SPECYFIKA RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO W WIETLE TEORII DAVIDA H. KIRKA

Transkrypt

1 A R T Y K U Ł Y ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE Tom IX, numer ANTONINA GUTOWSKA SPECYFIKA RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO W WIETLE TEORII DAVIDA H. KIRKA Artykuł dotyczy funkcjonowania rodzin adopcyjnych, ze szczególnym uwzgldnieniem rónic midzy rodzicielstwem adopcyjnym a rodzicielstwem naturalnym. Została w nim przedstawiona teoria relacji w rodzinie adopcyjnej sformułowana przez kanadyjskiego socjologa Davida H. Kirka. Kirk wyrónia dwa odmienne sposoby radzenia sobie z trudnociami zwizanymi z adekwatnym zdefiniowaniem swojej roli przez rodziców adopcyjnych: uznawanie rónic midzy rodzicielstwem adopcyjnym a naturalnym (acknowledgment-of-difference coping pattern) lub zaprzeczanie tym rónicom (rejection-of-difference coping pattern). Uznawanie rónic wie si według Kirka z lepszym funkcjonowaniem rodziny adopcyjnej w aspekcie komunikacji midzy członkami rodziny i satysfakcji z adopcji. W drugiej czci artykułu zostały opisane badania D. Brodzinsky ego, K. Kaye a i D. Grotevanta, zainspirowane teori Kirka, oraz nowe interesujce interpretacje problemu odmiennoci rodzicielstwa adopcyjnego prezentowane przez tych autorów. Słowa kluczowe: adopcja, rodzicielstwo adopcyjne, uznawanie rónic midzy rodzicielstwem adopcyjnym a naturalnym, zaprzeczanie rónicom midzy rodzicielstwem adopcyjnym a naturalnym. Dynamiczne przemiany społeczne ostatnich lat sprawiły, e wród rónych systemów rodzinnych bdcych przedmiotem zainteresowania psychologii rodziny coraz czeciej znajduj si take rodziny utworzone w nietypowy sposób. Do grupy tej nale rodziny adopcyjne, które powstały nie na drodze zrodzenia potomstwa z pary rodzicielskiej, lecz maj swój pocztek w akcie prawnym, w któ- MGR ANTONINA GUTOWSKA, Instytut Psychologii KUL, Al. Racławickie 14, Lublin; chaber@kul.lublin.pl

2 8 ANTONINA GUTOWSKA rym decyzj sdu rodzinnego dziecko powierza si opiece niespokrewnionych z nim osób. W wyniku adopcji, w jzyku prawa zwanej przysposobieniem, midzy przyszłymi rodzicami a przysposabianym dzieckiem powstaje taki sam stosunek prawny, jaki istnieje midzy dzieckiem a jego naturalnymi rodzicami. Adoptujcy daj dziecku swoje nazwisko, a w odpisach skróconych i w wycigach z aktu urodzenia dziecka figuruj jako jego rodzice (Kodeks rodzinny i opiekuczy, art ). W intencji prawodawcy rodzicielstwo adopcyjne powinno imitowa rodzicielstwo naturalne. Naladuje je niewtpliwie pod wzgldem prawnym, zwłaszcza w przypadku adopcji pełnej 1. W literaturze wymienia si jednak wiele cech, które wskazuj na specyfik rodzicielstwa adopcyjnego. Rónice midzy rodzicielstwem naturalnym a adopcyjnym ujawniaj si szczególnie wyranie w sytuacjach, w których małonkowie wychowuj dziecko przysposobione przez nich obojga i niespokrewnione z adnym z nich. Celem artukułu jest przedstawienie teorii kanadyjskiego socjologa Davida Kirka, który rozpatrywał funkcjonowanie rodziny adopcyjnej w kontekcie procesów społecznych, oraz krótki przegld zainspirowanych t teori koncepcji i bada. Chocia pierwsze wydanie jego ksiki, zatytułowanej Shared fate (Dzielony los), ukazało si w 1964 r., to jednak istniej powody, dla których warto przedstawi myl tego autora polskiemu czytelnikowi. Według D. Grotevanta, jednego z najbardziej liczcych si obecnie badaczy problematyki adopcyjnej, ukazanie si ksiki Kirka miało przełomowe znaczenie dla rozpoczcia licznych bada na temat funkcjonowania rodzin adopcyjnych w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie (Grotevant, Kohler, 1999). Potwierdza to analiza ksiek i artykułów anglojzycznych podejmujcych tematyk adopcji, jakie ukazały si w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat. Z tej analizy wynika, e nazwisko Kirk najczciej powtarza si w przypisach i bibliografii prac z tego zakresu. Wydaje si wic, e trudno w pełni zrozumie rozwój bada i koncepcji dotyczcych rodzin adopcyjnych, jeli nie zna si ich punktu wyjcia. To pierwszy powód, dla którego warto pozna teori Kirka. Drugim powodem jest fakt, e kontekst społeczny funkcjonowania polskich rodzin adopcyjnych na pocztku XXI wieku jest pod wieloma 1 W prawie polskim funkcjonuj trzy formy adopcji: przysposobienie pełne nierozwizywalne (całkowite), pełne rozwizywalne i niepełne. Róni si one stopniem zwizania stosunkami prawno-rodzinnymi dziecka z now rodzin (szczegółowe wyjanienie por. np. Bałandynowicz, 1999).

3 SPECYFIKA RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO 9 wzgldami podobny do sytuacji rodzin adopcyjnych w Kanadzie i USA w połowie lat szedziesitych. Wci powszechne s w Polsce takie zjawiska, jak tajemnica adopcji, czyli ukrywanie przed dzieckiem bd przed otoczeniem tego, e jest ono adoptowane, czy te niewielkie zainteresowanie rodzin biologiczn dziecka powierzanego do adopcji. Trzecim powodem jest przyjte przeze mnie załoenie, e ustalenia teoretyczne maj znaczcy wpływ na działania praktyczne. Przykładem tego jest dynamicznie rozwijajca si w Stanach Zjednoczonych nowa forma adopcji, zwana adopcj otwart (open adoption) 2, 1 której zwolennicy podkrelaj znaczcy wpływ teorii Kirka na jej powstanie i rozwój (por. Grotevant i in., 1994; Lifton, 1994). Zanim wic polskie orodki adopcyjno-opiekucze zaczn proponowa t form adopcji, warto uwiadomi sobie, jakie przesłanki le u jej podłoa, a take jakie teoretyczne podstawy maj okrelone procedury przygotowywania osób pragncych adoptowa dziecko. I. RÓ NICE W PODEJMOWANIU ROLI RODZICIELSKIEJ Dla osób adoptujcych dziecko ju sam pocztek procesu stawania si rodzicem wie si z przeyciami odmiennymi od tych, które s udziałem rodziców naturalnych. Uwiadomienie sobie niemonoci urodzenia dziecka wywołuje uczucia deprywacji, wstydu, poczucia winy i krzywdy. Sytuacja ta wpływa take na samoocen małonków: uczucia utraty dotycz midzy innymi obrazu siebie jako zdrowych dorosłych, którzy zdolni s do poczcia i urodzenia dziecka, planów wobec swojego ycia, statusu w rodzinie pochodzenia (Reitz, Watson, 1992). Kobiety ujawniaj wicej negatywnych uczu, wród których dominuje upokorzenie i bezradno. Dzieje si tak dlatego, e decyzja o adopcji czsto jest poprzedzona długotrwałym leczeniem niepłodnoci, licznymi poronieniami czy mierci urodzonego ju dziecka (Kirk, 1984; Sorosky, Baran, Pannor, 1978). Kirk (1964) twierdzi, e deprywacja osób decydujcych si na adopcj jest zwizana nie tylko z brakiem dziecka, ale te z brakiem odpowiedniego kulturowego wzorca właciwego dla tej innej formy rodzicielstwa. Tworzc swoj teori przyjmuje załoenie, e sposób rozumienia i nadawania znaczenia takim pojciom, jak płodno, rodzicielstwo, relacja rodzic dziecko, w znaczcy sposób oddziałuje na powstawanie i funkcjonowanie rodzin adopcyjnych. 2 To adopcja, w której utrzymywany jest kontakt midzy rodzin adopcyjn a rodzin biologiczn dziecka (por. Family Process, 1994, vol. 33, w całoci powicony tej tematyce).

