ELEMENTY POLITYKI GOSPODARCZEJ OKRESU WIELKIEGO KRYZYSU W WYBRANYCH PAŃSTWACH

Transkrypt

1 Krzysztof Piech ELEMENTY POLITYKI GOSPODARCZEJ OKRESU WIELKIEGO KRYZYSU W WYBRANYCH PAŃSTWACH W dalszym ciągu trwają spory na temat przyczyn Wielkiego Kryzysu. Pretekstem ponownego zajęcia się tematyką jest mijające w br. 70-lecie jego rozpoczęcia. Gdyby wierzyć Kondratiewowi, powinniśmy być już w trakcie kolejnego, światowego kryzysu gospodarczego, którego pewne symptomy można zaobserwować. Jeśli tak się stanie, z pewnością wystąpi potrzeba ponownego spojrzenia w przeszłość i przypomnienia sobie elementów polityki gospodarczej okresu Wielkiego Kryzysu w wybranych państwach. Elementy polityki gospodarczej Teoria polityki gospodarczej składa się z następujących, logicznie powiązanych ze sobą elementów: uwarunkowań, podmiotów, narzędzi, celów oraz przedmiotu. Podmioty, do których najczęściej zalicza się naczelne organy władz państwa 1, oddziaływają na przedmiot polityki gospodarczej, którym jest gospodarka lub jej wybrana część 2 w otoczeniu pewnych uwarunkowań 3. Aby mówić o polityce, podmioty muszą oddziaływać na przedmiot(y) świadomie i celowo, tj. są to zorganizowane, zaplanowane działania skierowane w określonym celu. Są one zazwyczaj opisane w różnego rodzaju strategiach, planach rządowych. Oddziaływanie to odbywa się przy wykorzystaniu pewnych narzędzi i instrumentów. By dokładniej wyjaśnić i rozgraniczyć te pojęcia, spróbujemy zastosować heurystyczną 4 technikę analogii bezpośredniej 5. Przeniesiemy mianowicie definicje (rozumiane intuicyjnie, co jest wystarczające dla naszych potrzeb) z innych systemów pojęciowych: medycyny, muzykologii. Narzędziami chirurga są: skalpel, chustki chirurgiczne, zaciskacze, tampony, odsączacze, różnego rodzaju urządzenia pomiarowe, stół operacyjny, lampy, piły, wiertła itd. Natomiast instrumentem, spośród wymienionych, jest jedynie skalpel i inne narzędzia manipulacyjne, bezpośrednio za pomocą których przeprowadza się operację (np. właśnie skalpel). Podobnie narzędziem muzyka jest nie tylko jego instrument, lecz także wykorzystywany przez niego zapis nutowy, jego usta, układ oddechowy, przepona i in. W ekonomii natomiast, narzędzia polityki gospodarczej to akty prawne (ustawy, uchwały, rozporządzenia i in.), uwarunkowania doktrynalne wykorzystywane dla danego celu, instrumenty finansowe (np. środki budżetu centralnego, lokalnego, ulgi itp.), publicznie wypowiadane opinie decydentów (które wpływają na funkcjonowanie gospodarki (szczególnie giełdy, rynku walutowego). Wybór instrumentów, czas 1 Nie są to oczywiście wszystkie grupy podmiotów, do których można zaliczyć również wydzielone agencje rządowe, naczelne organy kontrolne, władze regionalne i samorządowe, czy nawet przedsiębiorstwa monopolistyczne. Por. K. Piech, Polityka internetowa próba ujęcia teoretycznego, Polityka Gospodarcza nr 1/1999, ss Od ich nazw pochodzą przymiotniki określające politykę, np. rolnictwo polityka rolna. 3 Mechanizm ten obrazowo przedstawiony został w artykule: Ibidem, s. 233, rys Por. K. Piech, Heurystyka, 5 grudnia 1998 r. 5 Por. J. Antoszkiewicz, Metody heurystyczne. Twórcze rozwiązywanie problemów, PWE, wyd. II, Warszawa 1990, ss

2 94 Krzysztof Piech ich wprowadzenia, okres zastosowania oraz ich zasięg i natężenie, zależą od decyzji podjętych przez decydentów działających w ramach podmiotów polityki gospodarczej. Są one oparte na pewnych przesłankach, a dokonywane są w sposób algorytmiczny (np. zawarta w określonych aktach prawnych konieczność zadziałania w przypadku wystąpienia określonej sytuacji) lub intuicyjny (w szczególności heurystyczny). Do przesłanek tych należeć mogą wskaźniki makroekonomiczne oraz ich interpretacja, doktryny i teorie ekonomiczne, na których opiera się podejmowanie decyzji (np. obniżenie stopy opodatkowania na podstawie szacunków punktu, w którym znajduje się fiskalizm kraju na krzywej Laffera) itd. Interpretacja wskaźników może następować przy wykorzystaniu techniki wskazówek heurystycznych. 6 Do takich wskazówek w nauce ekonomii należą przykładowo: roczny wzrost PKB nie mniejszy niż 3% i nie większy niż 10%, bilans handlowy z przedziału ± 3% wartości eksportu, stopa bezrobocia powinna być zbliżona do naturalnej stopy bezrobocia (ok. 6%), 7 wg MFW i Banku Światowego stopa inflacji nie może przekraczać 20-25%, w dłuższym czasie musi opadać, a rosnące ceny muszą przywracać równowagę rynkową. 8 Rys. 1. Schemat procesu podejmowania decyzji w polityce gospodarczej CELE przesłanka 1. przesłanka 2. przesłanka n. procesy decyzyjne DECYZJE narzędzia, w tym: 1. instrumenty: zakres, skala, 2. inne. działania na przedmiot polityki gospodarczej. uwarunkowania polityki gospodarczej podmioty polityki gospodarczej narzędzia polityki gospodarczej przedmiot polityki gospodarczej Z przesłanek należących do uwarunkowań decyzji polityki gospodarczej wynikają decyzje, ale interpretacja ich uwarunkowań oraz aktualizacja celów bądź wyznaczenie celów szczegółowych zachodzi wcześniej, w trakcie przebiegu procesów decyzyjnych. Decyzje dotyczą instrumentów wykorzystywanych przez podejmujące je podmioty polityki gospodarczej. Są one wprowadzane (i same też są) narzędziami polityki gospodarczej. W ten sposób oddziałują na przedmiot gospodarkę. 6 Por. ibidem, ss Znajduje się tam opis tej techniki, jednak nie na potrzeby ekonomii (brak takich publikacji), ale dla celów heurystyki rozumianej jako nauki oraz dla wspomagania procesów podejmowania decyzji w zarządzaniu. Zainteresowanie kształtowaniem zjawisk gospodarczych zgodnie z intuicyjnymi (jeszcze nie heurystycznymi) wskazówkami zaczęło się przed powstaniem tej nauki. Nie da się ustalić żadnego prawa dotyczącego ilości, ale można sformułować prawo wystarczająco ścisłe, gdy chodzi o proporcje. Z każdym dniem nabieram mocniejszego przeświadczenia, że badania nad pierwszym z tych praw są jałowe i prowadzą na manowce i tylko badania nad drugim są prawdziwym przedmiotem nauki pisał 9 października 1820 r. Ricardo do Malthusa. Por. J. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 1956, s. 10 (przypis dolny). 7 Por. F. Kosarin, Forming a subject of the economic politics (Its task and importance) [w:] Polityka gospodarcza w teorii i praktyce, Katedra Polityki Gospodarczej SGH, Warszawa 1997 (materiały konferencyjne). 8 Por. G. Kołodko, Ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa 1999, s. 42 (przypis dolny).

