C E G Ł Ą P I S A N A

Transkrypt

1 1 H I S T O R I A C E G Ł Ą P I S A N A Z A Ł Ę Ż A Projekt i opracowanie Ginter Pierończyk zdjęcia Aleksandra Różycka mapy - Jan Gąsior

2 2 Z A Ł Ę Ż E - jako wieś na prawie magdeburskim założono w XIII w., prawdopodobnie było to w 1280 r. Drewniana zabudowa wsi skupiała się wówczas wokół folwarku pochodzącego z przełomu XIII i XIV wieku. Najstarsza wzmianka o miejscowości Załęże znajduje się w dokumencie księcia opawsko-raciborskiego Mikołaja II z dnia 15 grudnia 1360 r., potwierdzającego wydzierżawienie Ottonowi z Pilczy majątku mysłowickiego obejmującego wsie Jaźwice, Załęże, Bogucice oraz miasto Mysłowice - w nagrodę za wierną służbę. Ponieważ wyodrębnienie tego majątku z dóbr księstwa opawsko-raciborskiego nie miało charakteru politycznego, nie pociągało za sobą utworzenia nowej jednostki terytorialnej i Załęże nadal należało do księstwa raciborskiego a następnie, aż do połowy XVI w., do Pszczyńskiego Państwa Stanowego. W XV w. Załęże zniszczyły łupieżcze wyprawy księcia Wacława III Rybnickiego. Jego odbudową zajęli się Salamonowie, właściciele Załęża w latach W latach powstała kuźnica załęska obok której powstała wieś kuźnicza Załęże która znajdowała się w rejonie skrzyżowania obecnych ulic Gliwickiej i Żelaznej. Do 1718 r. nowa wieś Załęże stanowiła wolne sołectwo, dopiero później jej grunta włączono do obszaru dworskiego i do połowy XIX w. Załęże było zależne od właściciela miejscowości. Rolnictwo rozwijało się jedynie na obszarach dworskich podczas gdy pozostała część Załęża powoli stawała się osadą robotniczą. Według jednej z wersji nazwa Załęże pochodzi od zniekształcenia pierwotnej nazwy Żołędzie. Przemawia za tym dawna pieczęć gminy na której pierwotnie znajdowały się trzy gałęzie zakończone żołędziami. Natomiast w pieczęciach i w herbie z lat międzywojennych, widnieje już tylko jedna gałąź z żołędziem. W

3 3 pierwotniej pisowni nazwa Żołędzie wyglądała jak Zołenzie, Zołynzie lub Zołnze, zaś jego zniemczona nazwa brzmiała Zalenze. W dokumencie z 1564 r. potwierdzającym, że Mikołaj Salamon pan na Mysłowicach sprzedaje Grzegorzowi Krawcowi z Załęża dwór i staw Kuźniczysko w Załężu jako dziedziczną własność, znajduje się następujący zapis: Ktemu bendzie powinien dacz za siano dwadzieścia groszy polskich, czwiertnię owsa od zolendzia, dwoye kur y dziesięć yayec. W tym przypadku wyraźnie widać, że zolendzie to zniekształcona nazwa żołędzi, a czyż nie taka jest jedna z pierwotnych nazw wsi Załęże. W obwieszczeniu Królewskiej Regencji w Opolu z dnia 17 maja 1875 r., znajduje się następujące zdanie, zredagowane w języku polskim: Już dniem przód zaszły w Klimzawiese (Klimzowcu), części Królewskiej Huty podobne nieporozumienia, które się i w Górnych Hajdukach w powiecie bytomskim dnia 10,12,13 bm. w Georgshütte (osiedlu przy cynkowni Jerzy ) i Zołężu w powiecie katowickim wydarzyły., gdzie nazwa Zołęże wprost nawiązuje do żołędzia. W książeczce wojskowej mego pradziadka Franza Sobczyka jest wpis z 1888 r. opatrzony pieczęciom z napisem Zalenze Eichlau Kreis Katowitz, co może sugerować, że zniekształcone polskie Zalenze, przetłumaczono na niemieckie - Eichel, czyli żołądź. Z kolei według niemieckiego językoznawcy Heinricha Adamy nazwa miejscowości Załęże pochodzi od polskiej nazwy las. W swoim dziele o nazwach miast śląskich wydanym w 1888 r. we Wrocławiu, jako najstarszą nazwę Załęża podaje - Salescha (patrz poniższa mapa z 1636 r.), wywodząc ją z niemieckiego Dorf hinter dem Walde czyli Wieś za lasem. Błędne natomiast wydaje się być określane przez niektórych historyków pochodzenie nazwy Załęże od obszaru za łęgiem położonym na wysokości Dębu, na południowym brzegu Rawy.