4 10 ANTONINA GUTOWSKA W teorii Kirka kluczowe jest pojcie społecznej roli, które uwaa on za szczególnie przydatne do opisu i rozumienia ludzkich zachowa. Według Kirka rodzinne role społeczne, jakich si podejmujemy, wymagaj treningu i kompetencji oraz dobrze napisanego scenariusza podobnie jak rola aktora grajcego w sztuce dramatycznej (Kirk, 1964, 1984) 3. 1 Rodzice adopcyjni dowiadczaj szczególnych trudnoci w podjciu swojej nowej roli w wielu obszarach. Najwaniejsze z nich to: przygotowanie do pełnienia roli rodzica, autonomia roli oraz społeczne potwierdzenie roli. 1. Przygotowanie do pełnienia roli rodzica Przygotowanie do pełnienia roli rodzica zawiera w sobie: uczenie si roli ojca i matki, moliwo planowania własnych działa oraz wsparcie społeczne. W danej społecznoci znane jest minimum, które pozwala nazwa kogo ojcem lub dobrym ojcem, matk lub dobr matk. Dobre nauczenie si roli umoliwia wykonywanie jej w sposób satysfakcjonujcy dla siebie i akceptowany przez społeczestwo. Roli matki lub ojca dziecko uczy si od pocztku swojego ycia poprzez kontakt z własnymi rodzicami oraz rodzicami rówieników, a nastpnie utrwala j podczas zabaw tematycznych. W czasie narzeczestwa i w pierwszej fazie małestwa nastpuje kontynuacja uczenia si roli poprzez marzenia, rozmowy i plany dotyczce zrodzenia i wychowywania własnego potomka. Wynikiem tych działa jest utworzenie i przyjcie społecznie akceptowanego wzorca rodzicielstwa. Niespodziewane uwiadomienie sobie niemonoci zrodzenia dziecka Kirk przyrównuje do sytuacji aktora, który w rodku przedstawienia na skutek dramatycznych wydarze nie moe dalej gra roli, do której si przygotował. Rozbieno midzy oczekiwaniami społecznymi a umiejtnoci grania roli, czyli innymi słowy midzy kulturowym wzorcem a zasobami jednostki, czsto prowadzi do poczucia alienacji i wyobcowania. Rodzic nie mogcy mie własnego potomstwa pocztkowo staje si prawie bezradny. Moe zrezygnowa z celu, jakim jest stanie si rodzicem lub ten cel zmodyfikowa, decydujc si na podjcie roli rodzica adopcyjnego. 3 Kluczowe terminy, jakich Kirk uywa w swojej teorii, oraz sposób ich rozumienia nawizuj do teorii ról społecznych Meada (por. Mead, 1975; Berger 1998, s ). Na zbieno teorii Meada z załoeniami Kirka zwróciłam uwag dziki pracy Rafała Milewskiego (1998), który badał zagadnienie tosamoci rodziców adopcyjnych.

5 SPECYFIKA RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO 11 Zdefiniowanie nowej, nietypowej roli rodzicielskiej nie jest jednak łatwe. Dzieje si tak ze wzgldu na społeczne tabu dotyczce adopcji. Małonkowie starajcy si o adopcj czsto nie znaj innych rodziców adopcyjnych. Przez swoje dziecistwo i młodo najczciej nie mieli kontaktu z dorosłymi, którzy pełni rol rodziców adopcyjnych nie mieli wic okazji, aby pozna specyfik tej roli. Kirk, który swoj teori ogłosił w połowie lat szedziesitych, nie przewidywał jeszcze wanego wpływu mass mediów na modelowanie ról społecznych, co niewtpliwie ma miejsce w czasach współczesnych. Drugim wanym elementem przygotowania do pełnienia roli jest według Kirka moliwo planowania własnych działa. Rodzice spodziewajcy si biologicznego potomstwa s w stanie w duym stopniu przewidzie przebieg wydarze: dziewi miesicy ciy zwizanych ze stopniowymi zmianami w organizmie kobiety, zakoczonych porodem, w wyniku którego staj si rodzicami noworodka. Maj oni okrelony czas na przygotowanie si do podjcia ról rodzicielskich, np. na nabywanie wiedzy zwizanej z pielgnacj niemowlcia czy przygotowanie domu na przyjcie dziecka. Osoby, które podjły decyzj o adopcji, najczciej nie maj moliwoci przewidywania i zaplanowania najbliszej przyszło- ci. Rodzi to trudno w rozumieniu i porzdkowaniu uczu zwizanych z nadziej na stanie si rodzicem. Ze wzgldu na procedur adopcyjn, przez pierwsze miesice po złoeniu dokumentów niezbdnych do adopcji małonkowie nie s nawet pewni, czy w ogóle stan si rodzicami. Nie wiedz, kiedy dziecko przybdzie do rodziny i w jakim bdzie wieku. Utrudnia to ich przygotowanie si do przyjcia dziecka i zaplanowanie odpowiednich działa, np. podjcia decyzji zwizanych z prac zawodow kobiety. Kolejnym elementem majcym wpływ na zdefiniowanie roli rodzica jest według Kirka wsparcie społeczne. Rodzice biologiczni przygotowuj osoby z najbliszego otoczenia do zaakceptowania ich w nowej roli poprzez zewntrzne znaki rozwijajcego si rodzicielstwa, takie jak zmiana sylwetki czy ubrania ciowe przyszłej matki. W zwizku z tym kobieta spodziewajca si dziecka otrzymuje z reguły wsparcie. Jest otaczana trosk, pytana o samopoczucie, inne matki dziel si z ni swoimi dowiadczeniami. W sytuacji rodziców adopcyjnych, zamiast kolejnych miesicy ciy, nastpuj kolejne wizyty w orodku adopcyjnym, o których z reguły nikt poza małonkami nie wie. Rola rodzica adopcyjnego nie jest czym znanym i powszechnym, w zwizku z tym osoby ze rodowiska pary starajcej si o adopcj te nie wiedz, jaka powinna by ich rola. Dlatego czsto nawet najblisi nie umiej udzieli wsparcia przyszłym rodzicom adopcyjnym.

6 12 ANTONINA GUTOWSKA Zamiast wskazówek pomagajcych w definiowaniu nowej roli, pojawia si nierzadko ignorancja, niewłaciwe uwagi, straszenie i budzenie wtpliwoci. 2. Autonomia roli Rodzice biologiczni s niezaleni w tym, by mie dziecko. Jeli zechc, mog je pocz i urodzi bez pomocy lekarzy i szpitali. Kirk zauwaa, e w duym stopniu moe by tu realizowana warto wolnoci i niezalenoci, gloryfikowana zwłaszcza wród osób pochodzcych z tzw. klasy redniej. Natomiast małonkowie pragncy adoptowa dziecko w swoich staraniach o bycie rodzicem s prawie całkowicie zaleni od poredników: pracowników socjalnych, lekarzy, prawników, w niektórych przypadkach od osób zajmujcych si nielegalnie porednictwem w adopcji. Podczas ogólnie przyjtej procedury adopcyjnej małonkowie musz dodatkowo udowodni, e nadaj si na rodziców. W zwizku z tym w czasie wizyt w instytucjach zajmujcych si porednictwem w adopcji poddawani s z reguły dociekliwym badaniom obejmujcym najintymniejsze sfery ycia, takie jak przebieg małestwa, historia leczenia niepłodnoci (w niektórych orodkach wymagana jest dokumentacja medyczna stwierdzajca niepłodno), motywacja do adopcji, wspomnienia z dziecistwa, ycie religijne, marzenia i wyobraenia na temat wychowywania dzieci. W miejscu zamieszkania małonków przeprowadzany jest wywiad rodowiskowy, pracownik socjalny sprawdza ich warunki mieszkaniowe i status materialny. Według Kirka taka sytuacja silnej zalenoci od decyzji innych osób rodzi poczucie bezradnoci, upokorzenia i nieskutecznoci własnego działania. Czsto brak równie solidarnoci rodowiska w tym trudnym okresie przyszli rodzice adopcyjni nie maj z kim dzieli si negatywnymi uczuciami zwizanymi z adopcyjn procedur. Do wymienionych przez Kirka przykładów braku autonomii roli mona doda jeszcze jeden: rodzice adopcyjni wiedz o przeszłoci dziecka i okolicznociach jego poczcia i urodzenia tylko tyle, ile zdecyduj si im ujawni osoby poredniczce w adopcji. Rodzice biologiczni znaj swoje dziecko od pocztku i s niezaleni w zdobywaniu tej wiedzy. 3. Społeczne potwierdzenie roli Odmiennie ni rodzice biologiczni, którzy od chwili urodzenia dziecka s wiadomi swoich praw, obowizków i przywilejów, rodzice adopcyjni nie s pewni swojej roli, zwłaszcza w pocztkowej fazie rodzicielstwa. Czas pomidzy