3 Elementy polityki gospodarczej okresu Wielkiego Kryzysu w wybranych państwach 95 Do pełnego opisania instrumentów polityki gospodarczej nie wystarczy jedynie ich wymienienie (np. stopy procentowe, ulga prorodzinna). Trzeba je również opisać nie tylko w kategoriach ekonomicznych (np. stopa kredytu lombardowego wzrosła z 17 do 19 proc.), ale i historycznych (wcześniej została podniesiona w styczniu tego roku, następnie 17 listopada 1999 r. i na poziomie 19 proc. utrzymuje się do dziś), geograficznych (wzrosła ona w Polsce), doktrynalnych (w oparciu o teorie klasyczne), przyczynowo-skutkowych (bo wystąpił większy od przewidywanego wzrost poziomu cen, deficyt budżetowy po nieprzewidzianych kłopotach ZUS, co ma doprowadzić do obniżenia inflacji przy możliwie braku wpływu na aktywność gospodarczą). W ten sposób opisane zostaną również przesłanki wyboru, zakresu czasowego i geograficznego oraz skali zastosowania określonych instrumentów. Właściwy opis instrumentów powinien zawierać opis mechanizmów z całą ich złożonością (por. rys. 1), z którego wynikać dopiero będzie w podsumowaniu lista instrumentów wykorzystywanych w danym okresie czasowym w wybranych krajach. Tak też powinna przebiegać analiza instrumentów polityki gospodarczej (nie zawsze jednak jest to możliwe). Doktryny ekonomiczne a cykle koniunkturalne Pierwszą doktryną ekonomiczną w czasach nowożytnych był protekcjonizm, powstały w XVII wieku, za czasów ministra finansów i marynarki Francji J.B. Colberta. Zgodnie z nią, państwo miało obowiązek chronić gospodarkę kraju przed konkurencją zagraniczną poprzez stosowanie polityki celnej, mającej na celu utrzymywanie ceł ochronnych i politykę proeksportową. Założenia te weszły później do systemu polityki gospodarczej merkantylizmu. Był on doktryną ekonomiczną, która dominowała w świecie kapitalistycznym (czyli gospodarkach, których funkcjonowanie oparte było w dużej mierze na kapitale, jako jednym z czynników produkcji 9 ) w XVII-XVIII. Zgodnie z nim, źródłem bogactwa narodów jest dodatni bilans handlowy. A bogactwo to stanowi zasób złota w kraju. Stąd natychmiast wynika jeden z celów polityki gospodarczej: utrzymywanie dodatniego bilansu płatniczego. Do osiągnięcia tego celu wyznaczono następujące zadania szczegółowe: wspieranie eksportu, zwłaszcza wyrobów przemysłowych o wysokim stopniu przetworzenia, pomoc w uprzemysłowieniu kraju (wspieranie zakładania manufaktur, rozwój infrastruktury i in.). Wraz ze wzrostem roli handlu i przemysłu, coraz popularniejsze stawały się postulaty fizjokratów, którzy domagali się przejścia od aktywnej (jak na tamte czasy) polityki gospodarczej, do pasywnej. Mówiono: laissez faire, laissez passer pozwólcie działać, pozwólcie przechodzić, opowiadając się za ideą liberalizmu w polityce gospodarczej. Anglia w XVIII w. była najbardziej rozwiniętym gospodarczo krajem świata, wiodła prymat w dziedzinie gospodarki, w tym wymiany handlowej z zagranicą. Nie była już potrzebna ochrona rynku wewnętrznego. Stąd utrzymywanie doktryny wolnego handlu, handlu bez ceł, przynosiło zdecydowanie korzyści temu państwu. Zostało to poparte teorią kosztów komparatywnych D. Ricarda, wyjaśniającą celowość odchodzenia od polityki protekcjonizmu. Jednak byłe kolonie angielskie po uzyskaniu niepodległości, nie zgadzały się z doktryną wolnego handlu. Stany Zjednoczone starały 9 Obecnie wymienia się następujące czynniki produkcji: a) tradycyjne ziemia, siła robocza, kapitał, b) współczesne organizacja pracy (zarządzanie, know-how, doświadczenie), informacja (wiedza).

4 96 Krzysztof Piech się przez większą część XIX wiek chronić przed ekspansją towarów angielskich, aż w końcu wyprzedziły ten kraj pod względem rozwoju gospodarczego. 10 Można przypuszczać, że wskutek wolniejszego rozwoju myśli ekonomicznej w innych krajach, czy też dokładniej jej (tj. pochodzącej z Anglii) ekspansji za granicę, dorobek naukowy Anglii został później przyjęty przez inne kraje należące do jej kręgu kulturowego, m.in. Francję 11. Zgodnie z doktryną zapoczątkowaną w Anglii, w latach 40-tych XIX wieku zniesiono cła zbożowe, a od lat 60-tych wprowadzono układy o wolnym handlu Anglii z Francją, Belgią, Holandią, Włochami, Austrią. Można by dyskutować nad opłacalnością ekonomiczną handlu tych krajów z Anglią (zwłaszcza rozważając infekowanie gospodarek tych krajów kryzysami pochodzącymi z Anglii), jednak powszechnie przyjęte jest, że obie strony odnotowywały korzyści z wymiany międzynarodowej towarów i usług. Zakwestionowane to zostało w pewnej mierze wydarzeniami pochodzącymi z okresu tzw. wielkiej depresji (1873 r.), jednak nie odnotowano gwałtownego odejścia od idei handlu międzynarodowego i nie powrócono powszechnie do protekcjonizmu (aczkolwiek jego skala wzrosła). W literaturze występuje wiele, różnorodnych dat określających rozpoczęcie kryzysów. Jeśli jednak ograniczyć rozważania do światowych kryzysów gospodarczych 12, to rozpoczęły się one w 1857 r. Wcześniej występowały lokalne (narodowe), czy międzynarodowe kryzysy. 13 A więc można mówić o kryzysach z lat 1810, 1815, Po kryzysie ogólnej nadprodukcji z roku 1825, kryzysy występowały w latach: 1836, 1847, 1857, 1866, 1873, 1882, 1890 i Po kryzysie z 1900 roku natomiast zaczęły narastać zjawiska monopolizacji, które doprowadziły do skrócenia cyklu koniunkturalnego z lat (XIX wiek) do 7-8 lat (początek XX wieku). Następne kryzysy wystąpiły w 1907, 1913, 1920, 1929 i 1938 roku. 14 Zobrazowane zostało to na 10 Obecnie nadal podnoszone są (sporadycznie) argumenty przeciwko otwieraniu gospodarek i za działaniom osłonowym przynajmniej wobec wybranych gałęzi przemysłu, tzw. infant industries. Tłumaczy się, że dla ich rozwoju potrzebna jest początkowo (w okresie niemowlęcym ang. infant) ochrona. 11 Nie mówimy tutaj np. o Japonii, gdzie myśl ekonomiczna również się rozwijała, natomiast nie była konfrontowana z innymi odkryciami z tej dziedziny nauki, z powodu polityki zagranicznej Japonii. Por. np. J. Kaja, Eseje o japońskiej ekonomii i gospodarce, Wyd. Nauk. Semper, Warszawa Kryzys gospodarczy minimum dwuletnie załamanie gospodarcze mierzone spadkiem dynamiki PKB poniżej zera, w przypadkach wątpliwych (zmiany PKB bliskie bądź równe zero) rozstrzyga wskaźnik dynamiki PKB per capita. Kryzys światowy to taki, którego wystąpienie miało wpływ na gospodarkę świata, mierzonego przy użyciu miernika produktu światowego brutto (będącego średnią ważoną PKB poszczególnych krajów). Zdaniem autora, można heurystycznie wyznaczyć poziom, którego przekroczenie grozi przejściem z załamania gospodarczego do światowego kryzysu gospodarczego. Przyjmując dynamikę PKB świata na poziomie 80% dynamiki poprzedniego roku, otrzymujemy następujące okresy kryzysów: , , 1985, Pokrywają się one na ogół (może z wyjątkiem 1985 r.) z intuicyjną wiedzą na temat kryzysów gospodarczych, które występowały w najważniejszych regionach świata. 13 Był to pierwszy w historii kapitalizmu kryzys, który miał nie tylko międzynarodowy (jak w 1847 r.), ale światowy charakter. W r Niemcy po raz pierwszy przeżyły [własny] i to nie częściowy, lecz cykliczny kryzys ogólnej nadprodukcji. Wyraźniej niż w r wystąpił również w r kryzys ogólnej nadprodukcji we Francji, gdyż zmiany faz cyklu nie komplikowały tam tym razem wpływy wydarzeń politycznych. W USA kryzys 1847 r. był dość słaby ( ). Kryzys 1857 r. był natomiast w USA głęboki i powszechny. W Anglii kryzys 1857 r. był czwartym z kolei kryzysem ogólnej nadprodukcji, żaden jednak poprzedni kryzys nie zaatakował tak głęboko i wszechstronnie produkcji angielskiej. ( ) Prześcignął on wszystkie dotychczasowe kryzysy pod względem liczby zaatakowanych krajów. L. Mendelson, Teoria i historia kryzysów i cykli ekonomicznych, PWN, t. I, Warszawa 1959, s Pomiędzy nimi występowały kryzysy finansowe, w bardziej rozwiniętych krajach średnio co 3-4 lata. Por. np. W. Rostow, The great population spike and after, Oxford University Press, New York Oxford 1998, pp

