. Siebeneicher, [ok ], 8. BN XVI.O.263 adl.; Wr BU Mf Ps 127 Woj 1558 Psalm Dawidow. CXXVII. Beati omnes qui timent Dominum. &c. B. W.[ojewódka], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8. BN XVI.O.275 adl.; Wr BU Mf. 5631(46) 116. Ps 129 Woj 1558 Psalm. Cxxix. De profundis clamaui ad te Domine, [tłum. B. Wojewódka], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8. BN XVI.O.278 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(49) 117. Ps 113 Rej 1565 Psalm Dawidow / CXIII. In exitu Israel de Egipto. M. R.[ej], Kraków, Stanisław Szarfenberg, [po 1565, ok. 1573?], 8. Wa BU Sd PsKoch 1579 SIEDM PSALMOW POKVTNYCH JANA KOCHANOWSKIEGO. Cum Gratia et Priuilegio S. R. M., Kraków, Druk. Łazarzowa, 1579, 4. BK Cim. Qu PsRej [Siedem psalmów pokutnych w tłum. M. Reja, Kraków, przed 1547, 4 lub 8 ]. Zaginiony; zob. P. Buchwald-Pelcowa, Dawne wydania, s

108 646 Bibliografia Bibliografia PsRys 1614 Niektore Psalmy Dawidowe Cżęsćią Poprawione Cżęsćią z nowv przelozone Na Stare Noty. Od Salomona Rysinskiego. za zleceniem starszych, Lubcz nad Niemnem, P. Blast, 1614, 4. Tor KK TN adl.; odpis fragm.: BK nr 1410 (BK Foto. I, 140; BK mf 6630; BN ZSD 235) Proverbiorum Salomonis w tłum. Józefa Domaniewskiego ProvDom 1623 PROVERBIORUM Salomonis: versio Poëtica. Iosephi Domanevii, Lubcz nad Niemnem (Lubecae Lithvanorum), P. Blast Kmita, 1623, 4. Tor KK TN adl PrzDom 1623 PRZYPOWIEŚĆI Salomonowe: Przekładania Iozefa Domaniewskiego, Lubcz nad Niemnem, P. Blast Kmita, 1623, 4. BN XVII (mfilm 51679) Ecclesiastes w tłum. Hieronima z Wielunia Eccl 1522 ECCLESIASTES Xyegi Salomonowe / ktore polskim wykładem kaznodźieyskye myanuiemy. Bowyem ten kaznodźieyca Salomon mądry / przez ninieysse xięgi naucza nas wzgardźyć ten świat marny. Gdźie więc iesli pilnie przeczytać będźyemy / nyemały pożytek y pociessenie nasse weźmiemy, Kraków, H. Wietor, 1522, 4. ZNiO XVI.Qu.2891 Ecclesiastes w tłum. Jana z Sanoka Eccl 1590 Ecclesiastes Kśięgi Salomona Krola Jzrahelskiego / Po Polsku Kaznodzieyskie nazwane, [Kraków, A. Piotrkowczyk], 1590, 4. BK Cim Księgi Jezusa, syna Syrachowego w tłum. Piotra z Poznania od KsSyr 1535 Kxiegi Jesusa Syna Syrachowego / Ecclesiasticus rzeczone / ktore wssytkich cnot nauke zamykaią w sobie, [Kraków, F. Ungler?, 1535], 8. Up BU 55.XI.136; BN ZSD Mf KsSyr 1541 Xiegi Jesusa, Syna Syrachowego Eklesiastycus: rzeczone: ktore wssytkich cnot nauke zamykaia wsobie, Kraków, H. Wietor, 1541, 8. Wr BU ; ZNiO XVI.O.632 Antologie tekstów nowotestamentowych w tłum. ks. Jakuba Wujka od EwEpN 1593 EWANGELIE Y EPISTOLY tak Niedźielne iako y Swiąt wszytkich / ktore w Kośćiele Katholickim według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. IA- KVBA WVYKA Societatis IESV przełożone. Przydane są y Modlitwy Kośćielne na każdą Niedzielę y na każde Swięto, Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1593, 12. BJ Cim. 995; EwEpN 1611 EWANGELIE Y EPISTOLY tak Niedźielne iako y Swiąt wszytkich / ktore w Kośćiele Katholickim według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. IA- KVBA WVYKA Societatis IESV przełożone. Przydane są y Modlitwy Kośćielne na każdą Niedzielę y na każde Swięto, Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1611, 16. Wa BU, opis za: E XXXIII, s EwEpN 1616 EWANGELIE Y EPISTOLY tak Niedźielne iako y Swiąt wszytkich / ktore w Kośćiele Katholickim według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. IA- KVBA WVYKA Societatis IESV przełożone. Przydane są y Modlitwy Kośćielne na każdą Niedzielę y na każde Swięto, Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1616, 4. Egz. dziś nieznany, opis za: E XXXIII, s EwEpN 1617 EWANGELIE Y EPISTOLY tak Niedźielne iako y Swiąt wszytkich / ktore w Kośćiele Katholickim według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. IA- KVBA WVYKA Societatis IESV przełożone. Przydane są y Modlitwy Kośćielne na każdą Niedzielę y na każde Swięto, Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1617, 16. Wa BU; opis za: E XXXIII, s EwEpN 1626 Ewangelie Y Epistoly tak Niedzielne iako y wszytkich Swiąt, ktore w Kośćiele Katholickim, według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. Jakvba Wvyka Sociatatis Iezu, przełożone. Przydane są Modlitwy Kośćielne na każdą Niedźielę y na każde Swięto, Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1626, 12. BJ adl. (def.: brak k. tyt.; opis za: E XXXIII, s. 384)

109 648 Bibliografia Bibliografia EwEpP 1626 EWANGELIE Y EPISTOŁY na dni Postne powszednie, y na niektore inne Swięta, w pierwszey Postylce opuszczone. Przez D. JAKUBA WVYKA Societatis IESV, przełożone. Przydane są Modlitw[y Ko]ścielne na Swięta y, Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1626, 12. BJ adl EwEpP 1636 Ewangelie y Epistoły na dni postne powszednie, y na niektore inne święta w pierwszey Postylce opuszczone, przez D. JAKUBA WVYKA S. J. przełożone. Przydane są y modlitwy kościelne na święta i dni powszednie, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1636, 12. Egz. nieznany, opis za: E XXXIII, s Zyw 1597 ZYWOT Y NAVKA PANA NASZEGO IESV CHRISTA. Albo EWANGELIA ZE CZTERECH IEDNA. Na sto y pięćdźieśiąt Rozdźiałow z Modlitwami porządnie rozłożona. Każdemu Krześćianinowi ku ustawicznemu rozczytaniu y rozmyślaniu nie tylko barzo pożyteczna / ale y potrzebna. Nowo zebrana y wydana przez D. Jakuba Wuyka Theologa Societ. IESV, Kraków, J. Siebeneicher, 1597, 8. ZNiO XVI.O.490 Ewangeliarz Unglera 1527/ EU 1527/1528 [Tzw. Ewangeliarz Unglera, oprac. Jan z Sącza (Sandecki-Malecki), Kraków, F. Ungler, 1527/1528], 8. ZNiO XVI.O.863 (def.: brak pocz. do A1 oraz A3.7, B , E3.6-8, G1, J5.8, M4.7, N1-8, O1.8 oraz końca) Początek święte Ewanielije podług świętego Jana 1518/ ProlJ 1518/1519 Poczavtek swiæte Evanielie podług swiætegho Iaana, w: Septem canonice epistole beatorum apostolorum Jacobi. Petri. Joannis et iude, [Kraków, J. Haller, 1518/1519], k. 18v (D6v), 4. ZNiO XVI.Qu.3064 Komentarze (w układzie chronologicznym) Psalm Dawidów pięćdziesty Ps Psalm dauidow piecdziesty / ktory się pocżyna Smiłuy sie na demną boże / według prawey historiey iego. Od chwalebnego biskupa Carpentorackiego wyłożony a zwykładu iego y wyrozumienia ynnich doktorow swiętych na polski ięzyk spilnoscią przełożony, Kraków, F. Ungler, 1531, 8. BJ Cim. 19; ZNiO XVI.O.494 Hozeasz od Hoz 1559 Kommentharz / albo wykład na Proroczthwo Hozeasza Proroka / ktorego pisma / ku dzisieyszym cżasom ostatecżnym / własnie sie przydać a przytrefić mogą. Teraz nowo po Polsku ucżyniony, Brześć Litewski [w rzeczywistości: Kraków, M. Wirzbięta], nakł. M. Radziwiłł, 1559, 4. Kr BCz Cim. 830/II; ZNiO XVI.Qu.1651; a. Hoz 1567 Hozeasz Prorok Z wykładem zacnego Męża a Doktora w pismie swiętym przedniego / zebranym przez Wita Theodora Noribercżyka. Ktorego Proroka pisma / ku dzisieyszym cżasom ostatecżnym własnie sie przydać a przytrefić mogą. Z Laćińskiego na Polski ięzyk przełożony / y nad pirwsze wydanie pilniey przezrzany / y teraz nowo wyrobiony. Pełny pobożnych a Krześćiańskich nauk / y pociech zbawiennych. Przednieysze a zacnieysze mieysca / ze wszytkiego Proroctwa Hozeaszowego / dla łatwieyszey pamięći / krociuchno zebrane / na końcu znaydziesz, Brześć Litewski [w rzeczywistości: Kraków, M. Wirzbięta], , 4. Kr BCz Cim. 1403/II Apocalypsis w tłum. Mikołaja Reja ApRej 1565 Apocalypsis. To iest. Dziwna sprawa skrytych taiemnic Pańskich / ktore Janowi swiętemu / gdy był wygnan prze wyznanie wiary swiętey na wysep kthory zwanopatmos / przez widzenia y przez Anyoły rozlicżnie zwiastowane były, Kraków, M. Wirzbięta, 1565, 4. BJ Cim. 4633; ZNiO XVI.Qu.2087; BJ Cim = Cim (facs.); Tor KK (L.4 86)

110 650 Bibliografia Bibliografia 651 Prace Tomasza Falconiusa EwB 1566 SPrawy y słowa Jezusa Krystusa Syna Bożego / ku wieczney poćiesze wybranym Bożym napisane przez świadki y pisarze na tho od Boga zrządżone / a tu wykłady krotkiemi są obiaśnione, Brześć Litewski, [C. Bazylik], 1566, 2. Kr BCz Cim. 787/III adl.; ZNiO XVI.F.4098 adl DzB 1566 Wtore księgi Lukasza świętego / ktorych napis iest / Dźieie abo Sprawy Apostolskie / krotkiemi wykłady obiaśnione, Brześć Litewski, [C. Bazylik], 1566, 2. Kr BCz Cim. 788/III adl.; ZNiO XVI.F.4099 adl. Krótki wykład w tłum. Walentego Szmalca od JSz 1607 Krotki wykład na poczontek Ewanieliey Iana Świętego, Raków, S. Sternacki, 1607, 4. Zaginiony; zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny, s. 276, poz JSz 1613 Krotki wykład na poczontek Ewanieliey Iana Świętego, Raków, S. Sternacki, 1613, 4. Zaginiony; zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny, s. 276, poz. 231 DRUKI POMINIĘTE W STATYSTYKACH ROZDZIAŁU V Nowy Testament w tłum. Jana Sandeckiego-Maleckiego (fragm.) NTS-M 1552 Nowy Testament z przełożenia Erasma Roterodamskiego w yęzik Polski prawie a własnemi słowy s wielką pilnoscią przełożony, Lyccae (Ełk), Joannes Maletius (J. Sandecki-Malecki), 1552, 8. Biblioteka Uniwersytecka we Lwowie sygn II; dawna sygn.: Wa BU ; druk liczy 4 k. (A1-4) i zawiera k. tyt., na jej odwrocie drzeworyt przedstawiający Boże Narodzenie, 3 k. z polskim tekstem Mt 1-3 oraz argument do Mt 4 Przedruki Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej 145. NTBHut 1599 NOVVM TESTAMENTVM DNI: NRI: IESV CHRISTI. Syrice, Ebraice, Græce, Latine, Germanice, Bohemice, Italice, Hispenice, Gallice, Anglice, Danice, Polonice. Studio et Labore ELIÆ. HVTTERI. Germani, t. I-II, Norymberga, E. Hutter, , 2. Wr BU ; I-II; ; ZNiO XVI.F.4331 (t. II) 146. MtMkBHut 1599 SANCTVS MATTHÆVS, Syrice, Ebraice, Græce, Latine, Germanice, Bohemice, Italice, Hispanice, Gallice, Anglice, Danice, Polonice. Ex Dispositione & Adornatione, Norymberga, E. Hutter, 1599, 4. SANCTVS MARCVS, Syrice, Ebraice, Græce, Latine, Germanice, Bohemice, Italice, Hispanice, Gallice, Anglice, Danice, Polonice. Ex Dispositione & Adornatione, Norymberga, E. Hutter, 1599, 4. Obydwie Ewangelie są oprawione razem i poprzedzone wspólną przedmową, każda ma własną k. tyt., własną paginację i sygnowanie: Mt s ; Mk s ; BJ Cim. Qu.5641 Hortulusy polskie od ok HP 1527 [Hortulus polski, Kraków, Maciej Szarfenberg, ok. 1527], 8. BJ Cim. 217 (fragm.); Cim (fragm.) 148. HP 1530 [Hortulus polski, Kraków, H. Wietor, ok. 1530], 8. BJ Cim. 218 (fragm.) 149. HP 1585 [Hortulus polski, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, po 1585], 8. ZNiO XVI.O.737 (def.) 150. HP 1636 [Hortulus polski], Kraków, A. Piotrkowczyk, 1636, 8. BJ /I (def.) Kancjonały zawierające psalmy (przykłady) 151. Cantional Albo Ksiegy chwał Boskych / to iest Piesni Duchowne, tłum. z czeskiego Walenty z Brzozowa, Królewiec, A. Augezdecki, 1554, 2. ZNiO XVI.4047; Gd PAN 1791/ CANTIONAL, Albo: Pieśni Duchowne / z Słowa Bozego słożone: dla Chwały iedynego Pana Boga, w Troycy Błogosławioney, y pożytku Koscioła Krześćiańskiego, w Języku Polskim zaś odnowione, obyaśnione, a Wydrukowane, tłum. z czeskiego Walenty z Brzozowa, Kraków, M. Wirzbięta, 1569, 4. ZNiO XVI.Qu.2131; Kr BCz Cim I

111 652 Bibliografia Bibliografia CANTIONAL: ALBO Piesni Duchowne / z Pisma S. ku cżći a chwale samemu P. Bogu w Troycy iedynemu: Y też pomnożeniu kośćioła iego ś. porządkiem dobrym a starożytnym sporządzone. Z więtszą pilnośćią niż przed tym wyrobione / z przydaniem Pieśni niektorych / y Psalmow nowotnych, Toruń, M. Nering, 1587, 8. Kr BCz Cim I 154. PsNiekt 1610 Psalmy. Pieśni, [Raków, S. Sternacki, wyd. W. Szmalc?, 1610], 12. Cluj U R adl. (def.); opis za: A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny, s. 258, p CANTIONAL PIESNI DUCHOWNYCH, Hymnów y Psalmow Swiętych / NA WIECZNA WIELKIEGO BOGA, OICA, SYNA, Y DUCHA SWIETEGO CHWALE: A JEDNOTY PRAWOWIERNEGO KOSCIOLA BOZEGO POZYTEK POSPOLITY, Toruń, A. Ferber, 1611, 4. Kr BCz II 156. PsNiekt 1614 Psalmy. Pieśni, [Raków, S. Sternacki, wyd. W. Szmalc?, między 1614 a 1620], 12. Cluj U R.1851 adl. (def.); opis za: A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny, s , p PIESNI DUCHOWNE Według porządku Wyznania wiarey powszechnej krześćiańskiej, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1619, 8. ZNiO XVII-1426 adl. (współoprawny z PsRyb 1619) 158. Cantional, to iest: Pieśni Krześćiańskie: ku Chwale Boga w Troycy Jedynego / y pociesze Wiernych Jego: porządkiem nie tylko słusznym / ale też z pilnośćią wielką / nad pierwsze wydania / nie bez Correctury znacżney / wypuszcżone. Z Przydatkiem Psalmow y Piosneczek teraz nowo zebranych: więc y Modlitw niemało, Toruń, A. Ferber, 1620, 8. Kr BCz I; BK 11351; ZNiO XVI.O.948 (def.; katalogowany błędnie jako [Kancjonał to jest pieśni krześćiańskie], wyd. Petrus Artomius, [Toruń?, A. Cotenius?, 1597?], 8 ); Gd PAN XX B o 379; 204/54 (def.: brak dwóch ostatnich k. rejestru) 159. PsNiekt 1620 PSALMY DAWIDOWE Z Evvangelią Pana Christusovvą zgodne. Do ktorych są przyłączone PIESNI pobozne, z Pism Svviętych vvzięte, Raków, S. Sternacki, [wyd. W. Szmalc], 1620, 32. BN XVII.1.499; Gd PAN Hd (stary katalog podaje tę pozycję, lecz w zbiorach jej nie ma) 160. PsNiekt 1625 PSALMY Niektore Krola Dawida, Proroka Bożego, z Ewanielią Pana Christusową zgodne. Do ktorych są przyłączone Piesni pobożne, z Pism świętych wźięte, [Raków], S. Sternacki, [wyd. W. Szmalc?], 1625, 12. BK 118; Cluj U R.1865 Polskie druki biblijne spoza renesansu 161. PsKoch 1641; PKoch XXII.25 PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1641, 4. ZNiO XVII-2927; 2928; 8541; 3511; 7038; Wa BPMS XVII.2.15 adl.; BN XVII adl.; adl.; adl.; adl. 4. Inne źródła Adam M., Vitae Germanorum jureconsultorum et politicorum, qvi superiori seculo, et quod excurrit, floruerunt, Haidelbergae, impensis heredum Jonae Rosae, excudit Johannes Georgius Geyder Acad. typogr., 1620, books/reader?id=ozs5aaaacaaj&printsec=frontcover&output=reader&hl= pl&pg=gbs.pp1 [ ]. Akta synodów różnowierczych w Polsce, red. M. Sipayłło, t. I-IV, Warszawa Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, red. S. Głowa, I. Bieda, wyd. 2, Poznań Confessia. Wyznanie wiary powszechnej Kościołow Krześćijańskich Polskich, Kraków, M. Wirzbięta, 1570 (reprint z 1994) + dwa dodatki w postaci broszury: U. Augustyniak, Konfesja sandomierska. Wstęp historyczny, Warszawa 1994; R. Leszczyński, Konfesja sandomierska. Dzieje tekstu, Warszawa D. Martin Luthers Werke. Kritische Gesamtausgabe, t. I-, Weimar D. Martin Luthers Werke. Kritische Gesamtausgabe. Tischreden, t. I-VI, Weimar Dr. Martin Luther s sämmtliche Werke, red. J.G. Plochmann, t. I-LXIII, Erlangen Enchiridion biblicum. Documenta Ecclesiastica Sacram Scripturam Spectantia. Auctoritate Pontificiae Commissionis de Re Biblica edita. Editio quarta aucta et recognita, Neapoli Romae Ioannis Calvini opera quae supersunt omnia, Corpus Reformatorum 29-87, red. G. Baum, E. Cunitz, E. Reuss, t. I-LVIII, Brunsvigae Beroline Łaski J., Forma i całkowity porządek kościelnego posługiwania, red. R. Leszczyński, J. Maciuszko, tłum. T. Płóciennik, Warszawa 2004.

112 654 Bibliografia Bibliografia 655 Łaski J., Listy trzy wielce czytania godne o dobrym i prawidłowym sposobie urządzenia Kościołów skierowane do przepotężnego króla Polski, Senatu i pozostałych stanów, red. R. Leszczyński, tłum. T. Płóciennik, Warszawa Monumenta Poloniae historica, wyd. i oprac. zb., t. I-VI, Lwów Oloff E., Weyl. Evangel. Luther. Hochverdienten Predigers der Deutsch. und Poln. Gemeine zur H. Dreyfaltigkeit in Thorn, Polnische Liedergeschichte von polnischen Kirchen-Gesängen und dererselben Dichtern und Ubersetzern, nebst einigen Anmerckungen aus der polnischen Kirchen- und Gelahrten-Geschichte, Dantzig Philippi Melanthonis opera quae supersunt omnia, Corpus Reformatorum 1-28, red. C.G. Bretschneider, H.E. Bindseil, t. I-XXVIII, Halis Saxonum Post-Reformation Digital Library, [ ]. Rozmowa o pierwszej głowie albo o pierwszym miejscu we zborze dwu ministrów, Phineesa z Tertulianem, Kraków Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski. Nowe tłumaczenie, Poznań Vengerscius A., Systema historico-chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum per provincias varias praecipue Poloniae, Bohemcae, Lituaniae, Russiae, Prussie, Moraviae etc. distinctiarum, Utrecht 1652, books/reader?printsec=frontcover&output=reader&id=8kkpaaaaqaaj [ ]. Vita et miracula sanctae Kyngae ducissae Cracoviensis, wyd. W. Kętrzyński, w: Monumenta Poloniae historica, t. IV, Lwów 1884, s B. Bibliografie, katalogi, tablice, dzieła bibliograficzne, herbarze A View of the Early Parisian Greek Press, red. E. Greswell, t. I, Oxford Bandtkie J.S., Historya drukarń krakowskich od zaprowadzenia druków do tego Miasta aż do czasów naszych. Wiadomością o wynalezieniu sztuki drukarskiey Poprzedzona, Kraków Bandtkie J.S., Historya drukarń w Krolestwie Polskiem i Wielkim Xięstwie Litewskim jako i w krajach zagranicznych, w których polskie dzieła wychodziły, t. I-III, Kraków Bayerische Staatsbibliothek Inkunabelkatalog, t. I-, München Bentkowski F., Historya literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych, t. I-II, Warszawa Wilno Bibbia. Catalogo di edizioni a stampa , Roma Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut, red. K. Budzyk, t. I-, Warszawa Bibliographie lyonnaise, red. J. Baudrier, t. I-XII, Paris British Museum. Catalogue of Printed Books. Bible, t. I-III, London Brunet J.Ch., Manuel du libraire et de l amateur de livres, t. I-VI + 2 t. supl., Paris b.r. Chambers B.T., Bibliography of French Bibles, t. I-II, Genève Chojnacki W., Bibliografia polskich druków ewangelickich ziem zachodnich i północnych , Warszawa Czech L., Katalog starych druków w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego, Katowice Die Bibelsammlung der Württembergischen Landesbibliothek Stuttgart, t. I-, Stuttgart Estreicher K., Bibliografia polska, t. I-, Kraków Formanowicz L., Katalog druków polskich XVI-go wieku Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie, Poznań Gesamtkatalog der Wiegendrucke, t. I-VII, Leipzig , t. VIII-, Stuttgart Hain L., Repertorium biblographicum in quo libri omnes ab arte typographica inventa usque ad annum MD, t. I-II, Stuttgart Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S.J. powiększony dodatkami z późniejszych autorów, dowodów urzędowych, t. I-X, Lipsk (reprint: Warszawa 1979). Inkunabuły w bibliotekach polskich. Centralny katalog, red. A. Kawecka-Gryczowa, t. I-II, Wrocław Warszawa Kraków Jocher A., Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce, od wprowadzenia do niej druku po rok 1830 włącznie, t. I-III, Wilno Katalog Biblioteki Kórnickiej, t. I: Polonica XVI-go wieku, zestawił K. Piekarski, Kórnik Katalog mikrofilmów (Biblioteki Narodowej), t. I-, Warszawa Katalog poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej, red. M. Malicki, E. Zwinogrodzka, oprac. M. Gołuszka i in., t. I-III, Kraków Katalog starych druków Biblioteki Kórnickiej, t. I: Polonica XVI wieku, cz. 2: Nowe nabytki i uzupełnienia, oprac. P. Buchwald-Pelcowa, Wrocław Warszawa Kraków Katalog starych druków Biblioteki Publicznej Miasta Stołecznego Warszawy, oprac. A. Kawecka-Gryczowa, J. Rudnicka, cz. 1-3, Warszawa Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław Warszawa Kraków 1965.

113 656 Bibliografia Bibliografia 657 Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Polonica wieku XVII, oprac. B. Górska, W. Tyszkowski, t. I-IX, Wrocław Warszawa Kraków Kętrzyński W., Catalogus Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Ossolinianae Leopoliensis (Katalog rękopisów Biblioteki Zakładu Nar. im. Ossolińskich), t. I-III, Lwów Komender T., Mieczkowska H., Katalog druków XVI wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, t. I-, Warszawa Korbut G., Literatura polska, t. I-IV, Warszawa Le edizioni italiane del XVI secolo, t. I-, Roma Lelewel J., Bibljograficznych ksiąg dwoje, t. I-II, Wilno Leszczyc Z., Herby szlachty polskiej. Faksymile pierwodruku, Wrocław Warszawa Kraków Maciejowski W.A., Piśmiennictwo polskie od czasów najdawniejszych aż do roku 1830, t. I-III, Warszawa Muczkowski J., Zbiór odcisków drzeworytów w różnych dziełach polskich z XVI i XVII wieku odbitych a teraz w Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego zachowanych, Kraków 1849 (reprint: Kraków 1985). Pellechet M., Catalogue général des incunabules des bibliotheques publiques de France, t. I-, Paris Piekarski K., Bibljografja dzieł Jana Kochanowskiego. Wiek XVI i XVII, wyd. 2 rozszerzone, Kraków Pietsch P., Bibliographie der deutschen Bibel Luthers, w: D. Martin Luther Werke. Kritische Gesamtausgabe. Die deutsche Bibel, t. II, Weimar 1909, s Pilichowski C., Nieznane polonika w bibliotekach szwedzkich, Gdańsk Polonia typographica saeculi sedecimi, red. A. Kawecka-Gryczowa, z. 1-, Renouard P., Inventaire chronologique des éditions parisiennes du XVI e siècle, t. I-, Paris Rostkowska I., Bibliografia dzieł Mikołaja Reja. Okres staropolski, Wrocław Warszawa Kraków Steinschneider M., Catalogus librorum Hebraeorum in Bibliotheca Bodleiana, t. I-III, Berlin Stelmaszczyk E., Katalog starych druków Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Polonica XVI wieku, Poznań Sygnety polskich drukarzy, księgarzy i nakładców. Zbiór podobizn i oryginalnych odbić zebranych przez Kazimierza Hałacińskiego i Kazimierza Piekarskiego, z. 1-3, Kraków Trypućko J., Polonica vetera Upsaliensia. Catalogue des imprimés polonais ou concernant la Pologne des XV e, XVI e, XVII e et XVIII e siècles conservés à la Bibliothèque de l Université Royale d Upsala, Uppsala Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des XVI. Jahrhunderts, t. I-XXV, Stuttgart Vogel P.H., Europaeische Bibeldrucke des 15. und 16. Jahrhunderts in den Volkssprachen. Ein Beitrag zur Bibliographie des Bibeldrucks, Baden-Baden C. Introdukcje, słowniki, konkordancje, leksykony, encyklopedie, pomoce filologiczne Contemporaries of Erasmus. A Biographical Register of the Renaissance and Reformation, red. P.G. Bietenholz, T.B. Deutscher, t. I-III, Toronto Buffalo London (w t. I reprint z 2003). Drukarze dawnej Polski. Od XV do XVIII wieku, red. A. Kawecka-Gryczowa, t. I-, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź Enciclopedia della Bibbia, red. zb., t. I-VI, Torino Leumann Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti, t. I-XXXV, Roma Encyklopedia katolicka, red. zb., t. I-XX, Lublin Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, , red. L. Grzebień, Kraków Encyklopedia wiedzy o książce, red. zb., Wrocław Warszawa Kraków Encyklopedyja powszechna, t. I-XXVIII, wyd. S. Orgelbrand, Warszawa Juszyński M.H., Dykcyonarz poetów polskich, t. I-II, Kraków M. Arcta Słownik Staropolski, oprac. A. Krasnowolski, W. Niedźwiedzki, wyd. M. Arct, Warszawa Marszałek L., Edytorstwo publikacji naukowych, Warszawa Nowy leksykon PWN, Warszawa Perrella G.M., Vagaggini L., Introduzione generale, w: Introduzione alla Bibbia. Corso sistematico di studi biblici, red. L. Moraldi, t. I, Torino Podręczna encyklopedia biblijna, red. E. Dąbrowski, t. I-II, Poznań Warszawa Lublin Polski słownik biograficzny, red. zb., t. I-, Kraków Słownik wiedzy biblijnej, red. B.M. Metzger, M.D. Coogan, konsultacja wyd. pol. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, red. W. Chrostowski, Warszawa Szlagowski A., Wstęp ogólny historyczno-krytyczny do Pisma Świętego (Introductio generalis in Scripturam Sacram), t. I-II, Warszawa Wielkopolski słownik biograficzny, red. A. Gąsiorowski i in., Warszawa Poznań HB-I 42

114 658 Bibliografia Bibliografia 659 Wstęp do Pisma św., t. I: Wstęp ogólny do Pisma Świętego, red. J. Szlaga, Poznań Warszawa Zasady wydawania tekstów staropolskich. Projekt, pr. zb., Wrocław Żychliński T., Złota księga szlachty polskiej, rocz. I-XXX, Poznań D. Drukowane wydania biblijnych tekstów rękopiśmiennych oraz reprinty i wydania fototypiczne druków Apocalypsis. To iest. Dziwna sprawa skrytych taiemnic Pańskich / które Janowi swiętemu / gdy był wygnan prze wyznanie wiary swiętey na wysep ktory zwano Patmos / przez widzenia y przez Anyoły rozlicznie zwiastowane były, Kraków, M. Wirzbięta, 1565, 4. Homograficzny przedruk wykonany przez A. Pilińskiego (Paryż 1876). Apokalipsa św. Jana w przekładzie Tomasza ze Zbrudzewa, oprac. i wyd. I. Kwilecka, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Biblia brzeska 1563, red. P. Krolikowski, Clifton Kraków Biblia królowej Zofii (szaroszpatacka) wraz ze staroczeskim przekładem Biblii, wyd. S. Urbańczyk, V. Kyas, Wrocław (tekst w transliteracji). Biblia królowej Zofii, żony Jagiełły, z Kodexu szaroszpatackiego, nakładem księcia Jerzego Henryka Lubomirskiego wydana przez Antoniego Małeckiego, Lwów Biblia szaroszpatacka. Podobizna kodeksu Biblioteki Ref. Gimnazjum w Szaroszpataku, wyd. L. Bernacki, Kraków 1930 (wyd. fototypiczne). Biblia Święta, to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu, Brest 1563, wyd. H. Rothe, F. Scholz, Biblia Slavica II/2; cz. 1: Stary Zakon; cz. 2: Księgi Nowego Testamentu. Kommentare; Paderborn München Wien Zürich Biblia to iest Księgi Starego y Nowego Testamentv według Łacińskiego przekładu starego, w kośćiele powszechnym przyiętego, na Polski ięzyk z nowv z pilnośćią przełożone. Z dokładaniem textv Żydowskiego y Greckiego, y z wykładem Katholickim, trudnieyszych mieysc, do obrony Wiary świętey powszechney przeciw kacerztwom tych czasów należących. Przez D. Jakuba Wuyka z Wągrowca Theologa Societatis Iesv. W Krakowie, Roku Pańskiego M.D.XC IX, wyd. I. Kwilecka, H. Rothe, Biblia Slavica II/5; cz. 1 (nienumerowana); cz. 2: Komentarz; Paderborn München Wien Zürich Biblia w przekładzie księdza Jakuba Wujka z 1599 r., transkrypcja typu B i wstępy J. Frankowski, wyd. 2, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa Biblia. To jest Księgi Starego i Nowego Przymierza. In der Übersetzung des Simon Budny, Nieśwież, Zasław , wyd. H. Rothe, F. Scholz, Biblia Slavica II/3; cz. 1 (nienumerowana): Księgi Starego Przymierza; cz. 2 (nienumerowana): Księgi Nowego Przymierza, Kto pospolicie Nowym Testamentem zową, z wielką pracą y pilnym poprawieniem z Greckiego na Polski ięzyk przetłumaczone; Paderborn München Wien Zürich Brulion przekładu Biblii pióra Tomasza ze Zbrudzewa, cz. 2: Księgi Liczb, Powtórzonego Prawa, Pieśni nad Pieśniami, oprac. i wyd. I. Kwilecka, Wrocław Warszawa Kraków Brulion przekładu pierwszych trzech ksiąg Biblii pióra Tomasza Łysego ze Zbrudzewa, czyli tzw. Mamotrept gnieźnieński, oprac. i wyd. I. Kwilecka, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Ecclesiastes. Księgi Salomonowe, wstęp H. Skoczylas-Stawska, Wieluń 2000; wyd. 2, Reprint wydany w 450. rocznicę śmierci Hieronima z Wielunia na podstawie egz. ZNiO. Ewangelia święta Pana Jezusa Chrystusa wedle Mateusza świętego, z języka greckiego przełożył Stanisław Murzynowski, Płock 2003; wyd. 2, Fototypiczny przedruk MtKról. Glosy i drobne teksty polskie do 1550 roku. Z inkunabułów Biblioteki Kapitulnej i Seminaryjnej w Gnieźnie zebrał i wydał J. Wojtkowski. Objaśnienia językowe i indeks glos Z. Krążyńska, red. W. Kuraszkiewicz, Warszawa Poznań 1977, poz. 84, s Glosy Tomasza ze Zbrudzewa do Rz, Ga i Hbr. Krzysztofik M., Ze staropolskich parafraz ksiąg biblijnych, t. I: Przypowieści Salomonowe przekładania Józefa Domaniewskiego, Biblioteka Tradycji 59, Kraków Księgi Jezusa, syna Syrachowego, Ecclesiasticus rzeczone, które wszytkich cnot naukę zamykają w sobie, w przekładzie Piotra Poznańczyka, oprac. i transkrypcja A. Lenartowicz-Zagrodna, Łódź Księgi Jezusa, syna Syrachowego, Ecclesiasticus rzeczone, w przekładzie Piotra Poznańczyka, wstęp i oprac. I. Kwilecka, Poznań Lenartowicz-Zagrodna A., Eklezjastes Hieronima z Wielunia (1522). Transliteracja i transkrypcja. Monografia językowa, Łódź Leopolita, wyd. R. Olesch, H. Rothe, Biblia Slavica II/1; cz. 1 (nienumerowana): Faksimile der Ausgabe Krakau 1561 mit einem Geleitbrief von Papst Johannes Paul II; cz. 2 (nienumerowana): Kommentar, kom. E. Belcarzowa, D.A. Frick, S. Urbańczyk; Paderborn München Wien Zürich Milejewski P., Psalmy Dawidowe na modlitwy chrześcijańskie przełożone. Przydana jest k temu Rozmowa o modlitwie i Modlitwy ludzi świętych z Biblijej wybrane, wstęp i oprac. K. Meller, Lubelska Biblioteka Staropolska 12, Lublin Nowy Testament w przekładzie Ks. Dr Jakuba Wujka T.J. z roku 1593, wstęp W. Smereka, Kraków 1966 (wyd. fototypiczne). [Nowy Testament w tłum. S. Murzynowskiego], wyd. H. Rothe, Biblia Slavica II/4; cz. 1: Des Neuen Testamentes erster Teil: Die vier heiligen Evangelien des

115 660 Bibliografia Bibliografia 661 Matthäus, Marcus, Lucas und Johannes. Aus dem Griechischen in die Polnische Sprache übersetzt und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanislaw Murzynowski in Königsberg in Preußen im Monat October 1551, Paderborn München Wien Zürich 2008; cz. 2: Des Neuen Testamentes zweiter und letzter Teil: Geschichte und Briefe der Apostel. Aus dem Griechischen in die Polnische Sprache übersetzt und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanislaw Murzynowski in Königsberg in Preußen im Monat September 1552, Paderborn München Wien Zürich Perykopy wielkopostne w przekładzie Tomasza Łysego ze Zbrudzewa, oprac. i wyd. I. Kwilecka, Wrocław Warszawa Kraków Psalterii Florianensis partem polonicam ad fidem codicis recensuit, apparatu critico, indice locupletissimo instruxit, wyd. W. Nehring, Posnaniae Psałterz albo kościelne śpiewanie Króla Dawida (tzw. Psałterz krakowski), Biblioteka Tradycji Literackich 25, Kraków Psałterz Dawidów w przekładzie ks. Jakuba Wujka z 1594 roku, transkrypcja, słowo wstępne i kom. J. Frankowski, Warszawa 1993 (transkrypcja B). Psałterz Dawidów. Przekładania Jana Kochanowskiego, wstęp P. Buchwald-Pelcowa, Warszawa Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki. Rękopis Biblioteki Narodowej w Warszawie, red. L. Bernacki, wyd. R. Ganszyniec, W. Taszycki, S. Kubica, Lwów Psałterz królowej Małgorzaty, pierwszej małżonki Ludwika I, króla polskiego i węgierskiego, wyd. S. Dunin-Borkowski, Wiedeń Psałterz puławski z kodeksu pergaminowego księcia Władysława Czartoryskiego, przedruk homograficzny wykonali Adam i Stanisław Pilińscy, Kórnik Psałterz puławski, wyd. S. Słoński, Warszawa Rej M., Apocalypsis, red. W. Kriegseisen, Warszawa [Rej Mikołaj z Nagłowic], Psałterz Dawidów, wyd. S. Ptaszycki, Petersburg E. Opracowania dotyczące Biblii w języku polskim Bandtkie J.S., Wiadomość o naystarszym może psałterzu polskim w bibliotece w. kanoników lateranskich w klasztorze s. Floryana niedaleko miasta Lintz w wyzszej Austryi wydana nakładem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w Krakowie, Kraków Belcarzowa E., Czy Leonard Niezabitowski był autorem przekładu Biblii Leopolity?, Polonica (2003), s Bernacki L., Geneza i historia Psałterza floriańskiego, Lwów Biblia brzeska. Historia język teologia. Materiały z konferencji odbytej we Wrocławiu 8 czerwca 2013 roku, red. R.M. Leszczyński jr, Łodź Biblia królowej Zofii, EWoK, kol Biblia królowej Zofii. Królowa polskich rękopisów, wordpress.com/przestrzenie/digitalizacja [ ; obecnie s. niedostępna]. Bieńkowska D., Jak Jakub Wujek Pismo święte na język polski przekładał (o warsztacie tłumacza i technice przez niego stosowanej), Bobolanum 9 (1998), s Bieńkowska D., Rola glos marginalnych w przekładzie Biblii J.J. Wujka, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica (1990) z. 23, s Birkenmajer A., Psałterz floriański jako zabytek kaligrafii. Paleograficzny rozbiór rękopisu, w: Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki, Lwów 1939, s Borawski S., Nowe wydanie Biblii Budnego, czyli nieświeskiej, Rozprawy Komisji Językowej WTN 21 (1995), s Брэсцкая Біблія унікальны помнік культуры ХVI стагоддзя. Новыя даследаванні і матэрыялы (Biblia Brzeska unikatowy zabytek kultury ХVI wieku. Nowe badania i materiały), Брэсцкі абласны выканаўчы камітэт, УК Абласная бібліятэка імя М. Горкага, red. W. Walecki, Brest Brückner A., Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. II: Pismo święte i apokryfy. Szkice literackie i obyczajowe, Warszawa Brückner A., Psałterze polskie do połowy XVI w., RAUWFil 34 (1902), s Buchwald-Pelcowa P., Jeszcze jedno nieznane XVI-wieczne wydanie Psałterza Jana Kochanowskiego, PLit 70 (1979) z. 1, s Buchwald-Pelcowa P., Nad psalmami i psałterzami polskimi XVI wieku, w: Nurt religijny w literaturze polskiego średniowiecza i renesansu, red. S. Nieznanowski, J. Pelc, Lublin 1994, s Charzyńska-Wójcik M., Between the text and the page: Żołtarz Dawidów in manuscript and print, Studies in Polish Linguistics 11 (2016) nr 4, s Chmiel J., Młodość i wykształcenie ks. Jakuba Wujka, Studia Gnesnensia 1 (1975), s Cybulski M., O dwóch XVI-wiecznych polskich przekładach Psałterza. Psałterz Dawidow Mikołaja Reja i Psałterz Dawida Jakuba Lubelczyka, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 44 (1999), s Cybulski M., Staropolskie przekłady Psałterza, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 41 (1996) z. 1, s Czerniatowicz J., Niektóre problemy naukowe grecystyki w pracach biblistów polskich XVI i XVII w. Teksty greckie a polskie przekłady, Wrocław Warszawa Kraków Dobrzycki S., Historia o świętym Józefie. Druk z roku 1530, Prace Filologiczne 7 (1909) z. 1, s Dobrzycki S., Psałterz Kochanowskiego. Jego powstanie, źródła, wzory, Kraków 1910.