7 SPECYFIKA RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO 13 nawizaniem kontaktu z powierzonym im dzieckiem a legalizacj adopcji moe trwa od kilku dni do kilku miesicy. wiadomo tego, i mog wystpi przeszkody prawne uniemoliwiajce orzeczenie adopcji, powoduje, e rodzice czsto powstrzymuj si od całkowitego i bezwarunkowego oddania si dziecku, nawet wtedy, gdy ju przebywa ono w ich domu. Niepewno roli wzmacniaj take sytuacje, w których akty prawne nie traktuj na równi rodziców adopcyjnych i naturalnych 4. 1 Społeczne potwierdzenie roli wie si take z przyjciem i akceptacj dziecka przez rodzin pochodzenia. Kirk twierdzi, e rodzina pochodzenia, a szczególnie rodzice małonków adoptujcych dziecko, ma zasadniczy wpływ na odczytywanie swojej roli przez rodziców adopcyjnych. W rodzinie biologicznej krewni zbieraj si wokół dziecka i nazywaj go swoim, szukaj podobiestw do przodków, sugeruj nadanie imienia, uczestnicz w ceremoniach religijnych. Poprzez te działania dziecko zostaje włczone do szerszej rodziny i społecznoci. Rodzice adopcyjni maj wiadomo, e przybycie dziecka do ich rodziny jest zerwaniem wizi z jego dotychczasow rodzin biologiczn. Dziecko czsto ju jest ochrzczone, ma nadane imi. Zdarza si, e zamiast radoci z dziedziczonych po przodkach podobiestw, osoby z otoczenia pary adoptujcej wyraaj obawy dotyczce dziedzictwa genetycznego dziecka. Kirk zauwaa równie, e nie ma specjalnych, społecznie usankcjonowanych ceremonii zwizanych z przysposobieniem dziecka, które pomagałyby w zdefiniowaniu nowej relacji midzy rodzicami a dzieckiem i przyjciu go do nowej poszerzonej rodziny. II. SPOSOBY RADZENIA SOBIE Z ODMIENNOCI RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO W zwizku z tym, e rola rodzica adopcyjnego niesie ze sob specyficzne radoci i problemy, powstaje pytanie o sposób, w jaki rodzice próbuj radzi sobie 4 Kirk podaje tu przykład prawa wspierajcego rodziców biologicznych zwolnienia podatkowe zwizane z kosztami ciy i porodu (w USA i Kanadzie) przysługiwały (w latach szedziesitych i a do 1997 r.) wyłcznie matkom biologicznym. Warto zauway, e uchwalajc nowe prawo rodzinne, w Polsce w 1999 r. take zapomniano o rodzicach adopcyjnych. Urlop macierzyski został wydłuony tylko matkom, które urodziły własne dzieci; nie uwzgldniono matek adopcyjnych i zastpczych. Poprawk zrównujc prawa wszystkich rodziców wprowadzono dopiero w 2001 r. (Dz. U. nr 99, poz. 1152) (za: Ładyyski, 2003).

8 14 ANTONINA GUTOWSKA z trudnociami w realizowaniu roli rodzicielskiej, oraz o to, jakie konsekwencje w relacjach rodzic dziecko maj te róne metody radzenia sobie. Kirk, tworzc własn teori relacji adopcyjnych, podkrela fakt, e przyczyn najczciej lec u pocztku procesu adopcyjnego jest cierpienie małonków zwizane z bezdzietnoci, które spostrzega on jako zadanie wymagajce od rodziców odwanej postawy. Opisujc psychologiczn sytuacj małonków, którzy staj w obliczu własnej niepłodnoci, odwołuje si do licznych metafor. Kładzie w nich mocny akcent na konieczno twórczego zmagania si z problemem, jakiego dowiadczaj. Kirk przyrównuje niepłodnych małonków do bohaterów bani, którzy na skutek nieoczekiwanych i dramatycznych wydarze trac pierwotne przywileje (w bani chodzi o przynaleno do rodziny królewskiej, w przypadku niepłodnych małonków o przynaleno do grupy normalnych, biologicznych rodziców). Inaczej jednak ni w baniach, utracony przywilej nie moe by im zwrócony w cudowny sposób czy działania dobrej wróki 5. 1 W realnym wiecie aktor, któremu przytrafiło si nieszczcie (w omawianej sytuacji pozbawienie moliwoci odgrywania roli, do której był przygotowany, czyli biologicznego rodzica), musi polega wyłcznie na sobie. Tym, co go moe ocali, nie jest cud, ale jego własne zasoby, umiejtno zrozumienia sytuacji i dostosowania si do rodowiska. I włanie akceptacja faktu, e rodzicielstwo adopcyjne nie jest identyczne z rodzicielstwem naturalnym, jest według Kirka kluczowe dla utworzenia prawidłowych relacji w rodzinie adopcyjnej. Nawet poprzez adopcj problem nie zniknie, a zniszczona suknia nie zmieni si w szat, tylko zostanie załatana (Kirk, 1964, s. 43). Przed rodzicami adopcyjnymi powstaje wic dylemat, jaki obraz siebie i swojej nowej roli zdecyduj si wybra. Kirk, nawizujc do jzyka teatru, ujmuje t sytuacj w nastpujcy sposób: Mog powiedzie: «jestem taki sam, jak kady inny rodzic» i odrzuci tym samym obiektywne i subiektywne rónice midzy sob a biologicznymi rodzicami. Jeli wybior taki sposób definiowania siebie i swojego miejsca w dramacie, zostan nagrodzeni poprzez dostosowanie si do regularnego modelu rodzicielstwa i dziki temu to bd odczuwali mniej bólu zwizanego z rónicami widocznymi dla publicznoci. Jednak tacy rodzice prawdopodobnie zapłac cen w pro- 5 Osoby cierpice z powodu niepłodnoci za taki ocalajcy cud mog obecnie uwaa technik zapłodnienia in vitro, nieznan w czasach, gdy Kirk pisał swoj ksik. Jednak cud ten wie si czsto z powanymi kosztami psychologicznymi i ekonomicznymi: cierpieniem fizycznym oraz dylematem moralnym, zwłaszcza u osób wierzcych, które decydujc si na ten sposób stania si rodzicami, naruszaj normy uznawane przez Kociół katolicki.