5 Elementy polityki gospodarczej okresu Wielkiego Kryzysu w wybranych państwach 97 rysunku Światowy kryzys gospodarczy wystąpił też w okresie II wojny światowej 16. Następnie światowe kryzysy gospodarcze rozpoczynały się w latach: 1974, 1980, Światowy kryzys gospodarczy może również wystąpić w latach , gdyż w roku 1998 przekroczony został poziom alarmowy. 18 Stać się tak może, jeśli rok 1999 będzie również odznaczał się spadkiem dynamiki PKB. Rys. 2. Zmiany koniunktury w najbardziej rozwiniętych krajach świata Uwagi: PKB jako średnia ważona PKB z następujących krajów: Australii, Austrii, Belgii, Danii, Finlandii, Francji, Holandii, Japonii, Kanady, Niemiec, Norwegii, Stanów Zjednoczonych, Szwajcarii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Włoch. Wbrew napisowi na rys. 3, w 1927 r. nie było kryzysu gospodarczego, a jedynie załamanie lub recesja gospodarcza 19. Źródło: W. Morawski, Powszechna historia gospodarcza , Wyd. Floks, s. 31. Jak widać, kryzys z lat był o wiele głębszy od tego z 1920 r. Również kryzys z 1938 r. nie dorównywał mu w tym względzie. W najgorszym 1932 r. PKB 16 najbardziej rozwiniętych państw świata spadł o prawie 7% w porównaniu z rokiem poprzednim. W 1933 r. wzrósł o 2% i zaczął nadrabiać straty. Pierwsze teorie ekonomiczne z zakresu teorii cykli koniunkturalnych powstały w XIX wieku. Objaśnienie kryzysów niewystarczającą konsumpcją spotykamy w pierwszym dwudziestopięcioleciu XIX w. u Sismondiego, a następnie z pewnymi 15 Zgodnie z przyjętą w pracy definicją, w przeciwieństwie do napisu na rys. 2, w 1927 r. nie było kryzysu gospodarczego. 16 Daty są trudne do określenia, z pewnością obejmował on lata Od połowy XIX w., poprzez cały XX wiek, światowe kryzysy gospodarcze występowały co 9-10 lat (w XX wieku wystąpiły dokładnie 10 razy, a więc statystycznie co 10 lat, o ile nie wydarzy się już kolejny kryzys. Prognozy MFW na ten rok tego jednak nie potwierdzają tych obaw podając, że w 1999 r. realny PKB świata wzrośnie o 3,53%, w porównaniu z 2,99% w roku ubiegłym). 18 Dynamika realnego PKB świata spadła z 4,16 w 1997 r. do 2,5 w 1998 r., a więc aż o 40%. Por. World Economic Outlook, IMF, Waszyngton, październik Wymagałoby to jednak sprawdzenia danych dla wszystkich krajów świata. Wyjaśnienie tych pojęć można znaleźć w: K. Piech, Światowe kryzysy gospodarcze końca XX wieku, badania własne Katedry Polityki Gospodarczej SGH, Warszawa 1999.

6 98 Krzysztof Piech zmianami powtarza je Malthus i Rodbertus. 20 Pod wpływem doświadczeń kryzysu 1857 roku francuski ekonomista Clement Juglar sformułował pierwszą teorię cyklu koniunkturalnego, którego amplituda wahała się co 9-10 lat. 21 ( ) Znane też były cykle o amplitudzie krótszej, rzędu około 40 miesięcy. Pierwszy zwrócił uwagę na ich występowanie Joseph Kitchin w latach dwudziestych. 22 Karol Kautsky objaśniał kryzysy niewystarczającą konsumpcją. Były też przytaczane inne przyczyny. 23 Po II wojnie światowej tematyką kryzysów zajmował się również rosyjski uczony L. Mendelson. Po wielkim kryzysie w szeregu krajów wprowadzono elementy osłony socjalnej, które miały po części rozwiązywać problemy gospodarcze. Kompleksową teorię cykli ekonomicznych stworzył Austriak Joseph Schumpeter. Opierał się on już na teorii Kondratiewa, Juglara i Kitchina, ale uwzględnił rolę wynalazków. Od lat osiemdziesiątych rozwija się szkoła realnego cyklu koniunkturalnego, której przedstawicielami są np. Robert Barro, Edward Prescott, Charles Plosser, Sergio Rebelo. Koncentruje się ona nie na pieniężnych (modnych do 1982 r.), lecz na realnych wstrząsach. 24 Mimo tego intensywnego rozwoju myśli ekonomicznej poświęconego tematyce kryzysów, w dalszym ciągu nie ma zgodności co do ich przyczyn i związanego z tym instrumentarium, które należy wykorzystać do skutecznego rozwiązania problemów gospodarczych. Ingerowanie państwa w gospodarkę zaczęło się na ogół ponownie po wielkiej depresji z 1873 r. Wprowadzano cła ochronne na towary zagraniczne. Władze państwowe też prowadziły działania dla wspierania rozwoju przemysłu, subsydiowały inwestorów, stosowały ulgi podatkowe. Pod koniec XIX wieku dochodziło też do przejmowania kolei; państwo zaczęło posiadać własne fabryki zbrojeniowe. Interwencjonizm państwowy nie był jednak zbyt rozbudowany. Szczególnie silny wpływ podmiotów polityki gospodarczej na gospodarkę wystąpił w okresie I wojny światowej. 25 Państwo starało się ograniczać powstawanie i rozwój monopoli, zapobiegać 20 L. Mendelson, Teoria i historia, jw., t. I, s Por. C. Juglar, A brief history of panics, New York 1966, 3 rd ed. (przypis autora K.P.). Pisał on, że jedyną przyczyną depresji jest dobra koniunktura. Recesja wcale nie musi pojawić się dlatego, że coś poszło nie tak, wystarczy jej tylko to, że coś poszło za dobrze. D. Rozkrut, Początki ewolucji teorii cykli koniunkturalnych [w:] Firma-rynek-konsument. Szanse i zagrożenia, Wydz. Nauk Ekonomicznych i Zarządzania USz, Szczecin 1999 (materiały konferencyjne), s W. Morawski (red.), Powszechna historia gospodarcza , Wyd. Floks, Warszawa 1994, s Stanley Jevons ( ), uważany za założyciela matematycznej szkoły ekonomii pisał, że: przyczyną kryzysów handlowych są wahania wielkości zbiorów dobre żniwa wywołują ogólne ożywienie gospodarki, niedobre wywołują kryzys; wahania wielkości zbiorów są z kolei skutkiem zmian w ilości ciepła wysyłanego przez słońce, która zmienia się wraz ze zmianą liczby plam na słońcu, których ruch ma charakter określonej periodyczności. L. Mendelson, Teoria i historia, PWN, t. I, Warszawa 1959, s Por. np. B. Snowdon, H. Vane, P. Wynarczyk, Współczesne nurty teorii makroekonomii, PWN, Warszawa 1998, ss ; R. Barro, Makroekonomia, PWE, Warszawa 1997, ss (rozdział Inwestycje i realny cykl koniunkturalny ). 25 W latach ingerencja organów państwowych bardzo wzrosła. Poza reglamentacją obrotu towarowego, ustalaniem cen, państwo kontrolowało również sferę produkcji. Przejście od warunków wojennych do pokojowych spowodowało zarzucenie wojennych metod ingerencji. Było to zjawisko powszechne. Zniesiono ograniczenia w dziedzinie handlu wewnętrznego, zrezygnowano z wojennej dystrybucji artykułów konsumpcyjnych, surowców ( ). Ingerencja państwa pozostawała nadal duża, znacznie większa niż przez 1914 rokiem. Dotyczyło to zarówno bezpośredniej ingerencji państwa w sprawy gospodarcze, a więc występowania państwa w roli przedsiębiorcy, posiadającego i prowadzącego przedsiębiorstwa na własny rachunek, które określa się mianem etatyzmu, jak i działalności pośredniej, a więc kształtowania stosunków handlowych z zagranicą, polityki kredytowej, podatkowej,

