IX Kongres Ekonomistów Polskich

Transkrypt

1 IX Kongres Ekonomistów Polskich Dr Łukasz Hardt 1 Uniwersytet Warszawski Wydział Nauk Ekonomicznych SPÓR O REALIZM W FILOZOFICZNEJ REFLEKSJI NAD EKONOMIĄ Streszczenie: W artykule rekonstruuje się dyskusję pomiędzy realistyczną filozofią ekonomii a instrumentalizmem, konstruktywnym empiryzmem, logicznym pozytywizmem i perspektywą retoryczną. W tekście dowodzi się tezy, że realistyczna filozofia ekonomii jest tą, która w sposób adekwatny przedstawia praktykę badawczą ekonomii, a to m.in. dlatego, iż filozofia ta w sposób właściwy opisuje rzeczywistość, którą przedmiotem swojej analizy czynią ekonomiści. Słowa kluczowe: filozofia ekonomii, realizm, instrumentalizm, retoryka ekonomii Abstract: The paper reconstructs the debate between realism in economics and its alternatives, i.e., instrumentalism, constructive empiricism, logical positivism, and rhetoric. It is shown that realism is an appropriate philosophical approach for describing research practice of economics; that is due to the fact that realism correctly depicts the reality economists are interested in. Key words: philosophy of economics, realism, instrumentalism, rhetoric in economics Wstęp Nauka powinna szukać obiektywnej prawdy; prawdy, która zależy jedynie od faktów; prawdy, która jest ponad subiektywnymi doznaniami człowieka i jego poglądami, a zwłaszcza ponad naukowymi modami. Karl Popper (1990, s.34) Spośród wielu sporów prowadzonych przez filozofów ekonomii ten dotyczący tego, na ile ekonomia powinna zostać oparta na fundamencie realizmu naukowego, a na ile na innych przesłankach filozoficznych wydaje się być tym, który tworzy jedną z ważniejszych osi dyskusji we współczesnej refleksji metodologicznej nad ekonomią. Chociaż źródeł tej debaty można doszukiwać się jeszcze w pracach takich ekonomistów jak A. Smith, J.S. Mill, czy też A. Marshall, to jednak punktem zwrotnym dla tej dyskusji jest tekst The Methodology of Positive Economics (1953) autorstwa M. Friedmana. Praca ta została powszechnie odczytana jako opowiedzenie się Friedmana za instrumentalizmem, gdyż stawia on w niej tezę, iż w ekonomii powinna liczyć się poprawność predykcji jej modeli, a nie realistyczność ich założeń. Taka interpretacja artykułu Friedmana stała się jedną z ważniejszych przyczyn rewolucji formalistycznej w ekonomii z lat 50. i 60. XX w. (wg Mayer 2009). Począwszy jednak od lat 70. ubiegłego stulecia zaczął narastać w ekonomii sprzeciw wobec instrumentalizmu, przejawiający się m.in. tzw. kryzysem zbytniej abstrakcji modeli ekonomicznych, a sam tekst Friedmana z 1953 r. 1 Kontakt lhardt@wne.uw.edu.pl. Przygotowanie tekstu zostało w części sfinansowane z grantu NCN nr 2011/01/D/HS4/

2 coraz częściej był interpretowany w duchu realizmu naukowego 2. Za takim też rozumieniem tej pracy się opowiadam (zob. Hardt 2012; Hardt 2013a, s ). W ostatnich latach najważniejszym intelektualnym konkurentem realizmu w ekonomii nie jest już instrumentalizm, ale przede wszystkim te koncepcje filozoficzne, które odrzucają z jednej strony wyjaśnianie jako główny cel tej nauki (m.in. propozycje wysuwane przez zwolenników przyczynowego holizmu, mającego swoje źródła w konstruktywnym empiryzmie) 3, czy też próbują sprowadzać ekonomię do opowieści o walorach jedynie retorycznych (prace D. McCloskey). Opowiedzenie się za realizmem w ekonomii oznacza więc sprzeciw wobec tych, którzy twierdzą chociażby, że mówienie, że rynki są reprezentowane przez «krzywe» popytu i podaży nie jest w żaden sposób mniej metaforyczne od stwierdzenia, że zachodni wiatr jest «tchnieniem rodzącej się jesieni» [...]. Każdy etap rozumowania ekonomicznego [...] jest metaforą (McCloskey 1983, s. 502). Przyjęcie stanowiska realistycznego oznacza również brak zgody na wszelkie próby powrotu ekonomii na tory empiryzmu, zresztą jeszcze do niedawna bardzo popularnego wśród następców Adama Smitha. Wreszcie uznanie podejścia realistycznego będzie kwestionowało wszelkie próby implementacji paradygmatu konstruktywistycznego w ekonomii, gdyż będzie podkreślało, iż w ekonomii występują odniesienia do podmiotów realnie istniejących, które nie są tworzone przez ekonomistów. Takie stanowisko zajmował już L. Robbins w swojej słynnej pracy An Essay on the Nature and Significance of Economic Science (1932). Zanim przedstawię w artykule bardziej szczegółowo dyskusję prowadzoną przez zwolenników realizmu naukowego w ekonomii z ich oponentami, a więc adherentami instrumentalizmu, konstruktywizmu, czy też przyczynowego holizmu, odniosę się wcześniej do tego, w jakim sposób rozumiem realizm naukowy i filozofię ekonomii na nim opartą. W tym też celu odwołam się do szerszego filozoficznego sporu o realizm w nauce. Całość kończy podsumowanie. Realizm naukowy w ekonomii Opowiedzenie się za realizmem naukowym oznacza uznanie, że w poznawaniu świata możliwe jest przechodzenie od tego co empirycznie dostrzegalne do determinant zdarzeń, które istnieją niezależnie od badacza (realizm ontologiczny) i mogą być przez niego poznane (realizm epistemologiczny). Innymi słowy, realiści nie zgadzają się z neopozytywistyczną wizją nauki i świata, w której nie ma głębi, a więc kwestionują zawarty w Manifeście Carnapa, Hahna i Neurath a pogląd, zgodnie z którym [nauka] jest walką o porządek i przejrzystości. Odrzuceniem mętnych perspektyw i bezdennych głębin, gdyż w nauce nie ma głębi, wszystko jest na powierzchni (Carnap et al [1973], s. 306). Zwolennicy realizmu w ekonomii esencją swoich przekonań czynią pogląd, który wskazuje na to, że zjawiska gospodarcze nie tylko są realnie istniejące, ale również, iż ich determinanty mogą być poznane. Tak rolę ekonomii (i jej filozofii) rozumiał już A.Smith, który we wprowadzeniu do Essays on Philosophical Subjects (1795 [1980]) pisał: Filozofia, poprzez reprezentowanie niewidzialnego łańcucha relacji, który łączy te wszystkie rozczłonkowane obiekty, usiłuje wprowadzić porządek do świata zmieniających się i nieuporządkowanych zjawisk. Współcześnie czyni tak m.in. T. Lawson w swojej koncepcji realizmu transcendentalnego, który poznawanie sprowadza do przechodzenia od poziomu empirycznego do realnego rzeczywistości 4. Najlepsze wyjaśnienia to dla niego takie, które tłumaczą występowanie zjawisk poprzez odwołanie się do czynników sprawczych z innego poziomu ontologicznego, np. wyjaśnianie ruchów metalowej kulki zmianami pola magnetycznego (pole magnetyczne jest obiektem z innego poziomu rzeczywistości niż ruchy kulki). W tym kontekście nie może dziwić jego stwierdzenie, że [ ] koncepcja realizmu, za którą się opowiadam, jest blisko i jednoznacznie związana z ontologią lub metafizyką, tj. studiami nad naturą bycia i istnienia, w tym nad naturą, strukturą i składem badanych obiektów (Lawson 1997, s. 15). Opowiedzenie się przez Lawsona za realizmem nie oznacza, iż uznaje on ekonomię za naukę nomotetyczną, ale raczej za naukę, w które identyfikuje się tzw. częściowe regularności (demi-regularities), tj. [ ] niekompletne regularności w występowaniu zdarzeń, które wskazują na występowanie powszechnych, ale nie uniwersalnych, manifestacji określonych mechanizmów lub tendencji, obecnych w ściśle zdefiniowanym obszarze czasu i przestrzeni (ibid., s. 204). 