116 662 Bibliografia Bibliografia 663 Drzymała K., Wpływ ks. Stanisława Grodzickiego T.J. na tłumaczenie Biblii ks. Jakuba Wujka T.J., Polonia Sacra 4 (1951) z. 1-4, s Frick D.A., Anglo-Polonica: The Rheims New Testament of 1582 and the Making of the Polish Catholic Bible, The Polish Review 36 (1991) nr 1, s Frick D.A., Polish Sacred Philology in the Reformation and the Counter-Reformation. Chapters in the History of the Controversies ( ), Modern Philology 123, Berkeley Los Angeles London Frick D.A., The Leopolita Bible of 1561 and the Polish Debates over the Translation of Holy Scripture, w: Leopolita, wyd. R. Olesch, H. Rothe, Biblia Slavica II/1, cz. 2: Kommentar, kom. E. Belcarzowa, D.A. Frick, S. Urbańczyk, Paderborn München Wien Zürich 1988, s Gąsiorowski K., Dwa psałterze ks. Wujka, RBL 12 (1959) nr 2, s Gąsiorowski K., Ks. Jakub Wujek jako tłumacz Psałterza Dawidowego, Studia Gnesnensia 1 (1975), s Gębarowicz M., Psałterz floriański i jego geneza, Wrocław Warszawa Kraków Górski K., Nowy Testament Scharffenbergera, w: Pismo Święte w duszpasterstwie współczesnym, red. E. Dąbrowski, Lublin 1958, s Gryglewicz F., Praprzekład Ewangelii ks. Jakuba Wujka, RBL 7 (1954) nr 1-6, s Gustaw R., Polskie przekłady Pisma św., PEB II, s Janów J., Najstarsze szczątki ewangeliarza polskiego, Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń PAU 51 (1951) nr 2, s Janów J., Nowy ewangeliarz polski z XVI w. (Ewangeliarz puławski), RBL 1 (1948) nr 5-6, s Janów J., Rękopis Biblioteki Jagiellońskiej nr 3336 w porównaniu z najstarszym tekstem drukowanym Pisma św. w języku polskim, Prace Filologiczne 12 (1927), s Janów J., Zespół ewangelijny Biblioteki Ord. Zamoyskich nr 1116 (= ZZ), Prace Filologiczne 13 (1928), s Kałużniacki E., Kleinere altpolnische Texte aus Handschriften des XV. und des Anfangs des XVI. Jahrhunderts, Sitzungsberichte der Philosophisch-Historischen Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften 101 (1882), s Kamieniecki J., Szymon Budny zapomniana postać polskiej reformacji, Acta Universitatis Wratislaviensis 2373, Wrocław Kamieniecki J., Z dziejów szesnastowiecznej filologii biblijnej przekłady biblijne Szymona Budnego, Rozprawy Komisji Językowej WTN 25 (1999), s Kamieniecki J., Zapiski językowe Szymona Budnego (Stary Testament), Rozprawy Komisji Językowej WTN 21 (1995), s Kamińska M., Psałterz floriański. Monografia językowa, cz. 1: Ortografia, fonetyka, fleksja imion, Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału I Językoznawstwa, Nauki o Literaturze i Filozofii 81, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź Kępka I., Biblia gdańska rewizja Biblii brzeskiej czy nowy przekład?, Rocznik Gdański 64 (2004) z. 1-2, s Kłoniecki F., Teksty polskich przekładów Biblii i ich opracowania, w: Pismo Święte w duszpasterstwie współczesnym, red. E. Dąbrowski, Lublin 1958, s Koch F., Der letzte Druck des Lycker Erzpriester Johann Maletius, Altpreussische Monatsschrift 40 (1903) z. 7-8, s (dotyczy NTS-M 1552; na końcu zeszytu facs. całości zabytku). Kossowska M., Biblia w języku polskim, t. I-II, Poznań Kossowska M., Współczesne polskie przekłady Pisma Świętego Nowego Testamentu, PEB II, s Krzysztofik M., Od Biblii do literatury. Siedemnastowieczne dzieła literackie z ksiąg Starego Testamentu. Biblioteka Tradycji Literackich 19, Kraków Kwilecka I., Biblia brzeska jej dzieje i znaczenie, Nauka (2006) nr 3, s Kwilecka I., Die Brester Bibel. Kulturgeschichtliche und sprachliche Fragen der Übersetzung, w: Biblia Święta, to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu, Brest 1563, wyd. H. Rothe, F. Scholz, Biblia Slavica II/2, cz. 2: Księgi Nowego Testamentu. Kommentare, Paderborn München Wien Zürich 2001, s Kwilecka I., Les Bibles protestantes polonaises et leurs rapports avec les Bibles françaises, BIEM, s Kwilecka I., Nieznany pisarz wielkopolski Tomasz Łysy ze Zbrudzewa, w: Munera Poznaniensia. Księga pamiątkowa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu dla uczczenia 600-lecia założenia Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. G. Labuda, Poznań 1965, s Kwilecka I., Problem autorstwa przekładu Apokryfów w Biblii Szymona Budnego z 1572 roku, Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 33 (1996), s Kwilecka I., Staropolskie przekłady Biblii i ich związki z biblistyką europejską. Zarys problematyki, w: Biblia a kultura Europy, red. M. Kamińska, E. Małek, t. I, Łódź 1992, s Kwilecka I., Uwagi o warsztacie pisarskim Tomasza ze Zbrudzewa, Slavia Occidentalis 26 (1967), s Kwilecka I., Z dziejów przekładu pierwszej polskiej Biblii protestanckiej, w: Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy rocznica przekładu Nowego Testamentu przez Mikołaja Jakubicę na język dolnołużycki, red. T. Jaworski, W. Pyżewicz, Zielonogórskie Studia Łużyckie 3, Zielona Góra 2001, s Langkammer H., Polski przekład Biblii Wujka na tle zmagań i potrzeb religijno- -teologicznych ówczesnego Kościoła w Polsce, Bobolanum 9 (1998), s

117 664 Bibliografia Bibliografia 665 Lenartowicz-Zagrodna A., Mądrość jest celem wszystkich zmysłów, czyli obraz mądrości w Księdze Syracha w przekładzie Piotra Poznańczyka (na materiale porównań z rozdz. 24,1-22), Kwartalnik Językoznawczy (2012) nr 4, s Leszczyński R.A. sen., Biblia brzeska następne pokolenia, w: Biblia brzeska. Historia język teologia. Materiały z konferencji odbytej we Wrocławiu 8 czerwca 2013 roku, red. R.M. Leszczyński jr, Łodź 2013, s Leszczyński R.A. sen., Ewangelickie przekłady Nowego Testamentu w szesnastowiecznej Polsce, w: Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy rocznica przekładu Nowego Testamentu przez Mikołaja Jakubicę na język dolnołużycki, red. T. Jaworski, W. Pyżewicz, Zielonogórskie Studia Łużyckie 3, Zielona Góra 2001, s Leszczyński R.A. sen., Przekład fragmentów Biblii przez Krzysztofa Trecego, Rocznik Teologiczny ChAT 38 (1996) z. 1-2, s Leszczyński R.M. jr, Biblia brzeska ewangelicka czy antytrynitarna?, w: Biblia brzeska. Historia język teologia, s Leszczyński R.M. jr, The Brest Bible: Trinitarian and Christological Issues, Reformation and Renaissance Review 17 (2015) nr 1, s Łuczak A., Das Neue Testament des Stanisław Murzynowski: Zum Verhältnis von Übersetzung und griechischem Original, w: Des Neuen Testamentes zweiter und letzter Teil, wyd. H. Rothe, Biblia Slavica II/4, cz. 2, Paderborn München Wien Zürich 2009, s Łuczak A., Najstarszy polski drukowany przekład Nowego Testamentu pióra Stanisława Murzynowskiego ( ), w: Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy rocznica przekładu Nowego Testamentu przez Mikołaja Jakubicę na język dolnołużycki, red. T. Jaworski, W. Pyżewicz, Zielonogórskie Studia Łużyckie 3, Zielona Góra 2001, s Malinowski L., Ewangelia ś. Mateusza R. V, Kazanie na dzień Wszech Świętych. Zabytki języka polskiego z wieku XV, z rękopisu DLII biblioteki kapitulnej w Pradze, RAUWFil 22 (1895), s Malinowski L., Modlitwy Wacława. Zabytek języka polskiego z w. XV. Z kodeksu VI N. 2 Biblioteki Uniwersyteckiej w Budapeszcie, z dołączeniem gloss polskich z rękopisów łac. N. 64, 79, 100 tejże biblioteki. Powtórnie wydał Lucyjan Malinowski, Kraków Malinowski L., Modlitwy Wacława. Zabytek języka polskiego z w. XV, odkryty i skopiowany przez Ś. P. Aleksandra hr. Przezdzieckiego. Wydał i objaśnił Lucyjan Malinowski, Doktór Filozofii, Kraków Małłek J., Stanisław Murzynowski: tłumacz Nowego Testamentu, pisarz religijny, osjandrysta, servulus et clientulus księcia Albrechta Pruskiego, w: Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy rocznica przekładu Nowego Testamentu przez Mikołaja Jakubicę na język dolnołużycki, red. T. Jaworski, W. Pyżewicz, Zielonogórskie Studia Łużyckie 3, Zielona Góra 2001, s Meller K., Jakuba Lubelczyka Psałterz Dawida z roku Studium filologiczne, Poznań Meller K., Psalm kalwińska pieśń nad pieśniami. O kształtowaniu się ewangelickiej kultury literackiej i duchowej. Na przykładzie przekładów i parafraz Liber Psalmorum w XVI i XVII wieku, w: Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospolitej, s Merczyng H., Szymon Budny jako krytyk tekstów biblijnych, Kraków Mieczkowska H., Ełk Królewiec Warszawa. Z dziejów unikatowych egzemplarzy Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Rocznik Biblioteki Narodowej (2006), s Migdał B., Biblia Leopolity. Kwestia jej autorstwa, niedrukowana pr. magisterska napisana pod kierunkiem P. Stacha, Lwów Muczkowski J., O bibliach Szarfenbergerowskich, Dwutygodnik Literacki 2 (1845) nr 24, s Muczkowski J., O bibliach Szarfenbergerowskich, w: tenże, Rozmaitości historyczne i bibliograficzne, Warszawa 1841, s Nastulczyk T., List dedykacyjny Mikołaja Radziwiłła jako program ideowy Biblii Brzeskiej. Wokół humanistycznych kontekstów i uwarunkować studiów biblijnych, Tematy i Konteksty 4 (2014), s Nehring W., Iter Florianense. O Psałterzu floriańskim łacińsko-polsko-niemieckim, w szczególności o polskim jego dziale, Poznań Nicko P., Perykopa o obietnicy prymatu św. Piotra (Mt 16,13-20) w przekładzie i interpretacji ks. Jakuba Wujka, niedrukowana pr. magisterska napisana pod kierunkiem ks. dr. hab. R. Pietkiewicza na PWT we Wrocławiu, Wrocław Nicko-Stępień P., Wulgata Lowańska a Nowy Testament w przekładzie ks. Jakuba Wujka w roku Studium Mt 16,13-20, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 59 (2015), s Nowak Z., Andrzej Hünefeldt jako nakładca i drukarz Biblii Gdańskiej z 1632 roku, Libri Gedanenses. Rocznik Biblioteki Gdańskiej 1 (1968) (oraz nadbitka), s Ostrowska E., Walka o piękne słowo psałterzowe ( Psałterz Kochanowskiego i Psałterz brzeski ), w: E. Ostrowska, Z dziejów języka polskiego i jego piękna. Studia i szkice, Kraków 1978, s Pelc J., W sprawie szesnastowiecznych wydań Psałterza Jana Kochanowskiego (Kilka uwag i uzupełnień), PLit 53 (1962) z. 4, s Pietkiewicz R., Hebraica veritas in the Brest Bible, Reformation and Renaissance Review 17 (2015) nr 1, s Pietkiewicz R., Żołtarz proroka Dawida w przekładzie Walentego Wróbla. Studium bibliograficzno-bibliologiczne, w: Ex oriente lux. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Antoniego Troniny w 65. rocznicę urodzin, Ad Multos Annos 14, red. W. Chrostowski, Warszawa 2010, s

118 666 Bibliografia Bibliografia 667 Pietkiewicz R., Biblia Tysiąclecia w tradycji polskiego edytorstwa biblijnego, pr. doktorska napisana na PWT we Wrocławiu pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. T. Hergesela, Wrocław 2004, 730&dirids=1 [ ]. Pietkiewicz R., Edycje pojedynczych psalmów i ich zbiorów w renesansowej Rzeczypospolitej, w: Patrzmy na Jezusa, który nam w wierze przewodzi. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Jana Łacha w 85. rocznicę urodzin, Ad Multos Annos 17, red. W. Chrostowski, B. Strzałkowska, Warszawa 2012, s Pietkiewicz R., Głos w dyskusji, w: Biblia brzeska. Historia język teologia, s Pietkiewicz R., Historia Polski historią Biblii pisana, RBL 64 (2011) nr 4, s Pietkiewicz R., Nowe pilne weźrzenie w biblijne przekłady Szymona Budnego, w: Abychmy w ten przekład pilnie weźrzeli. Wobec tłumaczenia tekstów dawnych, red. A. Bielak, Warszawa 2014, s Pietkiewicz R., Pismo Święte w języku polskim w latach Sytuacja wyznaniowa w Polsce a rozwój edytorstwa biblijnego, pr. doktorska napisana na UWr pod kierunkiem prof. dr. hab. K. Migonia, Wrocław 2002, fides.org.pl/dlibra/docmetadata?id=728&dirds=1&tab=2 [ ]. Pietkiewicz R., W poszukiwaniu szczyrego słowa Bożego. Recepcja zachodnioeuropejskiej hebraistyki w studiach chrześcijańskich w Rzeczypospolitej doby renesansu, Rozprawy Naukowe PWT we Wrocławiu 86, Wrocław Pilarczyk K., Biblia Radziwiłłowska vel Brzeska vel Pińczowska. W 450. rocznicę jej wydania, Collectanea Theologica 84 (2014) nr 1, s Podlacha W., Miniatury Psałterza floriańskiego, w: Psałterz floriański łacińsko- -polsko-niemiecki, Lwów 1939, s Rospond S., Psałterz floriański a tak zwana Karta medycka, czyli Świdzińskiego, Wrocław Rothe H., Das polnische Neue Testament in Königsberg 1551/1552: Quellen und Wirkung, w: Des Neuen Testamentes zweiter und letzter Teil, wyd. tenże, Biblia Slavica II/4, cz. 2, Paderborn München Wien Zürich 2009, s Rzepka W.R., Wydra W., Ewangeliarz kanoników regularnych w Krakowie z około 1420 r. (uwagi wstępne), Poradnik Językowy (1986) z. 2, s Sandecki (Malecki) J., Ewangeliarz z początku XVI w. i dwa późniejsze druki polskie tegoż autora, wyd. i wstęp J. Janów, Biblioteka Pisarzów Polskich 87, Kraków 1947, s Siess-Krzyszkowski S., Warianty typograficzne Biblii brzeskiej (Тыпаграфічныя варыянты Брэсцкай Бібліі), w: Брэсцкая Біблія унікальны помнік культуры ХVI стагоддзя. Новыя даследаванні і матэрыялы (Biblia Brzeska unikatowy zabytek kultury ХVI wieku. Nowe badania i materiały), Брэсцкі абласны выканаўчы камітэт, УК Абласная бібліятэка імя М. Горкага, red. W. Walecki, Brest 2015, s (tekst po polsku) oraz s (tekst po białorusku). Sipayłło M., W sprawie genezy Biblii gdańskiej, Reformacja w Polsce 6 (1934), s Smereka W., Hymn Matki Boskiej, RBL 4 (1951) nr 1-2, s Smereka W., Zagadnienie praźródła przekładu Ewangelii, dokonanego przez ks. Jakuba Wujka, RBL 8 (1955) nr 1-6, s Sobczykowa J., Myśl o języku w komentarzu biblijnym ks. Jakuba Wujka, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach 1987, Katowice Sobczykowa J., O naukowej polszczyźnie humanistycznej złotego wieku. Wujek Budny Murzynowski, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach 2967, Katowice Suchecki H., Modlitwy Wacława. Zabytek mowy staropolskiej odkryty przez Aleksandra hr. Przezdzieckiego. Wiadomość o nich z rozbiorem filologicznym i lingwistycznym podaje Henryk Suchecki. Rzecz, czytana i oceniana na posiedzeniach Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w oddziale nauk moralnych dnia 3. czerwca i 5. lipca 1871, Kraków Szeruda J., Geneza i charakter Biblii gdańskiej, Z Problemów Reformacji 5, Warszawa 1985, s Śnieżyńska-Stolot E., Głos historyka sztuki w sprawie powstania Psałterza floriańskiego, Język Polski 70 (1990) z. 5, s Śnieżyńska-Stolot E., Tajemnice dekoracji Psałterza floriańskiego. Z dziejów średniowiecznej koncepcji uniwersum, Warszawa Świętochowski R., Leonard Niezabitowski tłumaczem Biblii Leopolity, RBL 14 (1961) nr 5, s Urbańczyk S., Psałterz w przekładzie Jakuba Lubelczyka i Jana Kochanowskiego, w: Jan Kochanowski Epoka twórczość recepcja, red. zb., Lublin 1989, t. I, s Urbańczyk S., Z dawnych stosunków językowych polsko-czeskich, cz. 1: Biblia królowej Zofii a staroczeskie przekłady Pisma św., Kraków Walecki W., Biblia Brzeska a Europa z perspektywy Mikołaja Radziwiłła Czarnego działań o charakterze public relation (Брэсцкая Біблія і Еўропа: PR- -прoект Мікалая Радзівіла Чорнага), w: Брэсцкая Біблія унікальны помнік культуры ХVI стагоддзя. Новыя даследаванні і матэрыялы (Biblia Brzeska unikatowy zabytek kultury ХVI wieku. Nowe badania i materiały), s (tekst po polsku) oraz s (tekst po białorusku). Wielgus S., Średniowieczna literatura biblijna w języku polskim, Lublin Wojak T., Studium o Biblii gdańskiej, Z Problemów Reformacji 5, Warszawa 1985, s Woźniak E., Cechy charakterystyczne polskiego tłumaczenia Psałterza krakowskiego, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 41 (1996) z. 2, s

119 668 Bibliografia Bibliografia 669 Wydra W., Rzepka W.R., Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, wyd. 2, Wrocław Warszawa Kraków 1995 (szczególnie s , 317, , , , , , , , ). Zalewski L., Tajemnica Szymona Budnego, Lublin Zduńczyk A., The Transconfessional Character of the Doctrine of Justification and Its Depiction on the Title Page of the Brest Bible, Reformation and Renaissance Review 17 (2015) nr 1, s Zwolski S., De Bibliis Polonicis quae usque ad initium saeculi XVII. in lucem edita sunt, Posnaniae Żurowska-Górecka W., Fragment zaginionego psałterza staropolskiego a Psałterz puławski, Język Polski 36 (1956), s F. Opracowania ogólne Adamczyk M., Biblijno-apokryficzne narracje w literaturze staropolskiej do końca XVI w., Poznań Adamczyk M., Religijna proza narracyjna do końca XVI wieku, w: Proza polska w kręgu religijnych inspiracji, red. M. Jasińska-Wojtkowska, K. Dybciak, Lublin 1993, s Alexandrowicz S., Naruszewicz Mikołaj, PSB XXII, s Augustyniak U., Konfesja sandomierska. Wstęp historyczny, Warszawa 1994, dodatek w postaci broszury do: Confessia. Wyznanie wiary powszechnej Kościołow Krześćijańskich Polskich, Kraków, M. Wirzbięta, 1570 (reprint z 1994). Bartynowski W., Rzadkie książki, Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne 6 (1894) t. 2, nr 1-2 (19-20), kol Barycz H., Historja Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków Barycz H., Polacy na studiach w Rzymie w epoce Odrodzenia ( ), Kraków Barycz H., Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę, Wrocław Warszawa Kraków Bernacki L., Pierwsza książka polska. Studyum bibliograficzne z 86 podobiznami, Lwów 1918 (reprint: Warszawa 1979). Bernacki L., Wstęp, w: Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem, wyd. L. Bernacki, Haarlem 1913, s Bible de Tous les Temps 1-8, red. Ch. Kannengiesser, Paris Biblia, EK II, kol Birn J., Francuz wśród kalwinów małopolskich: Jan Thenaud, Reformacja w Polsce 4 (1926), s Bodniak S., Grzegorz Orszak. Pierwszy postyllograf polski, Reformacja w Polsce 7-8 ( ), s Bruchnalski W., Początki literatury polskiej a kobiety, Przegląd Humanistyczny 3 (1924) z. 1-2, s (odbitka: Lwów Warszawa 1924). Brückner A., Kazania średniowieczne I, RAUWFil 24 (1895), s Brückner A., Kazania średniowieczne III, RAUWFil 25 (1895), s Brückner A., Mikołaj Rej. Studium krytyczne, Kraków Brückner A., Różnowiercy polscy. Szkice obyczajowe i literackie, Warszawa Buchwald-Pelcowa P., Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą a stosem, Nauka Dydaktyka Praktyka 24, Warszawa Buchwald-Pelcowa P., Dawne wydania dzieł Jana Kochanowskiego, Warszawa Cały świat nie pomieściłby ksiąg. Staropolskie opowieści i przekazy apokryficzne, wyd. W.R. Rzepka, W. Wydra, wstęp M. Adamczyk, Warszawa Poznań Cantimori D., Socini, Lelio e Fausto, [ ]. Chemperek D., Wstęp, w: Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospolitej, s Chojecka E., Związki artystyczne polskiego drzeworytu renesansowego z grafiką europejską, w: 500-lecie polskiego słowa drukowanego na Śląsku. Materiały sesji naukowej 9-11 X 1975, Acta Universitatis Wratislaviensis. Bibliotekoznawstwo 7, Wrocław 1978, s Cynarski S., Zygmunt August, Wrocław Cytowska M., Koniektury Salomona Rysińskiego do Listów Seneki. Karta z dziejów filologii klasycznej w Polsce, Eos 50 (1959/1960) z. 2, s Dahl S., Dzieje książki, tłum. zb., Wrocław Warszawa Kraków Dąbrowski E., Sobór Watykański II a biblistyka katolicka, Poznań Warszawa Lublin De revisione Bibliae hebraiae iuxta votum Concilii Tridentini, Angelicum 18 (1941), s Dobrzycki S., Z literatury apokryficznej w Polsce, Prace Filologiczne 7 (1911) z. 2, s Drączkowski F., Euzebiusz z Cezarei, EK IV, kol Drukarnie różnowiercze w dawnej Polsce, EWoK, kol Duncker P.G., La Chiesa e le versioni della S. Scrittura in lingua volgare, Angelicum 24 (1947), s Dworzaczek W., Męciński Andrzej, PSB XX, s Dworzaczkowa J., Bracia czescy w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku, Warszawa Eisenstein E.L., Rewolucja Gutenberga, tłum. H. Hollender, Warszawa 2004.

120 670 Bibliografia Bibliografia 671 Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospolitej. Dialog z Europą i wybory aksjologiczne w świetle literatury i piśmiennictwa XVI-XVII wieku, red. D. Chemperek, Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu z Europą. Hermeneutyka wartości 9, Warszawa Fijałek J., Recenzja kilku publikacji A. Brücknera, PLit 3 (1904) z. 4, s François W., Augustine and the Golden Age of Biblical Scholarship in Louvain ( ), w: Shaping the Bible in the Reformation. Books, Scholars and Their Readers in the Sixteenth Century, red. B. Gordon, M. McLean, Leiden Boston 2012, s François W., The Catholic Church and Vernacular Bible Reading, before and after Trent, Biblicum Jassyense. Romanian Journal for Biblical Philology and Hermeneutics 4 (2013), s Gambaro A., Sadoleto, Iacopo, w: Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti, t. XXX, Roma 1936, s Garofalo S., Gli umanisti italiani del secolo XV e la Bibbia, Biblica 27 (1946), s Gmiterek H., Bracia czescy a kalwini w Rzeczypospolitej. Połowa XVI połowa XVII wieku, Lublin Gmiterek H., Kalwinizm po czesku? Kościół ewangelicko-reformowany i Jednota braci czeskich w Rzeczypospolitej XVI wieku, w: Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospolitej, s Gmiterek H., Rybiński Maciej, PSB XXXII, s Górski K., Bracia polscy, EK II, kol Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin. Monografia z dziejów polskiej literatury arjańskiej XVI wieku, Kraków Górski K., Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarskiej XVI w., Kraków Grabowski T., Literatura aryańska w Polsce , Kraków Gryglewicz F., Łużny R., Budny Szymon, EK II, kol Gutiérrez-Larraya J.A., Polyglotte, Bibbie, EBibbia V, kol Hahn A., Kalwin i kanon Starego Testamentu w kontekście protestanckiej reformacji, Theologica Wratislaviensia 6 (2011), s Hejnosz W., Bal Michał, PSB I, s Hornowska M., Zdzitowiecka-Jasieńska H., Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej, Warszawa Hubbard A.P., The Bible of Vatable, Journal of Biblical Literature 66 (1947) nr 2, s Jan Łaski W pięćsetlecie urodzin. Materiały konferencji zorganizowanej przez Instytut Historii PAN, Uniwersytet Warszawski oraz Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP, red. i wstęp W. Kriegseisen, P. Salwa, Warszawa Janowski P., Osiander Andreas, EK XIV, kol Jarczykowa M., Radziwiłłowie birżańscy jako protektorzy wyznania ewangelicko- -reformowanego w pierwszej połowie XVII wieku, w: Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospolitej, s Jasnowski J., Mikołaj Czarny Radziwiłł ( ) kanclerz i marszałek ziemski Wielkiego Księstwa Litewskiego, wojewoda wileński, Oświęcim 2014 (reprint: Warszawa 1939). Jobert A., Od Lutra do Mohyły. Polska wobec kryzysu chrześcijaństwa , tłum. E. Sękowska, Warszawa Jürgens H.P., Jan Łaski Europejczyk doby reformacji, tłum. G. Olejnik, Warszawa Kałuża K., Servet Miguel, EK XVIII, kol Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Kawecka-Gryczowa A., Z dziejów polskiej książki w okresie Renesansu. Studia i materiały, Wrocław Kłoczowski J., Müllerowa L., Skarbek J., Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków Kłoniecki F., Poliglotta, PEB II, s Kłoniecki F., Wulgata, PEB II, s Komza M., Ilustrowana książka gdańska w XVII wieku, Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego 29 (1974) seria A (druk 1975), s Komza M., Zdobione karty tytułowe (Wprowadzenie do typologii na przykładzie siedemnastowiecznej książki gdańskiej), Studia o Książce 8 (1978), s Kornfeld W., Lutero, Martin, EBibbia IV, kol Korotyński W., Salomon Rysiński, Wilno Korsan J., Symbolika Tablicy Prawa i Łaski, czyli Epitafium Jana Hessa, [ ]. Kot S., Budny Szymon, PSB III, s Kot S., Czechowic Marcin, PSB IV, s Kot S., Oddziaływanie braci polskich zwanych socynjanami w Anglii, Warszawa 1936 (osobne odbicie z czasopisma Reformacja w Polsce 7-8 ( )). Kot S., Pierwsza szkoła protestancka w Polsce. Z historii wpływów francuskich na kulturę polską, Reformacja w Polsce 1 (1921), s Kotowa I., Barzina z Ojrzanowa Dorota, PSB I, s Kowalska H., Myszkowski Stanisław, PSB XXII, s Kowalska H., Ulewicz T., Spiczyński Hieronim, PSB XLI, s Krasiński J., Nurt protestancki w doktrynie teologicznej Piotra z Goniądza, Studia Sandomierskie 4 ( ), s Krasiński J., Z teologicznej genezy polskiego arianizmu, Roczniki Teologiczno- -Kanoniczne 8 (1961) z. 2, s

121 672 Bibliografia Bibliografia 673 Krasiński J., Zarys dziejów polskiego arianizmu przedsocyniańskiego, Studia Sandomierskie 1 (1980), s Kryński A.A., Kryński M., Zabytki języka staropolskiego z wieku XIV-go, XV-go i początku XVI-go, Warszawa Krzyżanowski J., Romans polski wieku XVI, Warszawa Krzyżanowski J., Salomon Rysiński, pierwszy paremiolog polski, Przegląd Humanistyczny 3 (1964) z. 3, s Książka, w: Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s Kudasiewicz J., Biblia, historia, nauka. Rozważania i dyskusje biblijne, Kraków Kunstmann H., Salomon Rysiński i norymberski uniwersytet w Altdorfie, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 20 (1975), s La Bibbia nell epoca moderna e contemporanea, red. R. Fabris, Bologna La Bible imprimée dans l Europe moderne, red. B.E. Schwarzbach, Paris Lakó E., Odkrycie dwóch starych druków polskich w Cluj-Napoca, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 25 (1981), s Leszczyński R., Konfesja sandomierska. Dzieje tekstu, Warszawa 1994, dodatek w postaci broszury do: Confessia. Wyznanie wiary powszechnej Kościołow Krześćijańskich Polskich, Kraków, M. Wirzbięta, 1570 (reprint z 1994). Leszczyński R.M. jr, Nauka ewangelicko-reformowana w polskojęzycznych katechizmach z XVI wieku, w: Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospolitej, s Lewicka-Kamińska A., Nieznany fragment polskiego Hortulusa z około 1527 roku, Rocznik Biblioteki Narodowej 4 (1968), s Liedke M., Bezowocne starania. Korespondencja Jana Kalwina z Zygmuntem Augustem, Jakubem Uchańskim, Janem Tarnowskim i Mikołajem Radziwiłłem Czarnym, w: Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospolitej, s Liedtke A., Saga pelplińskiej Biblii Gutenberga, wyd. 3, Pelplin Lukšaitė I., Biblioteka Salomona Rysińskiego, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 30 (1985), s Lulewicz H., Rysiński Salomon, PSB XXXIII, s Łoś J., Początki piśmiennictwa polskiego. Przegląd zabytków językowych, wyd. 2, Lwów Warszawa Kraków Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, Poznań Mańkowski T., Hoczew i Balowie, Miesięcznik Heraldyczny 2 (1909) nr 8-9, s ; nr 11, s ; 3 (1910) nr 10, s Meller K., Noc przeszła, a dzień się przybliżył. Studia o polskim piśmiennictwie reformowanym XVI wieku, Seria Filologia Polska 83, Poznań Meller K., Słowa jak ziarna. Reformacyjne idee, książki, spory, Seria Filologia Polska 137, Poznań Mieczkowska E., Pawlak M., Poglądy społeczno-etyczne Szymona Budnego, Res Historica (2000) z. 10, s Migoń K., Bibliologia nauka o kulturze książki, Nauka (2005) nr 2, s Migoń K., Nauka o książce. Zarys problematyki, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź Misiurek J., Czechowic Marcin, EK III, kol Misiurek J., Falconius, Sokół, Sokołowicz, EK V, kol Misiurek J., Przedwieczne synostwo Boże Chrystusa w świetle teologii polemicznej z braćmi polskimi w 2. połowie XVI wieku, Studia Pelplińskie (1980), s Morawski K., Historya Uniwersytetu Jagiellońskiego. Średnie wieki i odrodzenie. Z wstępem o Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego, t. II, Kraków Muczkowski J., O Janach Leopolitach w szesnastym wieku żyjących, Dwutygodnik Literacki 2 (1845) nr 24, s Murray L., Catholic Biblical Studies after Trent: Franciscus Toletus, Journal of Modern Christianity 2 (2015) nr 1, s Murzynowski S., Historia żałosna a straszliwa o Franciszku Spierze oraz Ortografia polska, oprac. J. Małłek, F. Pepłowski, b.m Myśl. Księga zbiorowa wydana staraniem redakcji Ogniwa, Warszawa ok Nowak D., Najważniejsze jest zwiastowanie Ewangelii specyfika interpretacji biblijnej Marcina Lutra, w: Reformatorzy, red. J. Below, Biblioteka 500 Lat Reformacji 1, Bielsko-Biała 2013, s Ochmann S., Leszczyński Rafał, w: Wielkopolski słownik biograficzny, red. A. Gąsiorowski i in., Warszawa Poznań 1983, s Opaliński E., Dwa nieznane projekty procesu konfederacji warszawskiej z 1605 i 1607 roku, Res Historica (2000) z. 10, s Paulowa S., Lubomelski Jan, PSB XVII, s Pawelec M., Bartłomiej Bythner starszy (ok ). Z dziejów protestanckiego irenizmu na przełomie XVI i XVII wieku, Warszawa Pečirková J., Czech Translations of the Bible, w: The Interpretation of the Bible. The International Symposium in Slovenia, red. J. Krašovec, Sheffield 1998, s Pelc J., Teksty Kochanowskiego w kancjonałach staropolskich XVI i XVII w., Odrodzenie i Reformacja w Polsce 8 (1963), s Pietkiewicz R., Czy Kościół katolicki zabraniał czytania Biblii?, w: Będziecie moimi świadkami. Księga pamiątkowa dla Księdza Józefa Kozyry, Profesora Uniwersytetu Śląskiego, w 65. rocznicę urodzin, Ad Multos Annos 18, red. M. Basiuk, A. Malina, Warszawa 2012, s HB-I 43

122 674 Bibliografia Bibliografia 675 Pilarczyk K., Drukowana książka hebrajska a religia. Vademecum bibliologiczne, Kraków Pirożyński J., Johannes Gutenberg i początki ery druku, Warszawa Pirożyński J., Serocki T., Tondel J., Biblia Gutenberga i jej polskie faksymile, Pelplin Pociecha W., Boner Seweryn, PSB II, s Polkowski I., Ks. Jan Leopolita, Przegląd Lwowski 1 (1871) t. 2, s Poplatek J., Obecny stan badań nad życiem Jakuba Wujka T. J. i program dalszej pracy, Polonia Sacra 3 (1950) z. 1-2, s Posset F., Johann Reuchlin ( ). A Theological Biography, Arbeiten zur Kirchengeschichte 129, Berlin Boston Potkowski E., Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej, Warszawa Ptak J., Rzeczpospolita, EK XVII, kol Ptaśnik J., Drukarze różnowiercy w Krakowie wieku XVI, Reformacja w Polsce 1 (1921), s Raków ognisko arianizmu, red. S. Cynarski, Kraków Rechowicz M., Alcalá de Henares, EK I, kol Rechowicz M., Teologia pozytywno-kontrowersyjna. Szkoła polska w XVI w., w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. tenże, t. II/1, Lublin 1975, s Rhodes E.F., Biblie poliglotyczne, SWB, s Rospond S., Stanisław Murzynowski obrońca języka ojczystego (odbitka: Studia z dziejów kultury polskiej, Warszawa b.r.). Rospond S., Studia nad językiem polskim XVI wieku (Jan Seklucjan, Stanisław Murzynowski, Jan Sandecki-Malecki, Grzegorz Orszak), Wrocław Schildenberger J., Tedesche, Versioni, EBibbia VI, kol Seklucjan J., Wybór pism, wybór tekstów, oprac., wstęp S. Rospond, Olsztyn Shaping the Bible in the Reformation. Books, Scholars and Their Readers in the Sixteenth Century, red. B. Gordon, M. McLean, Leiden Boston Siarczyński F., Obraz wieków panowania Zygmunta III, króla polskiego i szwedzkiego, t. I-II, Lwów Sipayłło M., Mikołajewski Daniel, PSB XXI, s Skoczylas-Stawska H., Hieronim z Wielunia i jego wkład do kultury polskiej doby oświecenia, w: Siedem wieków Wielunia. Studia i materiały, red. R. Rosin, Warszawa Łódź 1987, s Sławiński W., Polemika teologiczna Jana Niemojewskiego z Faustem Socynem na tle doktrynalnych przemian w ideologii braci polskich, Res Historica (2000) z. 10, s Smereka W., Biblistyka polska (wiek XVI-XVIII), w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t. II/1, Lublin 1975, s Sobieski W., Lepszy K., Anna Jagiellonka, PSB I, s Sobieszczański F.M., Sadolet (Jakób), w: Encyklopedyja powszechna, t. XXII, wyd. S. Orgelbrand, Warszawa 1866, s Sobieszczański F.M., Wielunia (Hieronim z), w: Encyklopedyja powszechna, t. XXVI, wyd. S. Orgelbrand, Warszawa 1867, s Specht W.F., Podział na rozdziały i wiersze, SWB, s Stahl J., Kalwin Jan, EK VIII, kol Swastek J., Erazm z Rotterdamu I, II, EK IV, kol Szczotka S., Domaniewski Józef, PSB V, s Szczucki L., Jan Licinius Namysłowski. Studium z dziejów antytrynitaryzmu litewskiego na przełomie XVI i XVII wieku, w: Studia nad arianizmem, red. L. Chmaj, Warszawa 1959, s Szczucki L., Marcin Czechowicz. Studium z dziejów antytrynitaryzmu polskiego XVI w., Warszawa Szeruda J., Zarys dziejów teologii ewangelickiej w Polsce, Kraków Szkolnictwo, w: Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s Szwejkowska H., Książka drukowana XV-XVIII wieku. Zarys historyczny, wyd. 4 poprawione, Wrocław Warszawa Świętochowski R., Niezabitowski Leonard, PSB XXIII, s Taszycki W., Historia języka polskiego, Wrocław Kraków Warszawa Tazbir J., Arianie i katolicy, Warszawa Tazbir J., Historia Kościoła katolickiego w Polsce ( ), Warszawa Tazbir J., Reformacja kontrreformacja tolerancja, Wrocław Tazbir J., Reformacja w Polsce. Szkice o ludziach i doktrynie, Warszawa Tazbir J., Smalc Walenty, PSB XXXIX, s Tazbir J., Szlachta i teologowie. Studia z dziejów polskiej kontrreformacji, Warszawa The Bible as Book. The First Printed Editions, red. K. Van Kampen, P. Saenger, New Castle The Bible as Book. The Reformation, red. O. O Sullivan, New Castle The Cambridge History of the Bible, t. I-III, wyd. 1, London Treiderowa A., Przyczynek do zagadnienia związków polsko-niderlandzkich w zakresie grafiki ilustracyjnej w XVII w. Ryciny Cornelisa Claesza Duysenda i Jacoba van Meursa, Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie 16 (1970), s Tromp S., De revisione textus Novi Testamenti facta Romae a Commisione Pontificia circa an praeside S. R. Bellarmino, Biblica 22 (1941), s ; oraz 24 (1943), s Tworek S., Starania o ujednolicenie obrządku kalwińskiego w Polsce XVII wieku, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 16 (1971), s Tys A., Początki wyznania ewangelicko-reformowanego w Rzeczypospolitej, w: Biblia brzeska. Historia język teologia. Materiały z konferencji odbytej we Wrocławiu 8 czerwca 2013 roku, red. R.M. Leszczyński jr, Łodź 2013, s

123 676 Bibliografia 677 Uglorz M., Marcin Luter. Ojciec Reformacji, wyd. 2, Bielsko-Biała Urban W., Epizod reformacyjny, Kraków Urban W., Ługowski (Szaniawski) Szymon, PSB XVIII, s Urban W., Moskorzowski Hieronim, PSB XXII, s Ulewicz T., Iter Romano-Italicum Polonorum, czyli o związkach umysłowo-kulturalnych Polski z Włochami w wiekach średnich i renesansie, Kraków Ulewicz T., Wśród impresorów krakowskich doby renesansu, Kraków Vosté G.M., La Volgata al Concilio di Trento, Biblica 27 (1946), s Warmiński I., Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, Poznań Wąsowicz H., Feria, EK V, kol Wijaczka J., The Reformation in Sixteenth-Century Poland. Success Story or a Failure?, Reformation and Renaissance Review 17 (2015) nr 1, s Winiarska-Górska I., Staropolskie ewangelickie katechizmy i kancjonały jako książki formacyjne, w: Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospolitej, s Wiszniewski M., Historia literatury polskiej, t. I-X, Kraków Wiśniowski E., Bracia czescy, EK II, kol Witczak T., Studia nad twórczością Mikołaja Reja, Warszawa Wittmann R., Geschichte des deutschen Buchhandels, München Wojcicki K.W., Salomon Rysiński, Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi 3 (1842), s Wojtyska H., Biandrata Giorgio, EK II, kol Wydra W., Rzepka W.R., Niesamoistne drukowane teksty polskie sprzed roku 1521 i ich znaczenie dla historii drukarstwa i języka polskiego, w: Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce, red. S. Grzeszczuk, S. Kawecka-Gryczowa, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1975, s BIBLIA POLONORUM THE HISTORY OF THE BIBLE IN THE POLISH LANGUAGE VOLUME I: FROM THE BEGINNINGS TO 1638 Abstract The following several-volume publication, coming out under the common title Biblia Polonorum: The History of the Bible in the Polish Language assumes the presentation of interdisciplinary bibliological-theological research on the Holy Scripture as its core aim, especially the Holy Scripture in translation into Polish. The fifth volume of the work appeared in 2015, on the occasion of the fiftieth anniversary of the publishing of the Millennium Bible ( ). Whereas the first one appears in 2016, on the 1050 th anniversary of the Baptism of Poland. Thus, it constitutes an attempt at summarizing the first stages of Polish biblical editorship development, in which the Bible was copied manually and then by printing since the beginning of the 16 th century. The subsequent volumes of individual as well as the collective character will be coming out in the next years. The purpose behind the undertaken research into the bibliological processes of the Holy Scripture in the Polish language is not only to present its history and its significance in the generally understood book culture and biblical culture in the Polish-Lithuanian Commonwealth but also to undertake the tackling of theoretical issues in the realm of science studies. These issues can be posed in the form of questions: Can research into the Bible as a book enrich the theological knowledge of Holy Scripture and its role in the life of the Church? And the other way round: Can the theological research into Holy Scripture and its role in the life of the Church enrich the bibliological research into the Bible as a book? These are questions which refer to the relationship between theology and bibliology, which deal with the same object: the Holy Scripture from two different angles.