4 r. Ichnoorthographia Plesniaca Mapa Pszczyńskiego Państwa Stanowego wykonana przez Andreasa Hindenberga w latach , przedstawia najstarsze (znane) graficzne lokalizowanie Załęża względem innych miejscowości. W jego obrazie wyraźnie dominuje pałac (dwór) właściciela wsi, który prawdopodobnie był pierwszą murowaną budowlą na terenie Załęża.

5 r. Urmesstischblatt Na przedstawionym fragmencie mapy Urmesstischblatt z 1827 r., na terenie Załęża widać już pierwsze cegielnie (symbol Z) oraz wapiennik (symbol KO). Jednak większość załęskich chat w tym okresie była jeszcze drewniana. Pierwsza wzmianka na temat załęskiej cegły pochodzi z 1860 r., kiedy to w kronice miejscowej szkoły zapisano: Powstanie nowy, murowany budynek szkolny, na którego budowę Hrabia von Moltke przeznaczył 70 sążni piaskowca oraz sztuk wypalanych cegieł.

6 r. Spezialkarte der Oberschlesischen Bergrevier Mapa z 1880 r. (Spezialkarte der Oberschlesischen Bergrevier) pokazuje już zmodernizowaną, główną drogę Załęża - Dorfstrasse (dziś ul. Gliwicka). Przy dzisiejszej ul. Pośpiecha widoczny jest murowany gościniec Grünfeld. Na południe od niego - widać osiedle pracowników huty Baildon (Kolonia Hegensscheidta), a patrząc na zachód, przy drodze widoczne są zabudowania dwóch szkół. Lokal Grünfelda z ogrodem (dziś przystanek tramwajowy Hutnicza przy Cinema City)

7 7 Kolejne etapy załęskiej historii cegłą pisanej prześledzimy na mapach z lat: 1883; 1902; 1916 i r. W części północno-zachodniej mapy widoczna jest cegielnia, w której produkowano cegłę do budowy obiektów powierzchniowych kopalni Kleofas które powstawały w miejscu dawnego folwarku na Obrokach r. Fragment mapy z 1902 r. pokazuje jak na przestrzeni tych 19 lat, w Załężu rozwinęło się budownictwo domów z cegły. Wzdłuż ulic: Bismarckstrasse ( dziś ul.

8 8 Bocheńskiego), Schaffgotschstrasse ( dziś ul. Pokoju), Reckestrasse (dziś ul. Wiśniowa) i planowanej Querstrasse (dziś ul. Lisa) widać już pierwsze familoki. Przy Dorfstrasse (dziś ul. Gliwicka) widoczne są dwie szkoły i trzy Schlafhause (hotele robotnicze), z których dwa przeznaczone były dla pracowników kopalni Kleofas a jeden, przy Querstrasse (dziś ul. Lisa) stanowił bazę noclegową dla budowniczych załęskich familoków. Na północ od Dorfstrasse(w przedłużeniu Reckestrasse) wybudowano pierwszy Backhaus (piekarnię), który dodatkowo pełnił rolę pralni i łaźni osiedlowej. Na wschód od Dworu widać między innymi: budynek poczty, budynek gminy i więzienie, dwa budynki szkolne, kościół, oraz zabudowaną ul. Kaiser Wilhelmstrasse ( dziś ul. Janasa). W 1898 roku, Moltkestrasse(dawna Dorfstrasse) przejechał pierwszy tramwaj elektryczny, który przez Załęże połączył Katowice z Hajdukami. W 1886 r. na terenie dworu wybudowano neoklasycystyczny pałac, który w 1905 r. przebudowano zgodnie z projektem Georga i Emila Zillmanów. Pałac na terenie załęskiego dworu ok r. Ten sam pałac w 2014 r.