2 O kryzysie abstrakcji w interesujący sposób pisze m.in. Hutchison (2000, s ). 3 Mam tutaj na myśli przede wszystkim prace Boylana i O Gormana, np. ich książkę Beyond Rhetoric and Realism in Economics z 1995 r. 4 Lawson wyróżnia trzy poziomy rzeczywistości: empiryczny (empirical doświadczenia i wrażenia), faktyczny (factual uwzględnienie faktycznych zdarzeń, a więc również tych spoza domeny empirycznej) oraz realny (real mechanizmy, struktury i procesy, odpowiadające za powstawanie zdarzeń uwzględnianych na poziomie empirycznym i faktycznym) (zob. Lawson 1997, s ). 2

3 To dlatego opisując relacje pomiędzy różnymi zjawiskami gospodarczymi używa on słowa zwykle, a nie zawsze. I tak, właściwszym jest w tej perspektywie powiedzenie, że zwykle dobrej jakości system prawny usprawnia działanie rynku niż stwierdzenie, że dzieje się tak zawsze. Lawson sprzeciwia się więc ekonomii opartej na formułowaniu Hume owskich regularności jeśli x, to y. Trzeba mieć tutaj świadomość, że taka empirystyczna wizja ekonomii nadal jest przedmiotem marzeń wielu ekonomistów, którzy wierzą, że w ekonomii możliwe jest odkrywanie praw fundamentalnych, tj. uniwersalnych i niezależnych od kontekstu 5. Realistyczna filozofia ekonomii stwierdza raczej, że właściwsze jest postrzeganie praw ekonomicznych w kategoriach pewnych tendencji (Mill), czy też praw przypływów, które znajdują się pomiędzy uniwersalnym prawem grawitacji a lokalnymi prawami innych nauk społecznych (Marshall). Zgadzam się tutaj z Cartwright, która zauważa, że wiedza naukowa nie jest wiedzą o prawach, ale o naturze rzeczy (1999, s. 4). To w naturze dobrych instytucji leży usprawnianie procesu wymiany rynkowej, ale ta ich natura nie musi się zawsze manifestować, chociaż jest ona zawsze realna, tj. niezależna od podmiotu poznającego, i której poznanie jest możliwe (zob. Cartwright 1989, s. 1). Trudne jest więc spojrzenie na ekonomię z perspektywy realizmu naukowego bez jednoczesnego sięgnięcia do refleksji metafizycznej (ibid., s. 149). Zwolennik antyrealistycznego wizerunki nauki już po lekturze powyższego, skrótowego opis realistycznej filozofii ekonomii z pewnością może przywołać częsty zarzut wobec realizmu, iż ten łamie zasadę ekonomii myślenia, zgodnie z którą należy opowiedzieć się za stanowiskiem, które mniej zakładając umożliwia jednocześnie wyjaśnienie tych wszystkich cech nauki, jakie zdaniem filozofów winny być wyjaśnione (Zeidler 1993, s. 7). W przypadku ekonomii zasada ta mogłaby oznaczać, że należy przyjąć taką filozofię ekonomii, która formułując mniej metanaukowych założeń wyjaśni te wszystkie cechy ekonomii, które powinny zostać wyjaśnione. Zwykle posługujący się tą zasadą niejako a priori stwierdzają, że doktryną filozoficzną cechującą się nadmiarem założeń jest realizm naukowy, tak jakby często nie zauważali, że wyjaśnienie tego, w jaki sposób nauka może się rozwijać w sytuacji, gdy kwestionuje się obiektywne istnienie opisywanych przez nią podmiotów wymaga przyjęcia założeń nawet silniejszych od tych związanych z uznaniem realnego istnienia świata (por. Życiński 2011, s. 204). Oczywiście zasada ekonomii myślenia ma wartość metodologiczną i heurystyczną, ale przyjęcie jej jako zasady uniwersalnej, wręcz doktrynalnej, może skutecznie uniemożliwić opis nauki. Zresztą sam Zeidler zauważa, że opowiedzenie się za zasadą ekonomii założeń jest w pewnym stopniu arbitralne, chociaż prowadzi według niego do pożądanych konsekwencji. Czyż ta arbitralność, szczególnie w przypadku umiejscowienia tej zasady na poziomie metodologicznym, a nie ontologiczny, nie jest jednak swoistego rodzaju instrumentalizmem, tj. najpierw przyjmuję apriorycznie pożądane konsekwencji, a dopiero później dobieram zasady myślenia do nich prowadzące? Zanim rozwinę ten wątek jeszcze jedna uwaga czy rzeczywiście jest tak, że wyjaśnienie rozwoju teorii Smitha, Keynesa, czy też Samuelsona przez alternatywne w stosunku do realizmu sposoby rozumienia nauki (tutaj: ekonomii) musi prowadzić do ekonomizacji (sic!) procesu refleksji filozoficznej nad tą nauką szczegółową? Nie sądzę, aby były możliwe tutaj rozstrzygnięcia o charakterze apriorycznym. Wracając do realizmu w ekonomii, to należy zauważyć, że przyjęcie tego stanowiska oznacza w dużej mierze opowiedzenie się po stronie nieepistemicznej koncepcji prawdy, która często rozumiana jest przez ekonomistów w sposób korespondencyjny. Zwolennicy realistycznej filozofii ekonomii uznają, że teoria ekonomii może mieć status lustra obiektywnej rzeczywistości, a więc stoją w opozycji do poglądów R. Rorty ego, który rozumiane klasycznie pojęcia prawdy i fałszu chciałby z refleksji nad światem i z refleksji nad tą refleksją (filozofią) wyeliminować (zob. Rorty 1980). Nie jest oczywiście tak, iż opowiadający się ze realizmem w ekonomii przyjmują klasyczną koncepcję prawdy w sposób bezrefleksyjny i nie są świadomi różnych trudności związanych z jej zastosowanie. Nikt chyba tego lepiej nie opisuje jak U. Mäki, stąd pozwalam sobie na przedstawienie obszernego cytatu z jednej z jego prac: Jesteśmy otoczeni wieloznacznymi i nieścisłymi pojęciami; wspomnieć warto tutaj o takich jak wartość, użyteczność, preferencje, racjonalność, dobrostan, koordynacja, równowaga, rynek, instytucje (i sama ekonomia!), czy też przyczynowość, wyjaśnienie, teoria oraz model [ ]. Czy my (ekonomiści, filozofowie ekonomii i inni) powinniśmy przestać o nich mówić jedynie dlatego, iż że są nieprecyzyjne i trwają spory co do ich znaczenia? Czy powinniśmy się poddać, czy jednak nie powinniśmy podjąć walki o większe ich zrozumienie? Czy powinniśmy pójść łatwą drogą, czy jednak może powinniśmy próbować te spory rozstrzygać? Musimy podjąć te wyzwania i to niezależnie od tego, czy jesteśmy realistami, czy też antyrealistami. Naukowcy mówią o prawdzie i fałszu, chociaż czynią to często w sposób nieprecyzyjny i nieuporządkowany. Według mnie celem filozofii musi być jednak rozwiązywanie lub minimalizowanie konfuzji związanych z mówieniem o prawdzie. Jeśli chodzi o prawdę, to filozofia jest obecnie w dużo lepszej sytuacji niż jeszcze kilkanaście lat temu (Mäki 2011b, 44). 5 Poglądy te mają swoje oparcie w manifeście pozytywistycznym T.W. Hutchisona z 1938 r., który wprowadził do ekonomii idee logicznego pozytywizmu (empiryzmu). 3