9 SPECYFIKA RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO 15 cesie poszukiwania i utrzymywania zdrowych relacji ze swoimi najbliszymi współaktorami, przede wszystkim z dziemi, zwłaszcza w odniesieniu do rozumienia znaczenia adopcji. Jeli natomiast wybior uznanie rónic poprzez zachowywanie w pamici pierwotnej deprywacji oraz rozpoznawanie obecnej pozycji jako substytutu rodzicielstwa, wtedy bd mieli wicej problemów z publicznoci ni z najbliszymi współaktorami (Kirk, 1964, s , tłumaczenie własne). Uywajc słowa dylemat Kirk ma na myli sytuacj, w której trzeba wybra jedn podan warto kosztem innej, równie subiektywnie wanej. W omawianej sytuacji dobre relacje midzy członkami rodziny adopcyjnej przeciwstawione s akceptacji społecznej i poczuciu, e jest si normalnym rodzicem, takim samym, jak inni. Publiczno rozumiana jest tu jako osoby tworzce rodowisko społeczne: dalsza rodzina, znajomi, pracownicy takich instytucji, jak szkoła czy słuba zdrowia. Te dwa odmienne sposoby spostrzegania swojego rodzicielstwa maj odzwierciedlenie w wynikach bada przeprowadzonych przez Kirka w 1956 r. metod ankiety pocztowej na próbie 1500 rodziców adopcyjnych. Na podstawie analizy wyników ankiety, w tym szczególnie odpowiedzi na pytania otwarte, Kirk wyrónił dwie grupy rodziców adopcyjnych. Pierwsza grupa to rodzice twierdzcy, e rodzicielstwo adopcyjne niczym nie róni si od rodzicielstwa naturalnego. Drug grup tworz osoby, które wskazuj na specyfik i odmienno swojego rodzicielstwa. Rodzice z pierwszej grupy, w reakcji na niejasno roli zwizanej z adopcj dziecka, wybieraj zaprzeczanie rónicom. Ich celem jest usunicie stygmatu adopcji poprzez upodobnienie si w jak najwikszym stopniu do rodzin tworzonych w sposób naturalny. Cz osób nalecych do tej grupy decyduje si zachowywa tajemnic adopcji lub próbuje zachca dziecko, aby zapomniało zarówno o tym, e jest adoptowane, jak i o wszystkim, co si z tym wie podobnie jak czyni oni sami. Kirk nazywa to podejcie radzeniem sobie poprzez zaprzeczanie rónicom (rejection-of-difference coping pattern). Odmienn postaw prezentuj rodzice, którzy uwiadamiajc sobie rónice zwizane z adopcyjnym rodzicielstwem, akceptuj je i otwarcie ujawniaj. Próbuj oni zdefiniowa swoj nietypow rol poprzez stwarzanie okazji do wzajemnego poznawania uczu członków rodziny zwizanych z byciem innym i rozmowy na ten temat. Aktywnie i bezporednio stawiaj czoła problemowi i staraj si zrozumie trudn sytuacj zarówno swoj, jak i przysposobionego dziecka. Kirk

10 16 ANTONINA GUTOWSKA nazywa to podejcie radzeniem sobie poprzez uznawanie rónic (acknowledgment-of-difference coping pattern) (Kirk, 1964, s. 58). Kryterium przynalenoci do której z tych dwóch grup s okrelone zachowania. Do wzorców zachowa sugerujcych zaprzeczanie rónicom nale według Kirka te, które maj na celu symulowanie naturalnej rodziny poprzez popieranie powszechnej praktyki dopasowywania dzieci do rodziców pod wzgldem wygldu i pochodzenia, pragnienie adopcji niemowlt z jednoczesnym niechtnym stosunkiem do przysposabiania starszych dzieci, a take zachowanie takiego odstpu wiekowego midzy przysposabianymi dziemi, jakie mogłoby istnie w rodzinie naturalnej. Zaprzeczanie rónicom moe wyraa si take poprzez zgłaszane przez rodziców due trudnoci w ujawnieniu faktu adopcji, wyraone zachowywaniem tajemnicy adopcji, pónym ujawnieniem faktu adopcji dziecku lub deklaracj rodziców, e nigdy nie powiedzieliby o adopcji, gdyby mieli pewno, e tajemnic da si utrzyma. Do zachowa tego typu naley take unikanie rozmów na temat rodziców biologicznych, twierdzenie, e oni nie yj, lub nawet zaprzeczanie ich istnieniu, mówienie dziecku, e zostało przez adopcyjnych rodziców wybrane lub e było dla nich od pocztku przeznaczone. Czsto wie si z tym głbokie poczucie, e rodzice adopcyjni s jedynymi prawdziwymi rodzicami, oraz niech do dowiadywania si czegokolwiek o biologicznej rodzinie dziecka, reagowanie irytacj i obron na pytania o jego pochodzenie, uywanie okrele: pani, kobieta w odniesieniu do pierwszej matki dziecka. Do zachowa wiadczcych o zaprzeczaniu rónicom Kirk zalicza take zapominanie i zaprzeczanie faktowi adopcji, wyraone np. w wypowiedzi rodzica adopcyjnego: Powiedzielimy o adopcji, ale czujemy, jak bymy skłamali ona jest nasz prawdziw córk. Do wzorców zachowa sugerujcych uznawanie rónic Kirk zalicza: adoptowanie wicej ni jednego dziecka lub dziecka starszego, adoptowanie dziecka innej rasy lub zupełnie odmiennego wygldem od rodziców adopcyjnych, wyra- anie potrzeby ceremonii adopcyjnej lub witowania rocznicy legalizacji adopcji, ogłoszenie i rozsyłanie zawiadomie o adopcji dziecka. witowanie rocznicy adopcji traktowane jest w tej grupie rodziców jako okazja do lepszego zrozumienia sytuacji dziecka, do pomagania mu w poznaniu siebie i potwierdzenia wzajemnej przynalenoci (w przeciwiestwie do pielgnowania mitu o wybranym dziecku, który ma działa paliatywnie, usuwa ból). Wanym wzorcem zachowa jest według Kirka take otwarte wyraanie smutku, przyznawanie si do negatywnych uczu zwizanych z niemonoci urodzenia własnego dziecka, empatia

11 SPECYFIKA RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO 17 wyraana wobec adoptowanego dziecka: zastanawianie si nad przeyciami dziecka zwizanymi z adopcj. Z uznawaniem rónic wie si take sposób kontaktowania si rodziców ze rodowiskiem pozarodzinnym: rozmowy z przyjaciółmi o problemach zwizanych z adopcj dziecka, poczucie misji namawianie innych do adopcji dziecka, udzielanie wsparcia innym rodzicom adopcyjnym, rado z utrzymywania kontaktów z innymi rodzicami adopcyjnymi. Zachowaniem wiadczcym o wysokim stopniu uznawania rónic jest zgoda na kontakt z biologiczn matk przed adopcj i traktowanie tego jako wydarzenia wanego i pozytywnego lub przyjcie i przechowywanie listu od matki biologicznej, pisanego przed oddaniem dziecka 6, 1 oraz wypowiedzi wiadczce o empatii wobec rodziców biologicznych, czego przejawem jest midzy innymi otwarta rozmowa z dzieckiem na temat dzieci urodzonych poza zwizkiem małeskim (Kirk, 1964, s. 70, 72, 79). Kirk załoył w swojej teorii istnienie zwizku midzy sposobem radzenia sobie z rónicami a takimi cechami funkcjonowania rodziny, jak komunikacja midzy członkami rodziny, empatia w stosunku do dziecka adoptowanego i jego rodziców biologicznych oraz satysfakcja z adopcji. Rozwinicie tej hipotezy ilustruj ponisze zdania: (1) Rodzice adopcyjni przejawiajcy zachowania zaprzeczajce rónicom bd mieli tendencj do ignorowania niepokoju dziecka zwizanego ze statusem bycia adoptowanym oraz do zamykania kanału komunikacji, co w rezultacie wiza si bdzie z mniejszym zadowoleniem z adopcji. (2) Rodzice uznajcy rónice bd charakteryzowali si empati w stosunku do dziecka i do problemów, jakie ono przeywa w zwizku ze swoim statusem adoptowanego, co pozwoli im osign długotrwał satysfakcj (Kirk, 1964, s. 90). Badania przeprowadzone przez Kirka w celu zweryfikowania powyszych hipotez wskazały na istnienie pozytywnej korelacji pomidzy strategi uznawania rónic a empati wobec dziecka, otwart komunikacj, myleniem o rodzicach biologicznych oraz spostrzeganiem korzyci i satysfakcji zwizanych z adopcyjnym rodzicielstwem. Wiksza empatia wobec dziecka (wyraona midzy innymi deklarowan trosk o to, jakie znaczenie dla dziecka maj ich słowa na temat ad- 6 Proponowanie kobiecie oddajcej swoje dziecko do adopcji napisania listu do dziecka, w którym opisuje motywy swojej decyzji i zwizane z tym uczucia, praktykowane jest przez wiele agencji adopcyjnych w Stanach Zjednoczonych, a take przez niektóre orodki adopcyjno- -opiekucze w Polsce.