124 678 Abstract Abstract 679 The first volume of Biblia Polonorum has been devoted mainly to the Polish printed Bible of the Renaissance period, whose chronological frames for Polish biblical editorship are marked, on the one hand, by the print of the first biblical text in the Polish language ( ), but also through the closing down of a printing house in Raków (1638). The period of time preceding 1518, in which the Bible was distributed in manuscript form, has been presented briefly in this volume, as preparation of the printed versions, because the continuity between the Polish manuscript translations of the Bible and the first printed versions has been preserved. The very fact justifies the subtitle of the first volume: From the Beginnings to Besides the documentary purposes (collection and description of the prints) facilitating the synthetic summary of the achievements of Polish biblical editing of the Renaissance period, there are also questions posed about the interdependence of the dynamism of biblical editing and the religious situation, characterized by considerable instability, especially over the period of the Reformation and the Counter-Reformation. The problem presents itself in the following way: Did the religious situation in Renaissance Poland, theological and philological disputes mainly focused on the Bible, and did they have an influence on the development of Polish biblical editing, translation, and interpretation? Did, and if so then in what way, Polish biblical prints have an impact on the changes in the religious situation in Poland? The examination and description of all the Renaissance biblical prints published in Polish create a natural opportunity of formulating subsequent research issues, which are of interest to a bibliologist. Did Polish typography create its own original style of biblical prints? Is it possible to differentiate separate styles of biblical editorship for individual denominations? Were they motivated by the profession of faith adopted by their creators and followers? The first volume consists of three parts. In the first part (Chapters I and II), the European and Polish backgrounds were outlined, against which the local biblical editorship emerged and developed. The history of the Bible in Renaissance Europe was sketched (Chapter I), as well as the religious and cultural situation of the Polish-Lithuanian Commonwealth at the time of the Renaissance along with the reaction of printing houses to this situation (Chapter II). Part two (Chapters III and IV) contains the history and descriptions of the manuscript translations of the Holy Scripture into Polish from the end of the Middle Ages and the beginning of the Renaissance, which directly preceded the appearance of printed editions (Chapter III). Biblical texts reached the Piast Monarchy along with missionaries arriving in Polish territories beginning in 966. The first Bibles in Latin were imported. The oldest traces of biblical translations into Polish date back to the 13 th century (Kinga s Psalter). We can assume that the translation of the four Gospels and probably the whole of the New Testament existed in the 14 th century. Half way through the 15 th century the translation of the whole of the Old Testament came into existence (Queen Zofia s Bible). The Book of Psalms enjoyed the greatest popularity (e.g. Floriański Psalter or Puławski Psalter), as well as the Gospels. Biblical texts were copied in different forms: fragments of books (e.g. penitential psalms); individual books as a whole (e.g. Psalter); the whole of the New and Old Testament (usually in volumes, such as Queen Zofia s Bible); in the form of liturgical books and prayer books taking advantage of biblical texts (e.g. Codex aureus in Latin and breviaries, also in Latin), as voices and quotations. Monastic manuscript writing workshops, for example in Kłodzko and Kraków, were important centers of production of books with biblical texts. It was the demand for cultic purposes, private piety, wearing out of books, evolution of the language, and administration and education development that were among the reasons for manuscripts with biblical texts production. The next chapter (Chapter IV) contains descriptions of individual printed editions with biblical texts in Polish. The prints have been described in the following order: (A) small prints (non-intrinsic fragments, editions of individual books, chosen texts); (B) psalters and individual psalms; (C) editions of the New Testament and the whole Bible, and (D) biblical commentaries. Part three (Chapter V) deals with the synthesis of the collected and described material, which will be comprehensively presented at this point. The findings presented here are based on research of the whole source material from that period of time (143 editions 1 ). The dynamics of biblical 1 As far as Polish biblical printing is concerned, it is not always possible to determine explicitly whether a given printing constitutes a new edition of the work. This situation is caused by the use of previously printed sheets in later editions (so-called variant editions). Thus, I shall regard as one: the Leopolita s Bible from 1575 and 1577 (nos. 2, 2a the numbers according to the bibliography presented before, above see pages ); the Nesvizh Bible 1572 and the New Testament and the Apocrypha 1570 translated by Budny (nos. 4, 4a); the New Testament translated by Budny from 1574 and 1589 (nos. 18, 18a) and the

125 680 Abstract Abstract 681 editing development in quantitative and topographical aspects, qualitative and functional are presented in Chapter V. At the end, I am going to present the root causes, which were decisive in the emergence and development of Polish biblical editing. In the period of the Renaissance, the following were produced in total in Polish (Table 1): five translations of the whole Bible altogether in six editions; ten translations of the New Testament in 23 editions; twelve translations of the Psalter in 58 editions; six biblical commentaries in seven editions; 32 translations of individual books, their fragments or collections (so called small prints) in 49 editions. Altogether there were 65 translations in 143 editions (about printed sheets). The production peak (counted in quires) was achieved by Polish biblical editing in the years of (Chart 1 and 2). The greatest amount of prints was produced by the Catholics (about 44,4%), then the Protestants (Reformed, Lutherans and Czech Brethren about 28,6%) and Polish Brethren (about 13,2%). The Psalter in the translation of Jan Kochanowski (of neutral religious character) 13,8% (Chart 3). The most noticeable dynamism and quantitative development falls on the period of intense religious polemics and successes of Polish Reformation ( ) Chart 1. The Number of Quires Printed in Subsequent 20-Year Periods Table 1. The Quantity of Editorial Production of Biblical Prints in Polish ( ) in Subsequent 20-Year Periods first editions editions altogether Bible New Testament Psalter Biblical Commentaries printed sheets first editions editions altogether printed sheets first editions editions altogether printed sheets first editions editions altogether Small Prints ALTOGETHER printed sheets first editions editions altogether printed sheets first editions editions altogether printed sheets , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Chart 2. The Number of Quires Printed by Individual Denominations in Subsequent 20-Year Periods biblical commentary on the Book of Prophet Hosea translated by Mikołaj Rej from 1559 (nos. 138, 138a). In the summary calculations I omit: cantionals containing the psalms (nos ) and the editions of Polish Hortulus animae (nos ) containing the Polish translation of fragments of the Gospels and Psalms, as the biblical texts in those books are not independent entities in respect to publishing; reprints of the New Testament from the Brest Bible done by Elias Hutter in 1599 (nos ), as they do not belong to Polish publishing production; half a sheet, constituting an attempt at the translation of the Gospel according to St Matthew performed by Sandecki-Malecki (no. 144), because it is an experimental print matter, typed in several, or maybe only in one copy Catholics Protestants Polish Brethren (Antitrinitarians)

126 682 Abstract Abstract 683 Chart 3. Participation of Denomination Communities in the Production of Biblical Prints Polish Brethren 13,2% Protestants 28,6% Kochanowski s Psalter 13,8% Catholics 44,4% Initially, Polish biblical prints were published in Kraków (e.g. nos. 1-2a, 5, 11-13, 19-25, 30-41, 88-95, 99, 123, , ) and Königsberg (nos. 7-10). All Catholic prints appeared in Kraków 2. Until 1638, we can observe development in other centers publishing biblical works. In the juxtaposition, Kraków arguably holds first place, where 102 editions were printed (3 659 sheets), that is about 63,1% of the whole output, of which sheets were Catholic prints, 310 sheets were Protestant prints and 145 sheets were Antitrinitarian. The subsequent places are held by: Brest- Litovsk (650 sheets about 11,2%), Nesvizh (257 sheets about 4,4%), Gdańsk (255 sheets about 4,4%), Toruń (178 sheets about 3,1%), Königsberg (172 sheets about 3%), Raków (160 sheets about 2,8%), Łosk (125 sheets about 2,2%), Vilnius (122 sheets about 2,1%) 3, and Lubcz (28 sheets about 0,5%). The place of printing of 193 sheets in total (about 3,3%) has not been established. While presenting the qualitative development of Polish biblical editorship, I am going to present the issues connected with the choice of the basis for the translations, the publishing repertoire, the format, shaping of the 2 The Catholics prints: nos. 1-2a, 5, 11-13, 21-25, 30-41, 44, 75-77, 88-96, 119, 123, ; the Protestants prints: nos. 3, 6-10, 14-17, 26, 29, 42-43, 73-74, 78-87, , 120, 124, ; the Antitrinitarian prints: nos. 4-4a, 18-20, 27-28, , ; Kochanowski s translations: nos , As for Vilnius and Łosk, it is not certain in which of the two places the reprint of the New Testament from the Brest Bible appeared in 1580 (no. 15). It has been assumed in the calculations that the book appeared in Łosk. Should it have been otherwise, then the data for these centres will have to be changed: Vilnius (185 sheets 3,2%), Łosk (62 sheets 1,1%). content of prints, the choice and adjustment of illustrations and the application of elements facilitating multi-functional usage of biblical prints. While discussing the basis of Polish biblical translations, I will concentrate on the translations of the whole Bible and the whole of the New Testament. The Catholics assumed Latin Vulgate as the basis for translation. On its grounds, the translation of the Kraków New Testament (no. 11), the Leopolita s Bible (nos. 1, 2, 2a, 12, 13) and Wujek s Bible (nos. 5, 21-25) were made. Jakub Wujek, in the process of translation, took advantage of original versions, taking notes of the differences between them and Vulgate on the margin. The Protestants took versions in original languages as the basis for their translations (Hebrew, Aramaic, and Greek). The first translation which was based on the Greek version was the Königsberg New Testament, translated by Stanisław Murzynowski (nos. 7-10). However, up till now, researchers are not sure if it was a new translation, or if it was a medieval translation of Vulgate corrected based on the Greek version. The translation of the Brest Bible (nos. 3, 14-17, 43) is considered to be made on the grounds of original languages. Yet, in 1572 Szymon Budny, in the introduction to his own translation of the Bible (no. 4a) stated that he had found a body of evidence to prove that the translators of the Bible did it on the basis of Latin and the French Bible. Also today, some evidence is put forward to testify that translators, while working on the Bible, resorted to the Latin translation of the Hebrew Bible made by Sante Pagnini as well as the Latin translation of the New Testament from Greek made by Théodore de Bèze 4. Both translations were published in the years of by Robert Stephanus 5. Until today, it has been difficult to establish to what extent the Stephanus Bible was used in the works on the Brest Bible and whether it was used only as a supportive reference, or if it constituted the core source for translation. Undoubtedly, Antitrinitarian Szymon Budny translated from the original versions (nos. 4, 4a, 18, 18a). His translations are characterized by extreme literality and as a result are linguistically unpalatable. Also, other Antitrinitarians translated the New Testament from Greek: Marcin Czecho- 4 See R. Pietkiewicz, Hebraica veritas in the Brest Bible, Reformation and Renaissance Review 17 (2015) no. 1, pages Biblia Utriusque Testamenti De Quorum Nova Interpretatione Et Copiosissimis in eam annotationibus lege quam in limine operis habes epistolam, 2 vols., Genevae, Robert Stephanus (Estienne), , 2.

127 684 Abstract Abstract 685 wic (nos ) and a team headed by Walenty Szmalc, who corrected the Czechowic s translation (nos ). At the beginning of the 17 th century, in the Protestant group, the need for another translation of the whole Bible from original languages appeared. First, in 1606 the translation by Marcin Janicki came out, which was corrected by Daniel Mikołajewski and Jan Turnowski (no. 26). A translation of the whole Bible made by Mikołajewski, the so-called Gdańsk Bible, was published in 1632 (nos. 6, 29). The research that has been conducted allows one to determine the publishing repertoire of Renaissance printing houses which printed the Holy Scripture in Polish. As far as individual biblical books are concerned or their fragments, it goes without saying that the Book of Psalms, printed as a whole 58 times, cherished the greatest popularity (nos ). The Gospels and their excerpts (besides the full editions of the Bible and the New Testament) were printed at least thirteen times (nos , 140, ). Explicit influence of Humanism can be traced down in wisdom books (Job, Proverbs, Ecclesiastes, Sirach; nos. 97, , 88-90) and historical-didactic ones (Tobit; nos ) fourteen times in total. Fragments of the Pentateuch can be found in six editions (nos , 135). The commentaries on Hosea (nos a) and Revelation (no. 139) in one edition. Individual books except for the Psalms were generally published until the 1560s. The decline in the number of those editions can be explained by the appearance of full editions of the New Testament and the Bible. The format of a book decided on its purpose, functions, and usage as well as the choice of other typographical materials. The Bible was usually printed in folio, the New Testament and the Psalms in octavo or in quarto, small prints in octavo. At the turn of the 16 th and 17 th centuries, smaller formats appeared (see Table 2). Table 2. The Number of Editions Produced in Given Formats in Subsequent 20-Year Periods The choice of a format was connected with the size of a book, its functions, and addressees. Bigger formats like folio and quarto were well-suited for printing the texts of the Bible and the New Testament with a sizeable academic apparatus and were targeted at educated readers involved in religious polemics. Octavo format and smaller ones were mainly used for printing the very biblical text. Those editions were sought after by people searching for spiritual nourishment in the Holy Scripture (common priests, monks, nuns, and the majority of lay readers). It is worth mentioning that along with the appearance of a smaller format, though impoverished, the price got reduced, which made the book widely available for masses. In the 17 th century, even smaller formats came out, which were strictly connected with the function of the Bible. During this period of time, we could observe the domination of the Counter-Reformation, which marginalized protestants for whom the biblical text became the source of consolation and strength in turbulent times. Small formats enabled readers to carry the book with them, using the book of consolation at any time and place. The ease with which the book was carried was the decisive factor in the choice of format, which was important for non-catholics travelling to organized synods. Hence, non-catholic typography opted for smaller formats, while Catholics went for the bigger version (see Table 3). Table 3. The Amount of Bibles, New Testaments, the Book of Psalms, Commentaries and Small Prints Produced in Given Formats by Individual Denominational Groups Bible New Testament Psalter Biblical Commentaries Small Prints Catholics Protestants Polish Brethren Biblical prints contained different aids facilitating understanding of the text (so-called meta-text), material identification of the print (title pages, printer s mark) and introductory material, along with the inspired text. Title pages are not limited just to provide the title of a work but they specify its content, function and purpose, present the translator, the basis and method of translation, determine confessional orientation of printing and advertise the translation. The title page of Wujek s Bible of 1599 (no. 5), for example, contains all the elements mentioned above, where one

128 686 Abstract Abstract 687 can read: The Bible that is the Books of the Old and the New Testaments according to the Old Latin Translation, Implemented into the Catholic Church, Translated into Polish Diligently, with the Addition of the Hebrew and Greek Text, and with Catholic Lecturing of More Difficult Fragments to Defend the Catholic Holy Faith against the Heretics of these Times. By D.[octor] Jakub Wujek of Wągrowiec, Theolog Societatis Iesu. On the Approval of the Holy See, and under the Imprint of His Magnificence Archbishop of Gniezno. Another example of an equally rich, content-sumptuous title page comes from the New Testament of Raków (nos ), where the following information can be found: The New Testament: that is All the Writings of the New Covenant, from Greek into Polish Faithfully Translated Anew. By some Servants of the Word of God, Heavenly Mysteries and Languages Necessary for Such Work Knowing, and by the Elderly of those Churches, who Claim that Nobody Else but the Father of Our Lord Jesus Christ is the Only One who is Israeli God, and that this Human Jesus of Nazareth, who Was Born of a Virgin, and Nobody Else but Him, or before Him, is the Only Begotten Son of God. Frequently, biblical epigraphs constitute an integral part of title pages in non-catholic publications, playing several roles: they encourage to read; call for a response to God s word; impart polemical character on the text; justify the orthodoxy of translators and publishers, and evangelize. These epigraphs are brief and blunt slogans, through which a publisher or a translator conveys a message to a reader about the work itself, its creators, and purposes based on the Divine Authority of God. Here are some examples: Ps 115:1: Non nobis, Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam (no. 7). 1 Tim 2:5: Unus est mediator Dei et hominum Jesus Christus (no. 8). John 3:5: Amen dico tibi, nisi quis renatus fuerit, ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire regnum Dei (no. 9). Acts 26:14: Durum est contra stimulum recalcitrare (no. 138a). Heb 10:29 and Mtt 12:32: Quicumque agnita veritate conculcauerit sanguinem Jesu Christi, huic non remittetur peccatum illud, neque in hoc nec in futuro saeculo (no. 138a). Hos 14:10: Kto mądry jest, ten zrozumie temu, a roztropny ten się nauczy tego, abowiem drogi Pańskie proste są, a też sprawiedliwi chodzić w nich będą, ale zasię przestępce upadną na nich [He who is wise will understand it, and he who is sagacious will learn it, because the ways of God are straight, and the just will walk along them, whereas the sinners will fall on them] (no. 138a). Acts 1:8: Będziecie mi świadkami w Jerozolimie, w Judzie, w Sameriej i po wszech granicach ziemie [Ye shall be witnesses unto me in Jerusalem, in Judaea, in Samaria, and unto the uttermost part of the earth] (no. 141). John 5:39: Rozbierajcie pisma, gdyż się wam zda, że w nich żywot wieczny macie, a onyć są, które świadczą o Mnie [Search the Scriptures; for in them ye think ye have eternal life: and they are they which testify of me] (no. 20). John 1:17: Zakon przez Mojżesza jest dan, ona łaska i ona prawda przez Jezusa Christusa stała się [For the law was given by Moses, but grace and truth came by Jesus Christ] (nos. 27 and 28). Dedications and other additional elements (dedicatory letters, emblems, poems On an Emblem) indicate the genesis of an edition and locate it in the context of contemporary social relations. Among the 143 examined editions, 73 possess dedications 6 (if one counts separately the variants nos. 2a and 138a which emerged as a result of a change in dedication, will reach 75 in number). The kings of the Polish-Lithuanian Commonwealth had 13 editions dedicated: seven dedications of the Bible (nos. 1, 2, 2a, 3, 5, 6 in the Leopolita s Bible separately for the Old and New Testament), four of the New Testament (nos three parts of the Königsberg New Testament and Kraków New Testament) and two of the Psalter (nos ). The remaining were dedicated to dukes, magnates, wealthy noblemen and bishops. Dedications had the following functions: economic function dedication was connected with remuneration, which covered the costs borne during publishing; prestigious function prints were a gift which evoked kindness, strengthened friendship and expressed gratitude for care; promotional function based mainly on the authority of the word of God; moreover the dedicating people exercised their initiative to meet the new needs of the Renaissance period, while emphasizing the value of the work they sometimes solicited personal fame and memory of posterity; they advertised their printing houses; aesthetically printed, to date, novel works which were fashionable and preceded by a glare of publicity could count on better sales and as a result better material reward in the form of a sizeable profit; polemical-apologetic function the person, the work was dedicated to was 6 Nos. 1-11, 13, 17-18, 32-37, 39-43, 45-72, 74-75, 79-81, 83, 89, 96, , 134, 138, 138a, It is hard to determine if the lost works (nos. 12, 38, 73, 88, 90, 92, 97, 119, ) and those with missing first pages (nos. 18a, 135) were dedicated.

129 688 Abstract Abstract 689 informally obliged to defend it and propagate it, which was significant in the case of polemical texts. The inspired text in biblical prints in Polish was preceded by forewords and prefaces, which justified its emergence and presented the genesis of the new translation or edition, informed the reader of the translation technique and of the basis of translation. One could find words of encouragement to read the Divine Word, suggestions concerning a determined method of reading and interpretation of the text. Very often, they constituted an attempt at an academic approach to the study of the Bible and criticism of the text (e.g. the translation of Budny nos. 4a, 18, 18a; Wujek nos. 5, 21, 75; Czechowic no. 19). Besides the biblical text in the editions of the Holy Scripture, you could find lists of books (e.g. nos. 1, 2, 2a, 3, 4a, 5, 6), summaries of books and chapters (e.g. nos. 1, 2, 2a, 3, 5, 6) chronological tables (e.g. 3, 5, 21), tables facilitating planned reading of the Bible (e.g. no. 3), synoptic tables (e.g. nos. 21, 26), short thematic treatises (e.g. no. 5) and special supplements, such as the treatise on Polish orthography by Murzynowski (nos. 7-10). Together with the publication of the Holy Scripture, hymn books, and catechisms were printed and bound, especially in the 17 th century (nos. 82, 84, 86). Biblical prints also comprised continuous commentaries (e.g. nos. 5, 7-8, 10, 21, 75, 137, 138, 138a, ) and marginal notes of different kinds: concordances (in all editions of the whole Bible and the New Testament), philological notes (e.g. nos. 3, 4a, 5, 7-10, 18, 18a, 19, 21, 27), notes concerning criticism of the text (e.g. nos. 3, 4a, 5-10, 18, 18a, 19, 21, 26-27), short commentaries (e.g. nos. 1, 3, 4a, 5, 7-10, 17-18, 18a, 19, 21), tips on liturgical usage of the texts (e.g. nos. 6, 11, 13, 16-17, 21, 26), summarizing notes (e.g. nos. 1, 7-10, 21, 40-41, 74-75), marks of text division into chapters (e.g. 18, 18a) and zaczało 7 (e.g. nos. 18, 18a, 19-28). Editions of polemical character published after 1551 constitute biblical prints offering the richest content. First of all, we should mention here Wujek s translations (nos. 5, 21). The idea behind equipping the Bible with adequate aids was to provide readers with material to study texts, the results of which was to be of service in religious argumentation. Illustrations in Polish biblical prints can be divided into three groups: heraldic, portrait-like, and those connected with a biblical text. 7 The division of the New Testament into liturgical pericopes applied by the Eastern Churches. Heraldic illustrations. The emblems of the addressees of the work had similar functions to dedications; in the case of printer s marks, or emblems of other creators of books, they constituted a kind of signature. The national emblem played a special role Polish Eagle (photo 44) it was imprinted in the New Testament of 1556 (no. 11) and in Wujek s Bible of 1599 (no. 5; photo 84a). The national emblem was also connected with emblems of the kings (e.g. Leopolita s Bible of 1575 and 1577 nos. 2, 2a; photos 48-50). It is a sign of the awakening of a sense of national dignity. In this very way, the book was to have a solemn character and become a national book of a kind. Portraits were connected with heraldic elements. In Leopolita s Bible of 1561 (no. 2; photo 54) we can see the bust of Sigismund Augustus. In Apocalypsis, translated by Rej in 1565 (no. 139; photo 110a), one can find the bust of the author-translator, which plays the role of the signature of the translator and the commentator. Illustrations of biblical themes constitute the most numerous group. In the examined prints we can differentiate five ways of using them: Illustrations on title pages introduce the reading of the Bible and serve as a reminder of the principle of the typology between the Old and the New Testament. The most well-known illustration of this type is The Table of Law and Grace or The Table of Law and the Gospel applied in the Brest Bible (no. 3; see also nos. 1, 2, 2a, 4a, 5; photo 58 and also 46, 47, 69, 82). Some of the illustrations function in a symbolic way placed at the beginning of individual books they become their symbol and summary (nos. 1, 2, 2a, 11, 13). For instance, the illustration of David praying had this very function (e.g. nos. 32, 110, 137; photos 39, 105a), as David was immediately and explicitly associated with the Book of Psalms. Pictures illustrating a biblical text were to harmonize with the content, facilitating understanding, remembering and triggering imagination (nos. 13, 89, 135; photo 24a). Some illustrations suggested the key to interpretation of a text to a reader (photos 55a-d). Illustrations of academic character were to make the study of the Bible easier (nos. 2, 2a, 3; photos 56a-c, 66). Maps were a kind of academic illustration, which can be found only in the Gdańsk New Testament of 1606 (no. 26; photos 93, 94). In the period of the Renaissance, woodcuts were in use. Copperplates appeared for the first time in 1606 in the Gdańsk New Testament (maps). HB-I 44

130 690 Abstract Abstract 691 The Holy Scripture is the book you dip into randomly. Such random usage of prints was particularly valid in polemics during which chosen quotations were applied. Different means were used to facilitate resorting to biblical texts: division of the text; running head, numeration of cards and pages; indexes and tables of contents. In Polish biblical prints the text was divided into chapters (since 1522 no. 123) and verses. Szymon Budny used the word rozdział (chapter) for the first time in the New Testament of 1570 (no. 4). Hieronim Wietor pioneered the division into verses, Kraków Psalter of 1532 (no. 30; photo 29) it was his own division. The printers of the Brest Bible are indebted to Estienne for the division of the whole Bible into verses in 1563 (no. 3; photos 65, 66). In the Bible in Polish, the division into readings was present (pericopes and epistles see page 688). The division into zaczało was borrowed from the Eastern tradition with a view to attracting the Orthodox readers (see page 688). Wietor applied numeration of cards for the first time in Ecclesiastes of 1522 (no. 123). Whereas Januszewski is credited with the introduction of numeration of pages for the first time in the Psalter of Jan Kochanowski of 1579 (no. 46; photo 33). Helena Unglerowa was the initiator of using the running head in the King David s Psalter in the translation of Walenty Wróbel of 1539 (no. 32; photos 30a-b). An opulent column heading with running head appeared in the Brest Bible (no. 3; photos 65, 66). The printer provides the titles of books in Latin and Polish, the Arabic number of a card and the content of pages (the contents). In the translations of Wujek, the number of the chapter appears in running head, too (nos. 5, 21, 75; photos 34, 85a-b, 86). In the biblical prints in Polish, we can come across several kinds of indexes and tables of content: the table of contents of chapters (no. 7); list of readings (e.g. nos. 1, 2, 2a, 6-11, 13, 16, 21-22, 29), and subject index (e.g. nos. 3, 19, 21). In Polish biblical editing functional development can also be noticed. Biblical text availability function constitutes the fundamental function of each and every biblical text. Other functions bestowed on the book by its creators depend on the assumptions and realization of this very function. Making the text of the Holy Scripture available for a reader can stem from different incentives and may perform different functions. Among them there are: educational functions (upbringing and formation of moral attitudes; lessons in reading and the interpretation of a text; getting acquainted with biblical history); ideological functions (biblical prints as tools used for spreading the ideas: humanistic; religious, Reformation and Counter-Reformation polemical-propaganda function; national); devotional functions (assistance in personal religious life, and assistance in experiencing the worship). Educational functions. Faith is the act of all human faculties: reason, will, and emotions. The educational character of the prints is mainly connected with the influence on the first two faculties, though not solely. According to Erasmus of Rotterdam, reading the Bible opens a way for a man to true wisdom the philosophy of Christ, which is not a system of knowledge but the school of practical life. Therefore, the task of the Holy Scripture must consist in upbringing, or guiding an individual into the gaining of true wisdom through reason, through accepting this truth by one s will, to practice it in deeds. Realization of this function can be observed in the early period of Polish biblical editorship when wisdom books were often reached out for. Introductions which contained a list of beneficial aspects of the reading and summaries of chapters exposing the tropological sense and the text itself coming from the historical-educational (e.g. Tobit nos ) and wisdom parts of the Holy Scripture (e.g. Ecclesiastes, Sirach, Psalms nos , 40-41, 123, ) constituted tools which facilitated interpretation of the text in the humane-spirited way. After 1551, biblical prints still played the function discussed here, though with a different aspect. Namely, there appeared scathing criticisms of the moral stance of the representatives of the Catholic Church, which explicitly presented the need for conversion and transition to Reformation (e.g. 138, 138a, ). The creators of biblical prints (translators, editors, printers) were fully aware of the difficulties which a reader aiming at the Holy Scripture comes up against. For this very reason they used to propose an appropriate key for interpretation in the introductions, dedicatory letters and arguments placed before chapters and in commentaries. As a result of which these editions were like textbooks to study the word of God. One can find a lot of such hermeneutic keys in the researched copies, starting with Medieval allegoric interpretations and finishing with scholarly criticism of the text. The quite frequently applied actualization of the text in the aspect of contemporary religious situations belongs to interesting ways of interpretation. Such interpretation of a text is very often proposed in reference to the commentaries on the Apocalypse of St John (e.g. no. 139). Appropriate introductions,

131 692 Abstract Abstract 693 critical commentary, philological and scientific notes, descriptions of illustrations and maps assisted greatly to the scholarly examination of the Bible. The subsequent educational function was aimed at getting a reader casually acquainted with the history of salvation. Almost all prints serve this function, with the emphasis put on anthologies of texts (e.g. no. 135). Ideological functions of the Bible constitute the most crucial ones over the period of the Renaissance and the Reformation. The task of spreading the humanist thought has been presented above. Now let me move on to the presentation of the polemical-propaganda function. As it has already been mentioned above, this function appeared in 1551 and continuously accompanied the biblical prints of the epoch. Many elements played their role in that: introductions, dedicatory letters, arguments, continual and marginal commentaries, critical notes, registers, attached catechisms, illustrations (e.g. illustrations for Revelation, frontispiece), the technique of a translation itself, often tendentious terminology. The typographic layout of a book was also of great importance, which facilitated access to both the text and the commentaries, besides that, transparencies of the page layout, choice of scenes placed in ornamental title frames, distinct division into chapters and verses, placement of visible and heavily decorated column headings as well as distinguished, aesthetic and eye-catching typeface. Such elements as the size of the book and its format were also of some importance, which made it easier (or more difficult) to carry to religious congregations and to places of theological disputes happening in different locations. The function consisting of awakening and strengthening of the sense of national identity is revealed in sole publishing of the texts in a national language. Other important elements were connected with linking individual editions with crowned heads by means of dedications and the placing heraldic illustrations (Polish Eagle, royal crests, the emblem of Kraków and Kraków Academy, etc.). Devotional functions. Biblical prints were adapted to the functions of prayer books and books for meditation in a different way. Psalters played the key role in this respect, which allowed for reciting psalms in the mode of breviary canonical hours (e.g. nos , 44). Liturgical tips added to arguments, appropriate indexes, supplementing editions with biblical songs and Latin first lines of psalms constituted their indispensable package. Some psalters also served as books for meditation as they contained appropriate commentaries and prayers (e.g. nos , 73-74). Other prints besides psalters, such as the Ungler s Evangeliary (no. 135) and Żywot i nauka Pana naszego Iesu Christa (Life and Teaching of Our Lord Jesus Christ no. 134) had similar functions. Many elements of the content of a book supported this function: introductions, arguments (sometimes suggesting using a text in given circumstances), summarizing notes, subject indexes, an added prayer and texts for meditation. Purely typographic elements, such as a small format (in 8, 12 ), small volume, clarity of composition, the application of various kinds of initials, writings, and illustrations encouraging for prayer, played an important role. Mostly the editions of the New Testament and the whole Bible were supplied with elements which made it possible to exercise the function of a lectionary and evangeliary. One can mention here liturgical tips, lists of readings, the application of columns and symbols marking the boundaries of pericopes, placing additions in the form of a choice of readings from the Old Testament in the New Testament. Some psalters could also play the cultic function, especially those welladjusted to saying canonical hours (e.g. nos , 44) and containing musical notes (e.g. nos. 42, 72, 78-86). The first ones were of use for the Catholics: the secular ones, monastic maidens and plain priests (no. 32), the second ones for the Protestants singing psalms and songs during their congregation service and domestic service. Polish biblical editing aimed at producing multifunctional books from the very beginning. After 1551, we can observe considerable increase in the function of the Bible, and the polemical-propaganda function becomes dominant here. The editions containing Jakub Wujek s translations became the most multifunctional Polish Bibles of the epoch (especially nos. 5, 21, 75). From the beginning of the 17 th century, after pushing faith opponents to the background, the Catholics started to confine themselves to reprinting earlier editions in a limited, impoverished form. The data presented above show the dynamism of development of the biblical editing in Polish in the period of the Renaissance. Finally, it is worth trying to systematize them. In chronological order, the appearance and development of humanism became the root cause of development of the biblical editing in Polish. The humanists searched for ancient wisdom, educational patterns and material for philological research in the Holy Scripture. The Bible also constituted the source of poetic inspiration for humanists. Humanists are also credited

132 694 Abstract Abstract 695 with the creation of intellectual foundations, owing to which the translation and publishing of the Holy Scripture was possible. The development of the Polish language constituted an important factor which had an influence on the development of Polish writing (characters specific to the Polish language) and editing, also the biblical one, in the 16 th century. We can observe it on several planes: general increase in interest in Polish texts and readership; works on Polish orthography, and works on the style and biblical vocabulary. Adequate economic conditions were indispensable for the development of the printing industry. Around the middle of the 16 th century, such conditions came to exist in Kraków. Printers from Kraków (the Szarfenbergs) were rich enough to finance the printing of the whole Bible. In the second half of the 16 th century, the support of the Reformation provided by magnates led to the appearance of an economic base also beyond Kraków, which was crucial for the costly printing of the Bible (centers in Brest, Nesvitz, Łosk). The Brest Bible and Budny s works appeared on this very economic foundation. However, it was a transitory foundation. At the beginning of the 17 th century, when the economic conditions of Reformation deteriorated, problems connected with translation and printing of the Bible appeared (e.g. with the works on the Gdańsk Bible). The demand put forward by the faithful, who wanted to use the Holy Scripture during individual and common (public) prayers, was an important reason for the emergence of biblical prints. Here again it is worth mentioning the factors connected with the production and usage of a book: general development of printing industry; search for linguistic and typographical model of the Bible, to meet the needs of given denominations; another equally important factor was the noticeable wear and tear of books as a result of their intensive usage, and deliberate one stemming from religious actions, and worn out copies were to be substituted with new ones. Since the mid-16 th century, religious polemics was the most significant factor securing the development of biblical editing in Polish. The emergence, development, divisions, and the twilight of Reformation in Polish- -Lithuanian Commonwealth and continuous strengthening of the Counter-Reformation constitute the fundamental reasons for the appearance of new biblical translations. Transformations in denominations in Poland and Lithuania are precisely reflected in the dynamics of biblical editing development. The need for faith polemics led to the emergence of biblical prints of complicated content, which became a kind of religious weapon equipped with all the necessary tools. The need to print such complicated books contributed to the widespread increase in the level of Polish typography. The final results of the conducted research can be indicated briefly in the following points: 1. Upon the examination of a considerable number of books containing biblical texts in Polish, while looking at it from the point of view typical of bibliology, one cannot help noticing that the Holy Scripture as a book reached out to a reader not only by the content of the translation, but also by means of so-called meta-text and typographic elements, which indicated direction for interpretation of the text and appointed the place and function of subsequent editions in the complicated social, political and religious relations of the age of Renaissance. 2. At the beginning (see page 678), a particular problem was set for this paper: Did the religious situation in Renaissance Poland have an influence on the development of biblical editorship in Polish? The end of the study brings a concrete answer to the question. Cultural and religious transformations in the Polish-Lithuanian Commonwealth in the years of , which started with the appearance of Humanism, the Reformation, and the Counter-Reformation, had a significant influence on the development of Polish biblical editorship in the quantitative, geographical, qualitative and functional aspects. The figures quoted in the paper show that the amount of translations and editions grew along with the heat of religious disputes, whereas decreased in the periods of dominance of one of the denomination groups. The years of (when the Reformation took the floor) were the most active period, and for the Catholics also the 1590s (with the predominance of the Counter-Reformation). The following years were characterized by a systematic decline in production. Changes in the geography of the biblical editorship in Polish, consisting of printing being sprawled beyond Kraków, and its dissemination, first of all in Lithuania and then in Pomerania, reflect first of all the transformations that other faith movements on the territory of the Polish-Lithuanian Commonwealth underwent. The excellence of non-catholic printing began along with the acquisition of wealthy patrons in Lithuania, whereas started to decline with their comeback to Catholicism. The difficulties connected with the printing of the Bible in the first half of the 17 th century reflect the

133 696 Abstract Abstract 697 weakness of Protestantism, relegated to the background by the Counter- -Reformation. It is no coincidence that the best equipped biblical prints, performing different functions (nos. 3, 5, 7-10, 21, 75), are polemical-propaganda works. The activity of the Reformation and later the Counter-Reformation while giving readers the incentive to get interested in the word of God, mostly looked at through the prism of theological controversies, set higher and higher standards for printing, which in turn led to the qualitative development of prints. In the history of the biblical editorship in Polish one can distinguish the year of 1551, which is the year when the Königsberg New Testament (nos. 7-10) started to appear. Before that date, the Bible was looked upon from the angle of humanistic interests, whereas after that date religious disputes became the dominant factor influencing biblical editorship development. It is worth noting that the history of the Reformation and the Counter- -Reformation in the Polish-Lithuanian Commonwealth finds its reflection in the history of the Holy Scripture printed in Polish. It is in this way that histories of the Bible, the Reformation, and the Counter-Reformation are inextricably interwoven. At the outset of the work one more question was posed (see page 678): Did Polish biblical prints have an impact on the changes in the denominational situation in Polish-Lithuanian Commonwealth and if so, in what way? Here again, the answer is positive. The influence of the newlyreleased editions on the development of the denominational situation can be noticed e.g. in the 1550s, when the appearance of the Königsberg New Testament (nos. 7-10) forced the Catholic side, in some way, to get rid of prejudices against the Holy Scripture in Polish, which resulted in the emergence of the Szarfengergs New Testament in 1556 (no. 11), and in 1561 the Leopolita s Bible (nos. 1, 2, 2a). The controversial translation of the New Testament by Budny of 1574 (and a variant of 1589; nos. 18, 18a) can constitute the next example, as it led to heated debates among Polish Brethren, then divisions and finally ostracism of the translator from participation in the life of the community. Moreover, it must be emphasized that translation of biblical texts itself, along with additions inserted in their editions (introductions, arguments, and first of all commentaries) had an impact on the formation of denominations. Good, well-printed and generously equipped translations were used as an armour in religious fights. It can be clearly observed in the example of the Königsberg New Testament (nos. 7-10), the Brest Bible (no. 3) and Wujek s translations (nos. 5, 21). Let me bring to your attention one more interesting connection between the denominational situation and biblical editorship: the denomination disputes contributed to the elaboration of new translations and editions. Whereas they in turn created a new situation, which led to the printing of new works. The whole history of Renaissance biblical printing in Polish can be summarized according to the following key. The primaeval impulse which set the described mechanism into motion was the emergence of the Reformation in Poland and Lithuania (thus the denominational situation). The preparation of a ground for the Reformation by biblical editorship in Polish in the humanist spirit was of less significance than in the west of Europe, because the religious currents of the Reformation reached the Polish- Lithuanian Commonwealth from the outside. One should now ponder the next two questions posed at the beginning of the work (see page 678): Did Polish typography create its own, original style of biblical prints? Is it possible to differentiate separate styles of biblical editorship for individual denominations? The answer to the first question is negative. Polish biblical editorship was not original. It derived from two models elaborated in the West: one of Wittenberg and another of Geneva. Polish printers borrowed typographic elements from the Lutheran Bibles (e.g. Gothic lettering, page layout), and elements of additions to prints as well as divisions into verses from the Calvinian Bibles. Both styles intersected each other even within one element. Illustrations constitute a good example of the phenomenon. Szarfenberg in Leopolita s Bible of 1561 (no. 1) applied the Lutheran model, whereas the printer of the Brest Bible (no. 3) applied one of Geneva. The intersection of styles appeared in the Leopolita s Bible of 1575 (and a variant of 1577; nos. 2, 2a), as a result of which German and scientific French illustrations appeared in one volume. At the end of the epoch, one can notice the influence of the Netherlandish style created by the Elseviers in the prints of Andrzej Hünefeldt (nos. 6, 29, 79, 82, 84-87). When it comes to the existence of denominational models in the scope of the biblical editorship in Polish, one can single them out in reference to psalters only. Catholic psalters were first of all prayer books, which were used in the same way as the breviary, whereas the Protestant psalters were books of hymns, useful during domestic and congregation church services.

