1. Rodzaj, skala i usytuowanie przedsięwzięcia.

Transkrypt

1 Karta informacyjna przedsięwzięcia zgodnie z art. 3 ust 1 pkt 5 ustawy z dnia 3 października 2008r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. Nr 199, poz ze zm.) 1. Rodzaj, skala i usytuowanie przedsięwzięcia. Zaplanowane przedsięwzięcie dotyczy wydobywania z dna rzeki Wisły piasku, który przemieszcza się wraz płynącą wodą. W ujęciu geomorfologicznym jest to jeden z trzech rodzajów rumowiska rumowisko wleczone i należy do podstawowych elementów składowych koryta rzeki. Z punktu widzenia ochrony przeciwpowodziowej pogłębianie koryta na niżej wymienionych odcinkach jest niezwykle istotne, gdyż gromadzenie (odkładanie) rumowiska w korycie rzecznym powoduje zmniejszenie jego pojemności retencyjnej, a tym samym zwiększa ryzyko wystąpienia powodzi na terenie zalewowym. Zmniejsza także głębokość na szlaku żeglownym, co utrudnia, a wręcz uniemożliwia prowadzenie akcji lodołamania. Prowadzenie prac utrzymaniowych na rzece Wiśle obejmować będzie następujące odcinki, wraz z miejscami składowania refulatu: Lp Pogłębianie odcinki [km rzeki Wisły] lokalizacje ; Siarzewo, pow. aleksandrowski; Pokrzywno, pow. toruński ; Słońsk Dolny, Ciechocinek, pow. aleksandrowski; Stajenczynki, pow. toruński ; Mała Nieszawka, pow. toruński ; miasto Bydgoszcz ; Chełmno, Starogród, pow. chełmiński; Niedźwiedź, pow. świecki ; Rozgarty, pow. grudziądzki; Bratwin, pow. świecki ; Bratwin, pow. świecki; m. Grudziądz, Rozgarty, pow. grudziądzki ; Parski, pow. grudziądzki; Wielkie Zajączkowo, pow. świecki ; Wołuszewo, pow. aleksandrowski; Dzikowo, pow. toruński ; Wielkie Stwolno, pow. świecki; Dorosz Chełmiński, pow. chełmiński Składowanie refulatu działki Dz. nr 8/2, obręb Siarzewo Dz. nr 88/2, obręb Słońsk Dolny Dz. nr 1/4, obręb Mała Nieszawka Wywóz refulatu barkami i przeładunek w porcie Bydgoszcz na środki transportu Na terenie składowiska kopalni: dz. nr 2/10, obręb 8 Chełmno Dz. nr 438, obręb Bratwin Dz. nr 45, obręb Bratwin Dz. nr 45, obręb Parski Dz. nr 10, obręb Wołuszewo Dz. nr 414/1, obręb Wielkie Stwolno Tabela 1. Lokalizacja robót oraz miejsca składowania refulatu. 1

2 2. Powierzchnia zajmowanej nieruchomości, a także obiektu budowlanego oraz dotychczasowy sposób ich wykorzystywania i pokrycie szatą roślinną. Planowany urobek nie powinien przekroczyć 3 tys. m 3 materiału na dobę. Inwestor zakłada, że pogłębiarka będzie pracowała przez 12 godzin w ciągu doby, 6 dni w tygodniu. Szacuje się, że wydobycie będzie trwało od maja do listopada (bez dni ze zjawiskami lodowymi i z wezbraniami, które uniemożliwiają prowadzenie prac pogłębiarskich). Wynika to z warunków hydrologicznych na Wiśle. W przypadku wystąpienia stanów ekstremalnych (powodzi) praca pogłębiarki będzie ograniczona lub nie będzie możliwa. Prace prowadzone będą stopniowo. Obejmować będą wąski odcinek koryta rzeki Wisły, mieszczący się w granicach 60-90m szerokości, co w stosunku do średniej szerokości rzeki wynoszącej m, stanowi do ok. 1/6 szerokości Wisły. Przy czym zasięg skuteczny pogłębiarki przy jednorazowym przejściu wynosi zaledwie ok. 20m. Jednorazowo pogłębiany jest zatem odcinek stanowiący zaledwie ok. 1/20 szerokości koryta rzeki. W wyznaczonych miejscach rzeka Wisła użytkowana jest jako droga wodna, brak jest tam roślinności wodnej wynurzonej jak i zanurzonej. W ramach planowanego zamierzenia nie jest przewidziane wycinanie drzew i krzewów. Brzegi rzeki utrzymywane są przez ostrogi, które umożliwią jego stabilizację oraz powstrzymają ewentualną erozję. Dla poszczególnych odcinków, na których prowadzone będą