9 9 Po II wojnie światowej, najpierw mieściło się w nim przedszkole, później Ośrodek Zdrowia kop. Kleofas. W tym czasie w holu zniszczono kunsztowną boazerię, zamalowując ją farbą olejną. Po odnowieniu pałacu, boazerii w holu przywrócono dawny blask

10 10 I zawieszono piękny żyrandol Odrestaurowano też herb rodu Giesche,

11 oraz pozostałe ozdoby drewniane 11

12 12 Do 1902 r. na powierzchni kopalni Kleofas pobudowano między innymi: nadszybia szybów Walter (Fortuna II) i Recke (Fortuna III), dwie oddzielne sortownie węgla, kotłownię, budynek maszyny wyciągowej dla szybu Frankenberg (Fortuna I) oraz cegielnię. Od frontu wybudowano nowy budynek dyrekcji razem z cechownią oraz łaźnię górniczą.

13 r. Mapa z 1916 r. przedstawia zakończenie pierwszego etapu budowy kopalnianych familoków. Pozostałe wolne parcele, przy Bahnstrasse (dziś ul. Wyplera), Querstrasse (dziś ul. Lisa) oraz Moltkestrasse (dziś ul. Gliwicka), zabudowano później budynkami wzorowanymi na familokach z Nikiszowca. Przy Dorfstrasse (dziś ul. Gliwicka 204) widoczny jest obiekt który Johann Wultz wybudował w 1907 r. jako hotel dla samotnych pracowników kopalni. Obiekt był bardzo nowoczesny, posiadał pełne zaplecze kuchenne wraz ze stołówką oraz dużą salę widowiskową ze sceną. Posiadał też centralne ogrzewanie zasilane z kotłowni węglowej znajdującej się przy piekarni osiedlowej (Backhausie). W 1920 r. obiekt ten przebudowano a po II wojnie światowej przekształcono go w luksusowy Hotel Robotniczy dla pracowników kopalni Kleofas. Obecnie, w dawnym zapleczu kuchennym mieści się piwiarnia, a budynek główny stał się siedziba różnych, prywatnych firm.

14 r. - widok dawnego Domu Górnika przy ul. Gliwickiej 204 od strony baru. Wejście do baru Na zdjęciu poniżej widać przybudówkę w której w latach 70. XX w. znajdował się tak zwany sklep G (górniczy). Zakupu towarów w tym sklepie można było dokonać wyłącznie przelewem ze specjalnej książeczki, na której górnicy gromadzili pieniądze zarobione wyłącznie w soboty i niedziele.

15 15 Dawne główne wejście do części hotelowej

16 16 Wejście do dawnego przedszkola, a później między innymi do placówki ORMO Dawna część hotelowa, w której rozlokowały się prywatne firmy

17 17 Widok dawnego Domu Górnika od zaplecza Widok na zaplecze baru

18 18 Pierwsze załęskie familoki budowano przy Bismarckstrasse (dziś ul. Bocheńskiego), Schaffgotschtrasse (dziś ul. Pokoju) oraz Reckestrasse (dziś ul. Wiśniowa). Były to jednopiętrowe budynki z mieszkalnym poddaszem, które później uzupełniano dwu lub trzypiętrowymi familokami. Do dziś, w stanie pierwotnym przetrwały jedynie familoki przy ul. Wiśniowej oraz tak zwane Halbhause(familoki połówkowe) przy ul. Pokoju. Familoki znajdujące się po wschodniej stronie ul. Bocheńskiego otynkowano. (zdjęcie poniżej) Oryginalne, XX wieczne familoki przy ul. Wiśniowej(dawniej Reckestrasse)

19 19 Poniższa widokówka przedstawia widok Querstrasse(ul. Lisa) z początku XX w. Na pierwszym planie typowy, trzypiętrowy familok starego typu a tuż za nim, jednopiętrowy Schlafhaus (hotel robotniczy) budowniczych załęskiego osiedla familoków. Ten sam widok w 2014 r.