134 698 Abstract Abstract 699 These separate functions demanded separate additions, for example, the Catholics used to add indexes and liturgical tips to the psalters, whereas, the Protestants would add notes; the Catholic psalms were translated into prose, while the Protestant ones into verse. Both models tended towards miniaturization of the format, with the Catholics stopping at 12, while the Protestants reaching 24. The typical Renaissance psalter translated by Kochanowski represents a separate model being closer to the Protestant than the Catholic one. As far as editions of the New Testament and the whole Bible are concerned, it is difficult to distinguish explicitly separate denominations. The reason for this state of things lies in the fact that good elements which had been introduced by one printer were quickly intercepted by others, regardless of the denomination. The second edition of Leopolita s Bible (nos. 2, 2a) constitutes a perfect example here again, in which the features of the earlier edition of 1561 are combined with the innovations of the printer of the Brest Bible (e.g. illustrations of scholarly aspirations, and division of the text into numbered verses; cf. photos 53, 56a-c, 65-66). In this peculiar way a quite homogeneous style was created for all Christian denominations, in which only background characteristic features can be indicated. For instance: illustrations in the Wittenberg style are typical of Catholic Szarfenbergs prints; in the editions of the Bible and the New Testament of Polish Brethren there is a lack of elements playing the cultic role; in addition to that, the Protestant prints achieved a bigger miniaturization of the format; in the Reformation prints, no division into zaczało was introduced; in the Protestant prints one can notice more Baroque, however, it is the effect of the last word uttered by the group in the realm of biblical translations and editions of the epoch (nos. 6, 85-87). Furthermore, it must be emphasized that the non-catholic typography, at least in its pinnacle, was characterized by bigger dynamism and novelty introduced in a more courageous way than Catholic typography. For example, the first edition of the New Testament came from the circle (Königsberg New Testament; nos. 7-10) and the first versed psalter along with musical notes (no. 42). Non-Catholics introduced division into verses (no. 3), concordances (no. 3), illustrations of scholarly aspirations (no. 3) and maps (no. 26) to the printing of the Bible. The Lutherans were the first to add inspirational commentaries to the text (nos. 7-10). The Antitrinitarians published pioneering critical works of a text (Budny s translation; nos. 4a, 18, 18a). The application of illustrations (no. 11) and the first edition of the whole Bible (no. 1) can be rendered as considerable recognition of the Catholic editorship. The Catholics remained slightly behind the Protestants, implementing the ideas of the opposing denomination in their works. The prints of Wujek s translations constitute the best example here, in which all the best ideas of the predecessors were used (nos. 5, 21, 75). 3. Preliminary research conducted in the most important Polish and some foreign libraries, which house substantial collections of biblical prints, brought more results: On the basis of the present state of collections of the libraries, an updated bibliographical list of the preserved biblical editions in Polish from the years of was compiled for the purpose of this book, inclusive of the lost editions. In total (not counting hortuluses and cantionals books) 65 translations were collected (or at least their existence was established) which were published 143 times. On the basis of the conducted preliminary research, some information got corrected concerning the allegedly existing or lost prints. Other achievements comprise the discovery and description of some of the David s Psalms by Salomon Rysiński of 1614 (no. 120), two editions of Salomon s Parables in the translation of Józef Domaniewski (nos ), a reprint of the Book of Psalms from the Gdańsk Bible (no. 29), which till now used to be regarded as the next edition of Rybiński s Psalter. The order introduced to the bibliographical list of the editions of Rybiński s Psalter is worth emphasizing as well. Over the course of the research, many corrections have been introduced to the Polish Bibliography by Estreichers, and corrections have been reported to the catalogue of the National Ossoliński Institute in Wrocław, the Library of Czartoryski Princes in Kraków, and the Jagiellonian Library in Kraków and PAN Library in Kórnik. The results of the conducted research presented at this point, may prove useful for further work on the history of Holy Scripture in Polish, conducted in the bibliological, bibliographical, typographical, historical, linguistic, historical and literary aspects.

135 700 Wykaz tabel 701 Wykaz tabel Tabela 1. Teksty biblijne w hortulusach polskich Tabela 2. Układ psalmów w Breviarium Cracoviense (1538) i w Psałterzu krakowskim (1532) Tabela 3. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych Żołtarza Dawidowego ( ) Tabela 4. Pisma zastosowane w Żołtarzu Dawidowym ( ) Tabela 5. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych Psałterza Mikołaja Reja Tabela 6. Pisma zastosowane w Psałterzu Mikołaja Reja Tabela 7. Psałterz Jana Kochanowskiego zestawienie wydań Tabela 8. Psałterz Macieja Rybińskiego zestawienie wydań Tabela 9. Edycje pojedynczych psalmów zestawienie Tabela 10. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych edycji Nowego Testamentu królewieckiego Tabela 11. Zawartość edycji Nowego Testamentu królewieckiego Tabela 12. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych Biblii Leopolity i przedruku Nowego Testamentu z Biblii Leopolity Tabela 13. Zawartość Biblii Leopolity z 1561, 1575 i 1577 roku Tabela 14. Pisma zastosowane w Biblii Leopolity i w przedruku Nowego Testamentu z Biblii Leopolity Tabela 15. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych Biblii brzeskiej (1563) i jej przedruków Tabela 16. Zawartość przedruków Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej (1563) Tabela 17. Ilustracje w Biblii brzeskiej (1563) Tabela 18. Pisma zastosowane w Biblii brzeskiej (1563) i w jej przedrukach. 409 Tabela 19. Arkusze w edycji Apokryfa i Nowy Testament w tłum. Sz. Budnego (1570) i w Biblii Sz. Budnego (1572) zestawienie Tabela 20. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych w drukach Sz. Budnego Tabela 21. Zawartość Nowego Testamentu w tłum. Sz. Budnego Tabela 22. Pisma zastosowane w drukach Sz. Budnego Tabela 23. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych Nowego Testamentu w tłum. M. Czechowica Tabela 24. Zawartość Nowego Testamentu w tłum. M. Czechowica Tabela 25. Pisma zastosowane w Nowym Testamencie w tłum. M. Czechowica Tabela 26. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych przekładów ks. J. Wujka Tabela 27. Zawartość Nowego Testamentu w tłum. ks. J. Wujka Tabela 28. Pisma zastosowane w edycjach tłumaczeń ks. J. Wujka Tabela 29. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych Nowego Testamentu rakowskiego Tabela 30. Zawartość Nowego Testamentu rakowskiego Tabela 31. Pisma zastosowane w Nowym Testamencie rakowskim Tabela 32. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych Biblii gdańskiej i przedruku Nowego Testamentu z Biblii gdańskiej (1633) Tabela 33. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych Ewangelii i Dziejów Apostolskich z Biblii brzeskiej Tabela 34a. Dane bibliograficzne wydań całej Biblii w języku polskim ( ) Tabela 34b. Dane bibliograficzne wydań Nowego Testamentu w języku polskim ( ) Tabela 34c. Dane bibliograficzne psałterzy w języku polskim ( ) Tabela 34d. Dane bibliograficzne komentarzy biblijnych w języku polskim ( ) Tabela 34e. Dane bibliograficzne biblijnych druków drobnych w języku polskim ( ) Tabela 35a. Wielkość katolickiej produkcji wydawniczej druków biblijnych w języku polskim ( ) w kolejnych dwudziestoleciach 557 Tabela 35b. Wielkość protestanckiej produkcji wydawniczej druków biblijnych w języku polskim ( ) w kolejnych dwudziestoleciach Tabela 35c. Wielkość antytrynitariańskiej produkcji wydawniczej druków biblijnych w języku polskim ( ) w kolejnych dwudziestoleciach Tabela 36. Wielkość produkcji wydawniczej druków biblijnych w języku polskim ( ) w kolejnych dwudziestoleciach

136 702 Wykaz tabel Wykaz wykresów 703 Tabela 37a. Wielkość protestanckiej produkcji wydawniczej druków biblijnych w języku polskim ( ) w kolejnych dwudziestoleciach w poszczególnych ośrodkach Tabela 37b. Wielkość antytrynitariańskiej produkcji wydawniczej druków biblijnych w języku polskim ( ) w kolejnych dwudziestoleciach w poszczególnych ośrodkach Tabela 38 Wielkość produkcji wydawniczej druków biblijnych w języku polskim ( ) dla poszczególnych drukarzy Tabela 39. Wykorzystanie poszczególnych ksiąg biblijnych w drukach drobnych Tabela 40. Ilość Biblii, Nowych Testamentów, psałterzy, komentarzy i druków drobnych wyprodukowanych w danych formatach w kolejnych dwudziestoleciach Tabela 41. Ilość edycji wyprodukowana w danych formatach w kolejnych dwudziestoleciach Tabela 42. Ilość edycji Biblii, Nowych Testamentów, psałterzy, komentarzy i druków drobnych w danych formatach wyprodukowana przez poszczególne obozy wyznaniowe Tabela 43. Układ ksiąg w Bibliach i wybranych wydaniach Nowego Testamentu Tabela 44a. Elementy wyposażenia druków biblijnych umieszczone w kolumnie głównej. Wydania całej Biblii Tabela 44b. Elementy wyposażenia druków biblijnych umieszczone w kolumnie głównej. Wydania Nowego Testamentu (wybór) Tabela 44c. Elementy wyposażenia druków biblijnych umieszczone w kolumnie głównej. Wydania psałterzy (wybór) Tabela 44d. Elementy wyposażenia druków biblijnych umieszczone w kolumnie głównej. Komentarze Tabela 45a. Autorzy i adresaci dedykacji. Wydania całej Biblii Tabela 45b. Autorzy i adresaci dedykacji. Wydania Nowego Testamentu Tabela 45c. Autorzy i adresaci dedykacji. Psałterze Tabela 45d. Autorzy i adresaci dedykacji. Komentarze Tabela 45e. Autorzy i adresaci dedykacji. Druki drobne Tabela 46a. Noty marginalne w wydaniach całej Biblii Tabela 46b. Noty marginalne w wybranych wydaniach Nowego Testamentu. 593 Tabela 46c. Noty marginalne w wybranych psałterzach Tabela 46d. Noty marginalne w wybranych drukach drobnych Tabela 47a. Podział tekstu na rozdziały i wersety w wydaniach całej Biblii Tabela 47b. Podział tekstu na rozdziały i wersety w wydaniach Nowego Testamentu Tabela 47c. Podział tekstu na rozdziały i wersety w psałterzach Tabela 47d. Podział tekstu na rozdziały i wersety w wybranych komentarzach 604 Tabela 47e. Podział tekstu na rozdziały i wersety w wybranych drukach drobnych Wykaz wykresów Wykres 1. Liczba arkuszy wydrukowanych przez poszczególne wyznania w kolejnych dwudziestoleciach Wykres 2. Liczba arkuszy wydrukowanych w kolejnych dwudziestoleciach. 560 Wykres 3. Udział wspólnot wyznaniowych w produkcji druków biblijnych. 561 Wykres 4. Udział Biblii, Nowych Testamentów, psałterzy, komentarzy i druków drobnych w całości biblijnej produkcji wydawniczej Wykaz ilustracji Fot. 1. Wulgata paryska (tzw. Biblia 42-wierszowa), t. II, Moguncja, J. Gutenberg, ok. 1455, 2, k. 235r: J 1 (egz. Pelplin, Muzeum Diecezjalne) Fot. 2a-b. Biblia cum glossa ordinaria, t. IV, Basel, J. Froben i J. Petri, 1498, 2, Ez 47 (egz. Wr PWT XV-6) Fot. 3a-b. Biblia Germanica, Norymberga, A. Koberger, 1483, 2, k. 6v-7r: Rdz 3-5 (egz. Wr PWT XV.2) Fot. 4. Biblia rabiniczna, t. I, Wenecja, D. Bomberg, 1546, 2, k. tyt. (egz. Wr BU ) Fot. 5. Nowy Testament w tłum. i oprac. Erazma z Rotterdamu, wyd. 2, Bazylea, J. Froben, 1519, 2, s. 1: Mt 1 (egz. Wr BU ) Fot. 6. Biblia Utriusque Testamenti (Biblia Stephanusa), t. I: Stary Testament, Genewa, R. Stephanus (Estienne), 1557, 2, k. 1r: Rdz 1 (egz. ZNiO XVI.F.13809) Fot. 7. Biblia Sacra. Quid, in hac editione, a Theologis Lovaniensibus, praestitum sit, paulo post indicatur (Wulgata lowańska), Antwerpia, Ch. Plantin, 1574, 8, k. tyt. (egz. Wr BK I 24.O) Fot. 8. Biblia w tłum. S. Pagniniego, Lyon, A. Du Ry, 1527/1528, 4, k. 1r: Rdz 1 (egz. Wr BU )

137 704 Wykaz ilustracji Wykaz ilustracji 705 Fot. 9. Poliglota kompluteńska, t. III, Complutum (Alcalá de Henares), A.G. de Brocario, nakł. F. Ximénez de Cisneros, ok , 2, k. tyt. (egz. Wr BU /II) Fot. 10. Biblia Sacra Hebraice, Chaldaice, Graece, et Latine (Poliglota antwerpska), t. VII, Antwerpia, Ch. Plantin, , 2, s. 1: Rdz 1-2 (tekst hebrajski z interlinearnym przekładem S. Pagniniego) (egz. Wr PWT III-666) Fot. 11. Biblia w tłum. M. Lutra, Lubeka, L. Dietz, 1550, k. tyt., drzeworyt E. Altdorfera: tzw. Tablica Prawa i Łaski (egz. nieznanego pochodzenia) Fot. 12a-b. Nowy Testament w tłum. M. Lutra (tzw. Septemberbibel), Wittenberga, M. Lotter, 1522, 2, k. 72v-73r: Ap 1 (egz. Wr BU ) Fot. 13. Wulgata sykstoklementyńska, Rzym, Typographia Apostolica Vaticana, 1592, 2, k. tyt. (egz. Wr BU ) Fot. 14. Psałterz floriański, ok. 1399, k. 1r: Ps 1 (rps BN 8002) Fot. 15. Karta medycka, ok. 1405, Ps 51 (50) (rps ZNiO, zbiory Biblioteki Pawlikowskich, 132) Fot. 16. Biblia królowej Zofii, ok. 1455, k. 1r: Rdz 1 (rps zaginiony, facs.) Fot. 17. Biblia królowej Zofii, ok. 1455, jedna z ocalałych kart t. II: Iz 48,6 49,1 (rps Wr BU R 3164) Fot. 18. Psałterz puławski, ok. 1470?, Ps 1 (własność Fundacji XX. Czartoryskich w Krakowie, rps Kr BCz 1269) Fot. 19a-b. Żołtarz Dawida Proroka w tłum. W. Wróbla, 1528, k. 1v-2r: Ps 1-2 (rps BK 7) Fot. 20. Ortyle prawa magdeburskiego i prawa żydowskie, ok lub 1485, k. 6v: Wj 21,1-18 (rps ZNiO 50) Fot. 21. Sermones de festivitatibus ecclesiasticis et de sanctis, poł. XV w., k. 95v: glosa z polskim tłum. Magnificat (Łk 1,46-52) (rps ZNiO 810) Fot. 22. Prolog Ewangelii wg św. Jana wydrukowany w Septem canonice epistole beatorum apostolorum Jacobi. Petri. Joannis et iude, [Kraków, J. Haller, 1518/1519], 4, k. 18v (egz. ZNiO XVI.Qu.3064) Fot. 23. Ecclesiastes w tłum. Hieronima z Wielunia, Kraków, H. Wietor, 1522, 4, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.Qu.2891) Fot. 24a-b. Tzw. Ewangeliarz Unglera w oprac. Jana z Sącza (Sandeckiego-Maleckiego), Kraków, F. Ungler, 1527/1528, 8, k. A4v-5r (egz. ZNiO XVI.O.863) Fot. 25a-b. Hortulus polski, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, po 1585, 8, k. 11v- -12r: Ps 96 i 97 (egz. ZNiO XVI.O.737) Fot. 26a-b. Xiegi Jesusa, Syna Syrachowego, Kraków, H. Wietor, 1541, 8, k. O2v-3r: Syr (ezg. ZNiO XVI.O.632) Fot. 27a-b. Proverbiorum Salomonis (Przypowieści Salomonowe) w tłum. J. Domaniewskiego, Lubcz nad Niemnem, P. Blast Kmita, 1623, 4, s. 1-2: Prz 1-2 (egz. Tor KK TN 23018) Fot. 28a-b. Tobiasz z łacinskiego ięzyka na Polski przełożony, Kraków, Marek Scharfenberg, 1545, 8, k. A2v-3r: Tb 1 (egz. ZNiO XVI.O.660) Fot. 29. Psałterz albo kościelne śpiewanie króla Dawida (Psałterz krakowski), Kraków, H. Wietor, 1535, 8, k. 1r: Ps 1 (egz. ZNiO XVI.O.1021) Fot. 30a-b. Żołtarz Dawidów, Kraków, Officina Ungleriana, 1539, 8, k. 5v-6r: Ps 3-4 (ZNiO XVI.O.389) Fot. 31. Psałterz Dawida w tłum. J. Lubelczyka, Kraków, M. Wirzbięta, 1558, 2, k. B2v: Ps 3 (egz. BJ Cim. 8294) Fot. 32. Psalterz Dawidow (Psałterz trydencki), Kraków, Drukarnia Łazarzowa, 1579, 12, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.O.25) Fot. 33. Psałterz Dawidow. Przekladania Jana Kochanowskiego, Kraków, Drukarnia Łazarzowa, 1601, 4, s. 3: Ps 1 (egz. ZNiO XVII-2736) Fot. 34. Psalterz Dawidow w tłum. J. Wujka, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1594, 4, s. 8 drugiej paginacji: Ps 4 (egz. ZNiO XVI.Qu.2659) Fot. 35. Psalmy Dawidowe w tłum. M. Rybińskiego, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1619, 8, k. tyt. (egz. ZNiO XVII-1426) Fot. 36. Psalmy Dawidowe w tłum. M. Rybińskiego, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1619, 8, s. 1: Ps 1 (egz. ZNiO XVII-1426) Fot. 37. Niektóre psalmy Dawidowe w oprac. S. Rysińskiego, Lubcz nad Niemnem, P. Blast, 1614, 4, k. tyt. (egz. Tor KK TN 23017) Fot. 38. Niektóre psalmy Dawidowe w oprac. S. Rysińskiego, Lubcz nad Niemnem, P. Blast, 1614, 4, s. 1: Ps 1 (egz. Tor KK TN 23017) Fot. 39. Psalm Dawidow LXXXV w tłum. M. Reja, Kraków, Łazarz Andrysowic, [po 1550, in. ok. 1556], 8, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.O.846) Fot. 40. Ewangelia święta Pana Jezusa Chrystusa wedle Mateusza świętego (Nowy Testament królewiecki) w tłum. S. Murzynowskiego, Królewiec, A. Augezdecki, 1551, 4, k. IIr: Mt 1 (egz. Wa BU Sd ) Fot. 41. Nowy Testament z przełożenia Erasma Roterodamskiego w tłum. J. Sandeckiego-Maleckiego, Ełk, J. Malecki, 1552, 8, k. tyt. (egz. Lw BU II; dawna sygn. Wa BU ) Fot. 42. Nowy Testament z przełożenia Erasma Roterodamskiego w tłum. J. Sandeckiego-Maleckiego, Ełk, J. Malecki, 1552, 8, k. A2r: Mt 1 (egz. Lw BU II; dawna sygn. Wa BU ) HB-I 45

138 706 Wykaz ilustracji Wykaz ilustracji 707 Fot. 43. Nowy Testament krakowski (Szarfenbergów), Kraków, Dziedzice Marka Szarfenberga, 1556, 4, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.Qu.2982) Fot. 44. Nowy Testament krakowski (Szarfenbergów), Kraków, Dziedzice Marka Szarfenberga, 1556, 4, k. +1v (egz. ZNiO XVI.Qu.2982) Fot. 45. Nowy Testament krakowski (Szarfenbergów), Kraków, Dziedzice Marka Szarfenberga, 1556, 4, k. 2v: Mt 1-2 (egz. ZNiO XVI. Qu.2982) Fot. 46. Biblia Leopolity, Kraków, Dziedzice Marka Szarfenberga, 1561, 2, k. tyt. (egz. BJ Cim. 8307) Fot. 47. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1575, 2, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.F. 4178) Fot. 48. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1575, 2, verso k. tyt. z herbem Henryka Walezego (egz. ZNiO XVI.F. 4178) Fot. 49. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1577, 2, herb Stefana Batorego z dedykacji do ST (egz. ZNiO XVI.F.4275) Fot. 50. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1577, 2, dedykacja do NT dla Anny Jagiellonki (egz. ZNiO XVI.F.4275) Fot. 51. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1561, 2, k. 1r: Rdz 1 (egz. zdygitalizowany i opublikowany przez Wa BWMSD, digital.fides.org.pl/dlibra/docmetadata?id=14 [ ]) Fot. 52. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1561, 2, k. 1r: Rdz 1 (egz. BJ Cim. 8307) Fot. 53. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, , 2, k. 1r: Rdz 1 (egz. ZNiO XVI.F.4275) Fot. 54. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1561, 2, verso k. tyt. z portretem Zygmunta II Augusta (egz. BJ Cim. 8307) Fot. 55. Drzeworyt autorstwa Lucasa Cranacha starszego ilustrujący Ap 11: a. Biblia w tłum. M. Lutra, t. IV, Wittenberga, H. Lufft, 1539 (egz. Wr BU ) b. Bible Melantrichova (po czesku), Praga, G. Melantrich Roždalovský, 1556/1557 (egz. ZNiO 13788) c. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1561 (egz. BJ Cim. 8307) d. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, (egz. ZNiO XVI.F.4275) Fot. 56a-c. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, , 2, il. do 3 Krl 6 (1 Krl 6) z opisem (egz. ZNiO XVI.F.4275) Fot. 57. Fot. 58. Fot. 59. Fot. 60a-b. Fot. 61. Fot. 62. Fot. 63. Fot. 64a-b. Fot. 65. Fot. 66. Fot. 67. Fot. 68. Nowy Testament (przedruk z Biblii Leopolity), Kraków, Stanisław Szarfenberg, 1568, 8, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.O.414) Biblia brzeska, Brześć Litewski, S. Murmelius lub C. Bazylik?, nakł. M. Radziwiłł, 1563, 2, k. tyt. (ZNiO XVI.F.4015) Nowy Testament z greckiego na polski język z pilnością przełożony (przedruk z Biblii brzeskiej), Nieśwież, Daniel z Łęczycy, 1568, 8, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.O.800) Nowy Testament z greckiego na polski język z pilnością przełożony (przedruk z Biblii brzeskiej), Nieśwież, Daniel z Łęczycy, 1568, 8, k. G1v-2r: Mt (egz. ZNiO XVI.O.800) Domini nostri Jesu Christi Novi Testamenti pars prima. Pana naszego Jezusa Krystusa Nowego Testamentu Część pierwsza. Z greckiego na polski język z pilnością przełożony (przedruk z Biblii brzeskiej), Toruń, M. Nering, 1585, 4, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.Qu.2507) Nowy Testament, albo księgi Przymierza Nowego: Pana Jezusa Krystusa Syna Bożego, Zbawiciela świata. Teraz z wielką pilnościa i pracą przejźrzane i wydane (przedruk z Biblii brzeskiej), Wilno, J. Markowicz, nakł. M. Zenowicz, 1593, 4, k. 449r: Ap 1 (egz. ZNiO XVI. Qu.2870) Novum Testamentum Domini nostri Iesu Christi. Syrice, Ebraice, Graece, Latine, Germanice, Bohemice, Italice, Hispenice, Gallice, Anglice, Danice, Polonice (Poliglota Huttera), t. II, Norymberga, E. Hutter, 1600, 2, k. tyt. do Rz (egz. ZNIO XVI.F.4331) Novum Testamentum Domini nostri Iesu Christi. Syrice, Ebraice, Graece, Latine, Germanice, Bohemice, Italice, Hispenice, Gallice, Anglice, Danice, Polonice (Poliglota Huttera), t. II, Norymberga, E. Hutter, 1600, 2, s. 2-3: Rz 1,1-5; tekst z Biblii brzeskiej znajduje się w ostatniej kolumnie na s. recto (egz. ZNIO XVI.F.4331) Biblia brzeska, Brześć Litewski, S. Murmelius lub C. Bazylik?, nakł. M. Radziwiłł, 1563, 2, k. 1r: Rdz 1 (ZNiO XVI.F.4015) Biblia brzeska, Brześć Litewski, S. Murmelius lub C. Bazylik?, nakł. M. Radziwiłł, 1563, 2, k. 45v: Wj (ZNiO XVI.F.4015) Biblia brzeska, Brześć Litewski, S. Murmelius lub C. Bazylik?, nakł. M. Radziwiłł, 1563, 2, k. *2r: dedykacja dla króla Zygmunta II Augusta (ZNiO XVI.F.4015) Księgi, które po grecku zową Apokryfa, to jest kryjome księgi. Nowy Testament z greckiego na polski język z pilnością przełożony, Nie-

139 708 Wykaz ilustracji Wykaz ilustracji 709 śwież, Daniel z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, 1570, 4, k. a1r: 3 Ezd 1 (egz. ZNiO XVI.Qu.2337) Fot. 69. Biblia w tłum. Sz. Budnego, [Nieśwież, Zasław lub Uzda?], Daniel z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, H. Kawieczyński, A. Kawieczyński, 1572, 4, k. tyt. (facs.) (egz. ZNiO XVI.Qu.2339) Fot. 70. Nowy Testament w tłum. Sz. Budnego, Łosk, [Daniel z Łęczycy], nakł. J. Kiszka, 1574, 8, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.O.191) Fot. 71a-b. Nowy Testament w tłum. Sz. Budnego, Łosk, Daniel z Łęczycy, F. Bolemowski, nakł. J. Kiszka, 1589, 8, druga przedmowa (egz. BN XVI.O.858) Fot. 72. Biblia w tłum. Sz. Budnego, [Nieśwież, Zasław lub Uzda?], Daniel z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, H. Kawieczyński, A. Kawieczyński, 1572, 4, k. A2r: dedykacja dla księcia Mikołaja Radziwiłła Rudego (egz. ZNiO XVI.Qu.2339) Fot. 73. Biblia w tłum. Sz. Budnego, [Nieśwież, Zasław lub Uzda?], Daniel z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, H. Kawieczyński, A. Kawieczyński, 1572, 4, k. tyt. do NT (egz. ZNiO XVI.Qu.2339) Fot. 74. Biblia w tłum. Sz. Budnego, [Nieśwież, Zasław lub Uzda?], Daniel z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, H. Kawieczyński, A. Kawieczyński, 1572, 4, k. 2r: Mt 1 (egz. ZNiO XVI.Qu.2339) Fot. 75a-b. Nowy Testament w tłum. Sz. Budnego, Łosk, [Daniel z Łęczycy], nakł. J. Kiszka, 1574, 8, k. a1v-2r: dedykacja dla J. Kiszki (egz. ZNiO XVI.O.191) Fot. 76a-b. Nowy Testament w tłum. Sz. Budnego, Łosk, [Daniel z Łęczycy], nakł. J. Kiszka, 1574, 8, k. A2v-3r: Mt 2 (egz. ZNiO XVI.O.191) Fot. 77. Nowy Testament w tłum. M. Czechowica, Kraków, A. Rodecki, 1577, 4, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.Qu.1773) Fot. 78. Nowy Testament w tłum. M. Czechowica, Kraków, A. Rodecki, 1577, 4, k. A1r: Mt 1 (egz. ZNiO XVI.Qu.1773) Fot. 79a-b. Nowy Testament w tłum. M. Czechowica, Kraków, A. Rodecki, 1577, 4, k. g2v-3r: J 1-2 (egz. ZNiO XVI.Qu.1773) Fot. 80. Nowy Testament w tłum. J. Wujka, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1593, 4, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.Qu.3065) Fot. 81. Nowy Testament w tłum. J. Wujka, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1594, 8, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.O.665) Fot. 82. Biblia w tłum. J. Wujka, Kraków, Drukarnia Łazarzowa, 1599, 2, k. przedtyt. (egz. Wa BU Sd ) Fot. 83. Biblia w tłum. J. Wujka, Kraków, Drukarnia Łazarzowa, 1599, 2, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.F.4289) Fot. 84a-b. Biblia w tłum. J. Wujka, Kraków, Drukarnia Łazarzowa, 1599, 2, k. *1v-2r: dedykacja dla Zygmunta III Wazy (egz. ZNiO XVI.F.4289) Fot. 85a-b. Biblia w tłum. J. Wujka, Kraków, Drukarnia Łazarzowa, 1599, 2, s. 2-3: Rdz 1-2 (egz. ZNiO XVI.F.4289) Fot. 86. Nowy Testament w tłum. J. Wujka, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1593, 4, s. 1: Mt 1 (egz. ZNiO XVI.Qu.3065) Fot. 87. Nowy Testament w tłum. J. Wujka, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1594, 8, s. 1: Mt 1 (egz. ZNiO XVI.O.665) Fot. 88. Nowy Testament rakowski w tłum. W. Szmalca i in., Raków, S. Sternacki, 1606, 4, k. tyt. (egz. ZNiO XVII-1472) Fot. 89a-b. Nowy Testament rakowski w tłum. W. Szmalca i in., Raków, S. Sternacki, 1620, 12, k. A3v-4r: Mt 3-4 (własność Fundacji XX. Czartoryskich w Krakowie, egz. Kr BCz 25177/I) Fot. 90. Nowy Testament rakowski w tłum. W. Szmalca i in., Raków, S. Sternacki, 1606, 4, k. A1r: Mt 1 (egz. ZNiO XVII-1472) Fot. 91. Nowy Testament gdański, Gdańsk, Wdowa G. Guilmothana, 1606, 8, k. tyt. (własność Fundacji XX. Czartoryskich w Krakowie, egz. Kr BCz 24157/I) Fot. 92a-b. Nowy Testament gdański, Gdańsk, Wdowa G. Guilmothana, 1606, 8, k. B2v-3r: Mt 1-2 (egz. ZNiO XVII-1787) Fot. 93. Nowy Testament gdański, Gdańsk, Wdowa G. Guilmothana, 1606, 8, mapa Ziemi Świętej (własność Fundacji XX. Czartoryskich w Krakowie, egz. Kr BCz 24157/I) Fot. 94. Nowy Testament gdański, Gdańsk, Wdowa G. Guilmothana, 1606, 8, mapa podróży św. Pawła Apostoła (własność Fundacji XX. Czartoryskich w Krakowie, egz. Kr BCz 24157/I) Fot. 95. Biblia gdańska, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8, pierwsza k. tyt. (egz. ZNiO XVII-3246) Fot. 96. Biblia gdańska, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8, druga k. tyt. (egz. ZNiO XVII-3248) Fot. 97. Biblia gdańska, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8, dedykacja dla Władysława IV (egz. ZNiO XVII-3246) Fot. 98. Biblia gdańska, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8, dedykacja dla Krzysztofa Radziwiłła (egz. ZNiO XVII-3246) Fot. 99a-b. Biblia gdańska, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8, s : Ne 3-5 (egz. ZNiO XVII-3246)

140 710 Wykaz ilustracji 711 Fot. 100a-b. Biblia gdańska, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8, s : Mk 16 i Łk 1 (egz. ZNiO XVII-3246) Fot Biblia gdańska, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8, początek NT (egz. ZNiO XVII-3246) Fot Nowy Testament Pana naszego Jezusa Chrystusa, przedruk z Biblii gdańskiej, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1633, 24, k. tyt. po restauracji (egz. ZNiO XVII-2144) Fot. 103a-b. Nowy Testament Pana naszego Jezusa Chrystusa, przedruk z Biblii gdańskiej, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1633, 24, s. 4-5: Mt 1-2 (egz. ZNiO XVII-2144) Fot Psalm Dawidów pięćdziesty, Kraków, F. Ungler, 1531, 8, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.O.494) Fot. 105a-b. Psalm Dawidów pięćdziesty, Kraków, F. Ungler, 1531, 8, k. A1v-2r (egz. ZNiO XVI.O.494) Fot Psalm Dawidów pięćdziesty, Kraków, F. Ungler, 1531, 8, k. B3r (egz. ZNiO XVI.O.494) Fot Komentarz albo wykład na proroctwo Hozeasza proroka, Brześć Litewski [w rzeczywistości: Kraków, M. Wirzbięta], 1559, 4, k. b2r: Oz 1-2 (egz. ZNiO XVI.O.1651) Fot Apocalypsis w tłum. M. Reja, Kraków, M. Wirzbięta, 1565, 4, k. tyt. (egz. BJ Cim. 4885) Fot Apocalypsis w tłum. M. Reja, Kraków, M. Wirzbięta, 1565, 4, k. 4r: Ap 1 (egz. BJ Cim. 4885) Fot. 110a-b. Apocalypsis w tłum. M. Reja, Kraków, M. Wirzbięta, 1565, 4, k. Cc6v-B1r (egz. BJ Cim. 4885) Fot Sprawy i słowa Jezusa Krystusa Syna Bożego w oprac. T. Falconiusa, Brześć Litewski, [C. Bazylik], 1566, 2, k. tyt. (własność Fundacji XX. Czartoryskich w Krakowie, egz. Kr BCz Cim. 787/III) Fot Wtóre księgi Łukasza świętego w oprac. T. Falconiusa, Brześć Litewski, [C. Bazylik], 1566, 2, k. tyt. (własność Fundacji XX. Czartoryskich w Krakowie, egz. Kr BCz 788/III) Fot Wtóre księgi Łukasza świętego w oprac. T. Falconiusa, Brześć Litewski, [C. Bazylik], 1566, 2, k. 1r: Dz 1 (egz. ZNiO XVI.F.4099) A Aaron (postać biblijna) 476, 477, 509 Abel (postać biblijna) 202 Abrabanel Izaak ben Juda ( ) 74 Abraham (Abram) (postać biblijna) 207, 290, 411, 486, 494 Achab (król, postać biblijna) 429 Adam (postać biblijna) 188, 199, 200, 210, 380, 476, 477, 478, 496, 509 Adam Melchior (ok ) 391, 653 Adam Michael (I poł. XVI w.) 91 Adamczyk Maria ( ) 168, 197, 198, 201, 209, 668, 669 Agricola (Huusman, Huisman) Rodolphus (Roelof, Rudolf) ( ) 69 Agricola Rudolf młodszy (II poł. XV w. 1521) 116 Albrecht Hohenzollern ( ) 120, 138, 334, 336, 337, 338, 339, 340, 345, 390, 581, 587, 664 Alciati Gianpaolo ( ) 389 Alexandrowicz (Aleksandrowicz) Stanisław ( ) 526, 668 Altdorfer (Aldorfer) Erhard (Erhart) (ok ) 96, 704 Ambroży, św. ( ) 232, 467, 468 Amman Jost ( ) 378, 476 Andrzej Apostoł, św. 494 Anna Jagiellonka ( , królowa Polski od 1575) 262, 263, 264, 370, 374, 384, 581, 582, 585, 674, 706 Anna, św. 167, 186, 189 Anna z Górki (Górkowa) (ok ) 236 Annasz (? po 33, arcykapłan 6-15) 85 Anzelm z Laon (Anselmus Laudunensis) (ok ) 620 Aquaviva Claudio ( ) 456 Arct Michał ( ) 160, 657 Ariusz (Arius) (ok. 256/ ) 529, 530, 533, 536 Indeks osobowy Artomiusz (Artomius) Piotr ( ) 331 Arysteasz 65 Asenat (postać biblijna i z apokryfów ST) 197 Asolano Andrea (działał ) 75 Atanazy, św. (ok ) 158, 230, 231, 232, 293 Augezdecki Aleksander (?-1577) 140, 141, 330, 332, 337, 346, 348, 552, 567, 627, 628, 651, 705 August I Wettyn ( , elektor Saksonii od 1553) 89 Augustyn, św. ( ) 163, 232, 290, 467, 468, 472, 580 Augustyniak Urszula 122, 653, 668 B Bacon Roger (ok ) 70 Baerckholten Maria (wdowa G. Guilmothana) (XVI/XVII w.) 141, 488, 553, 631, 709 Bal Michał (?-1496) 211, 670 Balowie 211, 672 Balówna Katarzyna (?-1597) 212 Bandtkie Jerzy Samuel ( ) 30, 151, 152, 203, 227, 350, 385, 393, 525, 654, 660 Barbier Nicolas (działał w poł. XVI w.) 98, 113 Bartłomiej Polkon z Wielunia (XV/XVI w.) 179 Bartłomiej z Jasła (ok ) 152 Bartynowski Władysław ( ) 184, 208, 668 Barycz Henryk ( ) 116, 668 Barzillaj (postać biblijna) 498 Barzy (Barzi) Stanisław ( ) 238, 241, 582 Barzyna (Barzina) Dorota (?-1613) 461, 473, 583, 671 Batszeba (postać biblijna) 196, 231, 232, 242, 515 Baudrier Julien ( ) 655 Baum Johann Wilhelm (Guilielmus, William) ( ) 87, 653