12 18 ANTONINA GUTOWSKA opcji) wizała si z wiksz satysfakcj z adopcyjnego rodzicielstwa, a take z wiksz empati w stosunku do rodziców biologicznych (deklarowane zastanawianie si, czy biologiczna matka kiedykolwiek myli o dziecku, czy za nim tskni lub niepokoi si o nie). Zdolno do otwartej komunikacji z adoptowanym dzieckiem jest silnie zwizana z gotowoci rodziców do uznania rónic pomidzy adopcj a naturalnym rodzicielstwem (Kirk, 1964, s. 91). Otrzymane wyniki dały podstaw do stwierdzenia, e zaprzeczanie rónicom jest mniej korzystne dla pozytywnego przystosowania osób nalecych do rodziny adopcyjnej, natomiast uznawanie rónic wie z takimi cechami funkcjonalnoci rodziny, jak utrzymanie dynamicznej równowagi, wzajemna empatia, otwarta komunikacja i satysfakcja (Kirk, 1964, s ). Interpretujc uzyskane wyniki Kirk stwierdza, e warunkiem uznania odmiennoci swojego rodzicielstwa jest uwiadomienie sobie i przepracowanie bólu zwizanego z niemonoci posiadania dzieci. Jeli rodzice przyjm tak postaw, bd zdolni popatrze na siebie w nowy, akceptujcy sposób. Dziki temu procesowi ich własny ból przestanie by destrukcyjny, a stanie si ródłem wikszej wraliwoci i empatii w stosunku do dziecka adoptowanego. Własne bolesne przeycia pozwol im zrozumie cierpienie swojego dziecka zwizane z byciem innym i z byciem porzuconym. Bd mogli dostrzec, e dziecko potrzebuje ich, i efektywnie pomóc mu przede wszystkim poprzez otwarcie si na komunikacj z dzieckiem dotyczc problemów zwizanych z adopcj. Aby ta pomoc była skuteczna, empatia rodziców musi take obejmowa rodzin biologiczn dziecka. Kirk uywa nawet stwierdzenia, e rodzice adopcyjni powinni umie zidentyfikowa si z rodzicami biologicznymi i jest to warunkiem do pełnego zrozumienia dziecka, które adoptowali. Proces wzajemnego rozumienia i słuchania pozwala członkom rodziny adopcyjnej wzmocni poczucie wzajemnej przynalenoci i zdefiniowa role rodzica i dziecka w rodzinie adopcyjnej. Aby rodzice mogli sobie poradzi i by efektywni, musz rozumie i akceptowa realno rónic zwizanych z now rol, a jednoczenie by w stanie dostrzec swoj godno i dostojestwo pełnionej roli (Kirk, 1964, s ). III. KONTYNUATORZY I KRYTYCY TEORII KIRKA Teoria Kirka stała si inspiracj dla wielu bada psychologicznych i nowych koncepcji dotyczcych rodziny adopcyjnej. Dziki niej przede wszystkim zwrócono wiksz uwag na rol matki biologicznej i jej wpływ na relacje pomidzy

13 SPECYFIKA RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO 19 rodzicami adopcyjnymi a dzieckiem. Miało to swój wyraz w ukazaniu si i powszechnym przyjciu w rodowisku psychologów i socjologów zajmujcych si tematyk adopcji modelu trójkta adopcyjnego, który tworz: (1) rodzice adopcyjni, (2) dziecko adoptowane, (3) matka biologiczna 7. 1 Osoby te s wielorako ze sob powizane a relacja midzy kad z nich wpływa na relacje midzy pozostałymi osobami (Sorosky, Baran, Pannor, 1978). Trójkt adopcyjny usytuowany jest w okrelonym kontekcie społecznym, który warunkuje midzy innymi to, jakie osoby mog zosta rodzicami adopcyjnymi, jakie dzieci najczciej s przysposabiane, a które nie maj szans na adopcj, oraz z jakich rodowisk pochodz matki biologiczne tych dzieci. W zwizku z tym, badania nad relacjami w rodzinie adopcyjnej coraz czciej zaczły uwzgldnia szersze tło, nie ograniczajc si tylko do procesów zachodzcych midzy rodzicami a ich przysposobionym dzieckiem (por. np. Modell, 1994). Jednym z kontynuatorów, ale i krytyków teorii Kirka jest D. Brodzinsky (1987, 1990). W swoich pracach próbuje on wyjani tezy Kirka, odwołujc si do teorii stresu Lazarusa i Folkman (1984). Zwraca uwag na wany element tej teorii, a mianowicie rol subiektywnej oceny danego wydarzenia, która w duym stopniu wyznacza wybór strategii radzenia sobie z nim. Adopcyjne rodzicielstwo rozumie jako sytuacj stresu, przyjmujc, e na jego ocen maj wpływ indywidualne zmienne osobowociowe rodziców (np. hierarchia wartoci, zaangaowanie w okrelone cele, poczucie własnej wartoci, lokalizacja poczucia kontroli oraz zaufanie interpersonalne), a take zmienne pochodzce ze rodowiska (oczekiwania ze strony osób znaczcych i społecznoci oraz zasoby, wród których wan rol odgrywa wsparcie społeczne). To, w jaki sposób rodzice rozumiej sytuacj adopcji i jak oceniaj swoje moliwosci sprostania temu zadaniu, ma wpływ na wybran przez nich strategi radzenia sobie z nowym, a jednoczenie trudnym zadaniem (Brodzinsky, 1990). W tym kontekcie zachowania nazwane przez Kirka zaprzeczanie rónicom Brodzinsky interpretuje jako strategie radzenia sobie skoncentrowane na emocjach, a uznawanie rónic jako strategie skoncentrowane na problemie. Twierdzi, e rodzice czuj potrzeb zaprzeczania rónicom, poniewa utosamia- 7 W literaturze psychologicznej termin adoption triangle został uyty po raz pierwszy w roku 1975 przez A. Sorosky ego, A. Baran, R. Pannor w artykule: Identity conflicts in adoptees (American Journal of Ortopsychiatry, 45, informacja za: Wegar, 1997, s. 64). Szerzej o trójkcie adopcyjnym, a take o tym, dlaczego niektórzy autorzy pomijaj ojca biologicznego dziecka, por. Gutowska, 1998.