4 Dalej nie pozostawia już żadnych wątpliwości co do swojego stanowiska odnośnie istoty prawdy, i pisze: Prawda nie ma charakteru pragmatycznego. Niezależnie od tego, jakie nośniki prawdy rozważamy [ ], to są one prawdziwe bądź fałszywe nie poprzez bycie (bądź nie) użytecznymi, przystępnymi, prawomocnymi, racjonalnie akceptowanymi, przekonującymi, wiarygodnymi, będącymi wynikiem powszechnej zgody, ale poprzez bycie (bądź nie) zgodne ze sposobem, w jaki świat funkcjonuje (ibid., 44-45; podkreślenie Ł.H.). Wracając do dyskusji nad zasadą ekonomii myślenia w refleksji filozoficznej nad nauką należałoby w tym momencie stwierdzić, że rolą filozofa ekonomii jest wyjaśnienie, w jaki sposób ekonomia jest w stanie dosięgać tego, co w świecie społeczno-gospodarczym realne i na tej podstawie budować prawdziwe eksplikacje 6. Skoro w ekonomii występuje pojęcie prawdy, to powinno ono również występować w refleksji nad ekonomią jedne filozofie ekonomii będą bardziej właściwe, a inne od prawdy o ekonomii dalsze 7. Do wielu poruszonych powyżej wątków wrócę, gdy będę odnosił się poniżej do alternatywnych w stosunku do realizmu filozofii ekonomii i poprzez co będę chciał pokazać, że rację ma m.in. Popper, gdy stwierdza, że większość argumentów przemawia za opowiedzeniem się za realizmem (Popper 1992, s. 58). Mam jednak świadomość, że uznanie realizmu i poszukiwanie prawdy o ekonomii, a nie wyłącznie w ekonomii, w połączeniu z głębokim przekonaniem o złożoności i wielowarstwowości badanej przez ekonomistów rzeczywistości jest podjęciem ryzyka i intelektualnej przygody. W tym kontekście przychodzą mi na myśl następujące słowa Alfreda Whiteheada: Różnica między filozofią krytyczną określającą granice języka poprzez jego analizę a filozofią spekulatywną ubogacającą język przez badanie nowych aspektów rzeczywistości jest różnicą między bezpieczeństwem a przygodą (1968, s. 35). Za filozofię krytyczną należy podstawić odpowiednio jedno z trzech przekonań o ekonomii: instrumentalizm, przyczynowy holizm (konstruktywny empiryzm) i podejście retoryczne, a za filozofią spekulatywną po prostu realizm, żeby przekonać się, w jakiej sytuacji znajduje się ci, którzy podejmują się refleksji nad ekonomią, rozumianą w kategorii pewnego zbioru teorii i modeli, które odnoszą się do obiektywnie istniejącej rzeczywistości, czy też nowych aspektów rzeczywistości, żeby użyć słów Whiteheada 8. Taką też refleksję, już bardziej szczegółową, podejmuję w dalszych częściach artykułu, wychodząc najpierw od skontrastowania realizmu z instrumentalizmem w refleksji nad ekonomią. Realizm a instrumentalizm w ekonomii Adam Grobler w Metodologii nauk pisze, iż instrumentalizm kategoryzuje dążenia intelektualne tylko jako środki sprzyjające zaspokajaniu potrzeb praktycznych (2006, s. 257). W tej perspektywie poszukiwanie rozumianej klasycznie prawdy nie jest signum specificum aktywności naukowej, ale raczej staje się czymś niepotrzebnym i wtórnym. Powyższe nie musi implikować, że opowiedzenie się za instrumentalizmem oznacza odrzucenie realizmu ontologicznego. Często jest tak, że instrumentaliści po prostu cechują się sceptycyzmem w kwestii ontologicznej, co oznacza, iż przyjmują na potrzeby metodologiczne założenie o istnieniu pewnych obiektów, bez przesądzania o tym, jaki status ontologiczny one posiadają (Hardt 2013a, s ). Tak też wydają się postępować zwolennicy instrumentalizmu w ekonomii, na co wskazuje m.in. B. Caldwell (1992), który interpretuje z tej perspektywy tekst M. Friedmana, a zwłaszcza jego stwierdzenie, iż jedynym znaczącym testem zasadności hipotezy jest porównanie jej predykcji ze stanem faktycznym. Hipoteza jest odrzucana, jeśli jej predykcje okazują się błędne ( częściej niż predykcje alternatywnych hipotez); przyjmowana jest natomiast wtedy, jeśli jej predykcje nie zostaną podważone (Friedman 1953, s. 8-9), czy też: Naprawdę istotne i znaczące hipotezy będą opierały się na założeniach, które nie będą ściśle opisywały rzeczywistości, a w ogólności, im bardziej znacząca teoria, tym bardziej nierealistyczne założenia, na których jest oparta (ibid., 14). To stanowisko Friedmana jest według Caldwella zgodne z ujęciem instrumentalizmu, które prezentuje E. Nagel w Strukturze nauki, gdzie pisze: 6 Słowa eksplikacja używam po prostu jako synonimu wyjaśnienia, a nie w znaczeniu przypisywanym mu przez R. Carnapa. 7 Przez prawdę o ekonomii rozumiem jej adekwatną i właściwą filozofię, natomiast przez prawdę w ekonomii jej modele i teorie, które poprawnie opisują i wyjaśniają rzeczywistość społeczno-gospodarczą. 8 Zadaniem filozofa ekonomii opowiadającego się za realizmem jest spojrzenie na tę dziedzinę wiedzy nie tylko w kategoriach internally driven research program, gdzie wyjaśnia się dynamikę zmian ekonomii poprzez analizę jej wewnętrznego rozwoju i właściwie nie pyta się o relację jej modeli i pojęć do tego co na zewnątrz, ale bardziej potraktowanie ekonomii jako externally driven research program, tj. nauki, która rozwija się próbując wyjaśnić fakty z życia społeczno-gospodarczego, co do których zakłada się, że są w dużym stopniu od teorii ekonomii niezależne (por. Lipsey 2001). 4