141 712 Indeks osobowy Indeks osobowy 713 Bazylik Cyprian (ok ) 142, 262, 390, 401, 533, 534, 538, 539, 626, 634, 650, 707, 710 Belcarzowa Elżbieta 39, 360, 364, 659, 660 Bellarmin Robert SJ, kard. ( ) 107, 460, 468, 469, 493, 624, 675 Benedykt XIV (Prospero Lorenzo Lambertini) ( , papież od 1740) 106 Benedykt z Nursji, św. (ok ) 529 Bentkowski Feliks ( ) 311, 312, 390, 654 Bernacki Ludwik ( ) 150, 151, 152, 154, 156, 157, 158, 179, 191, 192, 193, 658, 660, 668 Bernard z Clairvaux, św. ( ) 206 Bessarion Basilios (Basilius, Johannes), kard. ( ) 75 Beza Theodore (Bèze Théodore de) ( ) 77, 93, 300, 414, 419, 436, 459, 463, 497 Biandrata (Blandrata) Giorgio (Jerzy) (ok. 1515/ ) 133, 389, 441, 481, 676 Biecki zob. Bonar Seweryn Bieda Ignacy SJ 100, 653 Bielak Alicja 413, 666 Bielski Marcin ( ) 351, 352, 353, 354, 355, 360, 517, 545, 546 Bieńkowska Danuta 459, 460, 461, 474, 661 Biernat z Lublina (ok ) 180, 191 Bietenholz Peter G. 657 Bindseil Heinrich Ernst ( ) 70, 654 Birgel (pastor w Słucku) 217, 218 Birkenmajer Aleksander ( ) 152, 153, 661 Birn Józef 387, 388, 668 Blezylla, św. (ok ) 212 Bodenstein (Karlstadt, Carlstadt, Carolostadius) Andreas Rudolf (ok ) 84, 86 Bodniak Stanisław 387, 388, 669 Bohonos Maria 655 Bolemowski Feliks (II poł. XVI w.) 145, 416, 553, 630, 708 Bomberg Daniel (ok. 1470/ ) 74, 622, 703 Bonar (Boner) Jan ( ) 388 Bonar (Boner) Seweryn (Biecki) ( ) 199, 200, 674 Bonarowa (Bonerowa) Jadwiga (z Kościelca) (ok ) 199, 200, 202, 237, 241, 582, 583 Bonarowie (Bonerowie) 121, 519 Bona Sforza d Aragona ( ) 116, 119, 182 Bonifacy III (?-607, papież od 19 lutego 607 r.) 528 Borawski Stanisław 413, 661 Bragadini Lorenzo (I poł. XVII w.) 74 Bragadini Pietro (I poł. XVII w.) 74 Brant Jan SJ ( ) 458 Brelius Piotr (XVI w.) 389 Bretschneider Karl Gottlieb ( ) 70, 654 Brocario Arnaldo Guillermo (de) (XVI w.) 621, 704 Bruchnalski Wilhelm Adolf ( ) 150, 159, 173, 669 Brucioli Antonio ( ) 68 Brückner Aleksander ( ) 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 150, 151, 158, 159, 160, 161, 167, 168, 169, 170, 192, 193, 228, 229, 230, 235, 239, 247, 248, 249, 250, 330, 352, 364, 366, 517, 518, 519, 521, 525, 526, 661, 669, 670 Brunet Jacques Charles ( ) 29, 77, 655 Bruno Gabriel 65 Brygida Szwedzka, św. ( ) 369 Buchanan George ( ) 273 Buchwald-Pelcowa Paulina 119, 139, 254, 270, 271, 273, 274, 310, 313, 316, 324, 325, 331, 645, 655, 660, 661, 669 Budé (Budaeus) Guillaume (Wilhelm) ( ) 71, 117 Budé Louis (ok ?) 93 Budny Szymon ( ) 25, 26, 39, 135, 142, 143, 145, 146, 219, 226, 335, 361, 362, 363, 367, 386, 389, 391, 392, 393, , 441, 442, 443, 444, 450, 453, 454, 460, 461, 462, 463, 475, 482, 544, 545, 547, 549, 550, 551, 552, 563, 572, 582, 587, 588, 589, 591, 592, 596, 601, 605, 615, 626, 630, 658, 661, 662, 663, 665, 666, 667, 668, 670, 671, 673, 708 Budzyk Kazimierz ( ) 655 Budzyński (Budziński) Stanisław (ok po 1593) 135 Bugenhagen Johannes ( ) 256 Bullinger Heinrich ( ) 132, 441, 489, 525 Bythner Bartłomiej starszy (ok ) 501, 673 C Campen (de Campo, Campensis) Jan van den ( ) 116, 117, 248, 249, 273 Cancellieri Chiaretto Costanzo (Konstanty) de (II poł. XV w. po 1512) 117 Cantimori Delio ( ) 133, 669 Carafa Antonio, kard. ( ) 108 Castellano (da Castello) Alberto (ok po 1523) 76 Castellion (Castellio) Sebastian ( ) 419, 436 Chambers Bettye Thomas 92, 655 Chemperek Dariusz 121, 130, 669, 670 Chmaj Ludwik ( ) 484, 675 Chmiel Jerzy, ks. ( ) 455, 661 Chojecka Ewa 374, 377, 378, 669 Chojnacki Władysław ( ) 29, 297, 307, 320, 641, 655 Chrostowski Waldemar (ur. 1951) 234, 322, 657, 665, 666 Chrzanowski Ignacy ( ) 517, 521 Charzyńska-Wójcik Magdalena 235, 661 Clarius Isidorius (Chiari Isidoro, Brixianus) ( ) 78 Cochläus Johann ( ) 125 Colines (Colinaeus) Simon de (ok ) 63, 81, 444, 621 Coogan Michael David 657 Cotenius Andrzej (Andreas) (XVI w.) 331, 652 Courteau Thomas (?-1567) 98, 113 Cox (Coxe, Cockes) Leonard (ok ) 116 Cranach Lucas starszy ( ) 88, 95, 97, 525, 706 Crell Jan (Crellius Johannes) ( ) 136, 512 Crespin Jean (Crespinus Johannes) (ok ) 444, 623 Cruciger Caspar starszy ( ) 95, 517 Cunitz Edouard 87, 653 Cybulski Marek (ur. 1948) 228, 229, 247, 248, 249, 250, 251, 254, 661 Cynarski Stanisław ( ) 136, 427, 669, 674 Cyprian z Kartaginy, św. (ok ) 429 Cyryl, św. (ok ) 156 Cytowska Maria ( ) 315, 669 Czarnecki 218 Czartoryski Władysław ( ) 159, 660 Czech Lidia 655 Czechowic Marcin ( ) 26, 135, 142, 143, 146, 424, , 453, 460, 462, 463, 480, 481, 482, 484, 549, 571, 575, 582, 588, 589, 591, 609, 624, 630, 671, 673, 708 Czerniatowicz Janina ( ) 118, 349, 355, 365, 384, 386, 392, 393, 405, 407, 419, 420, 425, 440, 444, 445, 446, 482, 484, 661 D Dahl Svend ( ) 58, 68, 669 Daniel (postać biblijna) 84, 85, 88, 101, 102, 168, 382, 395, 403, 432, 433, 620 Daniel z Łęczycy (ok ?) 139, 142, 143, 144, 145, 384, 401, 412, 551, 552, 553, 626, 629, 630, 707, 708 Daubmann Jan (?-1573) 140 Dawid (król, postać biblijna) 27, 40, 101, 145, 160, 161, 218, 221, 227, 231, 232, 234, 235, 237, 238, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 251, 254, 256, 257, 258, 259, 260, 262, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 270, 273, 275, 276, 278, 279, 280, 281, 282, 283, 285, 286, 287, 288, 289, 291, 294, 295, 296, 297, 303, 305, 306, 310, 311, 312, 313, 314, 315, 317, 318, 319, 320, 321, 325, 327, 330, 331, 341, 375, 457, 459, 471, 497, 503, 504, 512, 513, 514, 515, 521, 546, 547, 598, 602, 603, 606, 618, 619, 620, 632, 633, 634, 635, 636, 637, 638, 639, 640, 641, 643, 644, 645, 646, 649, 652, 653, 659, 660, 661, 662, 665, 704, 705, 710 Dawid (z Warszawy) Leonard (ok ?) 117 Dąbrowski Eugeniusz, ks. ( ) 69, 352, 657, 662, 663, 669 Dąbrowski Maciej 310 Denck Hans ( ) 89, 90 Deutscher Thomas Brian (ur. 1949) 657 Dietenberger Johann ( ) 90 Dietrich Veit (Wit Teodor) ( ) 86, 516, 517, 649

142 714 Indeks osobowy Indeks osobowy 715 Dietz Ludowich (Ludwig) (zm. 1559) 621, 704 Discordia (Niezgoda) Wawrzyniec (ok /1569) 119 Dittman Jonas z Jawora (XVII w.) 157 Dobrzycki Stanisław ( ) 197, 198, 199, 201, 271, 272, 273, 324, 661, 669 Domaniewski Fabian (XVI w.) 219 Domaniewski Józef (XVI/XVII w.) 26, , 583, 618, 646, 659, 675, 705 Dominik (Guzmán), św. (ok ) 529 Döring Christian ( ) 88 Döring Matthias (ok ) 620 Dowgird Samuel (z Pogowia) (XVI/XVII w.) 218 Drączkowski Franciszek, ks. (ur. 1941) 65, 669 Drzymała Kazimierz 457, 458, 662 Duncker Petrus G. OP (?-1990) 103, 105, 669 Dunin-Borkowski Stanisław ( ) 152, 660 Du Perron (Duperron) Jacques Davy ( ), kard. 79 Duysend Cornelis Claesz (działał ok ) 306, 307, 508, 510, 675 Dworzaczek Włodzimierz ( ) 212, 669 Dworzaczkowa Jolanta (ur. 1923) 129, 669 Dybciak Krzysztof (ur. 1948) 168, 668 Dzieduszycki Włodzimierz ( ) 178 E Eck Johann ( ) 84, 90, 125 Eck Walenty (ok ) 116 Eggestein Heinrich (ok. 1415/ ) 66 Eisenstein Elizabeth Lewisohn ( ) 58, 669 Eliasz (prorok biblijny) 197, 467 Elzewirowie 508, 616 Emser Hieronim ( ) 90 Erazm z Rotterdamu (Erasmus) ( ) 69, 70, 71, 72, 73, 75, 76, 79, 83, 88, 116, 119, 128, 140, 141, 180, 339, 414, 419, 436, 444, 459, 610, 615, 621, 650, 657, 675, 703, 705 Erzepki Bolesław ( ) 160, 619 Escherowie (bracia) (II poł. XVI w.) 91 Estienne (Stephanus) Henri I (ok ) 81, 82 Estienne (Stephanus) Henri II (ok. 1528/ ) 93 Estienne (Stephanus) Robert ( ) 25, 71, 74, 76, 77, 81, 82, 93, 98, 110, 113, 223, 224, 226, 233, 391, 392, 404, 408, 444, 459, 606, 622, 623, 703 Estreicher Karol młodszy ( ) 217, 218 Estreicher Karol starszy ( ) 29, 186, 203, 209, 217, 227, 228, 234, 262, 296, 297, 320, 333, 350, 351, 361, 382, 414, 422, 497, 517, 655 Estreicherowie 40, 217, 618 Euzebiusz z Cezarei (ok ) 65, 669 Ewa (postać biblijna) 199, 200, 210, 476, 496, 509 Ezechiasz (król, postać biblijna) 226, 230, 341 Ezechiel (prorok biblijny) 64, 101, 403 F Fabris Rinaldo ( ) 672 Falconius (Sokołowicz, Sokół) Tomasz (XVI w.) 25, 26, 134, 142, 384, 422, 440, , 561, 583, 650, 673, 710 Farel (Pharellus) Guillaume ( ) 69, 92 Farnese Alessandro ( ) 107 Feliks z Prato (Felix Pratensis) (ok ) 74 Ferber August (?-1621) 141, 296, 297, 302, 308, 309, 331, 555, 567, 582, 640, 652 Fijałek Jan ( ) 150, 670 Filip Apostoł, św. (I w. po Chr.) 494 Filip II ( , król Hiszpanii od 1556) 79 Firlej Piotr (?-1553) 119 Fischer Iacobus 624 Fogny Iohn 460, 624 Fokas (ok , cesarz bizantyjski do 602) 528 Formanowicz Leon ( ) 655 Foxe Richard ( ) 71 Franciszek z Asyżu, św. ( ) 529 François Wim 103, 445, 670 Frankowski Janusz Adam, ks. (ur. 1928) 215, 285, 286, 288, 289, 294, 457, 459, 658, 660 Frellon Jean (działał ok ) 81 Frick David A. 39, 360, 366, 391, 468, 469, 659, 662 Froben Hieronymus ( ) 76 Froben Johann (Frobenius Ioannes) (ok ) 62, 63, 64, 72, 73, 75, 80, 81, 88, 620, 621, 703 Froschauer Christoph młodszy ( ) 91 Froschauer Christoph starszy (ok ) 90, 91, 97, 622 Froschauerowie 91, 97 Fryderyk III Mądry ( , książę saski, elektor Rzeszy Niemieckiej od 1486) 71 Fust Johann (ok ) 57, 58 G Gambaro Angiolo, ks. ( ) 513, 670 Ganszyniec Ryszard ( ) 152, 660 Garamond Claude (ok ) 81 Garofalo Salvatore, ks. ( ) 68, 75, 670 Gasztołd Olbracht (?-1539) 180 Gąsiorowski Antoni (ur. 1932) 221, 657, 673 Gąsiorowski Konrad, ks. ( ) 285, 662 Gentile (Gentilis) Giovanni Valentino (ok ) 133, 530 Geyder Johann Georg (?-1622) 391, 653 Gębarowicz Mieczysław ( ) 151, 152, 153, 154, 662 Giovanni z Gary (?-1609) 74 Girard Jean (działał w Genewie ) 92, 98, 113 Giunti Lucantonio młodszy ( ) 77 Giunti Lucantonio starszy ( ) 76 Giustiniani Agostino (ok ) 78 Glaber Andrzej (z Kobylina) (ok ) 160, 180, 235, 236, 239, 243, 245, 246, 582, 587 Gliczner Erazm ( ) 128 Głowa Stanisław SJ 100, 653 Gmiterek Henryk Aleksander (ur. 1950) 129, 130, 131, 132, 298, 300, 331, 670 Goliat (postać biblijna) 306 Gołuszka Małgorzata 655 Gomółka Mikołaj (ok ?) 27, 274, 300, 553, 638 Gordon Bruce 445, 670, 674 Goudimel Claude (ok ) 300 Górka Andrzej (ok ) 119 Górka Łukasz (ok ) 256, 259, 582 Górkowie 121, 129, 141, 259, 260 Górska Barbara 656 Górski Konrad Józef August ( ) 134, 135, 136, 352, 418, 421, 430, 534, 535, 662, 670 Grabowski Tadeusz ( ) 480, 670 Gracjan (Gratianus) (XII w.) 620 Gracjan Marcin ( ) 490 Gravius Bartholomaeus (XVI w.) 77 Greswell Edward ( ) 444, 621, 623, 654 Grodzicki Stanisław SJ ( ) 288, 456, 457, 458, 662 Groicki Bartłomiej ( ) 331 Gruchała Janusz 256 Grüninger Johannes (Reinhard Hans) ( ) 67 Gryglewicz Feliks, ks. ( ) 135, 418, 455, 662, 670 Gryphius Sebastian (Sébastien) ( ) 81, 513, 621 Grzebień Ludwik SJ 127, 657 Grzegorz I Wielki (ok , papież od 590) 242, 599 Grzegorz Paweł z Brzezin (ok ) 133, 134, 145, 389, 670 Grzegorz XIII (Boncompagni Ugo) ( , papież od 1572) 79, 108 Grzegorz XIV (Sfondrati Niccolò) ( , papież od 1590) 108 Grzepski Stanisław ( ) 117 Grzeszczuk Stanisław ( ) 175, 676 Guilemonthanus Wilhelm (Guilmothan Guilhelm) (?-1606) 141, 488, 491, 496, 553, 567, 631, 709 Gumelli Adrian (XV/XVI w.) 76 Gundelius Philipp ( ) 116 Gustaw Romuald (Michał Antoni) OFM ( ) 39, 149, 166, 167, 168, 169, 360, 363, 383, 384, 662 Gutenberg Johannes (ok ) 57, 58, 620, 669, 672, 674, 703 Gutiérrez-Larraya Planas Juan Antonio ( ) 78, 670 H Hahn Andreas, pastor ewangelicki 84, 85, 87, 670 Hain Ludwig ( ) 30, 58, 655 Haller Jan (ok ) 26, 176, 177, 178, 187, 556, 567, 621, 648, 704 Hałaciński Kazimierz Ferdynand ( ) 656

143 716 Indeks osobowy Indeks osobowy 717 Hanisch Erdmann ( ) 157 Heatzer Ludwig ( ) 89, 90 Hejnosz Wojciech ( ) 211, 670 Heller Joachim ( ) 522 Henneberg Berthold von, abp ( ) 60 Henryk II Młodszy ( ) 262 Henryk Walezy ( , król Polski ) 367, 369, 370, 374, 581, 706 Hentenius Iohannes ( ) 77 Herbest Benedykt ( ) 126 Herbort Johannes (działał ok ) 65 Herod Wielki (73/72 przed Chr. 4 po Chr.) 85, 239 Hergesel Tomasz (ur. 1943) 40, 666 Hess Jan (Heß Johann) ( ) 96, 671 Hieronim Spiczyński z Wielunia (Polyconius, Polkon) (przed ) 25, , 205, 235, 365, 646, 659, 671, 674, 675, 704 Hieronim, św. (ok. 331/ /420) 58, 65, 70, 71, 76, 77, 78, 84, 103, 107, 109, 111, 212, 213, 256, 355, 356, 357, 371, 374, 375, 404, 467, 576, 588, 589 Hilary z Poitiers, św. (ok ) 429 Hiob (Job) (postać biblijna) 26, 101, 156, 157, 215, 226, 254, 512, 556, 570, 643 Hochfeder Kasper (XV/XVI w.) 178 Hoffmann von Fallersleben August Henryk ( ) 157 Hopyl Wolfgang (działał w Paryżu ) 63, 81 Hornowska Maria ( ) 172, 670 Hozjusz Stanisław, kard. ( ) 123, 125, 235 Hubbard Alice Philena (s. Felicia) OSA 77, 670 Hünefeldt Andrzej (Andreas) ( ) 141, 296, 297, 301, 302, 308, 309, 311, 312, 316, 320, 321, 496, 497, 499, 500, 502, 505, 507, 508, 510, 511, 552, 553, 555, 567, 571, 572, 582, 600, 616, 627, 632, 640, 641, 652, 665, 705, 709, 710 Hus Jan ( ) 528, 533 Hutter Elias (1553 ok. 1605) 26, 387, 651, 707 I Izaak (postać biblijna) 207 Izajasz (prorok biblijny) 96, 101, 110, 165, 230, 379, 380, 403, 509 Izrael Jerzy (Jiři) (ok ) 129 J Jadwiga, św. (ok. 1373/ , królowa Polski od 1384) 152, 153, 154, 157, 158, 169 Jakub (postać biblijna) 207 Jakub Apostoł, św. 84, 85, 86, 95, 101, 176, 403, 433, 494, 504, 648, 704 Jakub ben Chajjim (ben Izaak ibn Adonijah) (ok przed 1538) 74 Jakubica Mikołaj (XVI w.) 336, 663, 664 Jakub z Iłży młodszy (?-1542) 119 Jan Apostoł i Ewangelista, św. 26, 40, 86, 88, 95, 101, 164, 170, 171, 175, 176, 177, 178, 189, 191, 192, 193, 194, 195, 234, 332, 334, 343, 346, 372, 375, 378, 380, 398, 399, 400, 403, 405, 411, 426, 430, 431, 432, 433, 434, 438, 447, 448, 483, 484, 485, 493, 494, 497, 512, 525, 526, 527, 528, 529, 530, 531, 532, 538, 539, 545, 569, 599, 611, 627, 648, 649, 650, 658, 659, 704 Jan Chryzostom, św. ( ) 492, 581 Jan Chrzciciel, św. 379, 380, 466, 468, 494 Jan Paweł II (Wojtyła Karol Józef) ( , papież od 1978) 39, 360, 659 Jan III Waza ( , król Szwecji od 1569) 262 Jan z Koszyczek (XV/XVI w.) 180 Jan z Sanoka (II poł. XVI w.) 25, 211, 212, 213, 544, 583, 646 Jan z Trzciany (ok ) 117 Janicki Marcin (XVI/XVII w.) 490, 491 Janowski Paweł 338, 671 Janów Jan ( ) 140, 149, 155, 156, 170, 171, 175, 186, 187, 189, 191, 350, 352, 361, 662, 666 Januszowski Jan ( ) 139, 268, 269, 270, 275, 453, 478, 552, 554, 555, 556, 567, 607, 608, 609 Jarczykowa Mariola 133, 671 Jasińska-Wojtkowska Maria ( ) 168, 668 Jasnowski Józef ( ) 132, 142, 516, 534, 671 Jaworski Tomasz 336, 663, 664 Jerzy, św. 192 Jezus, syn Syracha (autor biblijny) 26, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 403, 590, 591, 605, 646, 647, 659, 705 Jędrzej z Jaszowic (XV w.) 157, 158 Jiménez (Ximénez) de Cisneros Francisco, kard. ( ) 71, 78, 79, 621, 704 Jobert Ambroise ( ) 116, 117, 118, 119, 121, 122, 123, 127, 128, 130, 131, 134, 135, 136, 671 Jocher Adam Benedykt ( ) 30, 227, 247, 262, 296, 297, 312, 350, 351, 352, 361, 384, 412, 442, 497, 500, 501, 629, 655 Jonasz (prorok biblijny) 197 Jordan Peter (I poł. XVI w.) 90 Jozjasz (król, postać biblijna) 341, 395 Józef Egipski (postać biblijna) 26, 197, 198, 201, 247, 249, 544, 569, 642, 661 Józef Flawiusz (37 po 94) 392, 419 Józef, św. 418, 426, 429 Juda Apostoł, św. 85, 86, 95, 101, 176, 403, 407, 433, 648, 704 Judasz Apostoł 85, 198 Jud (Juda) Leo ( ) 77, 90, 91, 224, 226 Judyta (postać biblijna) 168, 620 Jürgens Henning P. 132, 671 Juszyński Michał Hieronim, ks. ( ) 311, 312, 657 K Kain (postać biblijna) 202 Kajetan (Vio Tommaso de), kard. ( ) 84 Kalwin Jan (Calvin Jean) ( ) 84, 85, 86, 87, 92, 93, 98, 120, 130, 131, 255, 387, 388, 392, 419, 436, 441, 489, 615, 653, 670, 672, 675 Kałuża Krystian, ks. 133, 671 Kałużniacki Emil ( ) 166, 662 Kamieniecki Jan 135, 419, 431, 437, 662 Kamińska Maria ( ) 154, 378, 662, 663 Kamp Jan (II poł. XV w.) 59 Kannengiesser Charles 668 Karcan Jan (?-1611?) 144, 145, 383, 384, 386, 393, 401, 552, 567, 629 Karcan Józef (XVI/XVII w.) 144 Karnkowski Stanisław, bp ( , prymas Polski od 1581) 287, 292, 295, 471, 552, 627 Karol X Gustaw ( , król Szwecji od 1554) 124 Karolingowie 80 Katarzyna Jagiellonka ( ) 262 Katarzyna z Szamotuł (Górkowa) (XVI w.) 160 Kawecka-Gryczowa Alodia ( ) 32, 51, 137, 146, 175, 279, 281, 297, 325, 327, 444, 445, 479, 480, 483, 512, 639, 650, 652, 655, 656, 657, 671, 676 Kawieczyńscy 423, 424, 426, 427, 434, 551 Kawieczyński Albrecht (XVI w.) 413, 426, 435, 581, 626, 708 Kawieczyński Hektor (XVI w.) 413, 426, 435, 581, 626, 708 Kawieczyński Maciej (koniec lat 20. XVI w. 1572) 143, 412, 413, 421, 626, 708 Kempini Szymon (? po 1635) 214, 557, 567, 642 Kessler Nicolaus (ok po 1519) 65 Kępka Izabela 501, 502, 663 Kętrzyński Wojciech ( ) 30, 150, 166, 169, 654, 656 Kimchi Dawid ( ) 74, 419 Kinga, św. ( ) 41, 149, 150, 151, 172, 654 Kiszka Jan (ok ) 145, 415, 416, 418, 427, 435, 438, 445, 483, 553, 582, 630, 708 Kiszkowie 121 Klemens VIII (Aldobrandini Ippolito) ( , papież od 1592) 106, 108, 109, 110, 624 Kleryka Stanisław (przed 1504 ok. 1562) 27, 316, 323, 328, 329, 644 Kłoczowski Jerzy Kazimierz (ur. 1924) 126, 127, 128, 671 Kłoniecki Felicjan, ks. ( ) 78, 107, 360, 663, 671 Kmita Jan (Daniel) (I poł. XVII w.) 144 Kmita Piotr ( ) 236, 237, 238, 240, 241, 582 Kmita Piotr Blastus (Blast) (?-1629/1631?) 144, 217, 218, 219, 220, 225, 310, 312, 314, 325, 557, 567, 646, 705 Knapski Grzegorz ( ) 221

144 718 Indeks osobowy Indeks osobowy 719 Koberger Anton (ok. 1440/ ) 58, 61, 66, 67, 620, 703 Kochanowski Jan ( ) 27, 31, 139, 143, 218, 221, 250, , 298, 300, 303, 305, 309, 310, 316, 317, 319, 324, 325, 327, 330, 331, 332, 544, 545, 546, 547, 548, 553, 557, 559, 563, 565, 582, 585, 607, 609, 617, 635, 636, 637, 638, 645, 653, 656, 660, 661, 665, 667, 669, 673, 705 Koch Franz 339, 663 Komender Teresa 30, 656 Komeński Jan Amos ( ) 129 Komza Małgorzata 33, 509, 671 Koniecpolscy 216 Koniecpolski Stanisław ( ) 216, 583 Korbut Gabriel ( ) 203, 656 Kornfeld Walter, ks. ( ) 87, 671 Korotyński Wincenty ( ) 313, 314, 315, 671 Korsan Joanna 96, 671 Kossowska Maria ( ) 30, 39, 52, 151, 229, 250, 287, 299, 300, 342, 343, 354, 365, 392, 411, 427, 444, 445, 451, 484, 491, 492, 493, 494, 598, 663 Kot Stanisław ( ) 131, 136, 387, 388, 418, 441, 671 Koteniusz Andrzej (? ok. 1607/1608) 141 Kotowa Ida ( ) 461, 671 Kowal Aleksandra 6, 34 Kowalska Halina 180, 519, 671 Kozakowicz Jan (XVI/XVII w.) 405, 406 Kozyra Józef, ks. (ur. 1947) 106, 673 Koźmińczyk Jan (XVI w.) 119 Kraiński Krzysztof ( ) 306 Krajčí Řehoř ( ) 128 Krasiński Józef, ks. (ur. 1930) 130, 135, 136, 671, 672 Krasnowolski Antoni ( ) 160, 657 Krašovec Jože 59, 673 Krążyńska Zdzisława 164, 659 Kriegseisen Wojciech 132, 525, 660, 670 Krokoczyński Mateusz (?-1632) 142 Krokowski Hernest (XVI/XVII w.) 302, 308, 555, 582, 640 Krolikowski Peter 383, 658 Kromer Marcin ( ) 126 Krośniewicz Baltazar (?-1624) 490 Krotoscy 129, 157 Krowicki Marcin (ok ) 389 Kryński Adam Antoni ( ) 167, 169, 176, 177, 184, 672 Kryński Mirosław Zbigniew ( ) 167, 169, 176, 177, 184, 672 Krzycki Andrzej, abp ( , prymas Polski od 1535) 125 Krzyszkowski Wawrzyniec (ok po 1597) 142, 143, 386, 393, 418, 423, 440 Krzysztofik Małgorzata 217, 219, 220, 221, 659, 663 Krzyżanowski Julian ( ) 168, 196, 197, 198, 209, 315, 672 Kubica Stefan 152, 660 Kudasiewicz Józef, ks. ( ) 87, 672 Kulwieć Abraham ( ) 336 Kunstmann Heinrich ( ) 314, 672 Kuon Johannes (II poł. XV w.) 61 Kuraszkiewicz Władysław ( ) 164, 659 Kwilecka Irena 40, 163, 164, 165, 166, 204, 383, 384, 386, 387, 389, 390, 391, 392, 393, 401, 404, 405, 408, 412, 413, 414, 422, 423, 433, 453, 658, 659, 660, 663 Kyas Vladimir ( ) 157, 158, 658 L Lakó Elemér ( ) 279, 672 Landrón de Guevara Pedro Pacheco, kard. ( ) 104 Lange Jan (I poł. XVII w.) 144 Langkammer Hugolin Helmut OFM (ur. 1930) 454, 663 Lascaris Janus (Johannes) ( ) 71 Lasocina (z d. Broniowska) Anna (XVI w.) 280, 281, 283, 284, 582 Lasota Andrzej (?-1592) 281 Laterna Marcin ( ) 330, 456 Le Jay (Lejay) Guy Michel ( ) 79 Lefèvre d Etaples Jacques (ok ) 69, 73, 82 Lelewel Joachim ( ) 30, 203, 204, 235, 247, 324, 384, 385, 633, 656 Lempereur (de Keyser) Martin (?-1536) 69 Lemuel (postać biblijna) 222, 224, 226 Lenartowicz-Zagrodna Anna Karolina 179, 180, 185, 204, 205, 365, 543, 659, 664 Leon X (Medici Giovanni) ( , papież od 1513) 72, 74, 75, 78, 513 Leopolita Jan starszy ( ) 117, 365, 673 Leopolita (Nicz) Jan ( ) 25, 26, 118, 138, 165, 170, 193, 194, 195, 198, 209, 226, 266, 268, 321, 350, 351, 352, 359, , 397, 409, 412, 422, 435, 439, 440, 442, 454, 455, 492, 545, 546, 549, 551, 560, 562, 574, 580, 589, 595, 596, 598, 599, 607, 615, 616, 617, 625, 629, 660, 665, 667, 673, 674, 706, 707 Lepszy Kazimierz ( ) 263, 674 Leszczyc Zbigniew 184, 656 Leszczyńscy 121, 129, 141 Leszczyńska Anna (z Radzymina) (XVII w.) 219, 220, 221, 222, 225, 583 Leszczyński Rafał ( ) 217, 219, 221, 225, 302, 308, 309, 555, 582, 583, 640, 673 Leszczyński Rafał Andrzej sen. (ur. 1933) 122, 125, 132, 383, 391, 489, 490, 653, 654, 664, 672 Leszczyński Rafał Marcin jr (ur. 1972) 125, 130, 383, 389, 390, 391, 410, 660, 664, 672, 675 Levita Elias (1469/ ) 72 Lewicka-Kamińska Anna 192, 672 Liban (z Legnicy) Jerzy ( ) 117 Licinius (Licyniusz) Namysłowski Jan (? po 1633) 482, 483, 484, 675 Liechtenstein Petrus (działał ) 230, 622 Liedke Marzena 120, 131, 672 Liedtke Antoni 58, 672 Linde Samuel Bogumił ( ) 351 Lismanin Franciszek ( ) 119, 389 Lotter (Lotther) Melchior młodszy (? ok. 1542) 88, 112, 621, 704 Lotterowie 97 Loyola Ignacy SJ, św. ( ) 469, 548 Lubelczyk Jakub ( ) 26, 27, 143, 226, 247, 250, , 271, 272, 273, 292, 299, 316, 323, 326, 328, 329, 330, 331, 388, 389, 512, 517, 519, 550, 556, 570, 582, 583, 597, 600, 601, 607, 608, 609, 634, 643, 644, 661, 665, 667, 705 Lubieniecki Andrzej (ok ) 441 Lubieniecki Krzysztof starszy ( ) 482 Lubomelscy 206, 208 Lubomelski Jan (?-1551) 205, 583, 673 Lubomirski Jerzy Henryk ( ) 156, 658 Ludolf Saksończyk (ok ) 159 Ludwik Węgierski ( , król Polski od 1370) 151, 152, 660 Lufft Hans ( ) 88, 89, 91, 95, 97, 112, 377, 378, 621, 622, 623, 706 Lukšaitė Ingė (ur. 1940) 315, 672 Lulewicz Henryk (ur. 1950) 314, 315, 672 Luter Marcin (Luther Martin) ( ) 25, 59, 61, 73, 81, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 94, 95, 96, 97, 112, 116, 117, 118, 119, 121, 122, 123, 127, 128, 130, 131, 134, 135, 136, 143, 235, 250, 256, 311, 338, 342, 377, 378, 380, 381, 436, 501, 517, 525, 615, 621, 622, 623, 653, 654, 656, 671, 673, 676, 704, 706 Ł Łabęcki (XVI w.) 422, 427 Łach Jan, ks. ( ) 322, 666 Łaski Jan młodszy ( ) 121, 131, 132, 133, 256, 334, 366, 387, 388, 389, 517, 519, 520, 527, 653, 654, 670, 671 Łaski Jan starszy ( , prymas Polski od 1510) 177 Łaszcz Marcin SJ ( ) 442, 443, 452, 458, 459, 465, 471, 624 Łazarz Andrysowic (?-1577) 139, 266, 270, 271, 276, 277, 278, 323, 324, 327, 328, 329, 361, 366, 443, 453, 471, 552, 554, 555, 556, 567, 624, 627, 635, 636, 637, 638, 643, 645, 705, 708, 709 Łoś Jan Nepomucen Bonifacy ( ) 168, 672 Łuczak Arleta 336, 337, 346, 349, 664 Ługowski Szymon, ks. ( ) 368, 369, 581, 676 Łukasz Ewangelista, św. 25, 40, 86, 101, 143, 170, 171, 184, 185, 189, 332, 334, 346, 403, 407, 434, 463, 488, 512, 533, 534, 535, 538, 539, 627, 650, 659, 710 Łukaszewicz Józef ( ) 211, 672 Łużny Ryszard ( ) 135, 418, 670 M Maciejowski Wacław Aleksander ( ) 30, 197, 203, 211, 214, 227, 247, 254, 296, 308, 312, 313, 314, 319, 320, 656

145 720 Indeks osobowy Indeks osobowy 721 Maciej z Miechowa (Miechowita) ( ) 203 Maciuszko Janusz T. 132, 653 Madruzzo Cristoforo, kard. ( ) 104, 105 Maior Georgius (Meier Georg z Norymbergi) ( ) 256 Maksymilian II Habsburg ( , cesarz od 1564) 390 Malermi Nicoló ( ) 59 Malicki Marian ( ) 655 Malinowski Lucyjan Feliks Jan ( ) 167, 169, 170, 664 Małecki Antoni ( ) 156, 157, 158, 179, 658 Małgorzata, żona Ludwika Węgierskiego ( ) 151, 152, 660 Małłek Janusz (ur. 1937) 335, 336, 337, 664, 673 Manutius Aldus (Manuzio Aldo) (ok ) 71, 75, 80, 88, 108 Mańkowski Tadeusz ( ) 211, 672 Marek Ewangelista, św. 40, 75, 83, 86, 101, 332, 334, 346, 357, 387, 403, 434, 463, 487, 495, 507, 511, 538, 608, 627, 651, 659 Maria, córka Ludwika Węgierskiego ( ) 152 Markowicz Jakub (XVI/XVII w.) 144, 386, 401, 411, 512, 552, 567, 608, 629, 707 Marot Clément ( ) 300 Marszałek Leon 43, 657 Martin z Tišnova (? po 1489?) 59 Maryja (Najświętsza Maria Panna) 127, 167, 169, 175, 234, 242, 250, 263, 301, 371, 632, 667 Maselli Ludwik (Ludovico) ( ) 456, 457 Mateusz Apostoł i Ewangelista, św. 26, 40, 86, 101, 110, 140, 167, 169, 170, 171, 189, 196, 332, 333, 334, 335, 338, 339, 340, 341, 346, 348, 349, 356, 357, 372, 374, 387, 403, 411, 413, 438, 449, 451, 463, 466, 538, 575, 588, 608, 609, 627, 628, 651, 659, 664, 705 Mateusz z Kościana (Costenus) (ok ) 117 McLean Matthew 445, 670, 674 Melanchton (Melanthon) Philipp ( ) 70, 71, 88, 116, 334, 381, 654 Melantrich Jiří (Giřiik) (Roždalovský) ( , 623, 706 Meller Katarzyna 254, 255, 256, 258, 279, 280, 281, 332, 416, 659, 665, 672, 673 Menardus (mnich) 65 Mentelin Johannes (ok ) 59, 61 Merczyng Henryk ( ) 414, 418, 421, 422, 423, 424, 430, 665 Mertzenich Franciscus Jacobus (XVI/XVII w.) 624 Metzger Bruce Manning, duchowny prezbiteriański ( ) 657 Meurs Jacob van (1619/ ) 307, 675 Męcińscy 212 Męciński (Męczyński) Andrzej (?-1603) 212, 583, 669 Michel Jean (działał w Genewie ) 92 Mieczkowska Elżbieta 135, 673 Mieczkowska Halina 30, 339, 656, 665 Mieszko I (ok , panował od ok. 960) 172 Migdał S.B., ks. (XX w.) 364, 665 Migoń Krzysztof (ur. 1940) 33, 36, 38, 40, 43, 44, 50, 666, 673 Mikołajewski Daniel ( ) 303, 308, 309, 490, 491, , 545, 546, 561, 605, 674 Mikołaj z Lyry (Liry) ( ) 58, 64, 81, 620 Milejewski Paweł (zm. przed 1578) 27, 227, , 547, 551, 565, 570, 639, 659 Misiurek Jerzy Jan, ks. (ur. 1936) 135, 136, 441, 534, 673 Modrzewski Frycz Andrzej ( ) 119, 138, 139 Mojżesz (postać biblijna) 96, 230, 341, 355, 374, 379, 380, 400, 439, 467, 476, 494, 506, 509, 575 Montano (Montanus) Arias Benito ( ) 79 Moraldi Luigi ( ) 107, 657 Morawski Kazimierz ( ) 116, 673 Morawski Szczęsny ( ) 186 Morin Jean ( ) 79 Moskorzowski Hieronim ( ) 146, 482, 483, 676 Muczkowski Józef ( ) 30, 185, 361, 363, 365, 367, 377, 378, 385, 656, 665, 673 Müllerowa Lidia 126, 127, 128, 671 Münster Sebastian ( ) 72, 419 Murmelius Stanisław (XVI w.) 142, 262, 390, 401, 626, 707 Murray Luke 102, 673 Murzynowski Stanisław (ok ) 40, 140, 170, , 354, 360, 364, 399, 410, 453, 461, 544, 545, 550, 575, 580, 588, 591, 627, 659, 660, 664, 667, 673, 674, 705 Myszkowski Piotr, bp (ok ) 272, 317, 582, 585 Myszkowski Stanisław (?-1570) 132, 519, 522, 583, 671 N Naborowski Daniel ( ) 315, 318, 331, 332 Naglik Katarzyna 6 Naruszewicz (Naruszowicz) Mikołaj (ok ) 396, 402, 405, 526, 527, 531, 581, 583, 668 Nastulczyk Tomasz 394, 665 Natanael (Bartłomiej Apostoł), św. 494 Nehring Władysław ( ) 150, 151, 152, 154, 167, 168, 364, 660, 665 Nering Melchior (?-1587) 141, 331, 386, 393, 401, 552, 567, 608, 629, 652, 707 Netholicky Bartholomeg (XVI w.) 622 Nicko-Stępień Paulina 466, 474, 665 Niedźwiedzki Władysław Marian ( ) 160, 657 Niemojewski Jan (ok. 1526/ ) 135, 441, 480, 674 Niesiecki Kasper SJ ( ) 31, 183, 212, 391, 655 Niezabitowski Leonard OP (?-1583) 363, 364, 660, 667, 675 Nieznanowski Stefan (ur. 1933) 254, 661 Novenianus (Novenian) z Hassfurtu Philipp (? ok. 1574) 117 Nowak Dominik 86, 673 Nowak Zbigniew 496, 500, 502, 505, 508, 509, 510, 665 Nowopolczyk Wojciech (ok ) 117, 118 O Obadiasz (postać biblijna) 429 Ochino Bernardino ( ) 133, 389 Ochmann-Staniszewska Stefania (ur. 1940) 221, 673 Ogończykowie (XVI w.) 334 Olesch Reinhold ( ) 39, 360, 361, 659, 662 Oleśnicki Mikołaj starszy (ok /1567) 121, 387 Olivétan (Olivetanus) Pierre Robert (ok ) 92, 93, 392, 501 Oloff Ephraim ( ) 311, 312, 654 Opaliński Edward (ur. 1950) 124, 673 Opeć Baltazar (XV/XVI w.) 180, 185, 598 Orgelbrand Samuel ( ) 179, 513, 657, 675 Orszak Grzegorz ( ) 131, 255, 256, 334, 387, 388, 389, 410, 669, 674 Orzechowski Stanisław, ks. ( ) 126 Osiander Andreas ( ) 335, 338, 339, 671 Ossolińscy 121 Ostrorogowie 128, 129 Ostroróg Mikołaj ( ) 490 Ostroróg Sędziwój ( ) 490 Ostrowska Ewa 273, 665 O Sullivan Orlaith 675 Otmar Johann (? ok. 1515/1516) 67 Otmar Silvan ( ) 67 Ozeasz (Hozeasz) (prorok biblijny) 26, 101, 143, 254, 403, 512, 516, 517, 518, 520, 521, 522, 523, 524, 526, 569, 605, 649, 710 P Pagnini (Pagnino) Santes (Xantes) ( /1541) 71, 77, 78, 79, 80, 82, 224, 391, 501, 621, 703, 704 Paleolog Jakub ( ) 135 Paliur Paweł (I poł. XVII w.) 501 Pannartz Arnold (zm. ok. 1476) 58, 63 Paulin z Noli, św. (ok ) 371, 374, 576, 588 Paulowa Stanisława 205, 673 Paulus Burgensis (de Santa Maria) ( ) 620 HB-I 46