7 Elementy polityki gospodarczej okresu Wielkiego Kryzysu w wybranych państwach 99 niepokojom społecznym (zamieszkom, itp.). Nie powrócono do podejmowania działań opartych na doktrynie liberalizmu gospodarczego. 26 Koncepcje ingerencji państwa w gospodarkę pojawiły się na długo przed wydaniem Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza, gdzie zostały one ujęte w ramy teoretyczne. Analizy kryzysów gospodarczych powstających regularnie od ponad 100 lat doprowadziły Keynesa do wniosku, że niezbędna jest aktywna polityka gospodarcza państwa. Miała być ona remedium na kłopoty związane z pojawianiem się cyklicznych kryzysów nadprodukcji. 27 W tym celu zalecał stosowanie narzędzi polityki gospodarczej: pośrednich: wzrost ilości pieniądza w obiegu, obniżenie stopy procentowej, pro- gresywne opodatkowanie dochodów, zwiększenie świadczeń społecznych, bezpośrednich: roboty publiczne, rozwój infrastruktury (nie powoduje szybkiego wzrostu podaży towarów), nakłady wojenne i zbrojeniowe. Celami szczegółowymi polityki gospodarczej stały się: zwiększenie popytu globalnego, doprowadzenie do wzrostu inwestycji (np. poprzez inwestycje państwowe) i spadku oszczędności. Źródłem finansowania polityki gospodarczej miał być zwiększony dług publiczny, ale społeczeństwo w trakcie kryzysu było zubożone. Tak więc w praktyce rząd miał emitować obligacje, które skupował bank emisyjny. Powodowało to wzrost podaży pieniądza, w dodatku nie mający uzasadnienia w postaci wzrostu popytu globalnego (przynajmniej początkowo, do czasu polepszenia się koniunktury), co mogło wywołać przejściową inflację. Tak więc Keynes dopuszczał, a nawet zalecał zerwanie z dotychczas powszechnie stosowaną w myśl ekonomistów klasycznych politykę deflacyjną. Dopuszczał natomiast powstawanie deficytów budżetowych (dziś nie jest to nic dziwnego), przejściową inflację i deprecjację waluty. Wielki Kryzys, podobnie jak wielka depresja z 1873 r., w rezultacie przyczynił się do znacznego rozwoju myśli ekonomicznej. Przede wszystkim pogodzono się z myślą o konieczności ingerencji państwa w gospodarkę, gdyż wolny rynek nie jest w stanie zapobiegać powstawaniu zjawisk kryzysowych. Początek kryzysu Pierwsze przejawy załamania były widoczne pod koniec pierwszej połowy 1928 r. Od czerwca zaczęła maleć produkcja, natomiast od około sierpnia rozpoczął się spadek cen towarów. W tej sytuacji amerykańscy inwestorzy najpierw zaprzestali lokowania swoich pieniędzy poza granicami kraju, a następnie zaczęli je wycofywać (z Europy) i umieszczać na giełdzie nowojorskiej. Przyczyniła się do tego długotrwała hossa. Wywołana ona została również przez działalność monopoli, które obarcza się celnej, bankowej, inwestycyjnej itd. W. Morawski (red.), Powszechna historia gospodarcza , Wyd. Floks, Warszawa 1994, ss We wszystkich krajach istniały stawki celne, którymi starano się również zapobiegać dumpingowi (Niemcy w okresie hiperinflacji), udzielano gwarancji kredytowych dla eksporterów. W Austrii po wojnie upaństwowiono kilkanaście banków i spółek przemysłu lekkiego. W rękach państwa były też niektóre przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, np. poczta, telefonia, transport miejski, oczyszczanie miast. 20% inwestycji w Niemczech w latach 20-tych to były inwestycje państwowe. Najbardziej rozbudowana ingerencja państwa w gospodarkę występowała w Japonii. 27 Nie można tu nie wspomnieć o znacznie wcześniej powstałych tezach K. Marksa, F. Engelsa i W. Lenina. Według nich, nadprodukcja miała być nieodłącznym elementem kapitalizmu, gdyż kapitalista zawsze będzie dążył do wzrostu swoich dochodów, osiąganych przez wzrost produkcji, ponosząc jak najmniejsze koszty związane z zatrudnianiem robotników. Postulowali, by nie dążyć do przezwyciężania kryzysów kapitalizmu, lecz w ogóle odrzucić model gospodarki kapitalistycznej, opartej na regułach gry rynkowej.

8 100 Krzysztof Piech winą za wywołanie kryzysu. Główną przyczyną była jednak nadprodukcja, a monopole jedynie doprowadziły do jego pogłębienia. Przed 1929 r. w USA było dozwolone tworzenie karteli tylko w celach eksportu towarów. Prawodawstwo to nie było jednak w praktyce przestrzegane. Zjawisko monopolizacji nasiliło się w trakcie kryzysu, gdyż: 1. słabe firmy (bo kryzys) podporządkowywały się silnym, zostawały przez nie przejęte (drobni producenci nie mieli szans w walce konkurencyjnej z monopolami, bo utrzymywać one mogły wysokie bariery wejścia na rynek, również ekonomia skali była na ich korzyść), 2. firmy chroniły się w ten sposób przed stratami (ekonomia skali, ewentualna możliwość wpływu na ceny). Z drugiej strony, nasilająca się monopolizacja rynków wpływała na zaostrzenie kryzysu, bo utrzymywanie cen na możliwie wysokim poziomie, przy spadku płac pracowników i spadku cen dla dostawców powodowało: zmniejszenie się sprzedaży (bo wzrost cen), a przy spadku płac realnych, następował spadek popytu i spadek sprzedaży. Czyli spadek sprzedaży wywołany był nie tylko nadmiarem podaży dóbr nad popytem na nie, czyli nadprodukcją, ale też wysokimi cenami oraz spadkiem popytu na dobra wywołanym zmniejszeniem się siły nabywczej społeczeństwa. Wielki Kryzys najwcześniej rozpoczął się w rolnictwie. 28 Był to kryzys agrarny i poprzedził on kryzys przemysłowy (por. rys. 3). Tam też najwcześniej pojawił się interwencjonizm państwowy. Rys. 3. Wskaźniki cen hurtowych na rynkach światowych w latach art. rolne surowce przem Źródło: J. Szpak, Historia gospodarcza powszechna, PWE, Warszawa 1997, s Zatem można powiedzieć, że kryzys był wywołany błędami polityki gospodarczej. 29 Wystąpiły one m.in. w sferze regulacji produkcji rolnej i przemysłowej, ustawo- 28 Podobnie z resztą było w poprzednich światowych kryzysach nadprodukcji, gdzie najpierw spadały ceny artykułów żywnościowych, a później przemysłowych. 29 Inną sprawą jest, czy można było przy ówczesnym stanie rozwoju myśli ekonomicznej skutecznie zapobiec jego wystąpieniu.