14 20 ANTONINA GUTOWSKA j pojcie rónicy z pojciem deficytu. Maj tendencj do widzenia i przeywania odmiennoci swojego rodzicielstwa w bolesnym kontekcie defektów, które widz w sobie, a szczególnie własnej niepłodnoci (Brodzinsky, 1987). Powołujc si na badania psychologów z Center for Adoptive Families, Brodzinsky stwierdza, e trudnoci w przystosowaniu członków rodziny adopcyjnej do swojej sytuacji pojawiaj si wówczas, gdy rodzice przyjmuj ekstremalne postawy wobec rónic (Brodzinsky, Lindstrom, Schaffer, 1984 oraz Talen, Lehr, 1984 za: Brodzinsky, 1990). Do kontinuum zaproponowanego przez Kirka, w którym zmiana w kierunku niszego poziomu spostrzegania rónic koreluje z gorszym przystosowaniem członków rodziny adopcyjnej, Brodzinsky wprowadza nowy wymiar, który nazywa nadmierne podkrelanie rónic (insistence-of- -difference coping pattern). Taki sposób radzenia sobie z rónicami polega na tym, e rodzice podkrelaj rónice do tego stopnia, e staj si one centrum zainteresowania rodziny. Fakt adopcji uwaany jest wtedy za przyczyn wszelkich niepowodze i problemów rodzinnych. Wi si to czsto z negatywnym stosunkiem do rodziców biologicznych i spostrzeganiem dziedzicznoci dziecka ( złych genów ) jako przyczyny problemów z jego zachowaniem, które z kolei ma wpływ na relacje midzy członkami rodziny, np. na konflikty małeskie. Dziki takiej interpretacji rodzice redukuj przeywanie lku i chroni swoj zagroon samoocen poprzez zwolnienie si z odpowiedzialnoci za trudnoci wystpujce w rodzinie. Badania wykazały, e dzieci w tych rodzinach czsto czuj si inne, wyobcowane, nie pasujce do całoci (Brodzinsky, 1987). Strategia nadmiernego podkrelania rónic spotykana jest najczciej w rodzinach z dziemi starszymi, poniewa wie si ona z takiego typu problemami w zachowaniu dziecka, które pojawiaj si najwczeniej w młodszym wieku szkolnym. Badania nad relacj pomidzy strategi radzenia sobie wybieran przez rodziców adopcyjnych a przystosowaniem dziecka wykazały, e matki nadmiernie podkrelajce rónice czciej oceniaj swoje dzieci niej w kompetencjach społecznych i wyej w problemach z zachowaniem ni matki prezentujce inne strategie (zaprzeczanie rónicom, uznawanie rónic lub strategie mieszane). Matki te równie gorzej oceniaj przystosowanie do adopcji zarówno swoje, jak i swojego dziecka i współmałonka, ni matki reprezentujce trzy pozostałe style, a take w wikszym stopniu podkrelaj rol dziedzicznoci ni wpływu społecznego na osobowo i zachowanie dziecka (Brodzinsky, Reeves, 1990 za: Brodzinsky, 1990).

15 SPECYFIKA RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO 21 W zwizku z tym Brodzinsky proponuje zastpienie linearnego modelu Kirka modelem krzywoliniowym, w którym nie tylko zbyt niski, ale równie zbyt wysoki poziom uznawania rónic wie si z gorszym funkcjonowaniem rodziny adopcyjnej. Jednoczenie krytykuje model Kirka za jego statyczno. Według Brodzinsky ego sposób spostrzegania odmiennoci rodzicielstwa adopcyjnego zmienia si wraz z cyklem rozwoju rodziny adopcyjnej. W kolejnych fazach cyklu ycia rodziny jej zadania cigle si zmieniaj. Przystosowujc si do podejmowania i rozwizywania tych zada, członkowie rodziny musz od nowa definiowa relacje midzy sob, dlatego te wie on sposób spostrzegania rónic z wiekiem dziecka adoptowanego. W pierwszych fazach ycia rodziny, gdy jednym z najwaniejszych zada staje si nawizanie ciepłej i bliskiej relacji z dzieckiem, norm jest pocztkowe zaprzeczanie rónicom i moe ono pełni pozytywn rol adaptacyjn. W miar rozwoju dziecka, gdy zaczyna ono uczestniczy w szerszych, pozarodzinnych grupach społecznych, nastpuje stopniowe uwiadamianie i akceptowanie odmiennoci rodzicielstwa adopcyjnego. Brodzinsky uwaa, e dwa pierwsze podejcia do rónic pojawiaj si w wikszoci rodzin, natomiast nadmierne podkrelanie rónic charakterystyczne jest dla rodzin, w których dzieci przejawiaj powane, dysfunkcjonalne zachowania, lub dla sytuacji, w których cały system rodzinny jest dysfunkcjonalny (Brodzinsky, 1987). Do teorii Kirka nawizuje w swoich badaniach take K. Kaye (1990). Podkre- la on, e postawa dostrzegania lub zaprzeczania rónicom dotyczy nie tylko przeywania odmiennoci swojego rodzicielstwa, ale w równej mierze faktu, e bycie adoptowanym zabarwia w specyficzny sposób całe ycie i poczucie tosamoci dziecka adoptowanego. Kaye proponuje zastpienie terminologii Kirka, która ma wydwik oceniajcy ( zaprzeczanie kojarzy si ze słowem wypieranie, natomiast uznawanie ze słowem szczero ), bardziej neutralnymi dymensjami: wysoki vs niski poziom rónicowania (high versus low distinguishing). Według Kaya wszystkie rodziny adopcyjne naprawd dowiadczaj rónic i czuj je. Niewielki stopie rónicowania nie jest tym samym, co odrzucenie. Nie musi on wiza si z wyparciem, ale moe by odzwierciedleniem autentycznego dowiadczenia, e fakt bycia rodzin adopcyjn nie przysparza jej członkom ani powanych problemów, ani wyjtkowych korzyci (Kaye, 1990, s. 121). Kaye przyjł załoenie, e wybrana przez rodziców strategia radzenia sobie z rónicami wynikajcymi z adopcyjnego rodzicielstwa wpływa na ogólne przystosowanie dziecka. W podjtych przez siebie badaniach próbował odpowiedzie na pytanie, czy fakt bycia rodzin adopcyjn wie si ze sposobem, w jaki dzieci

16 22 ANTONINA GUTOWSKA i rodzice wzajemnie siebie spostrzegaj, i z uczuciami, jakie do siebie ywi, oraz czy teoria Kirka znajduje swoje potwierdzenie dwadziecia lat póniej, czyli w nastpnym pokoleniu. Punktem wyjcia bada Kaya były doniesienia z bada porównawczych nad rozwojem dzieci adoptowanych i nieadoptowanych, w których wykazano, e istniej nieistotne statystycznie rónice pomidzy grup kontroln a dziemi adoptowanymi (jeli adopcja nastpiła w wieku niemowlcym). W konkluzji tych bada stwierdzono jednak, e rodowisko rodziny adopcyjnej jest kluczowym czynnikiem dla przystosowania si dzieci adoptowanych (Bohman, Sigvardsson, 1985; Stein, Hoopes, 1985; Witmer i in., 1963 za: Kaye, 1990, s. 122). Porównujc grupy podobne pod wzgldem problemów szkolnych i zaburze zachowania wykazano, e wiksze nasilenie tego typu trudnoci w grupie dzieci adoptowanych wystpuje tylko w młodszym wieku szkolnym. Rónice te zdaj si zanika w wieku dorastania (Bohman, Sigvardsson, 1980 oraz Brodzinsky i in., 1984 za: Kaye, 1990). Badania, w których porównywano adolescentów pod ktem poczucia własnej wartoci i rozwoju tosamoci (ego-identity), nie wykazały adnych istotnych rónic midzy grupami. Ciekawym wnioskiem z tych bada było stwierdzenie, e zarówno u adoptowanych, jak i nieadoptowanych osób znaczcym predyktorem ogólnego dobrego przystosowania społecznego i formowania tosamoci było pozytywne spostrzeganie stosunków rodzinnych. W grupie adoptowanych wanym dodatkowym czynnikiem ogólnego dobrego przystosowania, majcym szczególnie wyrane odzwierciedlenie w sukcesach szkolnych i poczuciu własnej wartoci, była otwarto w rodzinnej komunikacji dotyczca tematów zwizanych z adopcj (Stein, Hoopes, 1985 za: Kaye, 1990). Posługujc si metod mikroanalizy rozmów całej rodziny, prowokowanych przez ustrukturyzowane pytania oraz indywidualne wywiady z członkami rodzin adopcyjnych (Kaye, Warren, 1988 za: Kaye, 1990), badacze starali si odpowiedzie na nastpujce pytania: Czy rodziny relatywnie wolne od problemów róni si od rodzin zgłaszajcych trudnoci w sposobie rozmawiania na tematy zwizane z adopcj? Czy wolno w ekspresji rónych, nawet ambiwalentnych uczu jest wanym aspektem formowania si tosamoci u adoptowanego dziecka? Członkom rodziny adopcyjnej zadawano te same co Kirk pytania, dodajc kilka nowych. Badanie to jednak róniło si od badania Kirka pod nastpujcymi wzgldami: z badanymi przeprowadzano wywiady indywidualnie, a nie za pomoc ankiety pocztowej; badano nie tylko rodziców adopcyjnych, lecz take ich na-