146 722 Indeks osobowy Indeks osobowy 723 Pawelec Mariusz 501, 673 Paweł Apostoł, św. (ok. 5/10-64/67) 83, 85, 86, 99, 133, 163, 293, 304, 357, 358, 359, 365, 380, 397, 398, 405, 406, 425, 433, 437, 452, 464, 465, 485, 493, 495, 496, 504, 512, 513, 581, 590, 598, 620, 630, 709 Paweł IV (Carafa Giovanni Pietro) ( , papież od 1555) 105, 120 Pawlak Marian 135, 673 Pečirková Jaroslava 59, 673 Pelc Janusz ( ) 254, 269, 270, 271, 331, 661, 665, 673 Pelczarska Katarzyna 6, 34 Pellechet Marie Léontine Catherine ( ) 656 Pellikan Konrad ( ) 71 Pepin III ( , król Franków od 751) 528 Pepłowski Franciszek ( ) 335, 336, 414, 673 Pernus Walerian (?-1569) 117 Perrella Gaetano Maria 107, 657 Petreius Johannes (Petri Ioannes ) (ok ) 620, 703 Pfister Albrecht (ok ) 58 Pflanzmann Jodocus (działał ) 66, 67 Piekarski Kazimierz ( ) 31, 211, 270, 275, 655, 656 Pietkiewicz Rajmund, ks. 3, 5, 34, 35, 40, 68, 71, 72, 74, 75, 76, 78, 87, 92, 106, 116, 117, 118, 223, 234, 322, 383, 389, 391, 413, 415, 417, 419, 420, 426, 498, 501, 537, 665, 666, 673 Pietsch Paul ( ) 656 Pilarczyk Krzysztof (ur. 1953) 6, 33, 74, 383, 666, 674 Pilichowski Czesław ( ) 31, 203, 204, 206, 386, 394, 656 Piliński Adam ( ) 525, 658 Piłat z Pontu (prefekt Judei 26-36/37) 85 Pinchas (Phinees, postać biblijna) 290, 310, 654 Piotr Apostoł, św. (?-64) 85, 86, 95, 101, 176, 343, 344, 372, 399, 403, 430, 431, 433, 446, 448, 452, 462, 463, 464, 465, 474, 476, 485, 486, 492, 537, 581, 590, 630, 648, 665, 704 Piotrkowczyk Andrzej (?-1620) 139, 193, 194, 211, 212, 271, 275, 276, 277, 278, 285, 286, 293, 295, 452, 478, 553, 554, 555, 556, 557, 567, 608, 613, 631, 638, 639, 646, 647, 648, 651, 653, 705, 708, 709 Piotr z Goniądza (ok. 1520/ ) 130, 133, 134, 145, 441, 671 Piotr z Poznania (Poznańczyk) (ok ) 26, 199, 201, , 583, 592, 646, 659, 664 Piotr z Radoszyc (XV w.) 158 Pirożyński Jan ( ) 58, 674 Piskorska Helena ( ) 218 Pius IV (Medici Giovanni Angelo) ( , papież od 1559) 105, 107 Pius V (Ghislieri Antonio Michaele) ( , papież od 1566) 108, 267 Plantin (Plantini, Plantinius) Christophe (ok ) 74, 77, 79, 82, 110, 623, 703, 704 Plochmann Johann Georg 85, 653 Pociecha Władysław ( ) 199, 674 Podlacha Władysław ( ) 152, 666 Polkonowie 179 Polkowski Ignacy, ks. ( ) 365, 674 Ponętowski Jan (ok ) 369 Poplatek Jan SJ 455, 456, 457, 458, 674 Posset Franz 71, 674 Potkowski Edward (ur. 1934) 172, 674 Prevel Jean z Paryża (działał ) 63, 81 Prüss Johann (ze Strasburga) ( /1516) 66 Przezdziecki Aleksander ( ) 167, 664, 667 Przyłuski Jakub (ok ) 119, 138, 240 Ptak Jan 42, 674 Ptaszycki Stanisław ( ) 247, 660 Ptaśnik Jan ( ) 138, 140, 143, 674 Pussman Krzysztof (XVI w.) 26, 40, 199, 200, 201, 544, 570, 583, 598, 605, 641 Püttener Jan (Johann) (XV/XVI w.) 230, 622 Pyżewicz Wiesław 336, 663, 664 R Raabe Paul 43 Rab Justus SJ ( ) 458 Radomski Jan (XVI w.) 140 Radzimiński Adrian SJ ( ) 458 Radziwiłł Krzysztof młodszy ( ) 313, 314, 315, 317, 318, 500, 502, 503, 506, 539, 581, 583, 585, 709 Radziwiłł Krzysztof (Piorun) ( ) 314, 315 Radziwiłł Mikołaj (Czarny) ( ) 120, 123, 132, 142, 262, 263, 264, 265, 382, 388, 390, 391, 394, 395, 396, 402, 405, 426, 427, 440, 441, 516, 519, 522, 523, 534, 535, 538, 539, 551, 553, 566, 581, 582, 583, 585, 626, 634, 649, 665, 667, 671, 672, 707 Radziwiłł Mikołaj Krzysztof (Sierotka) ( ) 123, 139, 142, 143, 145, 391, 423, 426 Radziwiłł Mikołaj (Rudy) ( ) 144, 426, 502, 534, 581, 583, 708 Radziwiłłowie 121, 132, 133, 143, 144, 314, 315, 319, 421, 502, 540, 671 Radziwiłłówna Anna ( ) 534 Radziwiłłówna Barbara (1520/ ) 263 Radziwiłłówna Elżbieta ( ) 534 Radziwiłłówna Krystyna ( ) 534 Radziwiłłówna Zofia ( ) 534 Rafajłowicz (Rapagelan) Stanisław (ok ) 138, 336, 337 Rechowicz Marian Józef, ks. ( ) 71, 115, 116, 118, 674 Rej Mikołaj ( ) 21, 22, 25, 27, 31, 40, 143, , 254, 255, 256, 282, 285, 298, 305, 309, 313, 316, 323, 324, 327, 328, 329, 330, 331, 335, 455, , 547, 563, 570, 582, 583, 584, 589, 591, 598, 601, 608, 609, 634, 643, 644, 645, 649, 656, 660, 661, 669, 676, 680, 689, 710 Rembisz Zbigniew, SAC 33 Renouard Philippe ( ) 30, 656 Reuchlin Johann (1454/ ) 71, 674 Reuss Eduard Wilhelm Eugen ( ) 87, 653 Rhetowie 141 Rhodes Erroll Franklin (ur. 1924) 78, 674 Rhodowie 141 Richel Bernhard (z Bazylei) (?-1482) 65 Ringeltaube Sylvius Wilhelm ( ) 39, 497, 624 Rodecki Aleksy (?-1605) 51, 146, 279, 280, 281, 283, 284, 440, 449, 553, 555, 566, 567, 582, 583, 630, 639, 671, 708 Rörer Georg ( ) 94 Rosa Jonas (XVII w.) 391, 653 Rosik Mariusz, ks. 6, 33 Rosin Ryszard ( ) 179, 674 Rospond Stanisław ( ) 151, 154, 159, 332, 334, 336, 666, 674 Rostkowska Irena 31, 247, 324, 331, 656 Rotarius Georg (XVI w.) 517 Rothe Hans (ur. 1928) 39, 40, 334, 336, 337, 360, 361, 382, 413, 453, 658, 659, 666 Rouillij Gulielmi 624 Ruar Marcin ( ) 136 Rudnicka Jadwiga 655 Rulikowski Mieczysław ( ) 46 Rusch (von Ingweiler) Adolf (ok ) 63 Ry (Du Ry) Antoine du (działał w latach ) 78, 82, 621, 703 Ryba Jan (?-1596) 297 Rybiński Maciej ( ) 27, , 310, 311, 312, 313, 314, 316, 319, 320, 321, 327, 331, 332, 497, 507, 547, 548, 551, 555, 563, 571, 595, 597, 618, 640, 641, 670, 705 Rysiński Salomon (ok ) 27, 145, 218, 220, , 325, 331, 332, 568, 583, 618, 620, 646, 669, 671, 672, 676, 705 Rzepka Wojciech Ryszard ( ) 29, 155, 156, 175, 176, 177, 198, 666, 668, 669, 676 S Saby królowa (postać biblijna) 222 Sacon Jacques ( ) 76 Sadoleti Jacopo (Iacob), kard. ( ) 513, 515, 621, 670, 675 Saenger Paul 675 Salicetus (Wydenbusch) Mikołaj (?-1493?) 192 Salomon (król, postać biblijna) 26, 179, 182, 184, 186, 211, 212, 213, 214, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 224, 225, 226, 348, 381, 403, 618, 646, 659, 668, 705 Salwa Piotr 132, 670 Samson (postać biblijna) 496 Samuel Andrzej (?-1549) 120, 140, 323, 324, 333, 334, 335, 336, 337, 338, 339, 340, 352, 676 Sandecki-Malecki Jan (Jan z Sącza) (ok ) 26, 120, 140, 170, 171, 176,

147 724 Indeks osobowy Indeks osobowy , 180, , 332, 334, 335, 336, 338, 339, 545, 552, 627, 648, 650, 663, 666, 674, 704, 705 Saul (król, postać biblijna) 303, 306 Schildenberger Johannes OSB ( ) 87, 674 Schöffer Peter (Petrus) młodszy (działał w latach ) 78 Schöffer Peter (Petrus) starszy (ok ) 57, 58 Scholz Friedrich 39, 382, 413, 658 Schönsperger Johann ( ) 67 Schönwetter Johann Theobald ( ) 624 Schwarzbach Bertram Eugene 672 Seklucjan Jan (ok. 1510/ ) 120, 126, 140, 170, 323, 324, 331, , 346, 352, 354, 360, 363, 395, 453, 545, 549, 552, 575, 580, 581, 587, 627, 628, 674, 676 Seneka Lucius Annaeus (4 przed Chr. 65 po Chr.) 315, 669 Serocki Tadeusz 58, 674 Servet Miguel (Serwet Michał) ( ) 133, 530, 671 Seweryn Paweł z Kapij Hory 165, 622 Siarczyński Franciszek SchP ( ) 311, 312, 674 Siculus Johannes Sylvius (II poł. XV w.?) 117 Siebeneicher (Sibeneycher) Jakub (po ) 139, 453, 473, 648 Siebeneicher Mateusz (?-1582) 138, 139, 323, 329, 330, 557, 567, 644, 645 Siennik Marcin (?-1588) 331 Siess-Krzyszkowski Stanisław 383, 391, 666 Sipayłło Maria ( ) 280, 491, 499, 500, 501, 502, 653, 667, 674 Skarbek Jan Leon ( ) 126, 127, 128, 671 Skarga Piotr, ks. ( ) 123, 126, 127, 139 Skoczylas-Stawska Honorata 179, 180, 181, 184, 659, 674 Sławiński Wojciech 135, 674 Słoński Stanisław ( ) 159, 660 Smereka Władysław, ks. ( ) 115, 116, 117, 118, 169, 286, 453, 455, 456, 457, 458, 459, 460, 461, 475, 660, 667, 674 Sobczykowa Joanna 461, 667 Sobieski Wacław ( ) 263, 674 Sobieszczański Franciszek Maksymilian ( ) 179, 513, 675 Socyn Faust (Socinus Faustus) ( ) 133, 135, 136, 146, 219, 441, 480, 482, 483, 669, 674 Socyn (Socinus) Lelio Francesco Maria ( ) 133, 135, 669 Soncino Gerszon (ben Mosze) (Jeronimo Girolima, Hieronymus) (?-1533) 88 Soncino Joszua Salomon (ben Izrael Natan) (działał ) 74 Soncinowie (XV-XVI w.) 74 Sorg Anton (ok ) 66, 67 Specht Walter Frederick 65, 675 Spiera Franciszek ( ) 335, 673 Spinek Stanisław (z Wojciechowa) (?-1578) 280, 281 Stach Piotr, ks. ( ) 364, 665 Stahl Jerzy, ks. ewangelicko-reformowany ( ) 131, 675 Stanisław z Pakości, ks. (poł. XV w.) 171 Stanisław ze Lwowa OFM (XVI w.) 364 Stankar Franciszek (Stancaro Francesco) młodszy ( ) 490 Stankar Franciszek (Stancaro Francesco) starszy ( ) 117, 130, 133, 388, 389, 410, 536 Staphylus Fryderyk ( ) 336, 337, 338 Statorius Pierre (Stojeński Piotr) (ok ) 131, 387, 388, 389 Stefan Batory ( , król Polski od 1576) 370, 374, 581, 706 Steinschneider Moritz ( ) 656 Stelmaszczyk Elżbieta 247, 656 Sternacki Paweł (I poł. XVII w.) 146 Sternacki Sebastian (?-1635) 51, 146, 296, 297, 301, 302, 308, 309, 325, 327, 330, 479, 512, 553, 555, 566, 567, 632, 640, 650, 652, 653, 671, 709 Stöckel Wolfgang (działał ) 90 Strażnicki Andrzej, ks. (XVI/XVII w.) 490 Stroband Henryk ( ) 141 Strzałkowska Barbara 322, 666 Strzetelski Erazm ( ) 179 Suchecki Henryk Ignacy ( ) 167, 667 Swastek Józef, ks. (ur. 1936) 71, 72, 675 Sweynheym (Sweinheim) Konrad (?-1477) 58, 63 Sykstus V (Peretti di Montalti Felice) ( , papież od 1585) 106, 108, 109, 624 Szafraniec Stanisław (ok. 1525/ ) 387 Szamotulski Wacław (ok ) 323, 324, 328, 329 Szarfenberg Hieronim (ok ) 199, 556, 641 Szarfenberg (Scharffenberger) Kryspin (ok ) 374, 377 Szarfenberg Maciej (?-1547) 27, 137, 138, 192, 208, 234, 237, 241, 244, 247, 553, 556, 592, 607, 633, 634, 642, 651 Szarfenberg Marek (koniec XV w. 1545) 137, 208, 230, 350, 351, 357, 360, 556, 622, 625, 628, 642, 705, 706 Szarfenberg Mikołaj ( ) 170, 193, 234, 238, 241, 242, 245, 352, 353, 354, 355, 356, 359, 360, 361, 363, 364, 366, 367, 369, 373, 377, 378, 412, 551, 552, 553, 556, 560, 581, 582, 585, 595, 609, 616, 625, 626, 628, 634, 651, 704, 706 Szarfenberg Stanisław (po ) 324, 329, 360, 368, 373, 551, 552, 581, 629, 645, 707 Szarfenberg (Scharffenberger) Wendel (XVI w.) 378 Szarfenbergowie (Scharffenbergowie, Szarfenbergerowie, Scharffenbergerowie, Ostrogórscy) 26, 138, 170, 247, 350, 351, 352, 354, 356, 359, 360, 361, 362, 363, 367, 372, 375, 376, 378, 385, 545, 549, 553, 567, 585, 589, 595, 597, 598, 599, 607, 609, 615, 617, 628, 665, 706 Szczotka Stanisław ( ) 219, 220, 675 Szczucki Lech Tadeusz (ur. 1933) 441, 442, 443, 445, 481, 484, 675 Szeruda Jan, duchowny luterański ( ) 491, 501, 512, 667, 675 Szlaga Jan Bernard, bp ( ) 658 Szlagowski Antoni Władysław, bp ( ) 352, 391, 401, 657 Szlichtyng Jonasz (Schlichting Jonas) ( ) 136 Szmalc (Smalc, Schmalz, Smalcius) Walenty (Valentin) ( ) 26, 51, 136, 146, 219, 325, 441, 479, 482, 483, 484, 512, 549, 650, 652, 653, 675, 709 Szoman Jerzy (ok ) 388, 389 Szwejkowska Helena 58, 89, 675 Ś Śnieżyńska-Stolot Ewa 152, 153, 154, 667 Świdziński Konstanty ( ) 151, 154, 155, 666 Świętochowski Robert OP 363, 364, 667, 675 T Tarnowski Jan ( ) 120, 672 Taszycki Witold ( ) 152, 176, 178, 660, 675 Tazbir Janusz ( ) 118, 120, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 130, 132, 134, 136, 137, 483, 675 Tertulian ( ) 310, 581, 654 Terrill Adriene 6 Thénaud Jean (Tenaud Jan) (?-1582) 131, 387, 388, 389, 668 Tobiasz (postać biblijna) 27, 85, 101, 207, 208, 209, 210, 211, , 359, 403, 433, 590, 592, 642, 705 Toletus Franciscus ( ) 102, 673 Tomasz Łysy ze Zbrudzewa (ok ) 117, 163, 164, 165, 166, 364, 620, 658, 659, 660, 663 Tomiccy 129 Tomicki Piotr, bp ( ) 116, 117 Tondel Janusz 58, 674 Trecy Krzysztof (ok ) 489, 490, 664 Treiderowa Anna ( ) 306, 307, 507, 509, 510, 675 Trepka Eustachy ( ) 128, 140 Tromp Sebastiaan Peter Cornelis SJ ( ) 107, 675 Trypućko Józef ( ) 203, 656 Trzecieski Andrzej młodszy (ok ) 27, 255, 256, 323, 328, 329, 389, 390, 525, 531, 643, 644 Trzecieski Andrzej starszy (?-1547) 119, 249, 255 Turnowski Jan ( ) 301, 302, 303, 308, 309, 490, 491, 501, 583 Turnowski Symeon (Szymon) Teofil (Bogumił) ( ) 157, 298 Tworek Stanisław 489, 491, 499, 675 Tymoteusz, św. (uczeń św. Pawła, bp Efezu) 357, 403

148 726 Indeks osobowy Indeks osobowy 727 Tys Agnieszka 125, 675 Tyszkowski Wiesław 656 U Uchański Jakub, abp ( , od 1562 prymas Polski) 119, 120, 672 Uglorz Manfred, duchowny ewangelicki (ur. 1940) 86, 676 Ulatowski Wojciech (XVI/XVII w.) 27, 214, 216, 544, 583, 642 Ulewicz Tadeusz ( ) 115, 116, 133, 180, 586, 671, 676 Ungler Florian (?-1536) 25, 117, 137, 138, 170, 171, 176, 179, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 203, 204, 240, 241, 248, 330, 358, 512, 513, 515, 545, 555, 556, 567, 590, 595, 598, 611, 612, 613, 620, 646, 648, 649, 704, 710 Unglerowa Helena (?-1551) 27, 180, 197, 204, 208, 234, 237, 240, 242, 243, 244, 247, 553, 556, 567, 607, 633, 642, 705 Urban VIII ( , papież od 1623) 500 Urban Wacław ( ) 119, 120, 121, 122, 123, 124, 128, 129, 130, 132, 134, 136, 368, 483, 676 Urbańczyk Stanisław ( ) 39, 157, 158, 273, 360, 658, 667 Urszula (Kochanowska) ( ) 272 Utenhove Jan ( ) 132, 389 V Vagaggini Luigi 107, 657 Valerius Stephanus (XVI w.) 445 Valla Lorenzo ( ) 71, 75, 419 Van Kampen Kimberly 675 Varro Michel ( ) 489 Vatable (Vatablus, Watebled) François (ok ) 77, 222, 223, 224, 419, 670 Vérard Antoine (działał ) 59 Vetter Daniel ( ) 142 Vingle (di Wingles) Pierre de ( ) 92 Vitré Antoine ( ) 79 Vitrelin Aleksander (zm. ok. 1586) 389 Vogel Paul Heinz 32, 87, 90, 657 Vosté Jacques-Marie OP 102, 103, 107, 676 W Wacław Ubogi z Brodni (II poł. XV w.) 167, 192, 228, 619, 664, 667 Walafrid Strabo (Walafridus Strabonius) (ok. 808/ ) 620 Walecki Wacław 383, 390, 661, 667 Walton Brian, bp ( ) 79 Wapowski (Vapovius) Bernard ( ) 323 Warmiński Ignacy, ks. ( ) 140, 323, 324, 333, 334, 335, 336, 337, 338, 339, 340, 352, 676 Wąsowicz Henryk (ur. 1948) 153, 676 Wechter Michał (Michael) (XV/XVI w.) 230, 622 Weinreich Jan (ok ) 140 Weissenhorn Alexander (I poł. XVI w.) 90 Węgierski (Wengierski, Vengerscius) Andrzej (Andreas) ( ) 311, 312, 654 Węgierski Tomasz, ks. (I poł. XVII w.) 501 Wężyk Jan, abp ( , prymas Polski od 1627) 500 Wielgus Stanisław Wojciech (ur. 1939) 156, 167, 667 Wierzbowski Teodor ( ) 157 Wietor Hieronim (?-1546/1547) 27, 137, 138, 151, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 187, 192, 193, 197, 198, 203, 204, 206, 227, 228, 229, 230, 232, 233, 234, 237, 238, 241, 242, 247, 323, 327, 329, 545, 553, 556, 567, 582, 583, 592, 603, 606, 607, 632, 633, 642, 643, 646, 647, 651, 704, 705 Wild Leonard (II poł. XV w.) 59 Winiarska-Górska Izabela 305, 676 Wirtemberski Krzysztof ( ) 390 Wirzbięta Maciej ( ) 122, 143, 226, 254, 255, 259, 260, 331, 366, 512, 516, 517, 520, 522, 524, 525, 526, 531, 532, 533, 553, 555, 556, 566, 567, 570, 583, 605, 607, 608, 609, 634, 643, 649, 651, 653, 658, 668, 672, 705, 710 Wirzbięta Paweł (?-1610) 143 Wiszniewski Michał ( ) 32, 166, 227, 247, 254, 262, 296, 297, 312, 323, 324, 350, 351, 352, 676 Wiśniowski Eugeniusz ( ) 129, 676 Witczak Tadeusz (ur. 1927) 247, 248, 250, 313, 323, 324, 676 Wittmann Reinhard 61, 676 Wlaźlak Janina 6, 34 Władysław II Jagiełło (ok , król polski od , 157, 158, 179, 658 Władysław IV Waza ( , król Polski od 1632) 502, 503, 505, 581, 585, 709 Wojak Tadeusz, ks. ( ) 490, 491, 500, 501, 502, 507, 509, 667 Wojcicki (Wóycicki) Kazimierz Władysław ( ) 312, 676 Wojewódka Bernard (?-1554) 27, 119, 138, 142, 323, 324, 326, 327, 328, 329, 643, 644, 645 Wojtkowski Julian Andrzej Antoni (ur. 1927) 163, 659 Wojtyska Henryk Damian CP ( ) 133, 676 Wolan Andrzej (ok ) 483, 512 Wolf Johannes (działał w XVI/XVII w.) 91 Wolrabowie 139 Wolski Mikołaj (zm ) 182, 184, 583 Worffschauffel (Reiss) Stanisław (Stenczel) (II poł. XVI w.) 141 Woźniak Ewa 229, 667 Wróbel Walenty (ok ) 27, 117, 125, 151, 160, 161, 162, 163, 165, 234, 235, 236, 239, 240, 243, 245, 249, 327, 364, 546, 547, 548, 563, 600, 601, 607, 608, 613, 619, 633, 634, 665, 704 Wujek Jakub SJ ( ) 25, 26, 27, 40, 126, 127, 139, 194, 195, 209, 214, 215, 226, 285, 286, 287, 288, 289, 291, 292, 293, 294, 295, 296, 307, 321, 333, 451, , 482, 492, 493, 494, 502, 504, 511, 544, 545, 546, 547, 548, 550, 561, 562, 563, 571, 574, 580, 581, 582, 583, 584, 587, 588, 589, 590, 591, 592, 596, 597, 605, 608, 609, 613, 616, 618, 626, 627, 630, 631, 639, 647, 648, 658, 660, 661, 662, 663, 665, 667, 674, 705, 708, 709 Wydra Wiesław 29, 155, 156, 175, 176, 177, 198, 666, 668, 669, 676 Wysz Radoliński Piotr, bp (ok ) 152 Z Zaborowski Stanisław, ks. (?-1529) 176 Zacjusz (Żak) Szymon (ok ) 142, 389, 440 Zainer (Zeyner, Zeiner) Günter (Günther) (z Augsburga) (?-1478) 66 Zainer Johann (z Ulm) (?-1523) 65 Zalewski Ludwik, ks. ( ) 418, 424, 425, 668 Zannetti Francesco (II poł. XVI w.) 109 Zaremba Jan (XVI w.) 331 Zborowscy 128 Zborowski Piotr (?-1580) 132 Zduńczyk Aurelia 96, 380, 409, 668 Zdzitowiecka-Jasieńska Halina ( ) 172, 670 Zebrzydowski Andrzej, bp ( ) 119 Zebrzydowski Mikołaj ( ) 123 Zegers Nicholas Tacitus (ok ) 444 Zenowicz Krzysztof (?-1614) 396, 402, 405, 406, 581 Zenowicz Mikołaj Jurewicz (?-1621) 386, 394, 396, 552, 581, 629, 707 Zofia (Sonka) Holszańska (ok ) 156, 157, 158, 172, 173, 179, 363, 619, 658, 661, 667, 704 Zofia Jagiellonka ( ) 262 Zuk Stanisław (XVI w.) 539 Zuzanna (postać biblijna) 168, 382, 403, 620 Zwingli Ulrich (Huldrych, Ulricht) ( ) 86, 91 Zwinogrodzka Ewa 655 Zwolski Stefan, ks. ( ) 39, 668 Zygmunt I Stary ( , król Polski od 1507) 116, 118, 119, 120, 199, 247, 249, 250, 252, 263, 340, 353, 582 Zygmunt II August ( , król Polski od 1530) 120, 121, 129, 131, 141, 180, 204, 263, 340, 341, 345, 346, 352, 354, 356, 359, 363, 367, 374, 377, 394, 395, 402, 427, 502, 503, 581, 584, 585, 587, 598, 669, 672, 706, 707 Zygmunt III Waza ( , król Polski od 1587) 123, 302, 312, 461, 471, 477, 581, 674, 709 Ż Żurowska-Górecka Wanda ( ) 158, 159, 160, 668 Żychliński Teodor ( ) 32, 212, 658

149 728 Indeks rzeczowy 729 A ad fontes (powrót do źródeł) 69, 70, 72, 83, 100 agendy liturgiczne 127, 489 Akademia Krakowska 116, 117, 118, 119, 167, 174, 179, 204, 229, 235, 236, 364, 365, 612 Akademia Lubrańskiego (Lubranscianum) 118, 204, 440 Akademia Rakowska 146, 483 Akademia Wileńska 118 Albertyna (Uniwersytet w Królewcu) 118, 120, 138 anabaptyzm 89, 125, 134, 135, 143, 536 anagogiczny sens Pisma Świętego 159, 251, 258, 371 anglikanie 469 Antychryst 183, 344, 395, 400, 428, 448, 462, 537 antyfonarze 127 antyk 68, 69, 71, 80, 99, 213, 223, 315, 419, 527 antykwa 29, 63, 64, 66, 80, 81, 94, 95, 97, 98, 109, 110, 113, 178, 185, 196, 198, 203, 208, 214, 216, 226, 232, 242, 243, 244, 253, 265, 269, 276, 277, 278, 284, 291, 295, 307, 319, 322, 330, 348, 373, 381, 409, 410, 451, 470, 477, 488, 496, 498, 510, 540, 600 antytrynitarianizm 29, 49, 125, 132, , 137, 142, 143, 144, , 219, 222, 279, 280, 281, 343, 389, 390, 393, 401, 417, 418, 421, 426, 441, 442, 443, 445, 454, 483, 484, 486, 529, 534, 535, 551, 552, 553, 555, 557, 558, 561, 563, 565, 566, 572, 575, 584, 617, 670, 675 Apocalypsis w tłum. Mikołaja Reja (ApRej 1565) 25, 143, 512, , 550, 555, 568, 570, 575, 579, 583, 586, 588, 591, 592, 598, 601, 604, 605, 608, 609, 610, Indeks rzeczowy 611, 649, 658, 660, 710 Apokryfa i NT w tłum. Szymona Budnego (ANTSzB 1570) 25, 143, 386, , 453, 454, 549, 551, 563, 573, 602, 605, 626 apokryfy 25, 29, 49, 80, 84, 85, 86, 88, 90, 102, 109, 110, 111, 143, 150, 189, 196, 197, 198, 199, 201, 202, 203, 374, 386, 403, 404, 406, 412, 413, 415, 417, 421, 422, 423, 429, 430, 432, 433, 434, 435, 437, 438, 472, 497, 505, 506, 544, 551, 569, 599, 606, 626, 627, 661, 663, 669, 707 argumenty 159, 161, 162, 183, 184, 185, 206, 208, 210, 211, 229, 232, 233, 239, 241, 242, 243, 246, 247, 250, 251, 252, 253, 258, 259, 260, 261, 264, 265, 268, 273, 282, 283, 284, 285, 287, 289, 294, 295, 303, 307, 309, 317, 326, 327, 329, 339, 355, 357, 359, 371, 372, 374, 375, 381, 395, 397, 398, 402, 403, 404, 405, 406, 407, 409, 410, 437, 449, 450, 452, 464, 472, 477, 481, 484, 485, 487, 488, 493, 494, 498, 503, 504, 507, 508, 531, 532, 533, 549, 576, 577, 589, 601, 603, 605, 611, 612, 616, 639, 650 arianizm 51, 121, 122, 123, 125, 130, , , 219, 279, 281, 297, 302, 325, 327, 418, 431, 444, 445, 447, 452, 479, 480, 483, 484, 499, 512, 533, 551, 561, 639, 650, 652, 670, 671, 672, 674, 675 artykuły henrykowskie (1573) 121, 503 Astarot (Asztarte) (bogini pogańska) 518 B Baal (bożek pogański) 431, 518 Bachus (bożek pogański) 537 barok 484, 511 bastarda 66 Benedictus (Pieśń Zachariasza) (Łk 1,68-79) 230, 231, 293 benedyktynki 127 bernardyni 126, 229, 364 Biblia 36-wierszowa (bamberska, Pfistera) 57 Biblia 48-wierszowa 58 Biblia 49-wierszowa 61 Biblia brzeska (Radziwiłłowska, pińczowska) (BB, od 1563) 25, 26, 27, 39, 93, 96, 125, 126, 132, 142, 143, 144, 226, 254, 262, 264, 273, 280, 321, 367, 372, 381, , 413, 414, 421, 422, 433, 435, 439, 441, 442, 451, 453, 454, 463, 478, 482, 489, 490, 491, 494, 498, 499, 500, 501, 502, 505, 511, 534, 535, 538, 539, 545, 546, 549, 550, 551, 561, 565, 571, 573, 576, 581, 585, 586, 587, 589, 590, 592, 593, 595, 596, 599, 601, 602, 606, 607, 608, 609, 610, 615, 616, 617, 618, 626, 629, 634, 650, 658, 660, 663, 664, 665, 666, 668, 675, 707 Biblia cum glossa 58, 620, 703 Biblia cum postillis 58, 620 Biblia gdańska (BG, od 1632) 25, 26, 27, 141, 296, 297, 303, 305, 309, 319, 320, 321, 489, 490, 491, 496, , 545, 546, 549, 552, 562, 573, 576, 581, 586, 592, 593, 595, 597, 600, 602, 606, 609, 617, 618, 627, 632, 641, 663, 665, 667, 709, 710 Biblia genewska 93, 98, 99, 100, 113, 599 Biblia hebrajska 25, 49, 66, 73, 74, 76, 77, 78, 79, 84, 85, 88, 95, 103, 107, 116, 162, 223, 224, 252, 260, 275, 284, 294, 316, 317, 318, 322, 323, 391, 603, 604 Biblia kralicka 501 Biblia królowej Zofii (ok. 1455) , 172, 173, 179, 363, 619, 658, 661, 667, 704 Biblia ks. Jakuba Wujka (BWj 1599) 25, 40, 127, 139, 194, 209, 214, 215, 226, 285, 321, , 504, 511, 549, 552, 562, 573, 576, 581, 585, 586, 587, 588, 590, 592, 595, 597, 602, 608, 609, 615, 626, 658, 661, 662, 663, 708, 709 Biblia Leopolity (Szarfenbergowska, krakowska) (BL, od 1561) 25, 26, 39, 138, 170, 193, 194, 195, 198, 209, 226, 266, 268, 321, 350, 351, 352, 359, , 397, 409, 412, 422, 435, 439, 440, 454, 455, 492, 549, 551, 573, 574, 576, 580, 581, 584, 585, 586, 588, 589, 593, 595, 596, 597, 598, 599, 602, 607, 609, 615, 616, 617, 625, 626, 629, 659, 660, 662, 665, 667, 706, 707 Biblia leskowiecka 158 Biblia lowańska (Vulgata Lovaniensis) 77, 459, 474, 501, 665, 703 Biblia Lutra (BLut, od 1533, NT od 1522) 25, 84, 85, 88, 89, 91, 94, 95, 97, 377, 378, 525, 616, 621, 622, 623, 704 Biblia Melantrichowa 622, 623, 706 Biblia ołomuniecka 158 Biblia po angielsku 91, 93, 97, 460, 466, 468, 469 Biblia po czesku 25, 59, 61, 149, 151, 157, 158, 165, 166, 171, 172, 174, 187, 365, 377, 378, 379, 380, 460, 501, 546, 622, 623, 658, 667, 706 Biblia po flandryjsku 132 Biblia po francusku 59, 61, 69, 82, 92, 93, 98, 381, 391, 392, 405, 408, 422, 497, 655, 663 Biblia po hiszpańsku 93 Biblia po katalońsku 59, 60, 61 Biblia po niderlandzku 59, 61, 67, 93 Biblia po niemiecku 25, 59, 61, 66, 67, 84, 85, 87, 88, 89, 90, 91, 94, 95, 97, 190, 422, 616, 620, 621, 622, 623, 703, 704 Biblia po staro-cerkiewno-słowiańsku 419 Biblia po włosku 59, 61, 64, 66, 68, 91, 93, 97 Biblia prohibita 105 Biblia rabinica 74, 622 Biblia Sewerynowa 165, 622 Biblia Slavica (seria) 39, 52, 334, 336, 337, 360, 361, 366, 383, 413, 658, 659, 666 Biblia Stephanusa (BSt ) 25, 77, 223, 224, 226, 391, 392, 623, 703 Biblia syryjska (Peszitta) 79, 80 Biblia Szymona Budnego (nieświeska) (BSzB 1572) 25, 39, 143, 145, 226, 367, 386, 391, 392, 394, , 453, 454, 546, 549, 551, 563, 564, 573, 576, 581, 593, 595, 602, 626, 661, 663, 708 Biblia tigurina (1543) 224, 622 Biblia Tysiąclecia 25, 38, 40, 42, 49, 429, 430, 666 Biblia Vatable a 77, 223 Biblia warszawska 511 Biblia Zablackiego 158 Bibliografia polska (Estreicherów) 29, 40, 176, 184, 186, 190, 197, 199, 208, 209, 210,

150 730 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy , 214, 217, 218, 220, 226, 227, 234, 238, 247, 254, 262, 266, 296, 314, 320, 324, 330, 333, 339, 350, 351, 361, 383, 384, 386, 389, 412, 422, 452, 480, 497, 507, 517, 525, 618, 629, 633, 641, 642, 643, 647, 648, 655 bibliologia (księgoznawstwo) 37, 38, 43, 44, 46, 47, 50, 614, 673 bibliologiczny proces 43, 45, 46, 47, 48 Biblioteka św. Marka w Wenecji 75 Biblioteka Watykańska 108, 109 Bogurodzica 177 bożogrobcy 368 bracia czescy 122, 125, 128, 129, 130, 131, 132, 137, 141, 144, 157, 221, 256, 297, 298, 299, 331, 489, 490, 501, 669, 670, 676 bracia polscy 121, 122, 125, , 141, 144, , 219, 279, 281, 290, 393, 424, 426, 433, 441, 442, 480, 481, 482, 483, 484, 491, 520, 534, 545, 546, 548, 549, 551, 561, 563, 564, 566, 584, 587, 591, 615, 617, 670, 671, 673, 674 brewiarze (godziny kanoniczne) 68, 127, 153, 154, 159, 162, 173, 193, 195, 230, 231, 239, 240, 241, 243, 244, 245, 246, 251, 266, 267, 268, 269, 287, 293, 296, 547, 601, 606, 607, 612, 613, 617, 622 C celibat 120, 342 Centralny katalog starych druków Biblioteki Narodowej (CKSD BN) 29, 40, 228, 320, 333, 350, 383, 402, 497 ceny Biblii 61, 88, 99, 443, 444, 571 cenzura kościelna 53, 107, 111, 119, 139, 669 chrzest 38, 41, 53, 134, 135, 149, 156, 172, 418, 441, 446, 484, 493, 514, 536 Collegium Trilingue (Lowanium) 71, 72 Comma Johanneum (1 J 5,7-8) 83, 426, 430 Confessio Bohemica (1575) 129 czcionki, pisma drukarskie - gotyckie 30, 63, 64, 66, 81, 82, 94, 95, 97, 112, 196, 210, 216, 226, 253, 278, 284, 291, 295, 297, 307, 322, 330, 348, 373, 470, 488, 496, 498, 510, 600, greckie aldyńskie 80 - hebrajskie 74, 109, 261, krój 29, 30, 31, 32, 176, 178, 190, 239, 242, 243, 245, 246, 276, 278, 309, 329, 406, 498, 600, ogólnie 43, 45, 47, 62, 63, 64, 66, 95, 97, 98, 112, 161, 176, 178, 184, 193, 226, 242, 243, 247, 252, 253, 261, 262, 265, 269, 275, 278, 295, 319, 348, 349, 381, 409, 410, 439, 450, 451, 477, 488, 496, 510, 524, 532, 540, 586, 600, 601, 605, polskie 177, 178, 190, 510, stopień 48, 63, 64, 65, 86, 95, 96, 98, 102, 109, 110, 111, 162, 178, 185, 203, 210, 211, 226, 232, 239, 242, 243, 245, 246, 253, 261, 265, 275, 276, 278, 295, 307, 309, 319, 329, 330, 348, 357, 359, 406, 409, 439, 449, 477, 496, 510, 516, 524, 532, 533, 540, 569, 595, 600, kanon 81 czechizmy 154, 187 czyściec 291, 342, 537 czytania liturgiczne 45, 49, 65, 67, 68, 111, 164, 165, 168, 169, 187, 191, 266, 348, 349, 350, 356, 357, 359, 364, 375, 376, 382, 407, 412, 452, 472, 475, 478, 479, 497, 506, 507, 508, 548, 564, 577, 601, 602, 606, 609, 613, 620, 628, 660 Ć Ćwiczenia duchowne św. Ignacego Loyoli 469 D dedykacja 45, 78, 97, 177, 181, 184, 185, 198, 202, 204, 205, 206, 209, 211, 213, 214, 215, 216, 219, 220, 221, 222, 225, 229, 236, 237, 238, 239, 241, 242, 245, 246, 247, 249, 250, 252, 254, 256, 259, 260, 263, 264, 265, 267, 271, 272, 275, 276, 279, 280, 281, 283, 284, 286, 287, 288, 292, 301, 302, 304, 309, 313, 317, 318, 319, 321, 325, 340, 341, 342, 345, 346, 348, 352, 353, 354, 355, 356, 358, 359, 363, 364, 367, 368, 369, 370, 374, 379, 381, 394, 395, 396, 402, 405, 410, 422, 426, 427, 429, 432, 435, 436, 438, 445, 459, 461, 462, 471, 473, 478, 484, 491, 502, 505, 513, 516, 519, 520, 522, 531, 534, 538, 539, 576, 577, 578, 579, , 597, 598, 601, 611, 612, 665, 706, 707, 708, 709 Dekalog 175, 188, 309 deuterokanoniczne księgi, fragmenty 29, 49, 80, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 95, 102, 143, 374, 382, 386, 397, 398, 402, 403, 404, 417, 433, 506, 525, 573, 574, 606 Dezemberbibel 89 dogmaty chrystologiczne 121, 130, 133, 134, 136, 177, 183, 206, 291, 338, 343, 401, 418, 423, 429, 430, 431, 441, 446, 447, 485, 486, 493, 522, 526, 527, 529, 530, 536, 563, 673 dogmaty trynitarne 121, 122, 130, 131, 133, 134, 143, 267, 290, 291, 389, 390, 391, 401, 410, 430, 464, 476, 477, 527, 530, 536, 537, 563, 664 doktorzy Kościoła 188, 355, 365, 370, 455, 457, 460, 466, 513, 530, 649 dominikanie 126, 352, 363, 364 druga konfesja helwecka (Bullingera) 132, 489 drukarstwo hebrajskie 74 drzeworyty 30, 67, 88, 95, 96, 97, 99, 184, 185, 189, 190, 192, 193, 196, 198, 203, 208, 210, 231, 232, 234, 241, 242, 253, 260, 265, 275, 276, 277, 278, 306, 307, 319, 327, 330, 348, 351, 356, 357, 358, 359, 363, 374, 377, 378, 379, 380, 381, 408, 439, 470, 471, 473, 475, 476, 477, 496, 515, 516, 525, 532, 598, 599, 600, 650, 656, 669, 704, 706 duchowy sens Pisma Świętego - alegoryczny 159, 161, 162, 229, 258, 282, 283, 289, 303, 371, 398, 463, 464, 504, chrystologiczny 159, 161, 162, 183, 206, 242, 258, 281, 288, 289, 303, 380, 398, 464, 504, 521, eklezjologiczny 289, typologiczny (typiczny) 96, 183, 282, 289, 371, 372, 379, 380, 464, 476, 477, 589, 598 dyteizm 134, 441 E Ecclesiastes w tłum. Hieronima z Wielunia (Eccl 1522) 25, , 205, 213, 365, 544, 556, 568, 574, 583, 586, 588, 600, 604, 605, 607, 646, 659, 704 Ecclesiastes w tłum. Jana z Sanoka (Eccl 1590) 25, , 221, 544, 556, 568, 583, 604, 605, 646 epistoły 26, 164, 350, 357, 452, 479, 564, 569, 570, 601, 602, 606, 620, 628, 647, 648 errata 111, 231, 293, 345, 346, 416, 436, 449, 472, 487, 495 Eucharystia (Msza św.) 68, 177, 229, 242, 290, 372, 375, 400, 447, 452, 463, 476, 477, 492, 521, 537, 599 ewangelia (perykopa ewangelijna) 26, 168, 169, 186, 188, 189, 191, 193, 195, 196, 349, 350, 357, 412, 452, 473, 479, 506, 507, 539, 564, 569, 570, 601, 602, 606, 628, 647, 648 ewangeliarze 140, 149, 155, 156, 165, 170, 171, 172, 173, 186, 187, 188, 189, 191, 350, 352, 361, 613, 662, 666 Ewangeliarz kanoników regularnych z Krakowa (ok. 1420) , 619, 666 Ewangeliarz Unglera (EU 1527/1528) 25, 170, 171, , 358, 548, 556, 568, 583, 590, 595, 598, 604, 607, 611, 612, 613, 620, 648, 704 ewangelicyzm reformowany 29, 77, 99, 112, 120, 121, 122, 123, 125, 126, 129, , 133, 134, 137, 141, , 146, 157, 217, 220, 221, 222, 250, 254, 255, 256, 257, 263, 280, 298, 299, 301, 302, 303, 305, 309, 314, 315, 317, 331, 332, 366, 382, 387, 389, 390, 391, 393, 394, 396, 397, 399, 410, 421, 441, 443, 455, 483, 489, 490, 493, 498, 499, 501, 502, 503, 506, 507, 512, 517, 519, 520, 522, 525, 527, 534, 537, 547, 549, 551, 566, 583, 655, 664, 665, 669, 670, 671, 672, 675, 676 Ewangelie i epistoły na dni postne w tłum. ks. Jakuba Wujka (EwEpP, od 1626) 26, 452, 479, 548, 557, 568, 583, 648 Ewangelie i epistoły tak niedzielne w tłum. ks. Jakuba Wujka (EwEpN, od 1593) 26, 452, 479, 548, 556, 568, 570, 583, 647 explicit 64, 357, 495 F facsimile 30, 58, 208, 361, 413, 626, 629, 642, 649, 663, 674, 704, 708