prace utrzymaniowe, długość przekopu, jego szerokość, a także szacunkowa objętość, przedstawia się następująco: Lp. Odcinki rzeki Wisły [km] Szerokość/długość przekopu [m] Szacunkowa objętość przekopu [m 3 ] Przewidywany czas trwania prac [tygodnie] ok. 90/ok ok. 90/ok ok. 80/ok ok. 60/ok ok. 60/ok ok. 70/ok ok. 90/ok ok. 80/ok ok. 90/ok ok. 80/ok Rodzaj technologii. Tabela 2. Zakres prac dla poszczególnych odcinków. Eksploatacja piasku z dna Wisły prowadzona będzie za pomocą pogłębiarki ssąco-refulacyjnej. Na pogłębiarce zainstalowana jest pompa ssąco-tłocząca. Dzięki niej można zassać z dna rzeki mieszaninę piasku z wodą i pod ciśnieniem przemieścić rurociągiem tłocznym do miejsca składowania. Rurociąg posiada średnicę 0,5m i składa się z 2 członów: pływającego i lądowego o maksymalnej długości do 3 km. Tak duża odległość na jaką można transportować urobek z koryta rzecznego na nabrzeże nie wymaga dodatkowego przeładunku, a co za tym idzie ogranicza szkodliwe działanie eksploatacji materiału w obrębie koryta rzecznego i jego nabrzeża. Posiadana obecnie technologia nie umożliwia zastosowania jakichkolwiek zabezpieczeń minimalizujących ryzyko zassania przez pogłębiarkę organizmów żywych. Zastosowane zostaną natomiast zabezpieczenia ograniczające dostawanie się płazów na teren składowiska, a także wynoszenie jakiejkolwiek jego części poza teren składowania. W miejscu składowania urobku stosowane będą: pole refulacyjne lub separator mechaniczny, który oddzieli wodę od piasku, a także koparka gąsiennicowa i spycharka, których zadaniem będzie przemieszczanie materiału w części składowiska odwodnionego. W miejscu składowania nie 2

3 przewiduje się sortowania lub przeróbki materiału, w związku z powyższym w trakcie eksploatacji nie będą powstawały odpady. Okres funkcjonowania składowisk będzie ograniczony do minimum. Nie planuje się doprowadzić do ich pełnej zajętości. Urobek będzie sukcesywnie wywożony. Nie planuje się także składowania refulatu dłużej niż będą trwały prace w korycie rzeki na danym odcinku. Nie jest możliwe dokładne podanie ram czasowych funkcjonowania danego składowiska, gdyż nie da się a priori określić chociażby warunków pogodowych, które mogą znacznie wydłużyć czas pracy pogłębiarki. Ten sam problem dotyczy stosowania separatora mechanicznego na wszystkich odcinkach prac, którego zastosowanie uzależnione może być od zbyt wielu czynników. Kolejnym czynnikiem, który uniemożliwia dokładne zaplanowanie czasu pracy na danym odcinku eksploatacji jest możliwość wystąpienia lęgów lub innych czynników związanych faktem, że prace będą prowadzone na terenach należących do Natura W przypadku zaistnienia ww. sytuacji nastąpi przeniesienie prac na inny odcinek robót. W trakcie pracy prowadzonej na rzece Wiśle nie będą stosowane żadne inne materiały i sprzęt poza obiektami żeglugi śródlądowej. Nie przewiduje się także zastosowania materiałów szkodliwych dla środowiska. 4. Ewentualne warianty przedsięwzięcia. Biorąc pod uwagę cel wykonywanych prac alternatywą wobec zaproponowanej metody jest uzyskanie wymaganych głębokości poprzez: - budowę kolejnych stopni piętrzących (kaskadyzacja), - budowę systemu nowych ostróg zawężających znacznie koryto rzeki. Wybrany przez RZGW w Gdańsku, ZZWK z siedzibą w Toruniu, wariant pogłębienia koryta rzeki w kilku miejscach jest, naszym zdaniem, metodą najmniej inwazyjną i najmniej szkodzącą środowisku. Samo działanie zaś leży w interesie bezpieczeństwa powszechnego, jeżeli nie jest szkodliwe dla zachowania we właściwym stanie ochrony dziko występujących populacji chronionych gatunków zwierząt oraz