17 SPECYFIKA RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO 23 stoletnie dzieci; nagrywano wspólne dyskusje rodziców i dzieci na zadany przez badacza temat. Nagrane rozmowy analizowano midzy innymi pod ktem tego, w jaki sposób róne rodziny uzgadniaj w procesie komunikacji poziom uznawania rónic. Na podstawie przytoczonych powyej bada Kaye sformułował nastpujce wnioski: W pokoleniu, w którym jest zdecydowanie wiksza jawno dotyczca adopcji, nadal zasadna jest teza Kirka, e rodziny adopcyjne róni si midzy sob pod wzgldem odmiennego sposobu spostrzegania rónic midzy rodzicielstwem adopcyjnym a naturalnym. Teoria Kirka ma jednak wiele uproszcze; nie potwierdziła si hipoteza kontinuum, na którym mona umieci wszystkie rodziny adopcyjne, biorc za kryterium ich stosunek do rónic. Istniej rodziny, które uznaj w wysokim stopniu rónice zwizane z pochodzeniem dziecka, a w niskim stopniu rónice dotyczce pełnionych ról. Przykładem moe by rodzina, która czsto oglda film wideo, gdzie zarejestrowany jest dzie przybycia dziecka do rodziny, wraz z budynkiem sdu, w którym dokonano aktu przysposobienia, a z drugiej strony ich córka, na pytanie o to, ile ma matek, otrzymuje od rodziców zdecydowan odpowied, e ma tylko jedn matk, gdy tylko jedna opiekuje si ni, pomaga i karmi. Zaleno midzy poziomem uznawania rónic a otwart komunikacj, myleniem o rodzicach biologicznych oraz problemami wystpujcymi w rodzinie nie jest jednoznaczna. Kay wysuwa hipotez opozycyjn do teorii Kirka: dua ilo problemów wystpujcych w rodzinie adopcyjnej moe powodowa silne wizanie ich z faktem adopcji i jednoczenie intensywniejsze my- lenie o rodzicach biologicznych. Taka strategia radzenia sobie z problemami nie jest adaptacyjna. Nastpnym interesujcym wnioskiem z tych bada jest to, e jedn z przyczyn, dla których w niektórych rodzinach dominuje odrzucanie, a w innych uznanie rónic, jest wywieranie nacisku przez system na kadego z jej członków, aby potwierdzi konsensus sformowany wczeniej przez innych. W procesie tym szczególnie mocna jest rola matek adopcyjnych, które okazały si dominujcymi osobami w narzucaniu rodzinnej zgody. Proces uzgadniania wspólnego stanowiska dotyczcego poziomu spostrzeganych rónic midzy rodzin adopcyjn a zwykłymi rodzinami nastpował poprzez ignorowanie wypowiedzi nie pasujcych do przyjtego wczeniej konsensusu lub wzmacnianie wypowiedzi dziecka, które pasowały do wczeniejszego uzgodnienia (Kaye, 1990, s. 132). Stwierdzono take, e niskie poczucie własnej wartoci dziecka adoptowanego, mierzone 10-itemow skal Rosenberga (1965), koreluje z deklarowanymi

18 24 ANTONINA GUTOWSKA przez nie problemami rodzinnymi, z atrybucj wiac je z faktem adopcji, z brakiem dobrej komunikacji oraz ze stwierdzeniem, e z powodu adopcji ich ycie rodzinne jest trudniejsze niycie innych rodzin. Do teorii Kirka nawizuje Grotevant, psycholog z Rutgers University, zwolennik formy adopcji zwanej open adoption 8, 1 który ze swoim zespołem prowadzi badania podłune nad wpływem rónych stopni otwartoci na funkcjonowanie osób zaangaowanych w proces adopcyjny (Grotevant, McRoy, 1997). Na potrzeby tych bada skonstruowano skal badajc poziom komunikacji, empatii i zachowa wiadczcych o uznawaniu rónic, w duej mierze wykorzystujc oryginalne pytania uyte przez Kirka (McRoy, Grotevant, Ayers-Lopez, 1994). Narzdzie to zastosowano jednak tylko w pierwszej turze bada (w 1995 r). W artykule z 1997 r. Grotevant stwierdził, e konstrukt teoretyczny zaproponowany przez Kirka, jak i zwizane z nim metody badawcze powinny zosta dostosowane do aktualnej praktyki adopcyjnej. Według Grotevanta, we współczesnym społeczestwie amerykaskim, w którym panuje powszechna jawno adopcji, problemem nie jest ju to, czy i w jaki sposób mówi dziecku o adopcji, lecz zagadnienia zwizane z nawizywaniem przez rodzin adopcyjn kontaktu z biologicznymi rodzicami dziecka (Grotevant, Kohler, 1999). W swoich pracach Grotevant wskazuje, e utrzymywanie kontaktu z biologiczn rodzin dziecka wie si z lepszym funkcjonowaniem wszystkich osób nalecych do trójkta adopcyjnego. O ile jednak we wczeniejszych pracach twierdził, e wikszy stopie otwartoci wie si u badanych rodziców adopcyjnych z lepsz komunikacj z dzieckiem, wysz empati i poczuciem pełnoprawnego rodzicielstwa (Grotevant i in., 1994), o tyle w badaniach póniejszych wskazuje, e wyniki bada mniej zwizane s ze stopniem otwartoci, a bardziej z wewntrznymi, specyficznymi cechami i dynamik systemu, w którym funkcjonuje dziecko (Grotevant, 2001). * Badania nad funkcjonowaniem rodzin adopcyjnych, które rozwijaj si dynamicznie w Stanach Zjednoczonych, przyniosły szereg interesujcych pyta 8 Grotevant odrónia trzy stopnie otwartoci: adopcj poufn ( confidential adoption ), w której nie ma wymiany informacji midzy rodzinami, adopcj mediacyjn ( mediated adoption ), w której rol porednika odgrywa agencja adopcyjna oraz całkowicie otwart ( fully disclosed adoption ), w której rodzice adopcyjni i biologiczni kontaktuj si ze sob bez porednictwa profesjonalistów i utrzymywany jest kontakt midzy rodzin adopcyjn a matk biologiczn przysposobionego dziecka (Grotevent, 2001).