20 20 Dom przy ul. Gliwickiej 178 (dawniej Dorfstrasse) około 1911 r. I ten sam dom w 2014 r.

21 21 Poniższe zdjęcie przedstawia obozowisko wojsk pruskich (około 1914 r.) za którym widoczny jest murowany budynek nastawni kolejowej. Podobna nastawnia znajduje się w Załężu, na wysokości dawnej fabryki MOJ która tak wygląda w 2014 r.

22 22 W jej wnętrzu znaleźliśmy pięknie zachowane schody z przełomu XIX i XX w. prowadzące na pietro, które zachwyciły nas niepowtarzalnym pięknem swych detali

23 23 Ponad stuletnie drzwi z zamkiem kasetonowym

24 24 Na początku XX w. charakterystyczne miejsca oraz budynki Załęża umieszczano również na pocztówkach. Na poniższej pocztówce widoczne są:(u góry od lewej), dom R. Jochymskiego, budynek Gminy, oraz dom Johanna Stanislowsky ego.(poniżej) ul. Kaiser Wilhelmstrasse. Tak wyglądają te obiekty w 2014 r. Gliwicka 146 (dom Jochymskiego)

25 25 Dawny budynek Gminy Załęże. Dawny dom Johanna Stanislowsky go (róg ul. Gliwickiej i ul. Janasa)

26 26 oraz Kaiser Wilhelmstrasse (dziś ul. Janasa) Kolejna pocztówka z tego okresu przedstawia: (U góry z lewj) dom urzędniczy przy kopalni Kleofas (u góry z prawej), widok ogólny kopalni (poniżej) Schlafhause (hotele robotnicze) przy Reckestrasse ( dziś ul. Wiśniowa). Te same obiekty w 2014 r.:

27 27 Dom urzędniczy przy kopalni Kleofas kopalnia Kleofas.

28 28 oraz dawne Schlafhause(hotele robotnicze) przy Reckestrasse (dziś ul. Wiśniowa). Poniżej zamieszczono widokówki pokazujące charakterystyczne budynki (dawniej i w 2014 r.) rozmieszczone wzdłuż Moltkestrasse (dziś ul. Gliwicka), na odcinku od przystanku tramwajowego Hutnicza do Lisa. Rejon przystanku Hutnicza - dawniej

29 29 i w 2014 r. Moltkestrasse (ul. Gliwicka) na wysokości załęskiego kościoła - dawniej

30 30 i w 2014 r. Załęski kościół dawniej

31 31 i w 2014 r. Budynek Cafe Twrdy dawniej

32 32 i w 2014 r. Moltkestrasse (ul. Gliwicka) w rejonie Kaiser Wilhelmstrasse (ul. Janasa) dawniej

33 33 i w 2014 r. Budynek poczty (z lewej) przy Moltkestrasse (dziś ul. Gliwicka) dawniej

34 34 i w 2014 r. Beamtenhause (domy urzędnicze) przy Moltkestrasse (dziś ul Gliwicka) dawniej

35 35 i w 2014 r. Moltkestrasse przy Schaffgotschstrasse (dziś ul. Pokoju) dawniej

36 36 i w 2014 r. Moltkestrasse przy Bahnstrasse (dziś ul. Wyplera) dawniej

37 37 i w 2014 r. Kolejny fragment mapy pochodzi z 1933 r.