151 732 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy 733 foliacja (numeracja kart) 32, 64, 66, 110, 182, 184, 185, 187, 191, 196, 211, 233, 234, 240, 241, 244, 251, 253, 262, 265, 284, 304, 307, 330, 344, 349, 359, 382, 402, 405, 415, 433, 435, 439, 448, 486, 524, 530, 538, 540, 607 format - duodecimo (12 ) 167, 227, 266, 268, 283, 285, 292, 296, 297, 304, 308, 309, 320, 327, 361, 373, 452, 479, 486, 497, 553, 554, 555, 556, 557, 569, 570, 571, 572, 592, 613, 617, 632, 635, 639, 640, 647, 648, 652, 653, 705, folio (2 ) 62, 64, 65, 66, 75, 76, 77, 81, 82, 88, 90, 91, 94, 97, 98, 99, 100, 109, 112, 151, 156, 245, 254, 258, 360, 361, 373, 382, 387, 401, 421, 453, 465, 470, 479, 500, 533, 537, 548, 551, 552, 553, 555, 569, 570, 572, 592, 596, 620, 621, 622, 623, 624, 625, 626, 627, 634, 650, 651, 703, 704, 705, 706, 707, 708, 709, kieszonkowy 63, 98, 109, 198, 209, 210, 292, 299, 304, 321, 452, 486, 502, octavo (8 ) 62, 63, 76, 77, 80, 82, 91, 94, 97, 98, 99, 100, 109, 111, 112, 171, 186, 187, 188, 195, 198, 202, 206, 209, 223, 227, 229, 230, 232, 240, 251, 258, 270, 296, 297, 306, 308, 309, 316, 327, 329, 339, 361, 367, 373, 384, 386, 401, 415, 432, 440, 448, 452, 453, 470, 478, 479, 488, 494, 497, 505, 510, 513, 515, 552, 553, 555, 556, 557, 569, 570, 571, 572, 592, 613, 621, 622, 623, 624, 627, 629, 630, 631, 632, 633, 634, 635, 637, 640, 641, 642, 643, 644, 645, 646, 647, 648, 649, 650, 651, 652, 703, 704, 705, 707, 708, 709, ogólnie 43, 45, 47, 62, 63, 66, 73, 81, 90, 94, 98, 109, 113, 159, 160, 218, 235, 240, 246, 251, 258, 264, 292, 293, 296, 299, 304, 306, 321, 327, 373, 377, 394, 401, 432, 433, 448, 449, 470, 479, 486, 487, 494, 497, 500, 502, 505, 508, 537, 538, 548, 563, , 584, 595, 612, 613, quarto (4 ) 62, 91, 94, 97, 98, 109, 161, 178, 183, 213, 214, 216, 217, 224, 262, 264, 274, 285, 291, 296, 297, 304, 306, 308, 309, 318, 327, 344, 351, 356, 386, 387, 401, 412, 432, 440, 448, 452, 460, 470, 479, 486, 512, 522, 525, 530, 551, 552, 553, 554, 555, 556, 557, 569, 570, 571, 572, 592, 596, 620, 621, 624, 626, 627, 628, 629, 630, 631, 632, 634, 635, 636, 637, 638, 639, 640, 642, 645, 646, 647, 648, 649, 650, 651, 652, 653, 658, 703, 704, 705, 706, 707, 708, 709, sextodecimo (16 ) i mniejszy 63, 76, 81, 82, 97, 109, 296, 297, 304, 306, 307, 309, 320, 321, 327, 452, 497, 505, 553, 555, 556, 569, 570, 571, 572, 592, 617, 623, 632, 641, 647, 652, 710 fraktura 30, 66, 185, 196, 203, 208, 210, 226, 232, 233, 242, 243, 244, 253, 261, 265, 276, 277, 307, 319, 329, 330, 359, 381, 382, 409, 439, 449, 451, 498, 510, 516, 524, 532, 533, 540, Neudörffer-Andreae 516 franciszkanie 119, 126 frontispis 306, 508, 510, 612 funkcjonalna (funkcjonalnobibliologiczna) metoda 46, 50 G gimnazjum królewieckie (XVI w.) 334, 336, 337 gimnazjum szaroszpatackie 156, 619, 658 glosy 58, 64, 66, 70, 96, 97, 154, 155, 156, 163, 164, 167, 168, 169, 170, 173, 265, 347, 499, 619, 620, 659, 664, 703, 704 godzinki 167, 193, 195 grafia 174, 346, 349, 414, 416, 417, 498, 545 gramatyki 71, 79, 117, 336, 420 grecyzmy 438, 444, 450, 487, 488, 590 grzech pierworodny 135 H harmonia ewangeliczna 191, 332, 453, 459, 538, 539, 540 Harmonia ewangeliczna (XV/XVI w.) 170, 171, 177, 187, 189, 619 hebraizmy 223, 289, 294, 438, 590 herby 31, 184, 185, 205, 206, 208, 212, 213, 214, 216, 240, 241, 242, 246, 254, 259, 260, 264, 265, 283, 284, 292, 295, 314, 318, 319, 356, 359, 369, 374, 402, 405, 406, 435, 438, 471, 477, 515, 522, 524, 531, 532, 534, 538, 540, 576, 577, 578, 579, 581, 597, 612, 655, 656, 706 herezja (kacerstwo) 40, 68, 104, 105, 122, 130, 131, 143, 146, 162, 174, 212, 290, 291, 416, 426, 453, 455, 462, 465, 470, 471, 527, 529, 530, 533, 580, 627, 658 Historia bardzo cudna (Hist 1551) 26, 197, , 209, 226, 544, 556, 568, 569, 574, 583, 586, 598, 604, 641, 642 Historia o Belu i smoku (Dn 14) 382, 403 Historia o Judith (XVI w.) 168, 620 Historia o św. Annie 186, 189 Historia Zuzanny (Dn 13) 382, 403 historie biblijno-apokryficzne 196, 197, 198, 201, 209, 668 Hortulus animae (Raj duszny) ( ) 176, 177, 191, 192 hortulusy polskie (HP, od ok. 1527) 26, , 325, 330, 556, 568, 595, 651, 704 Hozeasz (Hoz, od 1559) 26, 143, 254, 512, , 526, 550, 555, 568, 570, 575, 579, 583, 584, 585, 588, 592, 604, 605, 610, 611, 649, 710 humanizm 57, 68, 69, 70, 71, 73, 75, 76, 78, 83, 112, 115, 116, 118, 119, 137, 180, 181, 186, 199, 213, 245, 249, 271, 274, 335, 336, 337, 349, 353, 365, 394, 418, 440, 461, 513, 535, 543, 544, 545, 560, 564, 569, 586, 610, 611, 614, 615, 616, 665, 667, 668, 670 husytyzm 129, 171 Hymn Mojżesza (Pwt 32,1-43) 230 I ilustracje 30, 47, 53, 59, 64, 67, 81, 95, 96, 97, 99, 111, 112, 152, 189, 190, 203, 208, 216, 232, 241, 242, 260, 265, 275, 306, 329, 330, 358, 359, 360, 362, 363, 375, 376, 377, 378, 379, 380, 381, 408, 409, 412, 475, 476, 477, 515, 518, 540, 569, 595, , 611, 612, 613, 616, 617 imprimatur 105, 237 incipit 64, 68, 191, 192, 193, 194, 214, 232, 233, 234, 245, 252, 253, 259, 265, 266, 268, 275, 276, 278, 284, 293, 294, 295, 296, 304, 306, 307, 309, 319, 327, 578, 608, 612 indeks ksiąg zakazanych 105, 106, 197 indeksy (w książce) 79, 81, 98, 99, 110, 164, 233, 244, 245, 246, 253, 262, 266, 268, 296, 304, 305, 307, 309, 313, 318, 319, 322, 359, 405, 411, 446, 478, 505, 531, 533, 540, 549, 601, 608, 609, 612, 617, 659 inicjały 45, 62, 64, 66, 67, 95, 109, 110, 153, 162, 176, 178, 185, 186, 191, 196, 198, 203, 208, 211, 214, 216, 226, 232, 233, 243, 244, 246, 252, 253, 254, 260, 261, 262, 264, 265, 269, 276, 277, 278, 283, 284, 295, 307, 319, 322, 323, 324, 327, 328, 330, 348, 349, 356, 357, 359, 364, 377, 378, 382, 406, 410, 411, 413, 439, 451, 478, 488, 510, 516, 524, 532, 533, 540, 600, 601, 613 inkunabuły 41, 163, 168, 186, 655, 659 inkwizycja 68, 105, 133 interlinearny przekład 78, 79, 704 Istoria o świętym Józefie (Józ 1530) 26, 197, 198, 209, 226, 544, 556, 568, 569, 583, 607, 642, 661 italika 81, 97, 98, 109, 110 J jezuici 28, 40, 118, 123, 126, 127, 128, 137, 139, 142, 144, 146, 203, 285, 286, 287, 289, 292, 428, 430, 441, 442, 452, 453, 454, 455, 456, 457, 458, 461, 462, 469, 471, 492, 493, 499, 562, 581, 584, 627, 630, 631, 639, 647, 648, 657, 658, 660, 662, 672, 674, 675 język arabski 79, 80, 492 język aramejski 71, 72, 78, 79, 99, 457, 463, 501 język grecki 30, 37, 39, 40, 44, 60, 68, 69, 70, 71, 72, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 82, 84, 99, 103, 107, 108, 116, 117, 118, 165, 235, 285, 332, 334, 335, 336, 337, 347, 348, 349, 365, 382, 386, 388, 393, 394, 399, 403, 407, 412, 413, 419, 420, 421, 422, 425, 429, 430, 431, 436, 440, 442, 443, 444, 446, 447, 448, 452, 453, 454, 455, 457, 459, 460, 462, 463, 466, 470, 479, 481, 484, 485, 486, 489, 491, 492, 497, 621, 623, 624, 626, 627, 628, 629, 630, 631, 632, 639, 654, 658, 659, 660, 661, 707

152 734 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy 735 język hebrajski 30, 40, 49, 66, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 84, 85, 88, 90, 95, 99, 103, 107, 109, 116, 117, 162, 223, 224, 248, 252, 256, 260, 275, 280, 284, 285, 286, 288, 294, 295, 302, 317, 318, 322, 326, 336, 365, 376, 382, 388, 391, 393, 407, 420, 421, 422, 429, 430, 437, 440, 453, 454, 455, 457, 463, 470, 491, 497, 626, 627, 639, 658, 674, 704 język łaciński 26, 29, 30, 37, 40, 58, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 91, 93, 94, 97, 98, 99, 101, 102, 103, 109, 117, 126, 136, 146, 150, 152, 154, 155, 156, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 167, 168, 169, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 179, 180, 182, 186, 191, 192, 199, 205, 206, 207, 208, 209, 213, 214, 217, 219, 221, 223, 224, 225, 226, 227, 228, 230, 231, 232, 235, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 245, 246, 247, 248, 252, 253, 256, 257, 259, 265, 266, 267, 273, 275, 276, 280, 284, 285, 286, 287, 292, 293, 294, 295, 296, 306, 307, 318, 319, 326, 327, 330, 340, 345, 346, 350, 353, 360, 365, 375, 378, 382, 388, 391, 397, 408, 413, 419, 420, 422, 425, 430, 435, 436, 440, 442, 447, 452, 453, 454, 455, 457, 459, 460, 461, 463, 469, 470, 471, 491, 492, 493, 512, 513, 515, 516, 517, 524, 531, 545, 578, 579, 580, 590, 600, 605, 607, 608, 612, 622, 623, 625, 626, 628, 630, 631, 639, 642, 649, 650, 651, 658, 660, 661, 664, 665, 666, 704, 705, 707 język syryjski 79, 457, 463, 492 języki narodowe 57, 59, 60, 61, 66, 67, 68, 72, 73, 76, 78, 81, 93, 94, 98, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 108, 128, 153, 155, 168, 171, 205, 237, 273, 337, 352, 365, 366, 392, 419, 544, 549 języki starożytne 25, 57, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 80, 87, 88, 92, 107, 112, 116, 117, 118, 249, 256, 314, 315, 334, 391, 392, 393, 417, 418, 422, 442, 454, 455, 456, 460, 493, 545, 590, 591, 669 Joba onego sprawiedliwego męża w tłum. Jakuba Lubelczyka (Job 1559) 26, 226, 512, 556, 568, 570, 583, 643 judaizujący (judaizanci) 132, 135, 418, 424 K Kaliope (muza poezji) 271, 272 kalwinizm 92, 93, 99, 125, 129, 130, 131, 132, 144, 211, 219, 255, 256, 257, 312, 331, 332, 387, 388, 394, 400, 404, 408, 421, 489, 499, 517, 549, 616, 665, 668, 670, 672, 675 kancjonały 45, 140, 146, 254, 255, 298, 299, 305, 310, 311, 312, 314, 315, 316, 317, 322, 323, 324, 327, 328, 330, 331, 332, 489, 547, 555, 618, 651, 652, 673, 676 kanonicy regularni (augustianie) 151, 152, 154, 155, 156, 619, 660, 666 kanon Pisma Świętego 83, 84, 85, 86, 87, 95, 100, 101, 102, 106, 110, 111, 268, 284, 404, 414, 422, 433, 435, 539, 589, 608, 670 kanony Euzebiusza z Cezarei 65 kapitaliki 80, 226, 295, 322, 488, 496, 510, 600 Karta medycka (Świdzińskiego) (Ps 51 (50), ok. 1405) 151, 154, 155, 619, 666, 704 karta, strona tytułowa 32, 66, 80, 92, 96, 107, 110, 111, 176, 184, 185, 186, 198, 202, 206, 208, 210, 211, 213, 216, 218, 225, 230, 240, 241, 247, 252, 259, 260, 262, 264, 268, 269, 270, 275, 276, 283, 285, 287, 292, 293, 295, 297, 300, 303, 305, 306, 313, 318, 319, 320, 321, 322, 326, 327, 329, 330, 332, 333, 341, 345, 346, 351, 356, 359, 360, 361, 370, 374, 379, 380, 383, 384, 385, 386, 402, 405, 406, 413, 415, 434, 435, 438, 443, 449, 453, 454, 470, 471, 472, 473, 475, 477, 482, 487, 494, 496, 497, 505, 507, 508, 509, 510, 515, 516, 522, 531, 533, 538, 540, 555, 571, , 577, 580, 598, 600, 621, 622, 625, 626, 627, 629, 632, 634, 635, 636, 637, 639, 640, 644, 647, 650, 651, 671, 703, 704, 705, 706, 707, 708, 709, 710 Katechizm genewski 98 Katechizm rakowski (od 1605) 146, 483 katechizmy 98, 127, 130, 299, 305, 309, 330, 331, 592, 612, 640, 672, 676 katolicyzm 30, 40, 44, 49, 58, 60, 69, 72, 73, 84, 86, 87, 90, 94, 97, 100, 101, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 115, 117, 119, 120, 121, 123, 124, , 129, 130, 133, 136, , 142, 143, 144, 153, 160, 162, 166, 174, 177, 187, 194, 197, 204, 212, 216, 235, 237, 245, 250, 251, 257, 258, 263, 266, 267, 268, 271, 272, 273, 282, 285, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 298, 301, 316, 329, 331, 334, 338, 342, 343, 344, 350, 352, 353, 354, 355, 360, 365, 366, 368, 370, 371, 372, 374, 375, 381, 390, 391, 395, 397, 399, 400, 420, 423, 426, 428, 430, 431, 432, 440, 448, 453, 454, 455, 456, 460, 462, 463, 465, 466, 470, 471, 477, 483, 492, 493, 500, 518, 519, 521, 527, 529, 534, 537, 547, 548, 550, 551, 552, 553, 554, 555, 556, 557, 560, 561, 562, 563, 565, 567, 572, 580, 587, 588, 589, 611, 613, 614, 615, 617, 627, 631, 639, 640, 647, 653, 657, 658, 663, 669, 671, 673, 674, 675 kaznodziejstwo 45, 103, 119, 123, 124, 127, 128, 145, 155, 156, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 173, 180, 287, 298, 302, 365, 387, 417, 455, 523, 534, 619, 634, 664, 669 klaryski 150, 247, 634 Kodeks watykański (B) 109 kolofon 146, 176, 184, 186, 198, 202, 204, 206, 210, 211, 212, 217, 220, 240, 252, 259, 264, 268, 269, 270, 271, 276, 293, 313, 318, 319, 327, 332, 333, 346, 351, 357, 405, 406, 415, 436, 449, 472, 507, 515, 516, 519, 523, 538, 621, 635, 636 Koło Trzecieskiego 119 komentarze biblijne 45, 175, 255, , 555, , 562, 563, 564, 569, 570, 571, 572, 579, 583, 588, 589, 595, 604, 608, 611, , 667, 701, 702, 703, 710 komunia pod dwiema postaciami 120, 342 konfederacja warszawska (1573) 121, 123, 124, 673 konfesja augsburska (1530) 129, 141 konfesja braci czeskich 129 konfesja sandomierska 122, 131, 256, 653, 668, 672 kongregacja jezuitów w Kaliszu (1584) 286, 456 kongregacje jezuitów w Pułtusku (1593, 1597) 457, 458 konkordancja 65, 96, 98, 99, 110, 206, 223, 284, 291, 293, 305, 358, 359, 372, 376, 381, 402, 407, 408, 409, 413, 438, 439, 446, 450, 451, 465, 472, 474, 477, 478, 487, 488, 495, 496, 505, 508, 511, 524, 532, 539, 576, 577, 578, 579, 590, 592, 593, 594, 608, 609, 617 kontrreformacja 52, 57, 100, 112, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 126, 127, 128, 130, 137, 138, 139, 144, 146, 166, 245, 267, 288, 289, 299, 301, 303, 394, 396, 454, 462, 489, 500, 543, 549, 550, 560, 561, 562, 566, 571, 587, 610, 614, 615, 675 konwokacje generalne w Bełżycach (1603, 1613) 490, 491, 498 korekta 38, 39, 40, 43, 45, 66, 70, 76, 77, 78, 85, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 102, 103, 105, 107, 108, 111, 118, 132, 146, 150, 151, 155, 165, 170, 187, 188, 227, 228, 230, 233, 235, 279, 285, 301, 302, 305, 310, 311, 312, 313, 314, 315, 316, 317, 325, 332, 337, 338, 339, 351, 352, 354, 361, 363, 364, 365, 366, 386, 392, 393, 412, 416, 421, 422, 423, 424, 430, 434, 443, 444, 457, 458, 459, 460, 461, 481, 482, 485, 490, 491, 493, 498, 499, 500, 501, 502, 550, 587, 605, 618, 620, 625, 626, 631, 640, 646, 663 Kościół narodowy 120, 125, 132, 256 Krótki wykład na początek Ewanieliej Jana świętego (JSz, od 1607) 26, 483, 512, 555, 564, 568, 583, 650 krytyka tekstu biblijnego (warianty) 37, 72, 73, 75, 76, 77, 80, 99, 103, 107, 108, 112, 116, 207, 280, 289, 293, 294, 341, 343, 347, 349, 352, 354, 355, 358, 391, 401, 407, 418, 419, 421, 422, 423, 424, 429, 430, 432, 435, 436, 438, 442, 443, 444, 450, 454, 459, 460, 465, 474, 479, 484, 487, 488, 492, 493, 495, 496, 508, 523, 535, 544, 576, 577, 588, 589, 590, 591, 592, 593, 594, 597, 599, 611, 612, 617, 657, 665 Krzyżacy 336 księgarstwo 31, 45, 58, 60, 61, 62, 63, 65, 68, 71, 76, 81, 88, 91, 97, 100, 106, 108, 137, 141, 158, 160, 179, 182, 197, 209, 220, 236, 238, 239, 240, 243, 275, 279, 281, 287, 299, 301, 304, 305, 314, 331, 333, 334, 335, 338, 339, 355, 366, 367, 415, 416, 426, 477, 494, 500, 502, 516,

153 736 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy , 545, 546, 547, 551, 552, 555, 575, 576, 581, 582, 584, 586, 587, 590, 591, 606, 656, 676 Księgi Jezusa, syna Syrachowego w tłum. Piotra z Poznania (KsSyr 1535, 1541) 26, 201, , 213, 544, 556, 568, 583, 586, 590, 591, 592, 594, 600, 604, 605, 607, 646, 647, 659, 705 księgi liturgiczne 38, 137, 139, 172, 173, 267 kult publiczny (liturgia) 49, 67, 68, 83, 98, 127, 141, 153, 154, 155, 156, 159, 160, 162, 164, 166, 171, 172, 173, 174, 177, 191, 195, 196, 231, 239, 242, 243, 246, 255, 258, 266, 268, 299, 304, 325, 337, 348, 359, 360, 407, 408, 475, 497, 507, 511, 547, 548, 564, 569, 591, 606, 610, 612, 613, 617, 620 kult świętych 127 kursywa 30, 80, 98, 195, 196, 199, 208, 211, 216, 269, 275, 276, 277, 278, 284, 288, 295, 307, 319, 359, 381, 409, 450, 451, 460, 477, 478, 488, 496, 510, 600, nowy karakter 276, 277 kustosze 216, 225, 275, 294, 319, 358, 487, 495, 596 L lekcjonarze 38, 188, 359, 479, 613 leksykony 79 List Arysteasza 65 List Jeremiasza (Ba 6) 506 List św. Hieronima do Paulina 371, 374, 576, 588 liść Aldusa 80 luteranizm 85, 89, 91, 94, 95, 96, 97, 110, 112, 119, 120, 122, 125, 126, 128, 129, 131, 137, 138, 140, 141, 144, 221, 256, 257, 336, 337, 343, 344, 390, 410, 417, 421, 448, 483, 489, 490, 493, 517, 534, 616, 617 M Magnificat (Łk 1,46-55) 169, 231, 241, 246, 293, 619, 704 majuskuła 98, 195, 278, 295 mamotrept 164, 659 manuskrypty 31, 35, 40, 41, 51, 53, 58, 62, 65, 68, 74, 75, 76, 77, 147, 149, 152, 153, 158, 161, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 177, 186, 189, 209, 218, 228, 235, 243, 273, 286, 337, 354, 363, 364, 390, 456, 471, 491, 619, 620, 656, 660, 661, 662, 664 mapy 53, 99, 122, 495, 496, 599, 600, 611, 617, 709 masora 74, 88 masoreci 82, 254, 286, 306, 322 Melodie na Psałterz polski przez Mikołaja Gomółkę uczynione (PsKoch 1580 Gom) 27, 274, 300, 553, 555, 559, 582, 638 mennonici 125 miedzioryty 111, 306, 307, 309, 495, 505, 507, 508, 510, 511, 600, 675 minuskuła 278, 295 Miserere (Ps 51) 154, 326, 513, 515, 621, 644 mnemonika 65 modlitewniki 127, 140, 146, 150, 153, 154, 159, 160, 161, 167, 168, 173, 176, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 229, 231, 233, 240, 246, 251, 258, 266, 268, 283, 285, 287, 292, 296, 299, 305, 330, 331, 489, 512, 547, 568, 595, 612, 617, 619 Modlitewnik Wacława (przed 1482) 167, 192, 228, 619, 664, 667 moralny (tropologiczny, etyczny, parenetyczny) sens Pisma Świętego 159, 162, 229, 251, 258, 271, 289, 303, 318, 326, 544, 611 motto 410, 449, 538, 574, 575, 576, 577, 579 mszał 127, 172 muzułmanie 125, 448 N nagłówki 80, 81, 185, 189, 190, 195, 196, 208, 214, 216, 222, 225, 226, 231, 233, 241, 252, 260, 265, 269, 275, 276, 278, 284, 293, 306, 316, 319, 322, 348, 349, 357, 375, 376, 382, 406, 407, 409, 411, 437, 438, 439, 449, 450, 451, 478, 487, 488, 495, 496, 497, 507, 508, 511, 524, 525, 531, 532, 539, 540, 595, 596, 600, 601, 607, 608, 612 natchnienie biblijne 37, 102, 404, 437, 525 naukoznawstwo 44 Niektóre psalmy Dawidowe w oprac. Salomona Rysińskiego (PsRys 1614) 27, 145, 218, 221, , 325, 330, 332, 497, 557, 568, 583, 604, 618, 620, 646, 705 Noble et Trilingue Académie (Collège des Lecteures Royaux, Collège de France) 71 nonadorantyzm 135, 418, 423 norbertanki 351 noty marginalne 70, 97, 206, 207, 208, 209, 211, 222, 223, 250, 252, 253, 261, 264, 273, 282, 283, 284, 288, 289, 294, 295, 341, 342, 347, 358, 359, 375, 376, 381, 402, 407, 408, 409, 429, 430, 432, 437, 438, 439, 449, 450, 451, 472, 474, 477, 478, 487, 488, 496, 499, 505, 507, 508, 510, 521, 524, 532, 533, 535, 539, 540, 590, 592, 593, 594, 596, 600, 601, 661 Nowy Korbut 31, 138, 169, 171, 179, 199, 204, 209, 219, 220, 221, 226, 235, 297, 298, 315, 323, 324, 350, 352, 452, 512, 517, 525, 655 Novum instrumentum 72, 75, 80 NT gdański (NTG 1606) 26, , 498, 504, 553, 563, 577, 582, 588, 590, 593, 597, 599, 600, 603, 631, 709 NT królewiecki (NTKról, od 1551) 26, 39, 40, 140, , 350, 354, 360, 363, 407, 410, 448, 453, 454, 544, 550, 552, 563, 574, 575, 577, 580, 581, 584, 587, 588, 589, 590, 591, 592, 593, 596, 599, 602, 606, 607, 609, 610, 615, 616, 627, 628, 659, 660, 664, 705 NT przedruk. z Biblii brzeskiej (NTB, od 1568) 26, 143, 144, 384, 385, 386, 387, 393, 394, 396, 401, 405, 408, 409, 412, 453, 454, 475, 491, 551, 552, 565, 566, 571, 577, 581, 586, 593, 597, 603, 606, 608, 618, 629, 650, 707 NT przedruk. z Biblii gdańskiej (NTBG 1633) 26, 497, 498, 502, 505, 507, 553, 563, 571, 577, 582, 593, 600, 603, 632, 710 NT przedruk. z Biblii Leopolity (NTL 1564, 1568) 26, 350, 351, 352, 360, 361, 362, 368, 369, 373, 375, 376, 381, 382, 454, 548, 552, 563, 577, 581, 584, 585, 589, 593, 598, 602, 607, 609, 629, 707 NT rakowski (NTR, od 1606) 26, , 489, 549, 553, 563, 570, 571, 574, 575, 577, 582, 588, 593, 596, 603, 605, 632, 709 NT Szarfenbergów (krakowski) (NTS 1556) 26, 138, 170, , 361, 362, 364, 372, 375, 376, 442, 454, 548, 552, 563, 577, 581, 584, 585, 589, 591, 593, 595, 597, 598, 599, 602, 605, 607, 609, 615, 628, 662, 706 NT w tłum. Jana Sandeckiego-Maleckiego (fragm. Mt 1) (NTS-M 1552) 26, 140, 339, 552, 650, 663, 705 NT w tłum. ks. Jakuba Wujka (NTWj, od 1593) 26, 194, 286, 287, 288, 321, 333, 451, 452, 453, 455, 457, 458, 459, 460, 462, 463, 464, 465, 466, 468, 469, 470, 472, 473, 474, 475, 477, 478, 545, 549, 553, 563, 571, 577, 580, 582, 591, 592, 593, 596, 603, 608, 609, 613, 615, 630, 631, 660, 665, 708, 709 NT w tłum. Marcina Czechowica (NTCz, od 1577) 26, 146, , 453, 454, 475, 480, 482, 484, 549, 553, 563, 571, 575, 577, 582, 584, 585, 588, 593, 597, 603, 609, 630, 708 NT w tłum. Szymona Budnego (NTSzB ) 26, 145, 146, 335, 361, 364, 394, 415, 416, 417, 418, 419, 420, 423, 424, 425, 426, 427, 428, 429, 430, 431, 432, 433, 434, 435, 437, 438, 439, 443, 454, 475, 547, 549, 552, 553, 563, 573, 577, 582, 584, 585, 586, 587, 589, 591, 593, 603, 605, 615, 630 nuty 98, 138, 153, 258, 259, 260, 261, 262, 274, 299, 300, 306, 311, 312, 322, 324, 325, 327, 329, 547, 548, 564, 571, 595, 596, 597, 613, 617 O O dwu starcoch, którzy pożądali Zuzanny a sądzeni są od Daniela (XVI w.) 168, 620 Oberdeutsch 90 ojcowie Kościoła 85, 101, 106, 111, 289, 392, 404, 419, 445, 447, 460, 468, 493, 577, 579, 580, 592 Ojcze nasz (Modlitwa Pańska) 175, 204, 208 onomastyka biblijna 65, 79, 99 orientalistyka 44 ortografia polska 154, 174, 176, 177, 204, 209, 228, 335, 345, 346, 416, 417, 510, 545, 577, 588, 625, 662, 673 HB-I 47

154 738 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy 739 P paginacja (numeracja stron) 32, 64, 80, 110, 196, 211, 218, 269, 274, 278, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 295, 302, 303, 307, 309, 319, 322, 325, 333, 460, 470, 472, 486, 504, 505, 506, 507, 607, 608, 651, 705 papier 43, 47, 79, 161, 171, 218, 240, 394, 417 papiestwo 39, 69, 72, 74, 75, 78, 79, 94, 95, 96, 101, 104, 105, 107, 108, 109, 110, 111, 120, 242, 267, 286, 342, 343, 344, 360, 365, 381, 399, 400, 431, 432, 446, 448, 456, 468, 476, 477, 500, 513, 525, 527, 528, 529, 537, 599, 624, 659 parafraza 117, 163, 188, 197, 213, 214, 216, 219, 220, 221, 225, 226, 248, 250, 255, 257, 272, 273, 274, 275, 281, 282, 283, 284, 285, 298, 299, 300, 301, 303, 304, 307, 311, 316, 319, 320, 325, 326, 327, 330, 331, 544, 659, 665 pasja (męka Pańska) 191, 192, 193, 194, 196, 498, 507, 510, 576 paulini 121, 214, 216, 387, 642 pergamin 79, 151, 154, 158, 159, 161, 167, 218, 660 Pieśń Anny (1 Sm 2,1-10) 230 Pieśń Ezechiasza (Iz 38,10-20) 230 Pieśń Habakuka (Ha 3) 230 Pieśń Izajasza (Iz 12) 230 Pieśń Mojżesza (Wj 15) 230 Pieśń Symeona (Nunc dimittis) (Łk 2,29-32) 293, 309 Pieśń (kantyk) trzech młodzieńców (Dn 3,57-88) 230 Pięcioksiąg 74, 78, 88, 164, 438, 506, 569, samarytański 79, 80 podstawa przekładów biblijnych 41, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 88, 89, 90, 91, 108, 109, 150, 151, 158, 164, 166, 167, 170, 180, 192, 224, 248, 256, 271, 273, 280, 286, 365, 391, 392, 393, 418, 419, 444, 455, 457, 459, 460, 465, 468, 469, 484, 491, 493, 513, 525, 574, 588, 661, 667 podział Biblii - na księgi 109, 189, 346, 357, 495, na parasze na perykopy 95, 155, 167, 188, 189, 190, 191, 194, 196, 199, 475, 510, 520, 523, 533, 539, 540, 591, 597, 601, 602, 603, 604, 606, na rozdziały 64, 65, 109, 110, 184, 186, 189, 202, 203, 208, 210, 211, 214, 216, 225, 226, 265, 284, 294, 346, 357, 359, 376, 382, 406, 436, 437, 438, 439, 450, 451, 474, 475, 478, 488, 495, 496, 508, 510, 511, 524, 532, 533, 539, 540, 600, 601, 602, 603, 604, 605, 612, na sekcje 65, 110, 294, 475, na ustępy 208, 346, 357, 359, 376, 382, 437, 475, 508, 589, na wersety 65, 82, 98, 109, 110, 185, 196, 210, 226, 233, 252, 265, 284, 294, 295, 346, 357, 376, 382, 406, 408, 411, 412, 436, 437, 439, 449, 450, 451, 475, 478, 487, 488, 495, 496, 508, 511, 515, 539, 540, 595, 601, 602, 603, 604, 606, 612, 616, 617, na zaczała 407, 437, 438, 439, 450, 451, 474, 475, 478, 487, 488, 495, 496, 591, 593, 601, 602, 606, 617 Poliglota antwerpska ( ) 79, 430, 444, 459, 474, 486, 501, 704 Poliglota Huttera (MtMkBHut, NTBHut 1599) 26, 387, 650, 651, 707 Poliglota kompluteńska (Poliglotta Complutensis), z Alcalá ( ) 75, 76, 78, 79, 108, 430, 486, 493, 501, 621, 704 Poliglota londyńska ( ) 79, 109 Poliglota paryska ( ) 79 postylle 45, 58, 66, 139, 140, 165, 248, 255, 387, 452, 455, 512, 648, 669 potop szwedzki 124, 129, 136, 203 prapsałterz polski 151, 228 prawa autorskie 96 prawdziwość Kościoła 129, 290, 291, 525, 652 prawosławie 121, 122, 125, 127, 143 predestynacja 130, 257 Prolog J (Początek święte Ewanielije ) (ProlJ 1518/1519) 26, 175, , 193, 195, 545, 556, 568, 583, 648, 704 protestantyzm 31, 49, 78, 80, 84, 86, 100, 102, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 136, 138, 141, 142, 143, 144, 197, 212, 250, 256, 257, 263, 271, 272, 273, 288, 289, 290, 298, 299, 300, 301, 302, 303, 321, 322, 325, 329, 331, 355, 363, 366, 372, 383, 387, 396, 400, 404, 433, 454, 455, 460, 489, 493, 500, 501, 502, 503, 511, 517, 519, 525, 547, 548, 549, 551, 552, 553, 555, 556, 557, 558, 561, 562, 563, 565, 566, 571, 572, 580, 587, 592, 597, 613, 615, 617, 618, 663, 670, 671, 673 protokanoniczne księgi 49, 84, 85, 102, 397, 404, 433 Proverbiorum Salomonis (Przypowieści Salomonowe) w tłum. Józefa Domaniewskiego (ProvDom, PrzDom 1623) 26, , 557, 566, 568, 583, 604, 618, 646, 659, 705 prymat św. Piotra 342, 343, 372, 399, 430, 446, 447, 462, 463, 464, 474, 485, 492, 537, 581, 665 przedruk 26, 27, 38, 74, 76, 77, 89, 90, 96, 108, 109, 111, 122, 125, 133, 143, 144, 159, 170, 179, 184, 191, 197, 217, 219, 227, 234, 237, 244, 268, 270, 285, 287, 296, 306, 314, 319, 320, 321, 331, 334, 338, 350, 351, 352, 359, 360, 361, 362, 364, 366, 368, 373, 381, 382, 384, 385, 386, 387, 393, 394, 396, 401, 405, 407, 409, 411, 412, 413, 414, 421, 422, 424, 453, 497, 498, 499, 500, 502, 505, 507, 508, 511, 516, 525, 546, 547, 549, 557, 564, 571, 585, 589, 590, 613, 618, 629, 631, 632, 634, 639, 640, 641, 650, 653, 655, 656, 657, 658, 659, 660, 668, 671, 672, 707, 710 przysłowia (paremiologia) 220, 221, 315, 672 przywilej na druk 234, 275, 276, 339, 345, 352, 472, 489, 547 Psalm Dawidów pięćdziesty (Ps ) 27, 512, , 555, 583, 595, 649, 710 psalmodia 153 Psalmy niektóre króla Dawida (PsNiekt) 27, 325, 330, 652, 653 psalmy pokutne 27, 155, 173, 191, 192, 193, 195, 196, 291, 307, 324, 325, 327, 330, 553, 568, 570, 645 Psalterium octaplum (1516) 78 Psalterium trilingue (Karta praska) 153 Psałterz brzeski (PsBB, 1564) 27, 227, , 273, 553, 557, 578, 582, 594, 601, 603, 634, 665 Psałterz floriański (PsF, XIV/XV w.) 27, 41, 149, 150, , 155, 159, 167, 228, 619, 660, 661, 662, 665, 666, 667, 704 Psałterz gdański (PsBG 1633) 27, 227, , 505, 555, 571, 578, 583, 594, 604, 618, 641 Psałterz Jakuba Lubelczyka (PsLub 1558) 27, 143, 247, , 271, 272, 273, 292, 299, 316, 326, 547, 550, 553, 578, 582, 586, 594, 596, 597, 600, 601, 603, 606, 607, 608, 609, 610, 634, 661, 665, 667, 705 Psałterz Jana Kochanowskiego (PsKoch, od 1579) 27, 139, 221, , 295, 298, 300, 305, 310, 316, 317, 319, 324, 325, 327, 330, 331, 332, 544, 545, 546, 547, 553, 554, 555, 556, 557, 559, 563, 565, 578, 582, 585, 586, 594, 604, 607, 609, 617, 635, 636, 637, 638, 645, 653, 660, 661, 665, 667, 705 Psałterz klementyński 154 Psałterz krakowski (Wietora) (PsKr 1532, 1535) 27, 151, 167, 193, , 242, 271, 547, 553, 563, 578, 582, 594, 603, 606, 607, 608, 612, 632, 633, 660, 667, 705 Psałterz ks. Jakuba Wujka (PsWj, od 1594) 27, 139, 195, , 307, 321, 325, 452, 457, 459, 460, 473, 474, 479, 547, 548, 549, 555, 571, 578, 580, 582, 592, 594, 596, 604, 608, 609, 613, 615, 639, 660, 662, 705 Psałterz Macieja Rybińskiego (PsRyb, od 1605) 27, , 310, 311, 312, 313, 314, 316, 319, 320, 321, 325, 327, 331, 332, 497, 507, 547, 549, 551, 555, 563, 571, 578, 582, 583, 585, 592, 594, 595, 596, 597, 600, 604, 617, 618, 627, 640, 641, 652, 705 Psałterz Mikołaja Reja (PsRej, od ok. 1546) 27, , 271, 282, 284, 285, 331, 547, 553, 563, 578, 582, 584, 589, 591, 594, 603, 606, 609, 612, 634, 660, 661, 705 Psałterz moguncki (1457) 57, 62 Psałterz Pawła Milejewskiego (PsMil 1587) 27, 227, , 547, 551, 555, 565, 570, 578, 582, 591, 594, 604, 606, 612, 639 psałterz/psalmy do śpiewania 27, 98, 153, 160, 254, 255, 258, 261, 268, 272, 274, 286, 299, 300, 301, 304, 305, 306, 307, 311, 312, 322, 323, 324, 325, 329, 332, 512, 547, 553, 555, 568, 613, 617, 638, 640, 641