19 SPECYFIKA RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO 25 i propozycji odpowiedzi. Przedstawiona w artykule teoria Kirka oraz zainspirowane ni koncepcje i projekty badawcze mog wzbogaci wyniki bada polskich psychologów zarówno ze wzgldu na osadzenie problematyki adopcji w szerokim kontekcie społeczno-kulturowym, w którym funkcjonuje rodzina adopcyjna, jak i na sformułowane pytania badawcze odwołujce si do powszechnie funkcjonujcych w literaturze anglojzycznej terminów, takich jak np. trójkt adopcyjny czy uznawanie rónic midzy rodzicielstwem adopcyjnym a naturalnym. Inspirujce wydaje si odwołanie w badaniach nad dowiadczaniem rodzicielstwa adopcyjnego do teorii stresu Lazarusa i Folkman (Brodzinsky, 1990). W zwizku z tym, e obecnie i prawdopodobnie w najbliszym czasie najwieksz grup rodziców adopcyjnych nadal stanowi bd osoby dowiadczajce problemów prokreacyjnych, interesujcy wydaje si take sposób rozumienia roli trudnoci emocjonalnych zwizanych z tym dowiadczeniem. W publikacjach polskich czsto kładzie si akcent na to, e cierpienie zwizane z niemonoci posiadania biologicznego potomstwa stanowi moe przeszkod w utworzeniu udanych wizi rodzinnych, głównie ze wzgldu na wypływajc z niego egoistyczn motywacj adopcji (Kocielska, 1999; Trepka-Starosta, 1999; Milewska, 2003). Kirk natomiast przyjmuje w swojej teorii załoenie, e dowiadczenie przez rodziców bólu i utraty jest najczstszym faktem lecym u pocztku adopcji. Ukazuje je jednak nie jako przeszkod, ale zadanie, z którym naley twórczo si zmierzy. Cierpienie bezdzietnych małonków spostrzega jako szans lepszego zrozumienia cierpienia, z którym przybywa porzucone dziecko, a take jako podstaw empatii i zmagania si ze wspólnie dzielonym przez dziecko i rodziców trudnym losem. By moe uwzgldnienie tej perspektywy pozwoliłoby pogłbi interpretacje wielu bada, szczególnie tych, które dotycz motywacji adopcji. Warto zauway, e na motyw wzajemnoci w relacji rodzicielskiej, przejawiajcej si midzy innymi w obustronnym obdarzaniu si miłoci i wzajemnym stymulowaniu rozwoju, wskazuj take niektórzy polscy autorzy (por. Braun-Gałkowska, 1999, s. 72; Ładyyska, Ładyyski, 2000). W sferze praktyki ustalenia poczynione przez Kirka i jego kontynuatorów mog mie wpływ na procedur adopcyjn take w naszym kraju otwarcie na rodzin biologiczn adoptowanego dziecka ze wiadomoci konsekwencji, jakie ta otwarto ze sob niesie, a take połoenie wikszego akcentu na edukacj, a nie tylko na diagnoz kandydatów na rodziców adopcyjnych. Wane jest, aby rozwaania teoretyczne i wypływajce z nich nastpstwa dla praktyki adopcyjnej nie przysłoniły zasady sformułowanej przez Betty Lifton (1999), e prawa i po-

20 26 ANTONINA GUTOWSKA trzeby dziecka jako strony najsłabszej powinny by na pierwszym miejscu, przed prawami pozostałych osób nalecych do triady adopcyjnej. BIBLIOGRAFIA Bałandynowicz, A. (1999). Adopcja form kompensacji sieroctwa społecznego. W: K. Ostrowska, E. Milewska (red.), Adopcja teoria i praktyka (s. 7-31). Warszawa: CMPP-P MEN. Berger, P. L. (1988). Zaproszenie do socjologii (tł. J. Stawiski). Warszawa: PWN. Braun-Gałkowska, M. (1999). Mie dziecko, czy by matk? W: D. Kornas-Biela (red.), Oblicza macierzystwa (s ). Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL. Brodzinsky, D. (1987). Adjustment to adoption: A psychosocial perspective. Clinical Psychology Review, 7, Brodzinsky, D. (1990). A stress and coping model of adoption adjustment. W: D. Brodzinsky, M. Schechter (red.), The psychology of adoption (s. 3-24). New York: Oxford University Press. Grotevant, H. D. (2001). Openess in adoption: Research with the Adoption Kinship Network. Adoption Quarterly, 4, 1, Grotevant, H. D., Kohler, J. K. (1999). Adoptive families. W: M. Lamb (red.), Nontraditional families: Parenting and child development (s ). Mahwah, NJ: Erlbaum. Grotevant, H. D., McRoy, R. G. (1997). The Minnesota/ Texas Adoption Research Project: Implications of openness in adoption for development and relationships. Applied Developmental Science, 1, Grotevant, H. D., McRoy, R. G., Elde C., Fravel D. L. (1994). Adoptive Family System dynamics: Variations by level of openness in the adoption. Family Process, 33, Gutowska, A. (1998). Trójkt adopcyjny. W: P. Francuz, P. Ole, W. Otrbski (red.), Studia z psychologii w KUL (t. 9, s ). Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL. Hoopes, J. (1982). Prediction in child development: A longitudinal study of adoptive and nonadoptive families. New York: Child Welfare League of America. Kaye, K. (1990). Acknowledgment or rejection of differences? W: D. Brodzinsky, M. Schechter (red.), The psychology of adoption (s ). New York: Oxford University Press. Kirk, H. D. (1964). Shared fate. A theory of adoption and mental health. New York: Free Press. Kirk, H. D. (1981). Adoptive Kinship: A modern institution in need of reform. Toronto: Butterworth. Kirk, H. D. (1984). Shared fate. A theory and method of adoptive relationships. Port Angeles, WA: Ben-Simon. Kocielska, M. (1999). Pomoc rodzinom adopcyjnym w przezwycianiu kryzysów tosamoci. W: K. Ostrowska, E. Milewska (red.), Adopcja teoria i praktyka (s ). Warszawa: CMPP-P MEN. Lazarus, R. S., Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping. New York: Springer. Lifton, B. J. (1994). Journey of the adopted self. New York: Basic Books. Lifton, B. J. (2004). The Ethics of Counseling Triad members. Materiały z: Adoption Institute: Anaheim conference summary, November 1999; odczytane Ładyyska, G., Ładyyski, A. (2000). Adopcja jest darem. Wrocław: Wydawnictwo Wrocławskiej Ksigarni Archidiecezjalnej.

21 SPECYFIKA RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO 27 Ładyyski, A. K. (2003). Adopcja na łamach polskich dzienników w 2001 r. W: A. Kalus (red.), W wiecie dziecka osieroconego i rodziny adopcyjnej. Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego. McRoy, R., Grotevant, H., Ayers-Lopez, S. (1994). Changing praktices in adoption. Austin: Hogg Foundation for Mental Health. Mead, G. H. (1975). Umysł, osobowo i społeczestwo (tł. Z. Woliska). Warszawa: PWN. Milewska, E. (2003). Kim s rodzice adopcyjni? Studium psychologiczne. Warszawa: CMPP. Milewski, R. (1998). Inne rodzicielstwo proces ksztaltowania si tosamoci u rodziców adopcyjnych (mps pracy magisterskiej, Uniwersytet Warszawski). Modell, J. S. (1994). Kinship with strangers. Berkeley: University of California Press. Reitz, M., Watson, K. W. (1992). Adoption and the Family System. New York: The Guilford Press. Rosenberg, M. (1965). Society and adolescent self-image. New York: Princeton University Press. Sorosky, A., Baran, A., Pannor, R. (1978). The adoption triangle. Garden City, NY: Doubleday/Anchor. Trepka-Starosta, J. (1999). Motywacja do podjcia decyzji o adopcji. W: K. Ostrowska, E. Milewska (red.), Adopcja teoria i praktyka (s ). Warszawa: CMPP-P MEN. Wegar, K. (1997). Adoption, identity and kinship. New Haven London: Yale University Press. Wrobel, G. M., Kohler, J. K., Grotevant, H. D., McRoy, R. (1998). Factors related to patterns of information exchange between adoptive parents and children in mediated adoptions. Journal of Applied Developmental Psychology, 19, 4, THE SPECIFICITY OF THE ADOPTIVE PARENTHOOD IN THE LIGHT OF DAVID H. KIRK S THEORY S u m m a r y The article The specificity of the adoptive parenthood in the light of David H. Kirk s theory concerns differences in functioning between adoptive and natural families as presented by a Canadian sociologist David H. Kirk. According to Kirk, there are two different coping patterns with difficulties related to self-identification as an adoptive parent: acknowledgmenet of difference between adoptive and natural parenthood or rejection of such difference. The families in which adoptive parents use the first strategy have better between-member communication and, as a result, they are much more satisfied with adoption than the families using the second strategy. In the second part of the article research inspired by Kirk s theory is presented, especially that of D. Brodzinsky, as well as K. Kaye, and D. Grotevant. Key words: David H. Kirk, D. Brodzinsky, adoption, adoptive parenthood, acknowledgment-of- -difference coping pattern, rejection-of-difference coping pattern.