ŻYWIENIOWE ZACHOWANIA ZDROWOTNE MŁODZIEŻY GIMNAZJALNEJ ZAMIESZKAŁEJ W BIAŁYMSTOKU I OKOLICACH

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 26, 75, 1, JOLANTA USTYMOWICZ FARBISZEWSKA, BARBARA SMORCZEWSKA-CZUPRYŃSKA, JAN K. KARCZEWSKI, JOANNA LACH ŻYWIENIOWE ZACHOWANIA ZDROWOTNE MŁODZIEŻY GIMNAZJALNEJ ZAMIESZKAŁEJ W BIAŁYMSTOKU I OKOLICACH HEALTH-PROMOTING NUTRITIONAL BEHAVIOURS OF JUNIOR HIGH SCHOOL STUDENTS LIVING IN BIAŁYSTOK AND ITS VICINITY Zakład Higieny i Epidemiologii Akademii Medycznej w Białymstoku Kierownik: prof. dr hab. n. med. Jan Kazimierz Karczewski Streszczenie Cel. Celem pracy była ocena racjonalności posiłków i niektórych prozdrowotnych zachowań młodzieży gimnazjalnej związanej z odżywianiem, zamieszkałej w Białymstoku i okolicach. Metodyka. Badaniem objęto 294 uczniów obu płci w wieku lat uczęszczających do dwóch gimnazjów publicznych. Analizie poddano liczbę posiłków spożywanych przez młodzież w ciągu dnia, częstość występowania w poszczególnych posiłkach wybranych produktów i potraw, dojadanie oraz asortyment produktów najczęściej spożywanych między posiłkami. Wyniki. Najwięcej młodzieży zamieszkałej w mieście spożywa 4 posiłki dziennie, na wsi zaś 5, przy czym w większości są to posiłki nieprawidłowo zestawione. Ponad 9 młodzieży ze wsi i z miasta spożywa pierwsze śniadanie przed wyjściem do szkoły. Bardzo mały odsetek młodzieży z obu środowisk spożywa pieczywo ciemne w posiłkach śniadaniowych i kolacyjnych. Najczęściej dojadanymi produktami w badanych grupach młodzieży były i słodycze. SŁOWA KLUCZOWE: żywienie, dojadanie, młodzież. Summary Aim. The aim of the study was to evaluate the rationality of meals and some health-promoting behaviours of junior high school students living in Białystok and its vicinity. Methods. The study involved 294 students of two state schools, of both sexes, aged years. The analysis was carried out with regard to the number of meals during the day, the occurrence of chosen products and dishes in the diet, additional eating and types of products most often consumed between meals. Results. Most adolescents had 4 meals a day in town and 5 in village. In the majority of cases the composition of meals was improper. Over 9 of adolescents from village and town took their first breakfast. A very low percentage of young people from both habitations consumed dark bread for breakfast and supper. The most common products eaten between meals were fruit and sweets. KEY WORDS: nutrition, habits, additional eating, adolescents. Wstęp Prawidłowe żywienie to dostarczenie organizmowi odpowiednich do płci, wieku i aktywności fizycznej podstawowych składników odżywczych, a także witamin i składników mineralnych Sposób żywienia w dzieciństwie i we wczesnej młodości determinuje w znacznym stopniu późniejszy stan zdrowia osób dorosłych [1, 2]. Okres nauki w szkole to szansa na przekazanie młodzieży wiedzy o zdrowiu, a w tym o prawidłowym żywieniu jako jednym z ważnych czynników środowiska. Szkoła jest jedną z najważniejszych instytucji, w której możliwe jest propagowanie prozdrowotnego stylu życia i wdrażanie programów edukacyjnych. Wiedza ta pomoże młodzieży w przyszłości w dokonaniu właściwego wyboru zdrowego stylu życia i pracy [3, 4]. Celem pracy była ocena jakości spożywanych posiłków oraz związanych z żywieniem prozdrowotnych zachowań młodzieży gimnazjalnej, zamieszkałej w Białymstoku i okolicach. Materiał i metody Anonimowe badania kwestionariuszowe (wywiadu i ankiety) wykonano u 294 uczniów obu płci w wieku lat, wyłonionych z ogółu uczniów drogą losowania zespołowego, uczęszczających do 2 gimnazjów publicznych (jedno z terenu miasta Białegostoku, drugie z terenu wiejskiego). Badania wykonano zimą 21/ 22. W analizie uwzględniono liczbę posiłków spożywanych przez młodzież w ciągu dnia, spożywanie I i II śniadania, częstość występowania w poszczególnych posiłkach wybranych produktów i potraw. Oceny tej dokonano wykorzystując metodę tygodniowej historii żywienia i wywiadu 24-godzinnego (wg zaleceń IŻŻ w Warszawie), który obejmował dzień poprzedzający badania. Wywiad przeprowadzono w różnych dniach tygodnia z wyłączeniem sobót, niedziel i poniedziałków.