5 Według głównej tezy poglądu instrumentalistycznego, teoria nie jest ani skrótowym opisem, ani uogólnionym stwierdzeniem związków między obserwowalnymi faktami. Przeciwnie, teorię uważa się za regułę lub zasadę analizowania i przedstawiania symbolicznego pewnych danych potocznego doświadczenia, a zarazem za narzędzie wyprowadzanie jednych zdań obserwacyjnych z innych. [ ] teoria pełni rolę zasady przewodniej lub reguły inferencyjnej, zgodnie z którą wyprowadzać wnioski z danych przesłanek faktycznych o faktach obserwowalnych, nie jest natomiast przesłanką, z której uzyskiwałoby się takie wnioski (1970, s. 122). Wydaje się jednak, że powyższa definicja powinna być uściślona, gdyż mogą występować różne ujęcia, czy też wersje instrumentalizmu. I tak, chociażby z przywołanych powyżej zdań Friedmana wynika, że nie uważa on, iż niemożliwym jest określenie tego, czy teorie ekonomiczne są prawdziwe bądź fałszywe, ale raczej to, że ich prawdziwość lub fałszywość nie ma znaczenia dla osiągania głównego celu ekonomii, jakim jest według niego formułowanie poprawnych predykcji. Oznacza to, że chociażby w tym względzie Friedman odchodzi od klasycznie rozumianego instrumentalizmu, dla którego kategorie prawdziwości i fałszywości są nieistotne i jako takie niemożliwe do ustalenia. Dla Friedmana teorie mogą być uznane za prawdziwe bądź fałszywe i to niezależnie od prawdziwości (realistyczności) ich założeń. Można więc z jednej strony wskazać na tzw. niekognitywny instrumentalizm (noncognitive instrumentalism), który traktuje teorie jako instrumenty, a więc wyklucza ich ocenę w kategoriach prawdziwości/fałszywości. Z drugiej strony można mówić o predykcyjnym instrumentalizmie (predictivist instrumentalism), który opiera się na normatywnym przekonaniu, iż celem nauki jest przewidywanie, a kwestia tego, na ile teorie są instrumentami, a na ile stwierdzeniami o określonej wartości logicznej, nie ma większego znaczenia 9. Opowiedzenie się za jedną z tych wersji instrumentalizmu nie powoduje konieczności przyjęcia drugiej. Friedman jest instrumentalistą w sensie predykcyjnym, ale nie niekognitywnym. W mojej książce z 2013 r. chociaż nie używam przywołanej tutaj typologii instrumentalizmu, to dowodzę, że Friedman uznaje możliwość określenia przez ekonomistę statusu logicznego założeń teorii i że de facto przyjmuje on izolacjonistyczną koncepcję nauki, zgodnie z którą sama idealizacja, rozumiana jako posługiwanie się nierealistycznymi założeniami, nie jest jakimkolwiek deficytem aparatu teoretycznego, ale pod warunkiem, że w explanans teorii pozostawia istotne czynniki sprawcze (Hardt 2013a, s ) 10. Realistyczne teorie mogą być zbudowane na bazie nierealistycznych założeń. Co więcej, tego rodzaju założenia implikują, iż twórca teorii uznaje dane czynniki za nieistotne i stwierdza chociażby, że koszty transakcyjne nie mają wpływu dla funkcjonowania mechanizmu rynkowego, ale nie zakłada, że one nie istnieją lub ich status ontologiczny jest nierozstrzygnięty. Friedman używa pojęcia realizmu w kontekście cechy danej teorii, a nie jej relacji do obiektywnej rzeczywistości, dlatego Mäki (2000) sugeruje posługiwanie się w tym kontekście terminem realistyczności założeń (realisticness of assumptions), ale nie ich realizmem (realism of assumptions). Tak silne postawienie przez Friedmana nacisku na przewidywanie a nie wyjaśnianie powoduje, że jego pogląd w tym względzie wydaje się być trudny do pogodzenia ze stanowiskiem realizmu naukowego, który uznaje, że pierwszorzędnym celem nauki jest dostarczanie poprawnych eksplikacji. Czy tak jest w rzeczywistości? Głębsza analiza pracy Friedmana dowodzi, że kwestia ta jest bardziej złożona. I tak, zwraca on uwagę na to, iż powinno się pytać czy [założenia teorii] są wystarczające względem postawionego celu badania; to można osiągnąć wyłącznie poprzez sprawdzenie czy teoria działa poprawienie, a więc czy daje dobre predykcje. Dwa wydawałoby się odrębne testy teorii zostają więc sprowadzone do jednego (Friedman 1953, s. 15). Ta podwójna weryfikacja nie dotyczy raczej tego na ile wartość danej zmiennej objaśniającej została poprawnie określona, ale tego, czy dokonano właściwej idealizacji, tj. czy wzięto pod uwagę czynniki potencjalnie wyjaśniające explanandum, które wyjaśnienia potrzebuje. Po drugie, ekonomia Friedmana ma charakter Marshallowski, tj. stawia na kontakt z rzeczywistością i jej poprawny opis, ale jednocześnie musi posługiwać się dominującym w tamtym czasie aparatem neoklasycznym, który silnie wykorzystywał metodę idealizacji (Hammond 1992). W skrócie można więc powiedzieć, że Friedman stanął przed następującymi możliwościami: 1. Wyborem prawdziwych teorii, które poprawnie przewidują. 2. Wyborem fałszywych teorii, które poprawnie przewidują. 3. Wyborem teorii, które poprawnie przewidują, a ich prawdziwość nie ma znaczenia. Caldwell (1992) odpowiada, że autor The Methodology of Positive Economics wybiera trzecią z nich, natomiast według U. Mäki (1989) drugą, co nie zaskakuje, gdyż dla Mäki ego każda wyizolowana teoria jest fałszywa, a 9 Ta dychotomiczna typologia instrumentalizmu za tekstem Caldwella (1992). 10 Używanie przeze mnie takich pojęć jak explanans i explanandum nie oznacza w żaden sposób, że uznaję zaproponowaną w modelu dedukcyjno-nomologicznym relację pomiędzy tymi dwoma elementami teorii naukowych. Wykorzystuję je jedynie w sensie czysto deskryptywnym, tj. explanandum opisuje to, co potrzebuje wyjaśnienia, a explanans to, co wyjaśnia explanandum. Więcej o problemie składników explanansu w sytuacji odrzucenia dziedzictwa empiryzmu piszę w: Hardt (2013b, s ). 5

6 więc łamie zasadę całej prawdy (the whole truth) (zawiera nierealistyczne założenia). W późniejszych pracach Mäki (2009; 2011a) nieznacznie rewiduje swoje stanowisko i mówi o prawdziwość teorii w sensie tylko prawdy (nothing but the truth), a więc prawdziwą jest w tym ujęciu teoria, która dobrze izoluje. Zgadzam się z tym poglądem. Takie kategoryzowanie prawdziwości teorii powoduje jednak, że zarysowany powyżej trylemat staje się w dużej mierze bezzasadny, gdyż właściwie jedynym sensownym wyborem staje się opcja pierwsza, a to w wyniku utożsamienia prawdziwości teorii z właściwą specyfikacją jej explanansu, co jednocześnie kwestionuje tezę o tym, że prawdziwość teorii nie ma znaczenia. Stanowisko Friedmana jest do pogodzenia z realizmem z jeszcze jednego powodu. Autor ten wybiera przewidywanie jako cel ekonomii, ale nie po to, aby uciec od problemu czynników, które powinny być w modelach ekonomicznych uwzględnione, ale właśnie po to, aby właściwe czynniki w modelach uwzględniać. Bliższe przyjrzenie się jego drodze naukowych poszukiwań wyjaśnia ten metodologiczny wybór: Friedman zawsze starał się, aby jego ekonomia rozwiązywała praktyczne problemy, stąd taka jego niechęć do badaczy opowiadających się za podejściem Walrasowskim, dla których reprezentatywni są chociażby Arrow i Debreu. Powyżej pokazałem, że predykcyjny instrumentalizm jest do pogodzenia z realizmem w sytuacji, gdy odwołujemy się do idealistycznej koncepcji nauki, co wydaje się czynić sam Friedman. Natomiast nie do przyjęcia dla zwolenników realizmu jest niekognitywny instrumentalizm, który traktuje teorie w kategoriach czystych instrumentów, o których prawdziwości wnioskować nie można. Realista nie może zgodzić się na to, aby budować predykcje poprzez odwołanie się obiektów, o których wiemy, że