9 Elementy polityki gospodarczej okresu Wielkiego Kryzysu w wybranych państwach 101 dawstwa antymonopolowego. Dopiero w trakcie trwania kryzysu, rozpoczęto prowadzić politykę mającą na celu zmniejszenie produkcji artykułów rolnych. Już latem 1929 r. Europa zaczęła poważniej odczuwać skutki tych decyzji. Jak można się spodziewać, hossa nie trwała wiecznie. Zakończyła się 24 października 1929 r., który to dzień jest uznawany za przełomową datę dla Wielkiego Kryzysu. Był to tzw. czarny czwartek na giełdzie giełd, czyli na Wall Street w Nowym Jorku. Największe banki amerykańskich dokonały tzw. interwencji giełdowej, w celu ustabilizowania cen. Po tym nastąpiło lekkie uspokojenie sytuacji, do dnia 29 października, nazywanego czarnym wtorkiem. Spadek cen trwał nadal. O ile 3 września przeciętny kurs akcji był na poziomie 381 dolarów, to 13 listopada tylko 198 dolarów. 30 Przy tak znacznym spadku, przy którym nic nie wskazywało na odwrócenie się trendu, wiele osób straciło fortuny. Przedsiębiorstwa musiały ogłosić bankructwa, dochodziło do samobójstw znanych finansistów. 31 Gdyby ten spadek cen na giełdzie miał nastąpić kilka lat wcześniej, to zapewne skutki załamania giełdowego nie byłyby zbyt poważne. W tej sytuacji jednak, krach giełdowy był odbiciem zjawisk zachodzących w sferze realnej gospodarki. Kryzys gospodarczy nie został spowodowany przez spadek indeksów giełdowych. Krach giełdowy był bowiem odbiciem sytuacji gospodarczej i to ona była pierwotną przyczyną kryzysu, której jedynie wyrazem było załamanie indeksów giełdowych i późniejszy kryzys giełdowy. Jak to było wcześniej, spadek kursów w Stanach Zjednoczonych wywołał podobne skutki w innych krajach, najpierw w tych, które były z nimi najbardziej powiązane gospodarczo. Stany Zjednoczone były już pierwszą gospodarką świata, więc każde poważniejsze trudności rynków północnoamerykańskich wywołać mogły znaczne reperkusje na świecie. Skutki tego można zaobserwować na rys. 2. Społeczeństwo utraciło wiarę w możliwość dalszego rozwoju gospodarczego USA, nastąpiły zjawiska typowe dla kryzysów: spadek inwestycji przemysłowych i spadek produkcji, a w konsekwencji spadek zatrudnienia. Według szacunków, w początku 1929 r. bezrobocie wśród robotników przemysłowych w 48 najbardziej uprzemysłowionych krajach świata wynosiło 14 mln osób, w lutym 1930 r. wzrosło do 19,1 mln, w styczniu 1931 r. do 34,5 mln, aby po roku osiągnąć liczbę 48,1 mln. 32 W ciągu dwóch lat kryzysu liczba bezrobotnych wzrosła 2-krotnie! Działały też inne, opisane wcześniej mechanizmy kryzysu: spadkom kursów towarzyszyło żądanie banków spłaty pożyczek; przedsiębiorstwa były zmuszone do sprzedaży posiadanych portfeli akcji; sprzedaż ta dotyczyła również akcji notowanych na giełdach zagranicznych, co wywołało kryzysy giełdowe w Europie. New Deal nowy rodzaj polityki gospodarczej Franklin Delano Roosevelt rozpoczął swoją prezydenturę w okresie największej depresji. W ciągu swoich słynnych stu dni wprowadził wiele inicjatyw, które były rozwiązaniami pionierskimi w ówczesnej polityce gospodarczej. Celami polityki gospodarczej stały się: podniesienie siły nabywczej społeczeństwa, podniesienie cen (bo 30 J. Ciepielewski, I. Kostrowicka, Z. Landau, J. Tomaszewski, Dzieje gospodarcze świata do roku 1980, PWE, Warszawa 1985, wyd. IV, s Przykładem, jednym z najbardziej znanych, jest bankructwo trustu zapałczanego, mającego ponad 80% światowego rynku, którego twórca i szef Ivar Kreuger popełnił samobójstwo. Ogłoszono też niewypłacalność innych, znanych firm, np. Citroëna. W 1931 r. bankructwo ogłosiło w USA 28,3 tys. przedsiębiorstw, w Niemczech 13,7 tys., a w Japonii 4,3 tys. Por. ibidem, s. 368, J. Ciepielewski i in., Dzieje gospodarcze, jw., s. 373.

10 102 Krzysztof Piech wzrost opłacalności produkcji). Jednak pierwsze ich zwiastuny wystąpiły wcześniej. W Stanach Zjednoczonych interwencjonizm został zapoczątkowany w 1931 r. za czasów prezydenta H. Hoovera, ale szczególnie nasilił się po objęciu urzędu prezydenckiego przez F.D. Roosevelta w 1933 r. W swoim przemówieniu inauguracyjnym 4 marca 1933 r. Roosevelt zapowiedział, że doprowadzi do zmniejszenia różnicy między dochodami uzyskiwanymi w rolnictwie i w przemyśle oraz do likwidacji bezrobocia. Takie cele były wtedy realizowane za pomocą różnego rodzaju polityki gospodarczej. Rozpoczęto od realizacji określonej polityki systemowej. Na czas od 6 do 9 marca 1933 r. zamknięto wszystkie banki amerykańskie. 33 Kilka dni wcześniej, 3 marca w całym kraju, podobnie jak na szczeblu lokalnym jesienią 1932 r., ogłoszono święto bankowe, w trakcie którego nie pracowały wszystkie banki, co miało uspokoić sytuację w sektorze bankowym marca 1933 r. przyjęta została ustawa przyznająca prezydentowi prawo ustanawiania tymczasowych zarządów w bankach o znaczeniu ogólnokrajowym, które znalazły się w trudnościach. 16 czerwca 1933 r. wprowadzono ustawę o bankach i w ten sposób powstał dzisiejszy System Rezerwy Federalnej. W trakcie kryzysu zrezygnowano ze stosowania systemu waluty złotej i podejmowania zobowiązań międzynarodowych: wprowadzono zakaz wywozu złota za granicę, zniesiono wymienialność dolara na złoto. W maju 1933 r. Kongres upoważnił prezydenta do aż 50% dewaluacji dolara, co spowodowało spadek kursu dolara na giełdach zagranicznych. W styczniu 1934 r. doszło do kolejnej dewaluacji dolara, tym razem o 41%. Rząd ogłosił 5-letnie moratorium dla długów hipotecznych i obniżył ich oprocentowanie poprzez wykup wierzytelności z rąk prywatnych. W maju Kongres uchwalił Agricultural Adjustment Act, na mocy którego rolnicy mogli ograniczyć hodowlę i powierzchnię upraw w zamian za odszkodowanie. Ograniczanie zasiewów powodowało wzrost bezrobocia na wsi wśród pracowników najemnych. Na skutek oporów ze strony przeciwników politycznych Roosevelta, w styczniu 1935 Sąd Najwyższy uchylił ustawę. Po zmianie ekipy i wprowadzeniu osób popierających prezydenta, w 1936 r. prezydentowi udało się skutecznie nałożyć obowiązek ograniczenia powierzchni upraw bawełny o 35%, a państwo rozpoczęło skup nadwyżek rolnych. Wprowadzono odszkodowania dla rolników za zmniejszenie produkcji. W taki sposób walczono z kryzysem agrarnym. Natomiast od czerwca 1933 r. próbowano zażegnać kryzys przemysłowy; wprowadzono wtedy ustawę o uzdrowieniu przemysłu. Ustawa o poprawie stanu narodowego przemysłu powołała Państwową Administrację Poprawy (National Recovery Administration), której zadaniem miało być nadzorowanie stworzenia dla każdej gałęzi przemysłu kodeksu uczciwej konkurencji. Początkowo rozwiązanie to traktowano jako nowość w dziedzinie polityki gospodarczej. Później natomiast efekty tego kodeksu przyniosły coś w rodzaju ruchu stowarzyszeń branżowych. Dla osłony społeczeństwa przed skutkami kryzysu i wzrostu popytu globalnego w 1935 r. Kongres uchwalił system pomocy dla bezrobotnych oraz zasiłków dla starców. W przypadku obu tych ustaw również i tym razem Sąd Najwyższy orzekł (w 1935 r.), że ograniczają one konkurencję i są sprzeczne z konstytucją. Dla zwiększenia popytu globalnego zaczęto przeprowadzać roboty publiczne. Powołano Administrację Robót Publicznych dla zatrudnienia bezrobotnych w takich dziedzinach, które nie powodowały wzrostu podaży towarów, np. mosty, drogi, lotniska, budynki publiczne. Przykładem tu może być uregulowanie rzeki Tennessee 33 J. Kaja, Zarys polityki gospodarczej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1994, s Ch. Kindleberger, Szaleństwo, panika, krach. Historia kryzysów finansowych, WIG-Press, Warszawa 1999, s. 255.