2 32 Jolanta Ustymowicz Farbiszewska i inni Racjonalność posiłków oceniono poprzez wyodrębnienie dwóch klas zwyczajowo spożywanych produktów i potraw: I klasa żywienie prawidłowe diety zawierające białko pochodzenia zwierzęcego w 3 posiłkach, w tym co najmniej jeden z mlekiem i produktami mlecznymi, warzywa lub/i w 2 posiłkach II klasa żywienie nieprawidłowe wszystkie pozostałe diety niespełniające ww. kryteriów. Wyniki W tabeli 1. przedstawiono liczbę posiłków spożywanych przez młodzież, w ciągu dnia (3, 4 lub 5), jednocześnie podając odsetek młodzieży odżywiającej się prawidłowo lub nieprawidłowo przy danej liczbie posiłków. W tabeli uwzględniono także miejsce zamieszkania badanych. Najwyższy odsetek młodzieży (zarówno dziewcząt i chłopców) ze wsi spożywa 5 posiłków dziennie (ponad 6), a najmniejszy spożywa 3 posiłki dziennie (około 9). W mieście procent młodzieży spożywającej trzy posiłki dziennie jest dwukrotnie wyższy niż na wsi. Pięć posiłków dziennie spożywa w mieście 2 3 razy mniej młodzieży niż zamieszkałej na wsi. Wśród młodzieży zamieszkałej w mieście największy odsetek prawidłowych diet stwierdzono przy spożywaniu 4 posiłków dziennie, a odsetek nieprawidłowych diet był najwyższy przy spożywaniu tylko 3 posiłków dziennie. Mimo, że młodzież zamieszkała na wsi w większości spożywała 5 posiłków dziennie, to odsetek nieprawidłowych diet przy tej liczbie posiłków był najwyższy u obu płci (ponad 4). Odsetek młodzieży odżywiającej się prawidłowo był nieznacznie wyższy w mieście. Również nieznacznie wyższy był odsetek dziewcząt (zarówno ze wsi, jak i z miasta), których żywienie oceniono jako prawidłowe. W tabeli 2. przeanalizowano spożywanie przez młodzież I i II śniadań. Większość młodzieży (około 94) zamieszkałej zarówno w mieście, jak i na wsi spożywa I śniadanie. Większy odsetek spożywających I śniadanie stanowi młodzież płci męskiej mieszkająca zarówno na wsi, jak i w mieście. Drugich śniadań nie jada około 43 dziewcząt i prawie 6 chłopców zamieszkałych w mieście. Wśród spożywających II śniadania zarówno w mieście jak i na wsi przeważają dziewczęta (57 w mieście i 82 na wsi). Ryciny 1., 2., 3. przedstawiają asortyment produktów i potraw spożywanych zwyczajowo przez młodzież na śniadanie, obiad i kolację. Wśród produktów spożywanych na śniadania i kolacje zarówno w mieście, jak i na wsi przeważają kanapki złożone z pieczywa białego i bułek, przetworów mlecznych oraz wędlin. Warzywa i znacznie częściej są dodatkiem do śniadań i kolacji młodzieży zamieszkałej w mieście (częściej u dziewcząt niż u chłopców). Około 1 dziewcząt zamieszkałych na wsi i tyle samo zamieszkałych w mieście spożywa jaja na śniadanie lub kolację. Tab. 1. Liczba i prawidłowość posiłków spożywanych przez młodzież w ciągu dnia z uwzględnieniem miejsca zamieszkania Liczba posiłków 3 posiłki 4 posiłki 5 posiłków Klasyfikacja posiłków Prawidłowe n Nieprawidłowe n Prawidłowe n Nieprawidłowe n Prawidłowe n Nieprawidłowe n Miasto Wieś Dziewczęta Chłopcy Dziewczęta Chłopcy 4 2 5,7 2,7,, , 29,7 9,7 9, ,4 17,6 5,6 6, , 25,7 16,7 23, ,1 13,5 22,2 17, ,8 1,8 45,8 43,6 Tab. 2. Spożycie pierwszego i drugiego śniadania przez młodzież gimnazjalną Posiłek I śniadanie II śniadanie Dziewczęta Chłopcy Miasto Wieś Miasto Wieś n n n n Tak 65 92, ,8 7 94, ,7 Nie 5 7,1 3 4,2 4 5,4 1 1,3 Tak 4 57, ,9 3 4, ,5 Nie 3 42, , ,5 3 38,5