w przypadku zaistnienia jednej z przesłanek wskazanych w art. 56, ust. 4, pkt Przewidywana ilość wykorzystywanej wody, surowców, materiałów, paliw oraz energii. Przewidywane zapotrzebowanie na podstawowe materiały budowlane, wodę oraz surowce nie występuje. Zapotrzebowanie na energie cieplną, gazową, elektryczną nie występuje. Przy wykonywaniu prac czerpalnych będzie wykorzystany głównie transport wodny i częściowo lądowy. Zapotrzebowanie na paliwo w ilości około ton dotyczy całości sprzętu mechanicznego wykorzystanego w trakcie realizacji przedsięwzięcia. 6. Rozwiązania chroniące środowisko. Eksploatacja piasku z dna koryta Wisły nie wpłynie negatywnie na poziom wód powierzchniowych i podziemnych. Wydobycie materiału z dna rzeki odbywać się będzie tylko w miejscach wypłycenia. W związku z tym prowadzona eksploatacja nie przyczyni się do obniżenia dna koryta rzecznego oraz uruchomienia procesu erozji wgłębnej. Pod względem hydrogeologicznym nie spowoduje to zmian ukształtowania zwierciadła wód podziemnych. W ramach inwestycji z dna koryta rzeki Wisły pozyskiwany będzie tylko piasek naniesiony przez prąd wody, tym samym wyklucza się jakąkolwiek ingerencję w rodzime dno koryta. Wydobycie dotyczy bowiem tzw. rumowiska wleczonego, w którego skład wchodzi piasek i drobne kamienie. Rumowisko może być gromadzone w korycie cieku bądź też prowadzone na dalsze odcinki. Kiedy ilość rumowiska doprowadzanego z odprowadzanym nie jest zrównoważona, wówczas koryto na tym odcinku zmienia swój przekrój. Dolny bieg cieku cechuje się małym spadkiem dna i małą prędkością przepływu, co wiąże się z akumulacją rumowiska skalnego i podnoszeniem się dna. Wyobrażenie o 3

4 ilości rumowiska prowadzonego korytem Wisły może świadczyć fakt, że rocznie spływa do Zatoki Gdańskiej ok. 2,2 mln m 3 rzecznego rumowiska, a po powodziach znacznie więcej. Wydobycie piasku z koryta rzeki Wisły nie będzie miało żadnego wpływu na wyspy i łachy znajdujące się w cieku, gdyż prowadzone będzie linią szlaku żeglugowego, który ze swej natury i dla bezpieczeństwa jednostek pływających prowadzony jest z dala od wszelkich wysp i łach. Tym samym nie może przyczynić się w żaden sposób do ich osuwania czy innego rodzaju degradacji, tym bardziej, że usuwana będzie warstwa naniesiona, a nie dno pierwotne. Jedynym zagrożeniem dla wód powierzchniowych i podziemnych mogą być produkty ropopochodne (np. olej napędowy, smary), które mogą przedostać się do wód lub gruntu w wyniku awarii mechanicznych. W przypadku zanieczyszczenia wód powierzchniowych na skutek awarii pogłębiarki środkiem zapobiegającym może być stały monitoring urządzenia i należyta dbałość o jego stan. Wszelkie naprawy i konserwacje sprzętu powinny być wykonywane poza obszarem składowania urobku, w miejscach specjalnie do tego przeznaczonych (port). W trakcie eksploatacji piasku z dna koryta Wisły nie powstają ścieki. Na pole refulacyjne lub w rejon separatora mechanicznego dostarczana jest mieszanina wody z piaskiem. Po odsączeniu piasku woda jest odprowadzona z miejsca składowania urobku z powrotem do Wisły. Jedyne ścieki, jakie powstają na składowisku to ścieki socjalno-bytowe gromadzone w przenośnych toaletach typu TOI-TOI. Opróżnianie ich odbywać się będzie przez wyspecjalizowaną firmę. Planowana inwestycja dotycząca wydobycia piasku z dna koryta Wisły nie wpłynie na pogorszenie się stanu jakości powietrza. O wpływie analizowanego przedsięwzięcia na zdrowie i życie ludzi decyduje głównie klimat akustyczny i stan powietrza atmosferycznego. Inwestycja wpłynie na zmiany w krajobrazie wyłącznie w miejscu składowania