38 38 Przedstawia Załęże po ukończeniu II etapu rozbudowy, zniknęły wszystkie wolne parcele i osiedle familoków przybrało już ostateczny kształt. W Załężu były wówczas dwa parki: przy kopalni Kleofas oraz Gruszka Plac (dziś Plac Longina) a za banom (torami kolejowymi), tereny zielone sięgały pod załęski las. Można było też wypoczywać w licznych ogródkach działkowych lokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie familoków. Mieszkania w familokach posiadały zróżnicowany standard. Od prymitywnych i ciasnych mieszkań na poddaszach, po duże salony z łazienkami w tak zwanych Beamtenhausach (domach urzędniczych). W rejonie ul. Wiśniowej (wówczas Wilsona) oraz ul. Bocheńskiego (wówczas Piłsudskiego) znajdowały się tak zwane Backhause. Były to obiekty wieloczynnościowe w których mieszkańcy mogli wypiekać chleby czy ciasta, jak również prać, suszyć i maglować bieliznę. Obok Backhausu znajdującego się w przedłużeniu dzisiejszej ul. Wiśniowej były ogólnodostępne łaźnie dla kobiet i mężczyzn. Przy backhausie znajdowała się kotłownia która ogrzewała również tak zwany Wulzheim czyli Dom Kawalera, wybudowany przez Johanna Wulzaw 1907 r. Nieodłącznym elementem pejzażu robotniczego osiedla były chlewiki pobudowane w pobliżu familoków. Najdalszy familok znajdował się w takiej odległości od kopalni, aby idąc wolnym krokiem, czas dojścia do pracy nie przekraczał godziny. Zwarta zabudowa osiedla sprzyjała życiu towarzyskiemu, kobiety codziennie spotykały się w Backhausie, maglu czy na zakupach w pobliskich sklepach, natomiast mężczyźni, po szychcie szli na piwo. Staruszkowie przesiadywali na ławkach przed familokami, a młodzież gromadziła się na murkach ograniczających schody wejściowe do familoka. W ten sposób mieszkańcy familoków tworzyli jedną wielka rodzinę w której każdy mógł liczyć na pomoc sąsiadów. Po podziale Górnego Śląska do Załęża zaczęli masowo napływać Polacy, którzy z części niemieckiej, uchodzili przed spodziewanymi represjami. Dla nich, w latach wybudowano przy granicy z Hajdukami(dziś Chorzów-Batory) osiedle dwurodzinnych domków (Kolonia Mościckiego), oraz duży budynek mieszkalny przy ul. Zarębskiego 5.

39 39 Kolonia Mościckiego około 1927 r. I w 2014 r.

40 40 Budynek przy ul. Zarębskiego 5 (2014 r.) z oryginalną klatką schodową,

41 41 która w niczym nie przypominała siermiężnej sieni w familokach W 1932 r. zamknięto kopalnię Kleofas i w Załężu zaczęło gwałtownie przybywać bezrobotnych. Sytuacja uległa poprawie dopiero pod koniec lat 30, kiedy rozpoczęły się prace interwencyjne. Wówczas załęscy bezrobotni wybudowali Ogród Jordanowski, którego uroczyste otwarcie miało miejsce w sierpniu 1939 r. Po II wojnie światowej Ogród Jordanowski służył załęskim dzieciom i młodzieży aż do początku 1970 r., kiedy to zaczął podupadać. W 2012 r. Rada Miasta podjęła uchwałę zgodnie z którą Ogród Jordanowski został rozparcelowany, a na jego miejscu powstało przedszkole, Młodzieżowy Dom Kultury oraz Park Załęski.

42 42 Baseny kąpielowe Ogrodu Jordanowskiego w latach 50 XX w. I w 2014 r.

43 43 Basenik kąpielowy dla dzieci w latach 70 XX w. i kwietnik, który powstał na jego miejscu (zdjęcie z 2014 r.)

44 44 Podobny los spotkał basenik dziecięcy w Parku Longina (dawniej Gruszka Plac). który również zamieniono na kwietnik (widok z 2014 r.)

45 45 Przy ul. Janasa 8 odnalazłem dom rodzinny Babci Wiktorii który w 1894 r. wybudowany został przez jej ojca Franza Sobczyka. Poniższe zdjęcie przedstawia ten sam dom po rozbudowie w 2014 r. Z ul. Janasa udałem się do załęskiego kościoła św. Józefa, którego jednym z budowniczych był pradziadek Franz Sobczyk. Kościół został niedawno odnowiony i znów wygląda jak nowy, jednak na ławkach nie znalazłem już tabliczki z nazwiskiem babci Wiktorii, które za życia regularnie opłacała. Obok ołtarza stała odnowiona chrzcielnica, przy której chrzczono kolejnych członków naszej rodziny. Z prawej strony ołtarza we wnęce znajdował się pięknie odnowiony ołtarz św. Barbary, który w 1900 r. ufundowali górnicy kopalni Kleofas. Na ścianie obok, znajdowały się tablice z nazwiskami 104 ofiar tragedii, która w 1896 r. wydarzyła się w ówczesnej Cos. Cleophas Grube (Kopalni Kleofas)

46 46 Wnętrze odnowionego, załęskiego kościoła św. Józefa. Pusta ławka babci Wiktorii Chrzcielnica

47 47 Tablica upamiętniająca katastrofę z 1896 r. Ołtarz św. Barbary, z boku widoczne tablice z nazwiskami 104 ofiar tragedii z 1896 r.