3 Żywieniowe zachowania zdrowotne młodzieży gimnazjalnej zamieszkałej w Białymstoku i okolicach 33 Ryc. 1. Asortyment produktów spożywanych na śniadanie pieczywo mleko i przetwory mleczne jaja wędliny warzywa i surowe inne dziewczęta z miasta dziewczęta ze wsi chłopcy z miasta chłopcy ze wsi Ryc. 2. Asortyment produktów spożywczych spożywanych na obiad zupa ziemniaki makaron, kasze i ryż mięso i ryby surówki jarzyny gotowane inne dziewczęta z miasta dziewczęta ze wsi chłopcy z miasta chłopcy ze wsi Ryc. 3. Asortyment produktów spożywanych na kolację pieczywo mleko i przetwory mleczne jaja wędliny warzywa i surowe inne dziewczęta z miasta dziewczęta ze wsi chłopcy z miasta chłopcy ze wsi Młodzież zamieszkała na wsi prawie 3-krotnie częściej jada na obiad zupy niż ich rówieśnicy w mieście. W drugich daniach u młodzieży zarówno ze wsi, jak i z miasta częściej (7,8-krotnie) występują ziemniaki niż makaron, kasze i ryż. Jako dodatek do ziemniaków 9 chłopców zamieszkałych w mieście i ponad 7 zamieszkałych na wsi jada mięso lub ryby. Ponad 6 młodzieży obu płci ze wsi, jak i z miasta spożywa do obiadu surówki bądź jarzyny gotowane (4 uczniów ze wsi i ponad 5 z miasta jada warzywa w postaci surowej).

4 34 Jolanta Ustymowicz Farbiszewska i inni Tab. 3. Rodzaje pieczywa spożywanego przez młodzież w poszczególnych posiłkach Dziewczęta Chłopcy Posiłek Miasto Wieś Miasto Wieś n n n n Chleb biały 42 6, 36 5, 42 56,8 5 64,1 śniadanie Chleb razowy 3 4,3 7 9,7 1 1,3, bułki 1 14, , ,3 1 12,8 Chleb biały 35 5, 22 3, , ,7 kolacja Chleb razowy 2 2,8 2 2,8 4 5,4 1 1,3 bułki 7 1, 7 9,7 9 12, , W tabeli 3. przedstawiono rodzaje pieczywa najchętniej spożywane przez młodzież na śniadanie i kolację. Najczęściej spożywanym pieczywem przez młodzież obu płci ze wsi, jak i z miasta był chleb biały (około 55). Drugim w kolejności pieczywem były bułki, częściej konsumowane na śniadanie przez dziewczęta ze wsi i chłopców z miasta. Chłopcy ze wsi ten rodzaj pieczywa chętniej spożywali na kolację. Tylko u nielicznych chleb razowy był obecny w posiłkach śniadaniowych i kolacyjnych. między posiłkami (więcej dziewcząt ze wsi, nieco mniej z miasta). Na rycinie 5. przedstawiono częstość dojadania między posiłkami młodzieży męskiej z obu środowisk. 7 chłopców ze wsi i ponad 66 z miasta podaje, że dojada między posiłkami. Nie dojada między posiłkami około 4 chłopców ze wsi i prawie 7 chłopców z miasta. Asortyment dojadanych produktów i potraw przez badaną młodzież przedstawia rycina 6. Ryc. 4. Częstość dojadania między posiłkami przez dziewczęta z miasta i ze wsi Ryc. 5. Częstość dojadania między posiłkami przez chłopców z miasta i ze wsi 3, 27, 66,2 5,7 dziewczęta z miasta 64,3 6,8 tak nie chłopcy z miasta czasami tak tak nie 25,6 36,2 6,9 dziewczęta ze wsi 56,9 czasami 3,9 chłopcy ze wsi 7,5 