nie istnieją (krasnoludki) lub też które istnieją, ale których oddziaływanie na zmienne ekonomiczne w rzeczywistości nie występuje (aktywność Słońca). Analiza praktyki ekonomistów wskazuje na to, iż budując swoje teorie wybierają oni znacznie częściej instrumentalizm predykcyjny a nie niekognitywny. Znakomicie pokazują to m.in. Wickens (2012) i Wieland et al. (2012) w swoich analizach poprawności makroekonomicznych modeli prognostycznych w kontekście porażki wielu z nich w zderzeniu z Wielką Recesją końca pierwszego dziesięciolecia XXI w. Trudno wśród tych modeli znaleźć takie, które odwoływałyby się do zmiennych o wątpliwym statusie ontologicznym, czy też takich, których oddziaływanie na makroekonomiczne explanandum na gruncie teorii generalnie się wyklucza. To jeszcze bardziej podkreśla obecność w ekonomii perspektywy realistycznej nawet w badaniach, których podstawowym celem jest prognozowanie. Na koniec tej krótkiej refleksji nad relacją realizmu do instrumentalizmu w filozoficznej refleksji nad ekonomią trzeba jeszcze odnieść się do znanego stanowiska E. Nagela, zgodnie z którym spór pomiędzy tymi dwoma podejściami ma charakter przede wszystkim werbalny, a wybór któregokolwiek z tych stanowisk nie ma konsekwencji metodologicznych (zob. Grobler 2006, s ). Nie zgadzam się z takim postawieniem sprawy. Uważam, że opowiedzenie się ze realizmem powoduje, iż w badaniach wykorzystujących na przykład modelowanie ekonometryczne ważne staje się to, na ile składniki po prawej stronie równania są realnie istniejące, tj. obecne w rzeczywistości społeczno-gospodarczej. Praktyka samych ekonomistów pokazuje zresztą, że odrzucają oni te modele, które choć dobrze przewidują, to wyjaśniają poprzez odwołanie się do zmiennych, które nie mają prawa oddziaływać na badane zjawiska, gdyż jakichkolwiek empirycznych desygnatów po prostu nie posiadają. Przykład takiego postępowania rekonstruuje Charemza (1997, s ), który pokazuje, iż przerzucanie danych (data mining) doprowadziło do kryzysu tradycyjnej ekonometrii, gdyż okazało się, że za wiarygodne uznawane są takie modele, gdzie zmienne objaśniające nie są w żaden sposób skorelowane ze zmienną objaśnianą 11. Lovell (1983) z kolei pokazał, że w przypadku ortogonalnych zmiennych objaśniających można ocenić prawdopodobieństwo tego, że regresory nieskorelowane ze zmienną zależną będą wydawały się istotne, tj. będą należały do obszaru krytycznego oznaczonego w standardowy sposób. Ekonomiści powszechnie więc uznają, że sam sukces predykcyjny teorii nie wystarcza, aby uznać je za zasadne. Potrzebne jest coś więcej, a więc postulowane przez realizm ocenianie teorii przez pryzmat tego, na ile poprawne wyjaśnienia one oferują, a więc jak głęboko wchodzą w rzeczywistość i odsłaniają jej kolejne warstwy. Piszę o tym bardziej szczegółowo poniżej, gdzie dowodzę niezgodności pozytywistycznej wizji ekonomii ze spojrzeniem na nią z perspektywy realistycznej. Realizm a dziedzictwo pozytywizmu w ekonomii Chociaż pozytywizm nie jest już powszechnie czczoną pozycją filozoficzną, to wydaje się, że w ekonomii jego piętno jest nadal silnie widoczne, a wielu ekonomistów, zwykle nieświadomie, przyjmuje jego założenia. Bo jakże inaczej ocenić poszukiwanie przez ekonomistów praw uniwersalnych, mających obowiązywać niezależnie od kontekstu, w jakim określone zjawiska gospodarcze mają miejsce? Prawa te zresztą powinny odnosić się do obserwowalnych czynników, odpowiadających za Hume owskie regularności. Jak napisałem już wcześniej, 11 Przez przerzucanie danych rozumiem tutaj taką procedurę modelowania ekonometrycznego, w której kryterium wyboru właściwego modelu jest wyłącznie maksymalizowanie statystyk t-studenta, czy współczynnika dopasowania R 2. 6

7 logiczny pozytywizm stwierdzał jednoznacznie, że rzeczywistość nie ma głębi i że jakiekolwiek wyjaśnianie o charakterze transcendentalnym nie ma w związku z tym sensu. Przyjrzenie się oddziaływaniu pozytywizmu na ekonomię jest o tyle istotne, gdyż wiele ważnych jej dwudziestowiecznych szkół de facto go przyjmowało, włączając opisane wcześniej stanowisko metodologiczne Friedmana, ale również operacjonizm Samuelsona. Współczesne modelowanie ekonometryczne również czerpie z tej tradycji filozoficznej, gdy we wnioskowaniu opiera się na formułowaniu statystycznych praw o charakterze w dużej mierze uniwersalnym. Pozytywizm przypuścił inwazję na ekonomię w latach 30. XX w. Był to czas, którego intelektualny klimat zdominowany był przez idee Koła Wiedeńskiego (Kołakowski 1972, s. 122). Właśnie wtedy Terence Hutchison, który przesiąkł ideami pozytywizmu podczas studiów na uniwersytecie w Bonn napisał swój słynny esej The Significance and Basic Postulates of Economic Theory (1938). Praca ta stała się dla ekonomii tym, czym manifest Carnapa, Hahna i Neurath a dla filozofii nauki. W artykule tym Hutchison odrzuca Millowski deduktywizm i opowiada się za ekonomią, która oparta będzie na obserwacjach empirycznych i wolna będzie od jakichkolwiek sądów metafizycznych, normatywnych i generalnie wartościujących w jakikolwiek sposób. Zadaniem ekonomii powinno być budowanie teorii, które mogą być empirycznie weryfikowane. T. Hutchison stwierdza w tym kontekście: Esencją nauki [ekonomii] jest odwołanie się do faktów. Badacz musi tak postępować, gdyż w przeciwnym razie nie będzie mógł być uznany za naukowca (1938, s. 11). Fakty te są wyjaśniane poprzez odwołanie się do uniwersalnych praw natury, na bazie których proces wyjaśniania opisywany jest przez model dedukcyjno-nomologiczny (zob. Hempel i Oppenheim 1948). Dosyć szybko okazało się, że empirystyczna wizja nauki jest trudna do utrzymania m.in. w wyniku trwałej obecności problemu indukcji. Boumans i Davis (2010, s. 19) stwierdzają zresztą, że przypisywany Friedmanowi instrumentalizm, rozumiany poprzez kategoryzowanie praw ekonomii jako instrumentów pozbawionych wartości logicznej, jest właśnie próbą rozwiązania problemu indukcji. Blaug (1995) przedstawia inne problemy związane z oparciem się ekonomii na fundamencie logicznego pozytywizmu i pokazuje, w jaki sposób ekonomia absorbowała idee Poppera, które ostatecznie powinny przypieczętować odejście od postulatów Hutchisona poprzez m.in. wykorzystanie w badaniach ekonomicznych kryterium falsyfikacji a nie weryfikacji. Ciekawe jest jednak to, że falsyfikacjonizm jest wśród ekonomistów metodologią jedynie postulowaną, a nie w praktyce realizowaną (Hardt 2013a, s ). Blaug (1984, s. 32) stwierdza nawet, że testowanie empiryczne jest tak trudne i