48 ufundowany przez pracowników kopalni Kleofas w 1900 r. 48

49 49 Z kościoła udałem na ul. Pokoju 8a i odszukałem pół familok w którym spędziłem pierwsze lata dzieciństwa. (widok z 2014 r.) udokumentowane poniższym zdjęciem z 1944 r..

50 50 Po drodze odszukałem miejsce, w którym przed laty zrobiono mi to zdjęcie i sprawdziłem o ile od tego czasu urosłem.

51 51 W Załęskim Dworze odnalazłem miejsce w którym wykonano poniższe zdjęcie, Które w 2014 r., z nieco z innej perspektywy, wyglądało tak.

52 52 W parku nie znalazłem już rozłożystego dębu Bartka jedynie z zakamarków pamięci udało mi się przywołać obraz pana Szczypki który codziennie rano, ubrany w służbowy mundur wyjeżdżał z dworu bryczką, aby zawieść dyrektora kopalni Kleofas do pracy

53 53 Przy ul. Gliwickiej 148 natknąłem się na budynek ozdobiony krzykliwym, kolorowym muralem. Na mapie z 1880 r. w tym miejscu widnieje napis Schule czyli była to druga, po szkole przy ul. Zarębskiego, powszechna szkoła w Załężu. W czasach II RP w budynku tym mieściły się między innymi siedziby harcerzy strzelców oraz Alojzjanów, których powszechnie nazywano Alojzikami. Było to jedyne miejsce w Załężu, gdzie młodzież mogła w kulturalny sposób oddawać się swoim pasjom. W salce Alojzików stał wówczas pierwszy w Załężu stół do gry w ping ponga. Wychowało się tam wielu znakomitych, załęskich ping pongi stów, wśród których był również mój ojciec Jerzy Pierończyk. W czasach bezrobocia, w tym budynku wydawano darmowe zupki, a po II wojnie światowej znajdowały się w nim różnego rodzaju placówki społeczne. Od 2004 r. budynek jest siedzibą Domu Aniołów Stróżów którzy na terenie Załęża prowadzą systemową pomoc na rzecz dzieci, młodzieży oraz rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym. Na zdjęciach Dom Aniołów Stróżów.

54 54 Przy ul. Wolskiego odwiedziłem budynek mojej dawnej szkoły podstawowej Nr 21 im. Józefa Lompy, którą pospolicie nazywaliśmy Lumpenschule.

55 55 Na ul. Wyplera po d numerem 12 z trudnością rozpoznałem przebudowany familok w którym przez 7 lat mieszkałem na drugim sztoku (piętrze). Dziś w oknie gdzie była kuchnia widoczna jest antena satelitarna. Później przeprowadziliśmy się na ul. Wiśniową 8,

56 56 skąd już niedaleko na kopalnię Kleofas w której nieprzerwanie przez 100 lat pracowały kolejne pokolenia Pierończyków Tak wyglądał Kleofas w czasach kiedy pracował w nim dziadek Johann (Jan) Pieronczyk

57 57 - tak kiedy pracował mój ojciec Jerzy (Jorguś) Pierończyk - a na takim Kleofasie pracowałem wspólnie z córką Beatą

58 58 Kiedy w 2014 r. przybyliśmy na kopalnię Kleofas zastaliśmy jedynie gruzowisko porośnięte drzewkami które zielenią swych liści usiłowały przykryć resztki po zlikwidowanych obiektach. Przez kilka godzin chodziliśmy po tym gruzowisku zanim, niczym ze złomowiska, wybraliśmy kilka obiektów do zdjęć. Tak wygląda główne wejście na kopalnię a za bramą, zamiast widoku wież kopalnianych szybów, wieżowce osiedla lecia

59 59 oraz gruzowisko porośnięte drzewami na którym resztki zabudowań broniły się jeszcze przed ostatecznym unicestwieniem

60 Na gruzowisku znaleźliśmy też parę prawdziwych skarbów takich jak: 60

61 61 - budynek dawnej rozdzielni wysokiego napięcia z początku XX w. - budynek hali sprężarek z początku XX w.