Rycina 4. przedstawia częstość dojadania między posiłkami przez dziewczęta ze wsi i z miasta. Większość badanych dziewcząt podaje, że dojada między posiłkami, częściej dojadają dziewczęta z miasta niż ze wsi. Mały odsetek młodzieży płci żeńskiej deklaruje, że nie dojada Najczęściej dojadanymi produktami były, które dojadało powyżej 6 dziewcząt ze wsi i z miasta oraz ponad połowa badanej młodzieży męskiej z obu środowisk. Drugą, co do częstości grupą produktów spożywaną między posiłkami przez badanych były słodycze. Prawie 6

5 Żywieniowe zachowania zdrowotne młodzieży gimnazjalnej zamieszkałej w Białymstoku i okolicach 35 dziewcząt z miasta i około 5 chłopców z obu środowisk dojadało słodycze między posiłkami. Najniższy odsetek dziewcząt spożywających słodycze między posiłkami odnotowano na wsi. Kanapki były dość chętnie spożywane przez młodzież z miasta, rzadziej spożywała je między posiłkami młodzież wiejska. Ryc. 6. Dojadanie wybranych produktów i potraw przez badaną młodzież ,1 67,1 58,6 dziewczęta z miasta 37,8 6,8 52,7 chłopcy z miasta 19,4 63,9 dziewczęta ze wsi 24,4 Dyskusja 52,6 5 chłopcy ze wsi 36,1 kanapki słodycze kanapki słodycze Z danych piśmiennictwa wynika, że większość dzieci szkolnych spożywa 3 4 posiłki dziennie [3, 5, 6]. Jest to niezgodne z wynikami przedstawionymi w niniejszej pracy, bowiem większość młodzieży zamieszkałej na wsi spożywała 5 posiłków dziennie. Illow i wsp. [7, 8] podają, że młodzież w wieku 17 lat w około 8 9 spożywa codziennie 4 5 posiłków. Zwiększona liczba posiłków spożywana przez badaną młodzież wynikała z dużego odsetka osób korzystających z obiadów wydawanych w szkole. Szponar i wsp. [9] podają, że większa grupa młodzieży zamieszkałej na wsi korzysta z posiłków szkolnych, co potwierdza wyniki naszych badań. Młodzież zamieszkała w mieście bardzo rzadko korzystała z tego rodzaju posiłku. Około 7 chłopców zamieszkałych w mieście i podobny odsetek młodzieży obu płci ze wsi odżywiała się nieprawidłowo tzn. w ich posiłkach nie zawsze znajdowało się mleko lub/i przetwory mleczne, a dodatek owoców i warzyw surowych w posiłkach śniadaniowych i kolacyjnych był bardzo mały. To spostrzeżenie potwierdza analiza sposobu żywienia dzieci w wieku 7 14 lat przeprowadzona przez Białokoz-Kalinowską i wsp. [1] z terenu miasta i okolic Białegostoku. Warzywa w postaci surowej oraz jarzyny gotowane były obecne w posiłkach obiadowych tylko u ponad 7 badanych. W przypadku młodzieży zamieszkałej na wsi czasem obiad był jedynym posiłkiem zawierającym warzywa w postaci gotowanej bądź surowej (posiłek ten spożywany był w stołówce szkolnej). Gronowska-Senger [6] podaje, że wśród dzieci wiejskich spotyka się znacznie większy odsetek żywionych nieprawidłowo, badana przez nas młodzież wiejska również w większości zaliczana była do tej grupy. Korzystnym zjawiskiem odnotowanym w niniejszej pracy jest spożywanie śniadań przed wyjściem do szkoły (częściej przez młodzież zamieszkałą na wsi niż w mieście). Wynika to być może z dbałości rodziców o dzieci, które nierzadko muszą dojeżdżać do szkoły nawet kilkanaście