niepewne, że bardzo trudno znaleźć w ekonomii przykłady teorii, które zostały sfalsyfikowane. Nie będę tutaj dalej rozwijał tego wątku, gdyż jest on dosyć dobrze opisany w literaturze; poniżej przechodzę już bezpośrednio do podstawowej kwestii tej części artykułu, tj. relacji realizmu do pozytywizmu w ekonomii 12. Tym, co czyni realizm i pozytywizm pozycjami filozoficznymi nie do pogodzenia jest oparcie się zwolenników Hutchisona na analizie obserwowalnych czynników empirycznych i dążenie do formułowania praw uniwersalnych. O tym, w jaki sposób realistyczna filozofia ekonomii podchodzi do problemu charakteru praw ekonomicznych pisałem już wcześniej i drobiazgowo rozważam tę kwestię w Studiach z realistycznej filozofii ekonomii (2013). Teraz natomiast będę chciał odnieść się do tego, w jaki sposób opowiedzenie się za realizmem naukowym w ekonomii umożliwia zejście w prowadzonych badaniach z powierzchni rzeczywistości i zanurzenie się w jej głębi. Chodzi tutaj również o szukanie nieobserwowalnych empirycznie determinant zjawisk gospodarczych i poszukiwanie mechanizmów odpowiadających za ich występowanie. Realizm oferuje niewątpliwie bardziej skomplikowany i złożony obraz wyjaśniania w ekonomii niż pozytywizm, a wcześniej deduktywizm. Od czego zależy jednak poziom złożoności w wyjaśnianiu, w tym w wyjaśnianiu tego, że wyjaśnianie jest możliwe, a więc w filozofii? Wittgenstein powiedział kiedyś, że [Z]łożoność filozofii nie jest uwarunkowana przez jej przedmiot, ale przez nasze poznanie pełne węzłów (1975, s. 9). Nie zgadzam się w pełni z tym stwierdzenie, gdyż złożoność filozofii, w tym realistycznej filozofii ekonomii, wynika właśnie z charakteru rzeczywistości, którą człowiek, w tym ekonomista, poznaje. Filozofia jest tak złożona, bo złożony jest świat, który opisuje. Oczywiście człowiek poznając sam tworzy węzły i sam jest przeszkodą w poznawaniu tego, co poza nim i od niego niezależne. Skąd bierze się jednak taka złożoność studiów na rzeczywistością proponowanych przez realizm naukowy? Wydaje się, że m.in. stąd, iż realizm potrafi obserwując świat przejść przez barierę tego, co widoczne, ale też przez barierę języka opisującego to co dla poznającego podmiotu dostrzegalne. Realizm wprowadza również do refleksji o ekonomii takie rodzaje czynników wyjaśniających, które nie były brane pod uwagę w dedukcyjnej i pozytywistycznej interpretacji nauki Adama Smitha. Dla Hutchisona elementami explanansu ekonomii mogły być tylko zjawiska empiryczne, których wystąpienie zawsze powinno powodować konieczność określonego explanandum. Realistyczna filozofia ekonomii nacisk kładzie raczej na mechanizmy powodujące wystąpienie zespołu czynników determinujących explanandum, a więc tym co się liczy jest głębokość eksplikacyjna explanansu (explanatory depth). Jednocześnie warto zaznaczyć, że głębokość ta jest nieograniczona i ostatecznych wyjaśnień w nauce, w tym ekonomii, po prostu nie ma. Doktryna esencjonalizmu jest 12 Najbardziej znaną pracą dotyczącą odejścia w ekonomii od pozytywizmu jest książka Beyond Positivism: Economic Methodology in the Twentieth Century autorstwa B. Caldwella z 1994 r. 7

8 przez realizm naukowy odrzucana (por. Popper 1992, s ). Co więcej, tym co wyjaśnia explanandum jest pewien zbiór potencjalności konstytuujących mechanizmy wyznaczające explanans. Innymi słowy, ważne w tej realistycznej perspektywie stają się nie same elementy explanansu, ale raczej to, czego powodowanie leży w ich naturze. Warto przywołać dwa stwierdzenia N. Cartwright odnoszące się do tej kwestii: Wiedza naukowa nie jest wiedzą o prawach, ale o naturze rzeczy i jest to wiedza, która pozwala nam budować nowe nomologiczne maszyny, pozwalające na odkrywanie takich zasad rzeczywistości, o których wcześniej nigdy nie marzyliśmy (1999, s. 4) 13. ( ] ogólne stwierdzenia naukowe nie informują o regularnościach, ale raczej aspiracjach, pewnej potencjalności, czy też zdolności do powodowania określonych zjawisk (1989, s. 2-3). W ujęciu tym szuka się pewnych potencjalności lub inaczej zdolności, które związane są nie tyle z danym czynnikiem, ale często z konfiguracją określonego elementu. To zupełnie inny sposób wyjaśniania niż ten proponowany przez pozytywizm, w którym istotne znaczenie miała metoda indukcji. Według Cartwright eksplikacja może mieć charakter jednostkowy, tj. wnioskować można na podstawie ograniczonego zbioru wydarzeń 14. W tej perspektywie problem indukcji nabiera innego charakteru i jak zauważa Cartwright: To, co ma miejsce w gospodarce, wynika z nieustających zmian różnorodnych czynników sprawczych, jak też tych będących w tle obserwowanych relacji [ ]. Niewiele zjawisk trwa wystarczająco długo, abyśmy mogli zastosować metodę indukcji do ich opisu (1999, s. 141). W rezultacie ekonomiście pozostaje metoda badawcza, która jest połączeniem izolacjonizmu i studiów o charakterze metafizycznym: Idealizacja i odwołanie się do natury rzeczy tworzy dwuelementowy proces, który znajduje się w centrum współczesnej nauki (ibid., s. 83). Taki jest realizm N. Cartwright, o czym świadczy również to, że stwierdza ona jednoznacznie, że zdolności są realne (1989, s. 1). W ekonomii można znaleźć wiele przykładów badań prowadzonych w sposób opisany przez Cartwright 15. Dobrym przykładem może być chociażby analiza Williamsona wpływu instytucji na działanie podmiotów rynkowych, w której krótkookresowe wybory dotyczące produkcji i konsumpcji, oparte o zwykłe neoklasyczne zasady optymalizacji, prowadzone są w określonych ramach organizacyjnych (np. przed firmy o danej wewnętrznej strukturze), a te z kolei zależą od środowiska instytucjonalnego (np. systemu prawnego), które z kolei jest wynikiem określonego kontekstu kulturowego, geograficzne i historycznego. Williamson (2000) idzie więc w głąb i przechodzi od tego co na powierzchni do determinant obserwowalnych zjawisk, które jako takie prostej obserwacji się nie poddają (np. normy kulturowe). Innym przykładem zastosowania podejścia Cartwright w praktyce są tzw. losowe badania kontrolowane (randomized controlled trials RCT), gdzie raczej badacz koncentruje się na badaniu efektu określonej polityki (treatment effect) w danym miejscu niż wnioskuje na podstawie analizy wielu realizacji tejże polityki w różnych miejscach. Interesującym pytaniem jest oczywiście to, czy efekty tej samej terapii (polityki) stosowanej w różnych miejscach będą identyczne. Cartwrigh i Hardie (2012) zwracają w tym kontekście uwagę, że przy próbie przenoszenia danych rozwiązań (terapii/polityk) w