62 - budynek maszyny wyciągowej dawnego szybu Fortuna I - z 1900 r. 62

63 63 oraz budynki nadszybia dawnych szybów Fortuna II i Fortuna III, które zaadoptowano do odpompowywania wody z podziemnych wyrobisk zlikwidowanej kopalni Kleofas. Chodząc po rumowisku mieliśmy wrażenie, że na kopalni pozostały jeszcze jakieś duchy górników

64 64 Jednak spotkaliśmy jedynie pana Romana Dąbka - dawnego kierownika oddziału szybowego, który dorabiał do emerytury na starych śmieciach. Uwieczniliśmy też kilka ciekawych fragmentów architektonicznych: - naroże budynku dawnej maszyny wyciągowej szybu Fortuna II

65 65 naroże budynku dawnej kompresorowni - okno w budynku dawnej kompresorowni

66 66 - oraz tabliczkę z datą wybudowania budynku maszyny wyciągowej szybu Fortuna I po czym udaliśmy się w drogę powrotną podglądając współczesne życie mieszkańców załęskich familoków: - pogawędka na skrzyżowaniu ulic Gliwickiej z Wiśniową

67 67 - wejście do familoka przy ul. Pokoju Po drodze wstąpiliśmy do pana Tadeusza Brylskiego który jest jednym z najstarszych mieszkańców i od siedemdziesięciu lat mieszka w tym samym, ponad stuletnim Beamtenhausie (domu urzędniczym) przy dzisiejszej ul. Wyplera 2.

68 68 zadzwoniliśmy do drzwi wejściowych do familoka i po ponad stuletnich schodach, wspięliśmy się na piętro

69 69 gdzie w ponad stuletnich drzwiach swego mieszkania przywitał nas gospodarz. jego stylowe meble idealnie pasowały do wiekowego budynku,

70 70 Jako najstarszego mieszkańca tego familoka, pana Tadeusza Brylskiego uhonorowaliśmy książką Asty kasztana w której opisana jest najnowsza historia Załęża. Po czym udaliśmy się w dalszą wędrówkę. Obok urokliwych familoków z początku XX w.

71 71 dostrzegliśmy piękne kamienice z przełomu XIX i XX w. - zielona kamienica z 1911 r. - kamienica na rogu ulic Pokoju i Gliwickiej

72 72 - stylowy budynek z 1894 r. przy ul. Tokarskiej czy odnowione budynki: - przy ul. Wolnego

73 73 - przy ul. Janasa Ładnie prezentowały się również odnowione budynki dawnych załęskich gospodarzy Mamoka i Olesia (ul. Gliwicka)

74 74 oraz kamienice przy ul. Gliwickiej pochodzące z początku XX w. parę kamienic oraz familoków z początku XX w. czeka na odnowienie: - kamienica z 1904 r. przy ul. Gliwickiej

75 75 - budynek dawnej szkoły podstawowej Nr 23 z 1908 r. - stylowe familoki przy ul. Gliwickiej zaprojektowane przez Zillmanów

76 76 - familoki przy ul. Lisa - przy ul. Pokoju

77 77 których otoczenie, mieszkańcy upiększają we własnym zakresie bojąc się, że wkrótce zostaną wchłonięci przez nacierające wieżowce

78 78 Wewnątrz familoków znaleźliśmy kilka ciekawych akcentów o ponad stuletnim rodowodzie: - większość załęskich schodów wyprodukowano w Konigshutte. - schody w familoku przy ul. Gliwickiej 207