11 Elementy polityki gospodarczej okresu Wielkiego Kryzysu w wybranych państwach 103 i zagospodarowanie jej doliny. W lipcu 1935 r. uchwalone zostało tzw. prawo Wagnera. Dawało ono robotnikom prawo do tworzenia związków zawodowych, które mogły negocjować zbiorowe układy pracy. Wprowadzono liczne elementy osłony socjalnej: renty starcze, ubezpieczenia dla bezrobotnych, minimalna płaca, skrócono tydzień pracy (z 48 do 40 godz.), zwiększono prawa związków zawodowych. Kiedy w drugiej połowie 1937 r. pojawiły się oznaki załamania gospodarczego, powrócono do zasad z lat poprzednich. Rząd podjął ponownie roboty publiczne, obniżył oprocentowanie kredytów, podtrzymywał ceny produktów rolnych. 35 Czyli od 1937 r. mamy już już regularną, normalną ingerencję państwa w gospodarkę, której zalecenia były już wypróbowane kilka lat wcześniej w praktyce. Próby międzynarodowej polityki gospodarczej Kryzys z lat to kryzys bez wątpienia światowy. Działania, które powinny być podjęte dla ratowanie gospodarki całego świata, powinny wykraczać poza partykularne postępowanie różnych państw. Może mogły pozwolić sobie na prowadzenie polityki gospodarczej w oderwaniu od innych państw Stany Zjednoczone, ze względu na ich prymat w handlu międzynarodowym, wielkość produkcji globalnej. Jednak przezwyciężenie kryzysu światowego nie było możliwe przez żadne inne państwo (zwłaszcza, że USA wycofały się z zawierania porozumień międzynarodowych, które mogłyby negatywne wpływać na ich gospodarkę). Tak więc władze wielu państw europejskich doszły do wniosku, że nie są w stanie same przeciwdziałać temu kryzysowi i próbowały zawierać międzynarodowe, wielostronne porozumienia. Jak się okazało, ich efekty nie były zbyt wielkie. Główną cechą decyzji z dziedziny polityki gospodarczej podejmowanych w latach był ich unilateralny charakter. Rządy poszczególnych państw podejmowały decyzje o zawieszeniu systemu waluty złotej czy o wprowadzeniu ceł i kontyngentów (ograniczeń), nie poprzedzając ich międzynarodowymi konsultacjami czy porozumieniami. Nie uwzględniały ani reperkusji, jakie może to mieć dla innych krajów, ani możliwej reakcji tych państw. W dużej mierze było to przyczyną anarchicznego charakteru późniejszego zamętu. 36 Przyczyną tego była słaba integracja polityczna państw, niedotrzymywanie zobowiązań międzynarodowych w obliczu narastających trudności wewnętrznych. Rządy starały się przerzucać ciężar kryzysu na inne kraje, stąd wprowadzały protekcjonizm celny, dumping, ograniczenia dewizowe, dewaluacje. Deprecjacja waluty, podobnie jak polityka celna, kiedy przynosi korzyść własnemu krajowi tylko poprzez pogorszenie warunków za granicą ( ), zwana jest polityką zubożenia sąsiada (beggar-theneighbor policy). W okresie wielkiego światowego kryzysu polityka zubożenia sąsiada w sposób nieunikniony prowokowała retaliacje zagranicy i często w ostatecznym wyniku pogarszała sytuację we wszystkich krajach. 37 Próby międzynarodowej polityki gospodarczej w trakcie Wielkiego Kryzysu przedstawiały się następująco: osłabienie przez aliantów żądań spłaty reparacji wojennych przez Niemcy; 35 J. Ciepielewski i in., Dzieje gospodarcze, jw., s R. Cameron, Historia gospodarcza świata, KiW, Warszawa 1996, s P. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWN, Warszawa 1997, t. II, s

12 104 Krzysztof Piech Lozanna (9 lipca 1932) likwidacja zaleceń planu Younga (1930 r.), czym zwolniono praktycznie Niemcy od obowiązku spłacenia odszkodowań 38 ; w efekcie państwa dłużnicze (Francja, Anglia) odmówiły spłat długów wobec USA, które ogłosiło moratorium (tzw. memorandum Hoovera) na spłatę długów przez ich dłużnika (Niemcy); próby porozumień międzynarodowych objęły też produkcję rolną, np. przyjęty w 1931 r. plan Chadbourne a, na mocy którego miano ograniczyć produkcję cukru przez 10 krajów (w tym Polska); w efekcie w latach obniżyły one produkcję z 12,9 do 5,8 mln ton rocznie, ale w tym samum czasie inne państwa odnotowały wzrost produkcji z 15 do 20,2 mln ton; końcowy efekt porozumień był mały, luty 1931 r. konferencja państw-eksporterów zboża z Europy Środkowej i Wschodniej z krajami importerami europejskimi; nie przyniosła większych efektów; kwiecień 1932 r., Londyn przedstawiciele Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, Niemiec dyskutowali nad rozwiązaniem problemów gospodarczych Austrii, Czechosłowacji, Węgier, Jugosławii, Rumunii; nie podjęto żadnych decyzji; 1932 r., Ottawa ułatwiono wymianę handlową w obrębie Wspólnoty Brytyjskiej i utrudniono handel z resztą świata; czerwiec 1933 r., Londyn konferencja pod auspicjami Ligi Narodów zwołana w celu zawarcia porozumienia w sprawie znoszenia barier handlu zagranicznego, zniesienia regulacji dewizowej, koordynacji polityki walutowej, kontroli produkcji i obrotu towarami handlu światowego; cele te nie zostały osiągnięte brak efektów konferencji, Tak więc działania na arenie międzynarodowej były dość chaotyczne i nie przynosiły oczekiwanych rezultatów. W tej sytuacji każdy kraj starał się wychodzić z kryzysu na własną rękę. Brak więc było skutecznej współpracy międzynarodowej. Wyrazem potrzeby zmiany tego stanu było powołanie instytucji w Bretton Woods. 39 Po II wojnie światowej rolę koordynacji międzynarodowej polityki gospodarczej starał się przejąć utworzony Międzynarodowy Fundusz Walutowy, mający działać na rzecz rozwoju międzynarodowego handlu i przeciwdziałać kryzysom walutowym. Polityka gospodarcza Wielkiej Brytanii W wyniku kryzysu spadły obroty handlowe Stanów Zjednoczonych, dzięki czemu Wielka Brytania ponownie stała się w 1934 r. największym importerem i eksporterem na świecie, ale tylko do 1937 r. Nieskuteczne były próby międzynarodowej polityki gospodarczej, wobec czego Wielka Brytania starała się ją prowadzić na własną rękę z państwami należącego do Commonwealth (por. wyżej, 1932 r. Ottawa). 40 Spo- 38 Spłatę reparacji zmniejszono aż o 91,5% pierwotnej kwoty. 39 Można się jednak zastanawiać, czy ich działalność spełnia obecnie oczekiwania np. zapobiegania występowania światowych kryzysów. Być może w tym celu powinna istnieć międzynarodowa, skoordynowana polityka. Występuje ona na poziomach regionalnych, np. Mercosur, Unia Europejska, NAF- TA. Spełniają pewną rolę (zwłaszcza UE) w przeciwdziałaniu negatywnym tendencjom, lecz nie są w stanie zapobiec spadkowi światowego PKB. Grupują się również kraje o podobnym rozwoju, np. G-8, G W polityce wielu krajów funt odgrywał dużą rolę. Państwami tymi były głównie dominia brytyjskie (od roku 1931 na mocy II Statutu Westminsterskiego miały już swobodę ustawodawczą). Zmiany zachodzące w Zjednoczonym Królestwie były uważnie śledzone przez inne rządy.