inne miejsca (np. do innych krajów poprzez tzw. import instytucji) niezwykle ważna jest analiza sieci przyczynowości (casual nets), która pozwala określić rolę kontekstu w powodowaniu, że dana terapia/polityka przynosi pożądany efekt. Pozostaje w tym miejscu jeszcze jedno istotne pytanie o to, czy ten sam czynnik w identycznym kontekście będzie przy każdej realizacji wywoływał ten sam efekt (pozytywiście tak twierdzą). Odpowiedź na to pytanie z pewnością przekracza ramy tego artykułu, ale chciałbym tutaj tylko zauważyć, że odpowiadając na nie pozytywnie de facto zakładamy, że to, czego powodowanie leży w naturze danego czynnika nie ma już swych własnych wewnętrznych determinant, co poniekąd oznacza, że zbliżamy się do esencjonalizmu, który z realizmem jest nie do pogodzenia. Chociaż instrumentalizm i logiczny pozytywizm odbiegają od stanowiska realizmu naukowego, to jednak obydwa te podejścia filozoficzne nie wykluczają tego, iż celem nauki powinno być poszukiwanie prawdy. W latach 80. XX w. pojawiła się jednak w filozofii nauki doktryna konstruktywnego realizmu, która celem nauki czyni budowanie adekwatnych opisów rzeczywistości, co może być też potencjalnie atrakcyjne dla ekonomi- 13 Nomologiczne maszyny to pewne fragmenty rzeczywistości, które są tak dobrane, aby poprzez nie manifestowały się zdolności określonych czynników do powodowania obserwowanych zjawisk (Cartwright 1999, s. 50). Celem filozofii N. Cartwright jest określenie, czym te zdolności są (ontologia), jak mogą być poznane (epistemologia), a także jak je wykorzystać i czyniąc to odwołuje się do arystotelesowskiego pojęcia natury rzeczy i staje się ono dla niej tożsame z preferowaną przez nią ideą zdolności (capacity) (zob. szczegółowy opis filozofii ekonomii N. Cartwright w: Hardt 2013a, s ). 14 Myśl tę w bardzo interesujący sposób rozwija Cartwright w książce Evidence-Based Policy. A Practical Guide to Doing it Better z 2012 r. 15 Zresztą sama Cartwright wielokrotnie stwierdza w swoich pracach, że jej poglądy na naturę ekonomii wynikają w dużej mierze z obserwacji praktyki badawczej ekonomistów (zob. np. Cartwright 1999). 8

9 stów, którzy mogliby przestać dbać o to czy ich teorie dobrze wyjaśniają i przewidują, ale pod warunkiem, że oferują właściwe deskrypcje rzeczywistości społeczno-gospodarczej. Poniżej przedstawiam więc relację realizmu do konstruktywnego empiryzmu w ekonomii. Realizm a konstruktywny empiryzm w ekonomii Już wcześniej pisałem, że podejmując próbę obrony realistycznej filozofii ekonomii ryzykuje się więcej niż opowiadając się za różnymi jej alternatywami. Tyczy się to szczególnie konstruktywnego empiryzmu, według którego celem nauki jest wytwarzanie empirycznie adekwatnych teorii; akceptacja teorii opiera się na przekonaniu, iż jest ona empirycznie adekwatna (Van Fraassen 1980, s. 12). Autor The Scientific Image ma na myśli adekwatność teorii w odniesieniu do obiektów obserwowalnych. W tym też kontekście Musgrave zwraca uwagę, że wiara w prawdziwość teorii o obiektach nieobserwowalnych jest bardziej ryzykowna niż przekonanie, iż jest ona empirycznie adekwatna (1985, s. 199). Odnosząc się krytycznie do realizmu Van Fraassen odrzuca jednocześnie pozytywizm, który również chce wyjaśniać, a nie wyłącznie opisywać. Z drugiej jednak strony przyjmuje on podobnie jak pozytywiści, że wszystko jest na powierzchni, a tym samym, że niemożliwe jest przejście od adekwatności empirycznej teorii do jej prawdziwości w odniesieniu do obiektów nieobserwowalnych (Zeidler 1993, s. 51). Również w przypadku dyskusji Van Fraassena z realizmem nie jest tak, iż doktrynę tę zupełnie odrzuca i uznaje m.in. fakt, iż istnieje realny świat, który jest niezależny od podmiotu poznającego (Van Fraassen 1980, s. 81). Podobnie nie jest tak, że wyjaśnianie przestaje być dla niego ważne, ale jest ono istotne wyłącznie z powodów czysto pragmatycznych jeśli uczynienie celem nauki wyjaśniania może prowadzić do bardziej adekwatnych empirycznie teorii, to nie ma według Van Fraassena powodów, aby nie wyjaśniać. Konstruktywny empiryzm nie oddziaływał od razu bezpośrednio na ekonomię, ani nie formułował jej koherentnej filozofii. Wpływ dzieła Van Fraassena na ekonomię miał charakter pośredni, a intelektualnym kanałem transmisji jego idei do filozofii ekonomii był tzw. przyczynowy holizm (casual holism), który można streścić w następujących punktach: 1/ opis i teoria są ze sobą immanentnie związane, a przez to obserwacje są zawsze obciążone teorią (Boylan i O Gorman 1995, s. 28); 2/ konstruujący modele ekonomiczne powinni podejmować próbę kreślenia reprezentacji rzeczywistości (funkcja semantyczna modeli), chociaż pełna reprezentacja nie jest możliwa; 3/ czynniki nieobserwowalne istnieją niezależnie od obserwatora, ale nie można wnioskować o ich prawdziwości. Powyższe implikuje, że modele ekonomiczne powinny być oceniane przez pryzmat stopnia reprezentacji rzeczywistości, a więc dobrym modelem jest ten, który opisuje świat społeczno-gospodarczy takim, jakim on w rzeczywistości jest. W rezultacie dla przyczynowego holizmu im mniej nierealistycznych założeń w modelu, tym lepiej. Boylan i O Gorman (1995) stwierdzają w tym kontekście, iż o poprawności teorii rozwijanej przez M. Fridmana nie powinna decydować jakość jej predykcji, ale to, na ile jest ona zgodna z rzeczywistością gospodarczą. Co więcej, oceny powinni dokonywać praktycy gospodarczy, a nie ekonomiści, nie mówiąc już o filozofach. Wynik tejże oceny jest dla Friedmana jednoznacznie negatywny jego teoria jest tak wyizolowana, że według przyczynowego holizmu nie opisuje rzeczywistości. Nie zgadzam się z takim podejściem i uważam, że zupełne odrzucenie przez przyczynowy holizm izolacjonistycznej wizji nauki oznacza, że deskrypcje świata prowadzone w tradycji Van Fraassena tracą jakąkolwiek użyteczność, bo co jest warta mapa w skali 1:1? W przeciwieństwie do instrumentalizmu i logicznego pozytywizmu konstruktywny empiryzm nie jest tą filozofią ekonomii, która byłaby żywo przez metodologów ekonomii dyskutowana i również nie jest tym podejściem, które poprawnie opisuje praktykę samych ekonomistów. Większość z nich jednak stara się w swoich badaniach przewidywać, wyjaśniać, czy też przekonywać, o czym piszę szczegółowo w kolejnej sekcji tekstu. Niewielu z nich zadowala się samym opisywaniem. Podejście prezentowane przez przyczynowy holizm wydaje się trafnie opisywać praktykę tych z dwudziestowiecznych ekonomistów, którzy krytykowali ekonomię neoklasyczną za zbyt nierealistyczne założenia 