79 Schody przy ul. Pokoju 8a ze zdewastowaną osłoną zejścia do piwnicy 79

80 Schody przy ul. Gliwickiej 207 z nienaruszoną obudową zejścia do piwnicy 80

81 81 Nasze oczy przykuły też ponad stuletnie drzwi wejściowe: w dawnym domu Jochymskiego (dziś ul. Gliwicka 146)

82 82 - czy w dawnym domu Johanna Stanislowskiego (dziś skrzyżowanie ulic Gliwickiej i Janasa)

83 83 oraz różnorodne, ceglane ornamenty na fasadach familoków: - ul. Ślusarska - ul. Lisa

84 84 Ul. Pokoju -przy ul. Pokoju znaleźliśmy ostatni pół familok z chlewikami usytuowanymi od frontu

85 85 a przy ul. Lisa okno z charakterystyczną deską która w dawnych czasach zastępowała w zimie lodówkę.

86 86 Na fasadach niektórych domów zauważyliśmy rosnące drzewka, które swymi korzeniami wkrótce mogą zniszczyć wszystkie ceglane cudeńka.

87 87

88 88 Szczególnie zaciekawiły nas drzewka wyrastające na szczytach domów niczym wiechy stawiane na zakończenie budowy, które w tych przypadkach zwiastowały jedynie rychłą ruinę. Postanowiłem też przemierzyć dawną drogę pod banom (obok torów kolejowych), którą górnicy codziennie chodzili na kopalnię.

89 89

90 90 Była już tak zarośnięta, że na niektórych odcinkach musiałem przedzierać się przez gęste zarośla. Przy ul. Lisa znaleźliśmy familok, któremu po II wojnie światowej dobudowano piętro

91 91 W latach 60 i 70 XX w. kopalnia Kleofas przeprowadziła modernizację familoków. W jej wyniku zlikwidowano sienie i zastąpiono je małymi klatkami schodowymi z których bezpośrednio wchodziło się do przedpokoju. W przedpokoju znajdowała się łazienka oraz drzwi do kuchni, a reszta mieszkania pozostała bez z mian. Po zlikwidowaniu sieni, nad dachami wybudowano dodatkowe pomieszczenie do prania i suszenia bielizny. Po zmodernizowaniu kilku familoków przy ul. Wyplera, Ślusarskiej i Lisa, projekt zarzucono ze względu na znaczne koszty. Tak wygląda zmodernizowany familok przy ul. Ślusarskiej W późniejszych latach z cegły budowano jedynie pojedyncze budynki przy ul. Gliwickiej i ul. Wiśniowej oraz nowe osiedle przy ul. Wesołowskiego (dziś Wyplera)

92 92 zlokalizowane na miejscu dawnych ogródków działkowych. Budynki te zupełnie już nie przypominały starych familoków. Era ślizgów i wielkiej płyty obudowała familoki nowymi osiedlami oraz pojedynczymi wieżowcami, które coraz natrętniej wdzierają się na ich teren. Końcowy wynik tych zmagań nie trudno przewidzieć. Jednak może warto by się jeszcze zastanowić, czy w przyszłości nie będziemy żałować starych, wysłużonych familoków, które po odnowieniu mogły by jeszcze przez długie lata być ozdobą Załęża i świadczyć o jego dawnym bogactwie architektonicznym? W tym kontekście, proponuję spojrzeć na poniższą perspektywę Załęża

93 93 Dziękujemy wszystkim którzy udostępnili nam swoje obiekty do zdjęć. Szczególne podziękowania składamy proboszczowi załęskiej parafii p.w. św. Józefa ks. Jerzemu Słocie za pozwolenie robienia zdjęć wewnątrz kościoła św. Józefa w Załężu. W niniejszym opracowaniu, oprócz zdjęć wykonanych przez Aleksandrę Różycką, wykorzystano zdjęcia i pocztówki z zasobów Petera Krosnego, Franza Fornalczyka oraz z Internetu. Wszystkie materiały i informacje stanowią własność intelektualną zespołu: Ginter Pierończyk, Aleksandra Różycka, Jan Gąsior. Przedruk całości lub części, możliwy jedynie po uzyskaniu zgody autorów. Ginter Pierończyk Aleksandra Różycka

94 94 Jan Gąsior Copyright by Ginter Pierończyk

95 95

96 96