kilometrów (badana młodzież wiejska dojeżdża do szkoły gimbusem już o godzinie 7. rano). Pierwsze śniadanie w badaniach ogólnopolskich [3] spożywało około 9 młodzieży obu płci. Białokoz-Kalinowska i wsp. [1] przedstawia w swoich badaniach, że około 6 dzieci, nie zjada I śniadania przed pójściem do szkoły, a 7,4 jada je sporadycznie. Sytuacja ta na przestrzeni kilku lat uległa znacznej poprawie, bo tego nawyku nie stosuje tylko około 1 chłopców i 4 dziewcząt zamieszkałych na wsi oraz niestety 5 7 młodzieży zamieszkałej w mieście. Spożywanie w szkole II śniadań zależne jest od płci, bowiem dziewczęta zamieszkałe w mieście w około 6 i zamieszkałe na wsi w ponad 8 deklarują spożywanie II śniadań. Nawyk zjadania II śniadania występował częściej u młodzieży męskiej zamieszkałej na wsi w stosunku do młodzieży męskiej zamieszkałej w mieście (odpowiednio 4 i 61). Brak spożywania II śniadań obserwowali również inni autorzy [7, 8, 11] badając sposób żywienia młodzieży 15-letniej. W porównaniu z danymi podawanymi przez innych autorów [1, 3, 1] odsetek młodzieży, która spożywała II śniadanie znacznie wzrósł w ciągu ostatnich kilku lat. Kolejnym zagadnieniem rozpatrywanym w niniejszej pracy było dojadanie między posiłkami. Ponad 6 badanych deklarowało, że dojada. Najczęściej dojadali chłopcy zamieszkali na wsi. Następną grupę stanowili chłopcy zamieszkali w mieście, najrzadziej dojadały dziewczęta zamieszkałe na wsi (około 5 6). Produktami dojadanymi najczęściej we wszystkich grupach badanych były, co potwierdzają badania innych autorów [12]. Wydaje się to być zjawiskiem korzystnym, bo dostarczają ich organizmom potrzebnych witamin. Niestety, kolejną grupą dojadanych produktów były słodycze. Dziewczęta zamieszkałe w mieście w 67 spożywały i w około 6 łączyły je ze słodyczami. Najrzadziej dojadały słodycze dziewczęta zamieszkałe na wsi, co potwierdzają badania innych autorów [13]. Kładna i wsp. [3] podaje znacznie niższy odsetek dzieci spożywających słodycze, bo około 24 chłopców i 25 dziewcząt. 44 badanych przez nią dzieci przepadało za słodyczami. Podobne wyniki otrzymały Szaflarska-Szczepanik i wsp. [14] badając zwyczaje żywieniowe młodzieży z województwa pomorsko-kujawskiego. Niepokojącym

6 36 Jolanta Ustymowicz Farbiszewska i inni zjawiskiem było bardzo rzadkie spożywanie przez młodzież ciemnego pieczywa oraz makaronu, kasz i ryżu. Spośród badanych tylko kilkoro dzieci przyznało, że jadają ciemny chleb na śniadanie i kolację, a w posiłkach obiadowych makaron, kaszę i ryż spożywało 4 do 1 badanych. Według Światowej Organizacji Zdrowia dzienna podaż błonnika powinna oscylować od 27 do 4 g. Duda i wsp. [13] uważają, że dolną granicę wyżej wymienionego przedziału można przyjąć za odpowiednią także dla młodzieży. Wyniki prezentowane w niniejszej pracy wskazują na niskie spożycie tego węglowodanu przez badaną młodzież, co w konsekwencji może w przyszłości doprowadzić do przewlekłych zaparć, czy nowotworów jelita grubego. Niskie spożycie błonnika przez młodzież potwierdza w swych danych wyżej wymieniona autorka. Stwierdzone nieprawidłowości w żywieniu młodzieży gimnazjalnej wskazują na potrzebę wdrażania w szkołach programów edukacyjnych i stosowania ciągłego monitoringu w tym zakresie. Wnioski 1. Nieprawidłowe jakościowo odżywianie stwierdzono częściej u młodzieży ze wsi. 2. Większość badanych spożywała śniadanie przed wyjściem do szkoły, dziewczęta częściej spożywały II śniadanie niż chłopcy. 