155 740 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy 741 Psałterz puławski (PsP, XV w.) 27, 151, 154, 155, , 162, 228, 229, 619, 660, 668, 704 Psałterz św. Kingi (sądecki) (XIII w.) 41, , 172, 228 Psałterz trydencki (PsTryd 1579) 27, 227, , 271, 547, 554, 557, 570, 578, 582, 594, 595, 604, 606, 607, 609, 612, 635, 705 Psałterz wittenberski 154 psałterze 49, 51, 68, 75, 98, 127, 146, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 158, 159, 160, 161, 162, 167, 168, 172, 173, 193, 227, 228, 229, 230, 235, 239, 241, 247, 248, 250, 254, 255, 256, 258, 266, 268, 271, 285, 287, 292, 299, 300, 301, 302, 304, 305, 311, 320, 325, 327, 330, 331, 489, 512, 547, 551, 553, 557, 558, 559, 562, 563, 564, 568, 569, 570, 571, 572, 578, 582, 584, 594, 595, 597, 598, 601, 603, 607, 609, 612, 613, 616, 617, 632, 660, 661, 662, 668 pulpitowa księga 258, 299, 373 R racjonalizm 133, 135, 480 reformacja 52, 57, 60, 65, 68, 73, 77, 83, 84, 86, 87, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 99, 102, 105, 112, 115, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 132, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 141, 142, 145, 161, 162, 166, 174, 197, 205, 212, 223, 250, 254, 255, 257, 258, 271, 279, 289, 298, 299, 314, 315, 326, 331, 334, 336, 337, 340, 341, 342, 352, 353, 370, 378, 381, 387, 390, 391, 395, 399, 416, 417, 421, 426, 428, 440, 443, 445, 454, 455, 461, 474, 476, 477, 489, 490, 491, 517, 525, 527, 529, 530, 537, 543, 544, 546, 549, 550, 560, 561, 563, 575, 579, 599, 610, 611, 614, 615, 616, 617, 657, 662, 664, 665, 667, 668, 669, 670, 671, 672, 673, 674, 675, 676 reforma Kościoła 69, 100, 103, 104, 119, 125, 126, 127, 128, 139, 197, 257, 562 rejestry 196, 230, 244, 245, 250, 252, 265, 266, 275, 276, 278, 288, 291, 292, 293, 296, 307, 313, 345, 349, 351, 357, 361, 376, 440, 446, 449, 452, 465, 472, 576, 577, 578, 579, 601, 602, 603, 608, 609, 612, 627, 630, 633, 634, 652 rejestrzyk officiorum (rytuał święceń) 298 renesans 39, 40, 42, 51, 52, 53, 57, 68, 80, 96, 100, 112, 115, 116, 125, 136, 137, 166, 179, 181, 182, 202, 204, 210, 221, 226, 229, 235, 254, 260, 271, 279, 289, 314, 315, 322, 331, 374, 383, 384, 390, 391, 398, 427, 462, 466, 474, 484, 489, 505, 511, 543, 548, 550, 557, 560, 564, 586, 599, 600, 611, 614, 615, 616, 617, 653, 657, 661, 664, 665, 666, 668, 669, 671, 672, 673, 675, 676 rokosz Zebrzydowskiego ( ) 123 romanse religijne 168, 196, 197, 209, 569 rotunda 31, 66, 178, 206, 208, 242, 243, 253 Rozmyślania przemyskie 189 rubryka 62, 64, 65, 82, 189, 196, 208, 210, 239, 244, 245, 246, 260, 269, 497, 533, 613 rubrykatorzy 62, 64, 65, 66 rytuały 299 Rzeczpospolita 42, 51, 52, 53, 57, 68, 97, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 135, 136, 174, 179, 201, 205, 239, 255, 256, 300, 301, 305, 307, 322, 353, 369, 395, 396, 424, 426, 445, 462, 469, 471, 475, 480, 482, 489, 503, 519, 535, 546, 548, 549, 550, 560, 564, 574, 587, 602, 605, 614, 615, 616, 665, 666, 669, 670, 671, 672, 674, 675, 676 S sabelianizm 536 scholastyka 116, 118, 133 Schweizerdeutsch 90, 91 sejmik średzki (1534) 235 Septemberbibel 88, 621, 704 Septuaginta (Biblia grecka) 73, 75, 78, 79, 80, 88, 90, 103, 107, 108, 116, 286, 294, 392, 501 Septuaginta sykstyńska (1586, 1587) 108, 109 Siedem psalmów pokutnych w tłum. Mikołaja Reja (7PsRej, przed 1547) 27, 324, 556, 570, 583, 645 Siedm psalmów pokutnych w tłum. Jana Kochanowskiego (7PsKoch 1579) 27, 325, 327, 330, 553, 556, 559, 570, 583, 645 sigla (referencje) 65, 67, 112, 294, 295, 347, 359, 372, 376, 381, 508, 532, 590, 711 Skład apostolski 590 Sobór Florencki ( ) 101 Sobór Laterański V ( ) 107, 183 sobór narodowy 120, 131 Sobór Trydencki ( ) 73, 87, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 123, 126, 127, 139, 237, 266, 267, 471, 562, 635, 669, 670, 673, 676 Sobór Watykański II ( ) 37, 42, 69, 654, 669 socynianizm 136, 144, 146, 219, 390, 480, 483, 485, 549, 584, 671 sola Scriptura 83, 579 Sorbona (Paryż) 72, 76, 77 Speculum historiale 197 spisy treści 64, 65, 66, 96 Sprawy i słowa Jezusa w oprac. Tomasza Falconiusa (EwB 1566) 26, 384, 453, 454, 512, , 550, 555, 568, 575, 579, 583, 596, 604, 611, 650, 710 Stolica Apostolska 106, 120, 456, 471, 476, 477, 581, 627 streszczenia 81, 86, 92, 98, 99, 187, 190, 223, 284, 371, 372, 437, 441, 447, 449, 450, 472, 474, 485, 487, 488, 493, 494, 495, 496, 507, 508, 510, 522, 523, 525, 577, 579, 589, 600, 607 summaria 65, 66, 81, 96, 98, 110 summy 309, 372, 465, 472, 474, 477, 523, 576, 577, 588 sygnet drukarski 31, 176, 242, 252, 259, 260, 362, 374, 515, 531, 532, 597, 625, 656 synod generalny w Toruniu (1595) 122 synod w Baranowie (1604) 298 synod w Bychawie (1560) 280 synod w Dordrechcie (1618) 86 synod w Hipponie (393) 101 synod w Iwiu (1568) 422 synod w Koźminku (1555) 129, 131 synod w Książu (1558) 142 synod w Ożarowie (1600) 490 synod w Piotrkowie (1577) 123 synod w Sandomierzu (1570) 519 synod w Seceminie (1556) 133 synod w Skrzynnie (1567) 421 synody (różne) 122, 131, 139, 219, 280, 298, 315, 418, 425, 433, 499, 500, 501, 505, 548, 572, 653 synody we Włodzisławiu (1557, 1558) 387 synody w Kartaginie (397, 419) 101 synody w Okszy (1615, 1625) 499 synody w Pińczowie (1556, 1559, 1560) 255, 387, 388 synody w Wilnie (1599, 1609, 1619, 1630) 212, 315, 331, 499 synopsa 65 szkolnictwo 72, 115, 118, 124, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 136, 137, 138, 139, 141, 142, 144, 146, 156, 174, 179, 255, 267, 301, 334, 336, 337, 364, 387, 388, 429, 440, 458, 482, 483, 522, 619, 658, 671, 674, 675 szwabacha 32, 66, 185, 190, 196, 198, 203, 210, 214, 216, 226, 242, 253, 261, 265, 269, 275, 276, 277, 284, 295, 307, 308, 309, 319, 329, 330, 348, 359, 381, 402, 409, 410, 439, 450, 451, 477, 478, 488, 496, 498, 510, 524, 532, 540, Jungfer 307, 309, 322, 510, 511, 600 Ś śpiewniki 127, 258, 300, 315, 332, 512, 555, 568, 592, 617 średniowiecze 41, 51, 65, 69, 80, 115, 116, 118, 150, 151, 154, 155, 156, 158, 161, 162, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 172, 174, 177, 187, 197, 228, 229, 251, 254, 289, 294, 330, 352, 371, 527, 569, 611, 661, 667, 669, 670, 674, 676 T Tablica Prawa i Łaski 96, 380, 409, 438, 671, 704 tablice chronologiczne 99, 398, 405, 406, 479, 494, 576, 577, 581, 589, 590 tablice czytań liturgicznych 49, 65, 346, 349, 350, 357, 359, 374, 382, 406, 412, 473, 479, 506, 507, 508, 511, 576, 577, 606, 608, 609, 628 tablice synoptyczne 419, 465, 472, 479, 494, 539, 576, 577, 589, 590 tablice Villadeusa 65

156 742 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy 743 Tabula alphabetica Gabriela Bruna 65 targum samarytański 79, 80 targumy 74, 79, 392, 501 Tatarzy 291 Te Deum 230, 231, 232, 259, 293 tekstura 66, 348 tetragram (JHWH) 95, 295 textus receptus 38, 70, 89 titulus 68 Tobias (Tobiasz) (Tob, od 1539) 27, 207, , 215, 359, 544, 556, 568, 583, 590, 591, 592, 604, 605, 607, 642, 705 Tobiasz w tłum. Wojciecha Ulatowskiego (Tob 1615) 27, , 221, 544, 557, 568, 583, 642 Tradycja Kościoła 84, 100, 102, 103, 481, 580 transkrypcja typu B 48, 279, 658, 660 tryteizm 133, 134, 534 Turcy 289, 291, 432, 518 Typographia Apostolica Vaticana 108, 624, 704 U ugoda (zgoda) sandomierska (1570) 122, 129, 132, 489 unitarianizm 134, 135, 418, 441, 444 usprawiedliwienie (doktryna) 85, 96, 129, 257, 290, 291, 326, 338, 355, 372, 380, 397, 409, 445, 465, 485, 492, 494, 504, 645, 668 W Wenus (bogini pogańska) 537 wersaliki 109, 110, 178, 185, 203, 226, 232, 244, 253, 265, 269, 277, 278, 284, 295, 307, 319, 322, 346, 348, 359, 407, 409, 410, 439, 449, 451, 488, 496, 533, 540, 600 wierszowane przekłady Biblii 98, 213, 214, 217, 220, 221, 254, 255, 256, 257, 272, 274, 298, 300, 310, 311, 312, 314, 315, 322, 325, 441, 544, 547, 564, 571, 617, 642 Wigilie za umarłe ludzie (ok. 1520) 168, 620 wiklefizm 129 winieta 80, 111, 210, 225, 226, 516 wskazówki liturgiczne 49, 159, 162, 239, 241, 243, 245, 246, 250, 251, 266, 358, 359, 376, 382, 409, 474, 478, 495, 496, 508, 548, 591, 593, 606, 612, 613, 617 wstępy św. Hieronima 65, 109, 110, 355, 356, 357, 374, 589 Wtóre księgi Łukasza świętego w oprac. Tomasza Falconiusa (DzB 1566) 25, 384, 453, 454, 512, , 550, 555, 568, 575, 579, 583, 596, 604, 611, 650, 710 Wulgata (Biblia łacińska) 27, 32, 49, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 70, 71, 73, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 87, 88, 90, 93, 95, 98, 101, 102, 103, 105, 107, 108, 109, 110, 111, 116, 150, 158, 162, 163, 170, 172, 180, 187, 199, 224, 228, 231, 232, 241, 248, 249, 256, 269, 280, 286, 289, 290, 291, 294, 295, 317, 322, 323, 352, 355, 357, 360, 365, 371, 374, 375, 378, 391, 418, 442, 445, 454, 456, 459, 460, 471, 492, 493, 501, 508, 521, 588, 589, 593, 603, 604, 671, 676 Wulgata paryska (Biblia 42-wierszowa, Biblia Gutenberga) 57, 58, 59, 620, 672, 674, 703 Wulgata sykstoklementyńska (1592) 107, 108, 112, 457, 459, 624, 704 Wulgata sykstyńska (1590) 108 wyrazowy (historyczny) sens Pisma Świętego 99, 159, 229, 251, 258, 273, 289, 303, 326, 341, 355, 371, 464, 527 Wyznanie wiary (symbol) św. Atanazego 158, 230, 231, 293 Z zbawienie przez łaskę 96, 257, 326, 355, 356, 372, 379, 380, 409, 438, 494, 504, 536, 575, 671, 704 zbór mniejszy 121, 134, 421, 443, 480, 483 zbór większy 121, 134 Zdrowaś, Mario 175, 250 zespołowa praca nad przekładami biblijnymi 78, 88, 92, 93, 255, 285, 366, 388, 389, 390, 391, 392, 393, 394, 404, 412, 421, 422, 440, 442, 457, 458, 460, 481, 482, 484, 490, 491, 501 Ż Żołtarz Proroka Dawida (Dawidów) w tłum. Walentego Wróbla (ZD, rps 1528, druk od 1539) 27, , 165, , 251, 271, 325, 327, 515, 546, 547, 548, 553, 578, 582, 585, 586, 587, 588, 594, 599, 600, 601, 603, 606, 607, 608, 609, 612, 613, 619, 633, 634, 661, 665, 704, 705 żołtarz (zołtarz) 160, 231, 258 Żydzi/żydzi 70, 71, 72, 74, 91, 117, 125, 166, 286, 289, 291, 294, 342, 355, 356, 398, 419, 435, 437, 464, 504, 579, 580, 619, 634, 704 żywa pagina 64, 66, 81, 110, 184, 217, 233, 244, 253, 260, 262, 265, 269, 293, 296, 307, 309, 322, 411, 488, 497, 508, 511, 524, 525, 601, 607, 608 Żywot i nauka Pana naszego Iesu Christa (Zyw 1597) 27, 453, 459, 461, 469, 470, 473, 474, 475, 477, 479, 548, 557, 568, 583, 586, 612, 648 Żywot Pana Jezu Krysta (1522) 185, 187, 189, 190, 197, 598 Żywoty świętych 127, 139

157 744 Indeks geograficzny 745 A Afryka 400 Alcalá de Henares (Complutum) 71, 75, 76, 78, 79, 108, 486, 621, 674, 704 Altdorf 314, 672 Amsterdam 129, 136, 480, 500 Anglia 71, 131, 136, 300, 671 Antwerpia 69, 74, 79, 97, 108, 118, 459, 623, 703, 704 Augsburg 61, 67, 89, 90 Austria 151, 660 Azja 400 B Babilon 95, 381, 410, 428, 520, 525, 527, 533 Baranów 144, 298, 490 Barcelona 60 Bazylea 62, 63, 64, 65, 72, 75, 76, 80, 88, 115, 620, 621, 703 Beauvais 197 Bełżyce 135, 490, 491 Biała Góra (Czechy) 129 Białoruś 122 Bieździedza (Podkarpacie) 280, 281 Birże 132 Bojanowo 128 Bolonia 74, 115 Braniewo 203 Brescia 74, 88 Brodnia 167 Brześć Litewski (nad Bugiem) 29, 39, 122, 132, 142, 143, 262, 331, 382, 383, 384, 390, 392, 401, 405, 512, 516, 523, 535, 538, 546, 551, 553, 555, 565, 566, 626, 634, 649, 650, 658, 661, 667, 707, 710 Brzeziny 133, 134, 145, 389, 670 Brzozów 331, 651 Budapeszt 167, 619, 664 Budne 417 Bychawa (Małopolska) 280 Indeks geograficzny C Cambridge 29, 72, 675 Carpentras 513 Cezarea Nadmorska 65, 669 Chołchło 418 Chyrów (Ukraina) 638 Cluj (Kluż-Napoka) 28, 277, 632, 639, 652, 653, 672 Czarnolas 271, 272, 274, 298, 327, 585 Czechy 59, 128, 129, 300, 673 D Delft 59 Dolatycze (k. Lubcza nad Niemnem) 315 Dolny Śląsk 157 Dordrecht (Niderlandy) 86 Drezno 90 E Egipt 517, 645 Elbląg 128 Ełk 140, 339, 650, 665, 705 Emaus 507, 510 Erfurt 89 Europa 29, 51, 57, 81, 90, 97, 100, 116, 118, 120, 121, 300, 336, 337, 378, 379, 383, 387, 390, 400, 440, 489, 543, 616, 663, 664, 667, 670, 672 F Finlandia 262 Francja 58, 61, 71, 81, 105, 513 Frankfurt 378 Fryzja 131 G Gara (Włochy) 74 Gdańsk 28, 29, 38, 39, 51, 119, 128, 140, 141, 154, 164, 175, 296, 297, 308, 309, 311, 312, 314, 316, 320, 321, 331, 490, 497, 507, 552, 553, 555, 565, 566, 624, 627, 631, 632, 640, 641, 652, 654, 656, 657, 658, 659, 663, 671, 673, 676, 705, 709, 710 Genewa 25, 77, 81, 87, 92, 93, 94, 98, 99, 100, 112, 131, 133, 392, 444, 489, 520, 623, 703 Genua 78 Gniezno 163, 164, 655, 659 Gołuchów 130 Goniądz 130, 133, 134, 145, 441, 671 Górka 236 H Halle (Saale) 70, 654 Hassfurt (Haßfurt) 117 Heidelberg 298, 391, 653 Hippona 101 Hiszpania 71, 74, 79, 104, 105, 106 Hoczew 211, 212, 672 I Iberyjski Półwysep 60, 74 Iłża 119 Iwie (Białoruś) 422, 483 J Jaén (Hiszpania) 104 Jawor 157 Jerozolima 222, 260, 371, 538, 575, 644 K Kalisz 129, 130, 139, 286, 456 Kartagina 101 Kiejdany 132 Kleck 132, 417, 418 Kłodzko 152, 154, 173 Kobylin 235 Kolonia 67, 108, 109, 111, 624 Konstantynopol 68 Korczyn 158 Korona Królestwa Polskiego (Korona Polska) 42, 115, 119, 140, 292, 336, 337, 340, 341, 354, 490, 549, 654 Koszyczki 180 Kościan 117 Kościelec 199, 237, 582, 583 Koźminek 129, 131 Kórnik 28, 159, 164, 211, 312, 313, 618, 655, 660 Kraków 28, 29, 31, 33, 38, 39, 40, 51, 58, 74, 87, 115, 116, 117, 118, 119, 122, 125, 126, 127, 134, 136, 138, 140, 143, 145, 146, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 164, 166, 167, 168, 173, 175, 176, 177, 184, 185, 186, 200, 202, 204, 206, 208, 214, 219, 221, 226, 227, 240, 248, 271, 273, 279, 286, 293, 296, 301, 307, 309, 310, 311, 330, 331, 350, 351, 356, 357, 360, 362, 364, 366, 383, 394, 417, 418, 440, 441, 443, 452, 453, 455, 458, 471, 473, 480, 483, 512, 515, 516, 525, 546, 551, 552, 553, 554, 555, 556, 557, 565, 566, 583, 586, 612, 614, 618, 619, 621, 624, 625, 626, 627, 628, 629, 630, 631, 632, 633, 634, 635, 636, 637, 638, 639, 641, 642, 643, 644, 645, 646, 647, 648, 649, 651, 653, 654, 655, 656, 657, 658, 659, 660, 661, 662, 663, 664, 665, 666, 667, 668, 669, 670, 671, 672, 673, 674, 675, 676, 704, 705, 706, 707, 708, 709, 710 Królewiec (Königsberg) 29, 40, 118, 120, 138, 140, 331, 332, 333, 334, 336, 337, 339, 346, 349, 363, 417, 440, 549, 552, 565, 566, 627, 628, 638, 651, 660, 665, 666, 705 Książ 142 Kujawy 130, 441 Kurozwoki (Kurozwęki) 212 Kutná Hora (Czechy) 59 L Legnica 117 Lejda 508 Leszno 122, 129, 141, 144 Linz 151, 660 Lipsk 115, 334, 440, 483, 655 Litwa 42, 122, 123, 127, 128, 130, 132, 135, 140, 143, 144, 311, 336, 354, 369, 391, 417, 418, 425, 427, 483, 484, 490, 534, 566, 614, 654, 657 HB-I 48

158 746 Indeks geograficzny Indeks geograficzny 747 Londyn 79 Lowanium 71, 72, 75, 77, 116, 117, 445, 670 Lubcz nad Niemnem (Lubcz Litewski) 144, 217, 218, 219, 220, 225, 310, 311, 312, 314, 315, 325, 557, 565, 566, 620, 646, 705 Lubeka 96, 621, 704 Lubelszczyzna 122, 135 Lubiń Wielkopolski 163, 164, 165 Lublin 28, 69, 115, 129, 156, 168, 180, 191, 205, 254, 273, 279, 352, 418, 441, 449, 534, 656, 657, 659, 661, 662, 663, 667, 668, 669, 670, 674 Lwów 28, 31, 150, 152, 156, 168, 186, 191, 312, 320, 339, 364, 650, 654, 656, 658, 660, 661, 665, 666, 668, 669, 672, 674 Lyon (Lugdunum) 59, 76, 78, 80, 81, 98, 100, 108, 109, 111, 113, 118, 513, 621, 624, 703 Lyra (Lira) 58, 64, 81, 620 Ł Łaszczów 144 Łęczyca 139, 142, 143, 144, 145, 384, 401, 412, 551, 552, 553, 626, 629, 630, 707, 708 Łosk 122, 145, 384, 393, 401, 415, 416, 418, 424, 425, 546, 552, 553, 565, 566, 629, 630, 708 M Magdeburg 256 Małopolska 122, 130, 158, 211, 498, 519, 534, 672 Martin (Słowacja) 310 Mazowsze 122 Miechów 368, 369 Milicz 157 Mirów 519, 522 Moguncja 57, 60, 90, 108, 109, 110, 111, 620, 624, 703 Morawy 311, 654 Murzynowo (k. Włocławka) 334 N Nagłowice 247, 248, 249, 255, 525, 531, 660 Namysłów 483 Neapol 74 Neuchâtel 92 Niderlandy 61, 86, 136, 141, 300, 600 Niemcy 28, 60, 94, 119, 199, 314, 336, 377, 482 Nieśwież 29, 39, 132, 143, 145, 384, 385, 386, 393, 401, 413, 414, 418, 421, 423, 546, 551, 552, 564, 565, 566, 626, 629, 658, 707, 708 Norymberga 67, 89, 387, 620, 651, 703, 707 Nowogródek 483 Nowy Sącz (Sącz) 176, 177, 180, 186, 187, 648, 704 O Oksford 71 Oksza 499 Orla 505 Ostroróg 129, 298 Ożarów 490 P Padwa 115 Pakość 171 Paniowce (Podole) 144 Parc (k. Lowanium) 75 Paryż 28, 59, 63, 69, 74, 75, 76, 79, 80, 81, 98, 113, 163, 223, 389, 444, 525, 620, 621, 622, 623, 655, 656, 658, 668, 672 Patmos 525, 649, 658 Pesaro 74 Pińczów 121, 122, 130, 142, 255, 387, 388, 410, 519, 546 Podlasie 128 Podole 144 Podoliniec 310 Pogórze 211 Polska 29, 30, 33, 37, 38, 40, 41, 42, 43, 53, 115, 116, 117, 119, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 130, 131, 132, 134, 136, 137, 138, 139, 142, 150, 154, 155, 160, 172, 175, 197, 256, 279, 280, 311, 314, 315, 331, 336, 340, 366, 367, 369, 387, 431, 454, 474, 480, 489, 491, 512, 518, 530, 537, 618, 653, 654, 655, 657, 661, 663, 664, 665, 666, 667, 668, 669, 670, 671, 672, 673, 674, 675, 676 Połock 314, 430 Pomorze 128, 140, 614 Poznań 25, 26, 28, 37, 39, 49, 69, 100, 117, 119, 125, 129, 139, 140, 150, 160, 163, 164, 165, 168, 197, 198, 199, 201, 203, 204, 211, 221, 240, 247, 254, 279, 286, 298, 416, 458, 592, 619, 633, 646, 653, 654, 655, 656, 657, 658, 659, 660, 663, 665, 668, 669, 672, 673, 676 Praga 59, 167, 169, 170, 619, 622, 623, 664, 706 Prato 74 Prusy Królewskie 128, 140, 311, 566, 654 Prusy Książęce (Królestwo Pruskie) 40, 42, 120, 128, 136, 140, 256, 334, 336, 337, 549, 660 Pułtusk 140, 455, 457, 458 R Raków 29, 51, 122, 134, 136, 144, 145, 146, 296, 297, 308, 309, 441, 479, 482, 512, 553, 555, 565, 566, 632, 640, 650, 652, 653, 674, 709 Reims 460, 466, 468, 469, 624, 662 Rotterdam 69, 70, 71, 72, 73, 75, 79, 83, 116, 119, 180, 419, 444, 459, 610, 675, 703 Ruś 311, 431, 654 Rysin (k. Połocka) 314 Rzeczpospolita 42, 51, 52, 53, 57, 68, 97, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 135, 136, 174, 179, 201, 205, 239, 255, 256, 300, 301, 305, 307, 322, 353, 369, 395, 396, 424, 426, 445, 462, 469, 471, 475, 480, 482, 489, 503, 519, 535, 546, 548, 549, 550, 560, 564, 574, 587, 602, 605, 614, 615, 616, 665, 666, 669, 670, 671, 672, 674, 675, 676 Rzym 63, 94, 95, 107, 108, 109, 115, 116, 120, 129, 286, 432, 455, 456, 457, 513, 525, 533, 581, 624, 653, 668, 675, 704 S Saksonia 71, 89 Sandomierz 519 Sanok 25, 211, 213, 544, 583, 646 Sądecczyzna 122 Secemin 133, 490, 491 Siedmiogród 136, 458 Skandynawia 97 Skrzynno 421 Słuck 217 Soncino 74 Stanisławów 179 Stary Sącz 150, 186, 247, 634 Strasburg 59, 63, 66, 89 Suszyce (k. Włocławka) 334 Synaj (góra) 379 Szamotuły 129, 141, 160 Szkocja 300 Szwajcaria 441 Szwecja 262 Ś Śląsk 129, 374, 669 Śląsk Opolski 483 Śmigiel 482 Środa Wielkopolska 236 T Temerowice 248, 250 Tišnov 59 Toruń 28, 122, 128, 140, 141, 218, 296, 297, 308, 309, 310, 311, 331, 386, 401, 506, 552, 555, 565, 566, 629, 640, 652, 654, 707 Trydent 104 Trzciana 117 Turyn 72 U Ulm 65 Uppsala 28, 203, 657 Uzda 413, 423, 435, 551, 626, 708 W Walencja 59 Warmia 123 Warszawa 28, 30, 38, 43, 51, 58, 69, 106, 116, 117, 118, 119, 121, 122, 123, 125, 128, 129, 130, 132, 133, 136, 150, 151, 152, 154, 159, 160, 164, 167, 168, 172, 175, 176, 179, 184, 191, 193, 198, 203, 215, 219, 221, 227, 234, 247, 270, 271, 280, 285, 311, 320, 321, 322, 336, 339, 350, 351, 352, 362, 363, 377, 413, 441, 484,

159 748 Indeks geograficzny , 491, 497, 501, 513, 521, 525, 653, 654, 655, 656, 657, 658, 659, 660, 661, 662, 663, 665, 666, 667, 668, 669, 670, 671, 672, 673, 674, 675, 676 Wągrowiec 40, 453, 469, 471, 627, 658 Wenecja 58, 59, 65, 74, 75, 77, 78, 97, 108, 230, 622, 703 Węgrów 122, 128, 132, 145 Węgry 156, 300, 619 Wiedeń 152, 181, 455, 660 Wielkanoc 144 Wielkie Księstwo Litewskie 42, 115, 133, 144, 336, 526, 654, 671 Wielkopolska 122, 128, 129, 131, 157, 158, 161, 165, 221, 237, 256, 657, 669, 673 Wieluń 25, 178, 179, 180, 181, 182, 184, 185, 205, 212, 235, 365, 646, 659, 674, 675, 704 Wieruszów 298 Wilno 29, 128, 132, 139, 144, 212, 218, 311, 313, 315, 320, 321, 383, 384, 386, 391, 393, 394, 401, 440, 499, 512, 535, 552, 565, 566, 629, 654, 655, 656, 671, 707 Wittenberga 71, 84, 87, 88, 89, 90, 91, 94, 112, 115, 334, 378, 483, 517, 599, 621, 622, 623, 704, 706 Włochy (Apeniński Półwysep) 58, 59, 60, 68, 74, 115, 133, 204, 334, 357, 676 Włocławek 334 Włodzisław (Wodzisław) 387 Wołyń 122 Wrocław 28, 29, 31, 33, 38, 40, 48, 51, 58, 68, 116, 118, 119, 125, 135, 151, 154, 157, 164, 169, 175, 176, 184, 298, 334, 374, 383, 415, 427, 455, 466, 474, 498, 618, 655, 656, 657, 658, 659, 660, 661, 662, 663, 664, 665, 666, 668, 669, 671, 673, 674, 675, 676 Z Žamberk 128 Zasław 29, 39, 143, 145, 413, 418, 422, 423, 435, 551, 626, 658, 708 Zbąszyń nad Obrą 440 Zbrudzewo 117, 163, 164, 165, 364, 620, 658, 659, 660, 663 Zojrzanów (Ojrzanów) 461, 671 Zurych 39, 77, 87, 90, 91, 94, 97, 224, 360, 361, 383, 413, 453, 622, 658, 659, 660 STARY TESTAMENT Indeks cytowań biblijnych Rdz 67, 101, 110, 164, 171, 189, 197, 199, 201, 202, 203, 362, 378, 402, 437, 471, 568, 573, 599, 620, , 189, 703, 704, 706, 707 1,1 18, , 704, , ,26-27b , 206 2,4b 188 2,7b , , 189 8, , , , Wj 67, 101, 164, 189, 378, 510, 568, 599, 620 8, , , , , , , , 619, Kpł 101, 164, , , 619, , , Lb 101, 164, 376, 620, , ,9 463 Pwt 101, 164, 402, 568, 620, 659 4, , , , , , , , , , , , ,

160 750 Indeks cytowań biblijnych Indeks cytowań biblijnych 751 Joz 101, 402, ,8 580 Sdz 101, 402, 506 4,2 431 Rt 101, 402, 506, Sm , Sm (wg Wlg 1 Krl) 378, Sm 402, Sm (wg Wlg 1-2 Krl) 101, Sm Sm (wg Wlg 2 Krl) Krl , Krl (wg Wlg 3 Krl) 197, 378, , Krl 403, Krl (wg Wlg 3-4 Krl) 101, Krl 573, Krl (wg Wlg 4 Krl) , Krn 15, Krn 101, 403, 435, 506, 573, Krn 374, 411, 435, 478, 607 9, Ezd 403, 506, Ezd (wg Wlg 1 Ezd) 101, 435, 573 Ne 403, 506, , ,14 7, , , , , , , , , , Ne (wg Wlg 2 Ezd) 101, 376, 435, 573, 593 Tb 84, 85, 101, 209, 210, 214, 215, 403, 433, 506, 568, 569, 573, , ,7 223 Jdt 84, 85, 101, 168, 209, 403, 433, 506, 573, 620 Est 85, 86, 101, 102, 402, 433, 506, Mch , Mch 84, 85, 101, 374, 403, 433, 471, 506, Mch 85, , Hi 101, 156, 157, 226, 254, 506, 556, 568, 569, , , Ps 27, 49, 67, 74, 88, 91, 101, 117, 139, 150, 152, 153, 159, 160, 161, 172, 192, 227, 228, 231, 235, 237, 238, 242, 244, 245, 246, 247, 248, 251, 252, 254, 255, 256, 258, 259, 260, 262, 264, 267, 268, 271, 272, 273, 277, 278, 279, 281, 283, 285, 286, 287, 288, 289, 293, 298, 299, 300, 305, 306, 309, 311, 314, 316, 318, 319, 320, 321, 322, 361, 373, 375, 384, 385, 387, 397, 398, 403, 452, 497, 503, 505, 506, 508, 548, 556, 564, 568, 569, 593, 603, 606, 607, 611, 618, 634, 638, 639, 641, 661, , 241, 244, 265, 277, 278, 295, 306, 307, 313, 317, 319, 322, 323, 329, 375, 578, 602, 603, 643, 644, 704, 705 1, , , (20) (37) (108) , 244, 303, 371, 398, 504, 603, 604 2, , , 603, , , , 195 6, , , [10], (11) , (12) (13) 138, 323, 327, 329, (15) (19) , 283, 303, 398, (21) (21)-26 (25) (22) (23) , (24) , [25], (26) , (26)-38 (37) , , 282, 313, (31) , [32], (33) (36) 206, 254, 323, 326, 329, [36],6 257, (37) (38) (38)-42 (41) (38)-52 (51) [39], ,8-9a (42) (43)-50 (49) (44) 160, (45) 27, 323, 324, 327, 329, 557, 643, , 316, (50) 27, 151, 154, 155, 168, 192, 230, 243, 324, 326, 329, 512, 513, 516, 532, 555, 583, 595, 619, 644, 649, 666, 704, , [50], (51) (52) 230, (52)-68 (67) 230

161 752 Indeks cytowań biblijnych Indeks cytowań biblijnych (53) (54)-62 (61) (62) (63) (64) (65) (66) (67) (68) (68)-80 (79) (70) 316, 323, [70], [70], (73) (78) 254, 323, 329, 330, (80) (80)-97 (96) (82) (85) 316, 323, 324, 327, 329, 643, [85], (91) (92) (96) (97) 244, (97)-109 (108) , (99) , (102) 316, 324, 326, 329, [105], (108) , (109) 162, 239, 241, 244, (109) (113) (109)-118 (117) (109) (113 A) 324, 329, , [113 B], A (114) A (114)-121 (120) (116) 324, 329, 330, (117) , 261, 313, (118) 230, 232, 239, 243, , , (119) (119) (121) (121)-126 (125) (123) 27, 324, 329, (126) (126)-131 (130) (127) 323, 324, 329, 643, (129) 324, 326, 329, (131) (131)-137 (136) , (137) (137)-142 (141) [139], (140) (142) , (143) (143)-147B (147) , , 293, 319, 578 Prz 26, 101, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 224, 225, 226, 403, 506, 568, 569, 618, 646, 659, , , , , , , , , , , , , , ,1 24, , , , , , , , ,1 29, , , , , , , , 223, , , Koh 25, 101, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 205, 211, 212, 213, 235, 365, 403, 506, 568, 569, 605, 607, 611, 646, 659, Pnp 101, 164, 403, 506, 573, 620, 659 Mdr 84, 85, 88, 101, 403, 433, 506, 573 Syr 26, 84, 85, 88, 101, 110, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 375, 398, 403, 433, 506, 568, 569, 573, 590, 591, 592, 604, 605, 611, 646, 647, 659, 664, , 435 1,1-2 (Wlg) 199 1,7-9 (Wlg) 199 1,11-13 (Wlg) 199 7, , , , , , ,28 200, , , Iz 101, 110, 165, 403, 506, , , , , , , , , , , ,6 49, Jr 101, 403, 506, , , , Lm 506, 573 Ba 84, 85, 101, 403, 433, 506, 573 Ez 101, 403, 506, Dn 84, 85, 88, 101, 102, 382, 403, 432, 433, 506, 573

162 754 Indeks cytowań biblijnych Indeks cytowań biblijnych i 3 157, , 293 3, , , , , , 209, 382, , 403 Oz 26, 101, 143, 254, 403, 506, 512, 516, 517, 518, 520, 521, 522, 523, 524, 526, 568, 569, 573, 605, 649, , , , ,10 575, 579 Jl 101, 403, 506 Am 101, 403, 506 Ab 101, 403, 506 Jon 101, 197, 403, 506 Mi 101, 403, 506 Na 101, 403, Ha 101, 403, , 293 3, So 101, 403, 506 1,4 431 Ag 101, 403, 506 2,4 464 Za 101, 403, 506 4, Ml 101, 403, 471, 506, 573 NOWY TESTAMENT Mt 26, 40, 86, 101, 110, 140, 170, 171, 332, 333, 334, 335, 338, 339, 340, 341, 345, 346, 348, 349, 356, 357, 358, 374, 387, 402, 403, 406, 411, 413, 436, 438, 449, 466, 472, 487, 495, 538, 573, 575, 577, 588, 608, 609, 627, 628, 651, 660, , 703, 705, 708, 709 1, ,1 13, , 709, , , ,1 466, , 464, 650 4,1 500, 502 4,2 467, , , 169, 170, 619, 664 5, , , ,32 575, ,11 14, ,6 15, ,34 22, , 372, 411, , , , , ,18 431, 448, 486, , ,5 575, , , , , , , ,9 23, , , ,28 24, , , 206, 532, , ,1 27, , , Mk 26, 40, 86, 101, 332, 334, 346, 348, 357, 358, 387, 403, 434, 436, 487, 495, 507, 538, 573, 608, 627, 651, 660 1, , , , ,1 15, ,30 15,43 192, , , , , Łk 40, 86, 101, 143, 170, 171, 332, 334, 346, 348, 358, 403, 434, 436, 495, 538, 573, 627, , 230, 231, 293, 710 1, , , , 619, 704 1, , , 293 2, ,23 416, 426, , , ,31 466, 468 7,33 466, 468 8, , , , , , , , , , , , , , , ,71 192, , , , J 26, 40, 86, 101, 170, 171, 191, 192, 193, 194, 332, 334, 346, 358, 403, 411, 426, 434, 436, 483, 495, 512, 538, 539, 573, 627, 628, 648, 650, , 343, 485, 493, 494, 703 1, , , 177, 178, 193, 194 1, ,14 26, 175, 177, 178, 194, 195, 431, 486, 704 1,17 575, 577 1,42 431, 448, 486 3,5 575, 577 3, ,39 449, 575, , 372, 400, 463, 494 6, , ,17 9, ,53 8, , , 416, 426, 438 8, , , ,9 14, , ,

163 756 Indeks cytowań biblijnych Indeks cytowań biblijnych , , ,1 18, , , , ,1 19, , ,17 19,42 192, , , , Dz 25, 86, 101, 332, 333, 346, 358, 384, 385, 403, 406, 433, 434, 445, 472, 484, 487, 495, 512, 533, 534, 535, 538, 539, 568, 569, 573, 590, 606, 628, 650, ,8 575, , , ,14 575, 579 Rz 86, 101, 163, 403, 405, 406, 472, 484, 485, 487, 495, 504, 513, 573, 620, 659, 707 1, , 372, 493, 494 3, , ,5 416, 426, , , , Kor 170, ,9 426, , , Kor 101, 403, 495 Ga 86, 101, 163, 358, 403, 495, 620, , 372, 493, , Ef 86, 101, 403, 495, 512 5, , , 580 5, Flp 101, 170, 358, 403, 449, Kol 101, 358, 403, 495 1, ,16 293, Tes Tes 101, 358, 403, Tes Tm 170 2,5 410, 451, 574, 577 3,16 426, Tm 101, 358, 403, 449, Tm 3, Tt 101, 358, 403, 449, 495 Flm 101, 403, 436, 449, 495, 573 Hbr 83, 86, 95, 101, 163, 357, 358, 365, 398, 403, 405, 426, 433, 434, 436, 449, 495, 573, 574, 620, ,7 410, ,29 575, ,31 575, , , , 372, 465, 494 2, , P 86, 95, 358, 433, P 101, 176, 403, 495, 574, 648, P 86, J 86, 430, 433, 449 2, ,7-8 83, 426, 430 5,20 424, J 101, 176, 403, 495, 574, 648, J J 86, 358, 433 Jud 85, 86, 95, 101, 176, 358, 403, 407, 433, 436, 495, 574, 648, 704 Ap 25, 86, 88, 95, 97, 101, 111, 143, 164, 166, 333, 346, 375, 377, 378, 380, 398, 403, 405, 406, 413, 432, 433, 436, 438, 445, 448, 449, 472, 484, 485, 487, 494, 495, 512, 525, 526, 527, 529, 530, 531, 532, 568, 569, 574, 591, 598, 599, 601, 606, 608, 609, 611, 612, 620, 649, 658, 660, , 707, 710 3, , , , , , , , , , APOKRYFY Manas 25, 84, 86, 111, 374, 403, 406, 435, 438, 471, 506, Ezd Ezd 84, 111, 374, 403, 433, 471, 506, Ezd 25, 472, Mch 25, 374, 375, 506, 573, Kor 358, Jk 84, 85, 86, 95, 101, 170, 176, 403, 433, 436, 495, 573, 648, 704

164 MATERIAŁ ILUSTRACYJNY

165 Fot. 1. Wulgata paryska (tzw. Biblia 42-wierszowa), t. II, Moguncja, J. Gutenberg, ok. 1455, 2, k. 235r: J 1 (egz. Pelplin, Muzeum Diecezjalne)

166 a Fot. 2a-b. Biblia cum glossa ordinaria, t. IV, Basel, J. Froben i J. Petri, 1498, 2, Ez 47, (egz. Wr PWT XV-6) b

167 a Fot. 3a-b. Biblia Germanica, Norymberga, A. Koberger, 1483, 2, k. 6v-7r: Rdz 3-5 (egz. Wr PWT XV.2) b

168 Fot. 15. Karta medycka, ok. 1405, Ps 51 (50) (rps ZNiO, zbiory Biblioteki Pawlikowskich, 132) Fot. 16. Biblia królowej Zofii, ok. 1455, k. 1r: Rdz 1 (rps zaginiony, facs.)

169 Fot. 21. Sermones de festivitatibus ecclesiasticis et de sanctis, poł. XV w., k. 95v: glosa z polskim tłum. Magnificat (Łk 1,46-52) (rps ZNiO 810) Fot. 22. Prolog Ewangelii wg św. Jana wydrukowany w Septem canonice epistole beatorum apostolorum Jacobi. Petri. Joannis et iude, [Kraków, J. Haller, 1518/1519], 4, k. 18v (egz. ZNiO XVI.Qu.3064)

170 a Fot. 64a-b. Novum Testamentum Domini nostri Iesu Christi. Syrice, Ebraice, Graece, Latine, Germanice, Bohemice, Italice, Hispenice, Gallice, Anglice, Danice, Polonice (Poliglota Huttera), t. II, Norymberga, E. Hutter, 1600, 2, s. 2-3: Rz 1,1-5; tekst z Biblii brzeskiej znajduje się w ostatniej kolumnie na s. recto (egz. ZNIO XVI.F.4331) b

171 Fot. 65. Biblia brzeska, Brześć Litewski, S. Murmelius lub C. Bazylik?, nakł. M. Radziwiłł, 1563, 2, k. 1r: Rdz 1 (ZNiO XVI.F.4015) Fot. 66. Biblia brzeska, Brześć Litewski, S. Murmelius lub C. Bazylik?, nakł. M. Radziwiłł, 1563, 2, k. 45v: Wj (ZNiO XVI.F.4015)

172

173