13 Elementy polityki gospodarczej okresu Wielkiego Kryzysu w wybranych państwach 105 śród działań limitacyjnych wprowadzono kontrolę wydobycia i cen węgla, podobnie jak w Stanach Zjednoczonych wprowadzono ustawodawstwo społeczne. Na podstawie ustawy z 1934 r. rząd starał się skłaniać firmy prywatne do przeniesienia się do miejsc o szczególnie wysokim bezrobociu lub wspomagając tworzenie tam nowych spółek. W kraju tym narodziła się (mimo stosowania pewnych jej elementów wcześniej w Stanach Zjednoczonych) nowa teoria ekonomiczna keynesizm. Warto więc przyjrzeć się bliżej temu krajowi i wydarzeniom w będącym tłem dla jej powstania. Podobnie jak w USA, również w Wielkiej Brytanii pojawiła się na scenie politycznej postać, która wyprowadziła kraj z kryzysu i (przejściowo) doprowadziła do odzyskania prymatu Anglii w światowym handlu. Osobą tą był James Ramsay MacDonald 41 jedna z nielicznych osób, którym udało się w Wielkiej Brytanii skonstruować rząd jedności narodowej. 42 W wyborach z 1923 r. laburzyści po raz pierwszy zdobyli więcej miejsc niż posłowie Partii Liberalnej. W styczniu 1924 r. MacDonald został premierem, przydzielając sobie tekę ministra spraw zagranicznych. Dopiero po wyborach w 1929 r. Labour Party stała się największą partią parlamentarną, choć nie miała zapewnionej absolutnej większości głosów. Był to wielki sukces laburzystów i MacDonalda, który w 1929 r. ponownie został premierem. W momencie obejmowania rządów przez Partię Pracy (wiosną 1929 r.) ogólna sytuacja wyglądała całkiem dobrze i nic nie wróżyło nadciągającej burzy. Nawet bezrobocie główny przedmiot troski laburzystów między listopadem 1928 r. a majem spadło o 100 tys. osób. Tymczasem na międzynarodowych rynkach gospodarczych rosły zapasy gotowych produktów, wytwórcy łączyli się tworząc trusty lub monopole, spadały ceny żywności, ale jej produkcja rosła. Sądzono, że trudności ze zbytem mają charakter tylko przejściowy, a nawet, że kryzysy nadprodukcji zostały już przezwyciężone. Ustalony w 1925 r. parytet złota spowodował, że funt mógł ( ) spojrzeć dolarowi w twarz 43, co było dumą angielskiego narodu. Niestety wkrótce okazało się, że był on przewartościowany. Dodatkowo związki zawodowe miały duża siłę. Z powodu strajków (było ich dużo w latach dwudziestych), płace utrzymywały się na wyższym niż w reszcie Europy poziomie. Z tych powodów towary brytyjskie przestały być konkurencyjne na kontynencie. Było to katastrofalne w skutkach dla eksportu w następnych sześciu latach. Przedsiębiorcy ograniczali produkcję, rosło bezrobocie. Rozpoczynający się na świecie kryzys spowodował mniejsze dochody z inwestycji zagranicznych. Z tymi problemami musiał sobie poradzić Bank Anglii oraz Rząd Jego Królewskiej Mości, najpierw lauborzystowski, a później koalicyjny, który został powołany już w okresie kryzysu (w 1931 r.) i działał do 7 czerwca 1935 r. Wielka Brytania była od wielu lat uważana za bankiera świata" i wiele państw wzorowało się na niej prowadząc swoją politykę gospodarczą. Wszelkie próby należało więc podjąć z dużą rozwagą. Dlatego premier MacDonald konsultował się z wieloma ekonomistami, w tym z Johnem Keynesem. Sir George May stanął na czele komisji, której zadaniem było określenie środków do walki z deficytem budżetowym. Raport opublikowany przez tę komisję 31 lipca 1931 r., został ostro skrytykowany przez Snowdena (Kanclerza Skarbu z Partii Pracy). Zawarte tam postanowienia mówiły, że jedyną drogą wyjścia z sytuacji jest zastosowanie cieć budżetowych. 41 Doprowadził do tego, że stworzona przez niego partia laburzystowska (inaczej Partia Pracy) zastąpiła na scenie politycznej partię liberalną (partia wigów), która obecna była na scenie politycznej aż przez trzy wieki. Por. A. Harasimowicz, James Ramsay MacDonald życiorys socjaldemokraty, Łódź Należy rozgraniczyć dwa pojęcia, specyficzne dla brytyjskiego systemu władz. Gabinet to węższa część rządu, w której podejmowane są najważniejsze decyzje. Wchodzi do niego zazwyczaj tylko kilka osób, podczas gdy liczba członków rządu może przekroczyć nawet sto. 43 J. Butler, History of England , London 1960, s. 252.