16. Dla tej grupy niewątpliwie reprezentatywny jest N. Kaldor ekonomista brytyjski, jeden z twórców The Cambridge School, krytyk ekonomii neoklasycznej. W swoich tekstach z lat 70. i początku 80. zauważa, że [nauka] jest zbiorem twierdzeń, opartych na wywiedzionych empirycznie założeniach (z obserwacji), i które zawierają hipotezy, które mogą być poddane weryfikacje zarówno w odniesieniu do ich założeń, jak też predykcji (Kaldor 1972, s. 1237). W związku z tym ekonomia jeśli chce spełniać tak sformułowany warunek naukowości, to nie może być nauką opartą na silnie wyidealizowanych modelach, podczas gdy [ekonomia neoklasyczna] nie podjęła żadnej próby wykazania, w jaki sposób jej aksjomaty odnoszą się do materiału empirycznego (ibid., s. 1238). Swoją opinię popiera następującym cytatem z Theory of Value Debreu: [ ] model równowagi ogólnej jest logicznie zupełnie oderwany od swoich interpretacji (1959, x). Zdanie to jednak Kaldor wyrywa z kontekstu, bo Debreu pisze tutaj o logicznym, a nie empirycznym ode- 16 Najczęściej jednak krytykując w ten sposób ekonomię nie kierowali się własną wizją tego, jaka ekonomia powinna być, a nie określonymi przekonaniami zaczerpniętymi z filozofii nauki. 9

10 rwaniu; po drugie, w już kolejnym zdaniu Debreu stwierdza: [ ] aby w pełni wyrazić to oderwanie na poziomie definicji, hipotez i głównych rezultatów teorii, [ ] model zapisywałem posługując się kursywą (ibid.). Celem modelu równowagi ogólnej nie było więc opisanie gospodarki w taki sposób, w jaki deskrypcje rozumie przyczynowy holizm (Hardt 2013a, s ). Co więcej, model ten przede wszystkim budował wyjaśnienia wielu zjawisk ekonomicznych i wykorzystywał przy tym metodę izolacji. Kaldor popełnia zresztą typowy błąd wielu krytyków ekonomii neoklasycznej zarzuca jej zbytnie wyidealizowani i posługiwaniem się językiem matematyki, podczas gdy on sam krytykuje ekonomiczną ortodoksję nie posługuje się właściwy językiem, tj. tym zaczerpniętym z filozofii nauki (por. Hardt 2010). Konstruktywny empiryzm okazuje się więc daleki od realistycznej filozofii ekonomii, gdyż nie czyni celem nauki wyjaśniania, odrzuca idealizacyjną wizję nauki, a także pozostaje sceptyczny wobec czynników nieobserwowalnych. Jedynym co go łączy z realizmem to uznanie istnienia świata niezależnego od poznającego podmiotu. Nie okazuje się więc trzecią drogą pomiędzy realizmem a logicznym pozytywizmem, ale filozofią, która nie tylko nie oferuje adekwatnej perspektywy do opisu postępowania ekonomistów, ale jest po prostu filozofią, która nie jest zgodna ze sposobem, w jakim zbudowana jest i funkcjonuje rzeczywistość społecznogospodarcza. Po opisie relacji realizmu do instrumentalizmu, logicznego pozytywizmu i konstruktywnego empiryzmu pora teraz odnieść go do podejścia retorycznego do ekonomii, które często wyklucza realizm ontologiczny i stwierdza, że świat gospodarczy jest kreowany, a nie odkrywany przez ekonomistę. Realizm a podejście retoryczne do ekonomii Ekonomia neoklasyczna zbudowana na bazie modelu równowagi ogólnej Arrowa-Debreu, a także nosząca silne piętno syntezy neoklasycznej Samuelsona zdominowała teorię ekonomii w okresie od lat 50. do 70. XX w. Wielu ekonomistów tamtego czasu stawiało wręcz tezę, że rozwijane przez nich teorie z takim sukcesem wyjaśniają działanie systemu rynkowego, że już wkrótce nastąpi koniec ekonomii, gdyż wszystko co potrzebuje wyjaśnienia zostanie wyjaśnione. R. Solow, laureat nagrody Nobla w ekonomii z 1987 r., jeszcze w 1965 r. twierdził: [ ] teoria makroekonomiczna dotycząca krótkiego okresu jest już właściwie w zasięgu ręki, a jej najważniejsze składowe w ostatnich latach nie uległy zmianie. To, co pozostało ekonomistom do wykonania to trywialna praca związana z wypełnieniem nieznacznych luk w naszej wiedzy, ale nie powinno to zająć im więcej niż pięćdziesięciu następnych lat (Solow, cyt. w: Hahn i Brechling 1965, s. 146). Według Solowa i innych architektów ekonomii tamtych lat nauka ta może z sukcesem formułować uniwersalne prawa opisujące i wyjaśniające działanie gospodarki. Duch logicznego pozytywizmu był silnie widoczny w ekonomii okresu powojennego. Taka wizja ekonomii zaczęła przeżywać kryzys w lata 70., gdy sama ekonomia zaczęła się różnicować i do której zaczęły wchodzić nurty badawcze uważane wcześniej za silnie heterodoksyjne (Hardt 2010). W literaturze mówi się w tym kontekście chociażby o tzw. zwrocie kognitywnym w ekonomii związanym z popularyzacją przez H. Simona podejścia behawioralnego, czy też badaniami z zakresu psychologii ekonomicznej (m.in. prace Kahnemana i Tversky ego) (Hardt 2009). Jednocześnie w filozoficznej refleksji nad ekonomią zaczęło się stopniowe odchodzenie od postulatów Hutchisona z 1938 r., co zaowocowało popularyzacją podejścia proponowanego przez K. Poppera, czy też konstruktywny empiryzm, nie mówiąc już o różnych wersjach realizmu naukowego. Pisałem o tym wcześniej. Koniec lat 70. to jednak również czas, gdy wszelkie filozofie ekonomii posługujące się kategorią prawdziwości, czy to predykcji (instrumentalizm), wyjaśnień (realizm), czy też opisu (konstruktywny empiryzm), zaczęły być poddawane w wątpliwość przez tych, którzy zakwestionowali kategorię prawdziwości jako taką. Krytyka ta związana była w dużej mierze ze zwrotem socjologicznym oraz lingwistycznym w humanistyce drugiej połowy XX w., a także generalnym odchodzeniem od tzw. standardowej koncepcji teorii naukowych (Received View) m.in. w wyniku popularyzacji związanego z twórczością T. Kuhna konstruktywizmu. W przypadku ekonomii sztandarową postacią próbującą dokonać tego rodzaju dekonstrukcji ekonomii była D. McCloskey, która w głośnym artykule z 1983 r. o wymownym tytule The Rhetoric of Economics pisze: Ekonomia nie jest nauką, przynajmniej w znaczeniu przypisywanym nauce w świecie akademickim. ( ] żadna nauka nie spełnia właściwie kryterium naukowości; nawet matematyka, królowa nauk, ma charakter retoryczny (1983, s. 491). Mówiąc o kryterium naukowości McCloskey ma na myśli to wywodzące się z modernizmu, który definiuje jako amalgamat logicznego pozytywizmu, behawioryzmu, operacjonalizmu i hipotetyczno-dedukcyjnego modelu nauki (ibid., s. 484). Jednocześnie zauważa, że [E]konomiści nie podążają za wskazówkami, które oferuje im ich metodologia. [ ] w swojej praktyce badawczej argumentują odwołując się do trafności metafor, doświadczeń historycznych, perswazji introspekcji, siły autorytetu, piękna symetrii i systemów wartości (ibid., 482). W rezultacie ekonomia jest dla niej literaturą: 10