3. Młodzież zamieszkała w mieście częściej spożywała warzywa i w porównaniu z młodzieżą wiejską. 4. Dziewczęta częściej spożywają warzywa i w porównaniu z grupą chłopców. 5. Najczęściej dojadanymi między posiłkami produktami są i słodycze. Piśmiennictwo 1. Hamułka J., Gronowska-Senger A., Tomala G.: Częstotliwość i wartość energetyczna śniadań spożywanych przez młodzież szkół ponadpodstawowych. Roczn. PZH, 22, 53, 1, Smorczewska Czupryńska B.: Ustymowicz-Farbiszewska J., Karczewski J. i wsp.: Ocena zawartości witamin antyoksydacyjnych w poszczególnych porach roku w dietach młodzieży gimnazjalnej zamieszkałej w Białymstoku. Prz. Lek., 23, 6, supl. 6, Kładna A, Kładny J., Kiedrowicz Z. I i wsp.: Zachowania zdrowotne dzieci. Cz. V. Omówienie wyników badań, dyskusja, wnioski, piśmiennictwo. Zdr. Publ., 1997, CVII, 3 4, Kozłowska-Wojciechowska M., Uramowska-Żyto B., Jarosz A. i wsp.: Wpływ edukacji żywieniowej dzieci w wieku szkolnym na wiedzę i zachowania żywieniowe ich rodziców. Roczn. PZH, 22, 53, 3, Czarnocińska J. Wądołowska L., Dymkowska M. i wsp.: Edukacja żywieniowa a dojadanie między posiłkami przez młodzież z technikum gastronomicznego. Now. Lek., 21, 7, 9, Gronowska-Senger A., Drywień M., Hamułka J.: Analiza stanu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym w oparciu o istniejące piśmiennictwo z lat Roczn. PZH, 1998, 49, Ilow R., Regulska-Ilow B., Szymczak J.: Ocena sposobu żywienia chłopców ze szkół średnich z Głogowa i Lubina. Bromat. Chem. Toksykol.,, 1999, 32, 1, Ilow R., Regulska-Ilow B., Szymczak J.: Ocena sposobu żywienia dziewcząt ze szkół średnich z Głogowa i Lubina. Bromat. Chem. Toksykol., XXXI, 1998, 4, Szponar L., Rychlik E.: Żywienie zbiorowe dzieci i młodzieży szkolnej w Polsce. Roczn. PZH, 2, 51, 2, Białokoz-Kalinowska I., Zagórecka E., Piotrowska- Jastrzębska J.: Ocena sposobu żywienia dzieci w wieku szkolnym z terenu miasta i okolic Białegostoku. Ped. Pol., 2, 75, 8, Stopnicka B., Szamrej I.K., Jerulank I.: Ocena jakości żywienia dzieci ze szkół podstawowych promujących zdrowie i innych wybranych szkół podstawowych z terenu województwa białostockiego, w świetle badań ankietowych przeprowadzonych przez Wojewódzką Stację Sanitarno-Epidemiologiczną w Białymstoku w latach Żywn., Żyw., 1999, 3, Narojek L.: Zmiany w żywieniu dzieci szkolnych ze wsi lubelskiej po upływie ćwierćwiecza. Med. Og., 1999, 5(34), 3 4, Duda G., Gertig H., Maruszewska M. i wsp.: Wartość odżywcza całodziennych racji pokarmowych dzieci szkolnych. Cz. I. Składniki podstawowe. Żyw. Człow. Metab., 1997, 24, 4, Szaflarska-Szczepanik A., Wika L., Maćkowska M.: Analiza jakości żywienia w ocenie dzieci szkolnych z województwa kujawsko-pomorskiego. Prz. Ped., 21, 31, 1,