14 106 Krzysztof Piech Redukcja zasiłków dla bezrobotnych o 20% oraz płac o 10%, a także zwiększenie podatków pozwolić miały na zrównoważenie budżetu. 44 Dla zbadania postanowień Komisji May'a powołany został Komitet Pięciu. W jego skład weszli: MacDonald, Snowden, Henderson (minister spraw zagranicznych), Thomas (Lord Tajnej Pieczęci), Graham (minister handlu). Pierwsze spotkanie wyznaczone było na 25 sierpnia 1931 r. Jednakże już pod koniec lipca zaufanie do brytyjskiej waluty spadło tak znacznie, że w ciągu dwóch ostatnich tygodni tego miesiąca z banków londyńskich wycofano 35 mln funtów. 45 Wyczerpały się źródła kredytu zagranicznego. W podobnej sytuacji znalazły się wcześniej Niemcy, które zdecydowały się na kilka dni zamknąć banki oraz zamrozić depozyty. Osłabiło to znacznie zaufanie do niemieckiego systemu bankowego. Wielka Brytania, chcąc zachować pozycję centrum światowych finansów, nie mogła tego uczynić. Zebrał się Komitet Pięciu (12, 13 sierpnia). Snowden stwierdził, że według raportu May'a deficyt na rok 1932 wyniesie 170 mln funtów, czyli o 50 mln więcej niż wcześniej liczono. Ucieczkę od funta powstrzymać mogą jedynie nowe kredyty z Nowego Jorku i Paryża. Zagraniczni bankierzy postawili jednak warunek przyjęcia przez rząd konkretnego, zmniejszonego planu wydatków. 46 Zatem rząd Partii Pracy, popierany głównie przez robotników, miał teraz zadecydować o zmniejszeniu im płac! Wznieciłoby to wybuch ogromnego niezadowolenia w społeczeństwie tym bardziej, że związki zawodowe odrzuciły program oszczędności. Aby podjąć skuteczne działania potrzebny był rząd cieszący się poparciem większości społeczeństwa. Wieczorem 23 sierpnia MacDonald złożył dymisję na ręce króla Jerzego V, ale ten ponownie desygnował go na premiera, tym razem koalicyjnego rządu. Zapewnił go, że konserwatyści poprą jego wysiłki zmierzające do przywrócenia zaufania kapitału zagranicznego do finansowej stabilności kraju sierpnia 1931 r. Ramsay MacDonald stanął na czele Pierwszego Rządu Narodowego (First National Government). W gabinecie, poza nim, było trzech ministrów Partii Pracy (Snowden, Thomas, Sankey), czterech konserwatystów i dwóch liberałów. 31 sierpnia zdrajca ruchu robotniczego, MacDonald, został wydalony z Labour Party. 8 września zebrała się Izba Gmin, która zatwierdziła proponowany przez Snowdena budżet. Banki nowojorskie i paryskie przyznały kredyty w wysokości 80 mln funtów. Decyzja ta wymagała jednakże zwiększenia podatków oraz obniżenia płac (w sferze budżetowej średnio o 10%). Wskutek redukcji żołdu o ponad 15%, 15 września cześć załóg floty zbuntowała się. Było to wydarzenie bezprecedensowe i groźne w skutkach. Ponownie spadło zaufanie do funta. W ciągu trzech dni z Londynu wycofano 33 mln funtów. 19 września Bank Anglii nie miał już wystarczających zapasów złota, aby nadal móc wymieniać walutę na kruszec września weszła w życie ustawa zawieszająca Gold Standard. Kolejnym posunięciem rządu było odejście od ustalonego w 1925 r. parytetu złota. Spowodowało to dewaluację funta o ok. 25%. W efekcie, jeszcze w tym samym miesiącu, w krajach silnie związanych z angielską walutą (np. w dominiach), zniesiono pełną wymienialność na złoto. Nawet Stanom Zjednoczonym nie udało się obronić dolara. Tylko kilka krajów z tzw. złotego bloku zdecydowało się prowadzić politykę deflacyjną i utrzymać wymienialność. 44 A. Harasimowicz, James Ramsay..., jw., s A. Maurois, Dzieje Anglii, Warszawa 1957, s Podobnie postępuje obecnie MFW. 47 A. Harasimowicz, James Ramsay..., jw., s J. Kędzierski, Dzieje Anglii Tom drugi , Wrocław 1986, s. 531.

15 Elementy polityki gospodarczej okresu Wielkiego Kryzysu w wybranych państwach 107 Czwartek, 27 października, przejdzie do historii jako data największej wyborczej zmiany w całej historii demokracji brytyjskiej Front Jedności Narodowej uzyskał 556 z 615 miejsc w Izbie Gmin, w tym konserwatyści aż 471. Podzielona Partia Pracy (bez MacDonalda) spadła do poziomu sprzed roku Nowy rząd miał ogromne poparcie społeczne (72,28% elektoratu). Pozwoliło to na kontynuowanie przełomowych reform. Przede wszystkim porzucono idee liberalizmu i wolnego handlu, czyli braku interwencji państwa w gospodarkę oraz w wymianę międzynarodową. Na towary importowane zostało nałożone cło, które nie dotyczyło jedynie dóbr pochodzących z dominiów. Zwiększyło to wpływy do budżetu. Produkty zagraniczne stały się droższe, spadł popyt na nie, co wpłynęło na wzrost zapotrzebowania na artykuły krajowe. By zatrzymać pieniądze w bankach podniesiono stopę procentową do 6%. Zwiększyło to sumę oszczędności, ale kredyty stały się droższe. Powstała sytuacja patowa: popyt na rodzime towary zachęcał do zwiększenia ilości inwestycji, ale wysokie oprocentowanie kredytów spowodowało, iż zwiększenie produkcji (wymagające nowych nakładów) było ekonomicznie nieuzasadnione. Nowy Kanclerz Skarbu (Chamberlain) znalazł rozwiązanie. Z jego inicjatywy Bank Anglii obniżył stopę procentową do 2%. Jednocześnie rozpoczął emitowanie bonów pożyczki wojennej (w sumie o wartości 2 mld funtów). Ich oprocentowanie było wyższe (3,5%) przez co były chętnie kupowane. Zaoszczędziło to państwu zaraz 23 mln ( ), w 1936 r. już 86 mln funtów. 51 Tanie kredyty zachęcały do inwestowania. Po spadku produkcji o 17-24% (do 1933 r.) koniunktura zaczęła się rozkręcać. 52 Wzrost produkcji był szczególnie dobrze widoczny w nowych gałęziach przemysłu, np. lotniczym, elektromechanicznym, chemicznym. Rozwój nie ominął przemysłu elektrycznego i samochodowego, gdzie liczba zatrudnionych wzrosła prawie trzykrotnie. 53 Wprowadzone cła ochronne polepszyły sytuację w przemyśle stalowym i żelaznym; pozwoliły na zwiększenie krajowej produkcji oraz eksportu. Poprzez wzrost wydatków na zbrojenia, zwiększyła się ilość zakładów zbrojeniowych oraz ich dochody. Prawdziwy boom nastąpił w budownictwie mieszkaniowym. W latach wybudowano ponad 1,5 mln nowych domów. Nie udało się przezwyciężyć problemu bezrobocia. W 1930 r. wyniosło ono 16,8%, a dwa lata później już 25,2%. 54 Poczynione próby stworzenia nowych miejsc pracy nie dały efektów. Dlatego w 1932 r. ze względu na dochody z ceł i zubożenie społeczeństwa obniżono podatki bezpośrednie. Rząd włączył się w politykę agrarną poprzez subsydiowanie rolnictwa. Pozwoliło to na zwiększenie mechanizacji i ulepszenie metod gospodarowania. Zmiana sytuacji na międzynarodowych rynkach walutowych (po zniesieniu Gold Standard) wymagała nowych posunięć. W kwietniu 1932 r. powstał Wyrównawczy Fundusz Wymiany (Exchange Equalisation Fund), który w rzeczywistości sztucznie utrzymywał wartość funta na niskim poziomie. Zagraniczni handlowcy mogli przez to za tą samą ilość pieniędzy kupić więcej towarów pochodzących z Wielkiej Brytanii. Zwiększało to opłacalność brytyjskiego eksportu. Już w 1933 r. zaobserwowano wzrost jego wartości. Tendencja ta utrzymywała się w następnych latach wraz z poprawą sytuacji rodzimych wytwórców. Poprzez wprowadzenie ceł skutecznie zapobiegano nadmiernemu importowi. Jego wzrost był proporcjonalny do przyrostu eksportu. Dlatego deficyt w handlu zagranicznym utrzymywał się prawie na niezmienio- 49 R. Bassett, Nineteen thirty one: political crisis, London 1958, s H. Tiltman, James Ramsay MacDonald. Labour s man of destiny, New York 1929, s J. Kędzierski, Dzieje..., jw., s H. Zins, Historia Anglii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1979, wyd. II, s J. Kędzierski, Dzieje, jw., s H. Zins, Historia, jw., s. 452.