urobku. Przewiduje się, że wysokość na którą będzie usypywany piasek nie przekroczy 3 m. Miejsce składowania urobku stanowi równina zalewowa, której deniwelacje terenu nie przekraczają 3 m wysokości. Wysokość składowania urobku w postaci nasypów uzależniona będzie od możliwości pracy pogłębiarki oraz tempa odwodnienia obszaru i wywozu materiału do odbiorcy. Zakłada się, że każde składowanie piasku na wysokość większą niż 3 m powoduje zmiany wizualne w postrzeganiu krajobrazu. Zmiany te mają jednak charakter krótkotrwały oraz lokalny i nie stanowią trwałej transformacji w krajobrazie równiny zalewowej. W trakcie prowadzenia prac nie będzie konieczne usuwanie roślinności, wycinka drzew itp. czynności, gdyż jako składy refulatu wybrano tereny rolnicze lub przemysłowe (port w Chełmnie i Bydgoszczy). Minimalny będzie też wpływ na awifaunę analizowanego terenu i najbliższej jego okolicy, ponieważ miejsca składowania refulatu zostaną zabezpieczone jeszcze przed sezonem lęgowym ptaków. Dzięki temu, w celu założenia tam gniazd i wyprowadzenia młodych, przeniosą się one na obszary spokojniejsze, oddalone od miejsca przedsięwzięcia: wyklucza się zatem możliwość celowego płoszenia czy niepokojenia ptaków. Wpływ inwestycji wydobycia piasku z dna koryta Wisły na organizmy wodne, w tym ryby, nie wykazuje również znamion negatywnych. Ryby ze względu na aktywny sposób życia, żerowania i rozrodu wybiorą miejsca spokojniejsze. Wynika to z wieloletnich obserwacji prowadzonych przez pracowników RZGW. 7. Rodzaje i przewidywane ilości wprowadzanych do środowiska substancji lub energii przy zastosowaniu rozwiązań chroniących środowisko. W trakcie prowadzonych prac nie będą odprowadzane ścieki technologiczne, ścieki bytowe magazynowane będą w zbiornikach statku. Odprowadzenie wód opadowych nie występuje. W procesie technologicznym nie występują odpady. Użytkowane będą obiekty żeglugi śródlądowej (holownik oraz pogłębiarka ssąco-refulacyjna z rurociągiem pływającym służącym do przemieszczania wydobytego materiału) oraz koparka, spycharka. 8. Możliwe transgraniczne oddziaływanie na środowisko. Planowane przedsięwzięcie nie będzie miało transgranicznego oddziaływania na środowisko. 4

5 9. Obszary podlegające ochronie na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody znajdujące się w zasięgu znaczącego oddziaływania przedsięwzięcia. Obszar, na którym planowane jest przedsięwzięcie został silnie przekształcony przez człowieka w XIX wieku. Odnosi się to zarówno do koryta Wisły, jak i równiny zalewowej. Planowana inwestycja pozostaje bez wpływu na cele i przedmioty ochrony obszaru specjalnej ochrony ptaków Dolina Dolnej Wisły PLB040003, w szczególności na gatunki zwierząt wymienione w Standardowym Formularzu Danych Natura 2000, w tym gatunki migrujące. W skład Natury 2000 wchodzą Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO), które wyznaczone zostały na podstawie tzw. Dyrektywy Ptasiej (Dyrektywy Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków) oraz Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk, wyznaczone na podstawie tzw. Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory). Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków - Dolina Dolnej Wisły - PLB o powierzchni ,3 ha. swym zasięgiem obejmuje międzywale na odcinku od Włocławka po Ujście Wisły do Zatoki Gdańskiej. Na terenie Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego obszar ten obejmuje międzywale od Bydgoszczy do miejscowości Nowe, co stanowi teren 8 gmin oraz kilku rezerwatów przyrody (Rzeka Drwęca, Kępa Bazarowa, Wielka Kępa, Łęgi na Ostrowiu Panieńskim, Wiosło Małe). Aby wykazać wpływ planowanej inwestycji na cele ochronne obszarów chronionych, zwłaszcza na stan siedlisk Natura 2000 położonych w najbliższym sąsiedztwie terenu planowanego przedsięwzięcia Solecka Dolina Wisły (PLH040003), Dybowska Dolina Wisły (PLH040011), Nieszawska Dolina Wisły (PLH040012) pod uwagę brano cechy i parametry siedliskowe, które mogą potencjalnie ulec zmianie pod wpływem prowadzonych prac. Z tego powodu poddano analizie i ocenie stan lokalnych ekosystemów i występujących tu przedstawicieli świata ożywionego, a także wielkość i stan populacji (zwłaszcza ptaków) na obszarze badań, dostępności potencjalnych siedlisk żerowania, lęgów oraz migracji, a co za tym idzie cech dotyczących funkcji korytarza ekologicznego dla tych zwierząt. Funkcje korytarzy ekologicznych analizowano przede wszystkim dla organizmów wodnych, jak również zachowanie w nienaruszonym stanie siedlisk Natura 2000 zlokalizowanych w pobliżu planowanej inwestycji, w tym wpływu hałasu generowanego w wyniku planowanych działań inwestycyjnych. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, iż wpływ na stan siedlisk Natura 2000 będzie nieznaczny, krótkotrwały, odwracalny i miejscowy. Uzasadnieniem podejmowania ww. działań inwestycyjnych jest fakt, iż inwestor posiada niezbędną wiedzę, środki ekonomiczne oraz doświadczenie w prowadzeniu prac pogłębiarskich na Wiśle i jej dopływach. Planowana eksploatacja piasku jest przedsięwzięciem celu publicznego. Umożliwia racjonalne wykorzystanie zasobów będących własnością Skarbu Państwa. Natomiast z punktu widzenia ochrony przeciwpowodziowej pogłębianie koryta na tym odcinku Wisły jest niezwykle istotne. Gromadzenie (odkładanie) rumowiska w korycie rzecznym powoduje zmniejszenie jego pojemności retencyjnej, a tym samym zwiększa możliwość wystąpienia powodzi na terenie zalewowym, uniemożliwia także prowadzenie efektywnej akcji lodołamania. 5

6 GATUNEK CHARAKTERYSTYKA WYSTEPOWANIE Nur rdzawoszyi (Gavia stellata) Gniazduje na północnych skrajach Eurazji i Ameryki Północnej. W Europie spotykany na Islandii, Irlandii, w północnej Skandynawii i Syberii. Zamieszkuje borealne i tundrowe obszary z małymi i średniej wielkości, płytkimi lub głębokimi zbiornikami. Wyjątkowo zasiedla wolno płynące rzeki. Chętnie zamieszkuje tereny do wysokości 700 m n.p.m. rozmieszczone wzdłuż wybrzeża. W czasie przelotów i zimowania zatrzymuje się na wodach przybrzeżnych oraz w rejonach podmorskich ławic. Na śródlądziu zatrzymuje się na wszystkich rodzajach zbiorników wodnych. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: piaszczyste ławice podmorskie, ujścia rzek (estuaria), zalewy i jeziora przymorskie (laguny), duże płytkie zatoki, twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi łąkami ramienic Charetea. - nasilenie się ruchu turystycznego, - wzmożona penetracja rybacka, sieci stawne, - zanieczyszczenie wody substancjami ropopochodnymi; pobrudzenie piór tymi substancjami stanowi dla ptaków śmiertelne niebezpieczeństwo. Nur czarnoszyi (Gavia arctica) Zamieszkuje borealne i arktyczne obszary. Na północy zasięgu lęgowy na małych i średniej wielkości oligotroficznych zbiornikach, a na południu zasiedla większe i głębsze jeziora, rzadziej eutroficzne. Szczególnie chętnie zasiedla jeziora z małymi wyspami i półwyspami, na których, głównie samiec, buduje gniazdo. Nad Bałtykiem przelotne i zimujące ptaki zatrzymują się wzdłuż wybrzeża, wokół wysp, rzadziej na podmorskich ławicach. Na śródlądziu zatrzymuje się praktycznie na wszystkich rodzajach zbiorników wodnych. Dawniej w północnej Polsce gniazdował, obecnie jedynie zimuje. W Europie Środkowej spotykany też regularnie na przelotach głównie na wybrzeżach Bałtyku, uznany za nielicznie występującego. Rzadko widuje się go w większych stadach. Przelatuje w marcu kwietniu i wrześniu grudniu. Pojedyncze ptaki zalatują w głąb lądu - nawet na akweny południowej Polski. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: piaszczyste ławice podmorskie, ujścia rzek (estuaria), zalewy i jeziora przymorskie (laguny), duże płytkie zatoki, twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi łąkami ramienic Charetea. - nasilenie się ruchu turystycznego, - wzmożona penetracja rybacka, sieci stawne, 6

7 Bąk (Botaurus stellaris) Czapla nadobna (Egretta garzetta) - zanieczyszczenie wody substancjami ropopochodnymi; pobrudzenie piór tymi substancjami stanowi dla ptaków śmiertelne niebezpieczeństwo. Gatunek zamieszkujący północną część Eurazji (podgatunek nominatywny) i Afrykę południową. Zimuje na południu Eurazji i w Afryce. W Europie Zachodniej i Południowej gatunek osiadły. Zamieszkuje wszystkie typy płytkich zbiorników, zarówno naturalnych (starorzecza, jeziora), jak i sztucznych (stawy rybne, duże torfianki i glinianki, zbiorniki retencyjne), z rozległymi płatami trzciny lub pałki oraz silnie zarośnięte wysoką roślinnością szuwarową, zabagnione tarasy zalewowe rzek. Wyjątkowo tylko zasiedla wysokie turzycowiska lub płaty manny mielec i mozgi trzcinowatej. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: zalewy i jeziora przymorskie (laguny), starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion, torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis). - utrata siedlisk lęgowych w wyniku zmian reżimu hydrologicznego rzek, zmieniających częstość i długość zalewów w dolinach rzecznych, - utrata siedlisk lęgowych w wyniku deniwelacji powierzchni dolin rzecznych (zasypywania starorzeczy i zagłębień terenu okresowo wypełnianych wodą), - utrata siedlisk lęgowych w wyniku intensyfikacji gospodarki rybackiej na stawach hodowlanych, - utrata siedlisk lęgowych w wyniku niekontrolowanego pozyskiwania trzciny na obszarach lęgowych bąka, - utrata siedlisk lęgowych w wyniku wiosennego, nielegalnego wypalania szuwarów trzcinowych, - podwyższona śmiertelność w wyniku nielegalnych odstrzałów dokonywanych przez strażników rybackich uważających bąka za szkodnika rybackiego. Gatunek zamieszkujący Eurazję pasem od Francji po Półwysep Koreański i Japonię oraz Indie, Bliski Wschód i północną Afrykę. Podgatunek wędrowny, zimuje w Afryce i na południu Azji. Zamieszkuje wody, zarówno słodkie jak i słone, o ile znajdują się na brzegu krzewy lub drzewa, na których można zbudować gniazdo. W Polsce nie jest to gatunek lęgowy, jednak systematycznie zalatujący, szczególnie na południe kraju. Gniazdo buduje na ziemi pod osłoną krzewów lub na drzewach. Tworzy kolonie lęgowe, często z innymi gatunkami czapli lub z kormoranami. 7

8 Czapla biała (Egretta alba) Bocian czarny (Ciconia nigra) - odstrzał na stawach rybnych. Czapla biała zamieszkuje w zależności od podgatunku: pas od środkowej Europy i Bałkanów po środkową Azję. Zimuje w północnej i środkowej Afryce oraz środkowych Chinach i na Półwyspie Koreańskim. Do Polski regularnie i licznie zalatuje, a od niedawna nielicznie również się gnieździ. Zasiedla różnego typu siedliska wodne: bagna, tereny zalewowe, obrzeża jezior i stawów hodowlanych, brzegi i ujęcia rzek, bagna nadmorskie i zarośla namorzynów. W Polsce lęgi stwierdzono przede wszystkim w zaroślach wiklinowych na zbiornikach retencyjnych i w bagiennych dolinach rzecznych oraz w trzcinowiskach na stawach hodowlanych. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: zalewy i jeziora przymorskie (laguny), starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion. - straty wynikające z traktowania jej jako szkodnika rybackiego tępionego na stawach hodowlanych, gdzie liczebność czapli siwej jest redukowana poprzez odstrzał. Zamieszkuje Eurazję między 60 N a 35 N (poza pustyniami Azji Środkowej). Obserwuje się przesuwanie zasięgu na zachód, gniazduje w środkowej Francji, a izolowane populacje również na Półwyspie Iberyjskim oraz w środkowej i południowej Afryce. W Hiszpanii to ptak częściowo osiadły. Gniazduje z dala od osiedli ludzkich. Na terenach niżowych preferuje kompleksy leśne o znacznej powierzchni. Optymalne warunki znajduje w siedliskach ze znacznym udziałem trudno dostępnych terenów podmokłych i zabagnionych, obfitujących w śródleśne rzeki i rowy melioracyjne, stwarzające dogodne warunki żerowania. Zadowala się też uboższymi lasami, w sąsiedztwie których posiada atrakcyjne żerowiska stawy rybne, łąki czy doliny rzek. W górach najczęściej gniazduje w dolinach potoków i rzek lub w ich sąsiedztwie. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników, zalewane muliste brzegi rzek, niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris), kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion), żyzne buczyny (Dentario glandulose-fagenion, Galio odorati- Fagenion), grąd subatlantycki (Stellario-Carpinetum), grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio- Carpinetun, Tilio-Carpinetum), górskie bory świerkowe (Piceion abietis część zbiorowiska górskie), łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso- 8

9 Bocian biały (Ciconia ciconia) Łabędź czarnodzioby (Cygnus columbianus) incanae), olsy źródliskowe, łęgowe lasy dębowowiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum). - pod warunkiem utrzymania i konsekwentnego egzekwowania ochrony strefowej oraz należytego uwodnienia siedlisk lęgowych gatunek nie jest w Polsce zagrożony. Gniazduje w obrębie zabudowań lub w ich sąsiedztwie, natomiast żerowiska stanowią tereny położone poza osadami ludzkimi. Żerowiska można podzielić na pięć podstawowych kategorii: łąki, pastwiska, wody płynące lub stojące oraz pola orne. Łąki i pastwiska są podstawowymi żerowiskami bociana od wczesnej wiosny, aż do odlotu. Zbiorniki wodne mają mniejsze znaczenie, a wody płynące są wykorzystywane zwłaszcza w rejonach wyżynnych. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion, zalewane muliste brzegi rzek, zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion), niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris), torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea). - kolizje z napowietrznymi liniami energetycznymi; dochodzi do nich najczęściej w sąsiedztwie gniazda lub w miejscach, gdzie ptaki odpoczywają na słupach lub na transformatorach, - śmiertelność piskląt zaplątanych w przynoszone do gniazd sznurki z tworzywa sztucznego, używane w rolnictwie, - utrata miejsc gniazdowych w wyniku przebudowy dachów, likwidowania platform gniazdowych na słupach. Gnieździ się w arktycznej tundrze, preferując nadmorską tundrę północnej Rosji nisko położone bagna z licznymi oczkami wodnymi, jeziorami, poprzecinane kanałami. Ptaki nielęgowe koncentrują się na płytkich jeziorach i bagnach, nieraz w sąsiedztwie par lęgowych. W Polsce (wiosna, jesień, zima) łabędź czarnodzioby spotykany jest zarówno w strefie przybrzeżnej, jak i w głębi kraju na jeziorach, stawach rybnych, bagnach, w dolinach rzecznych i na przyległych terenach rolniczych (łąki, pola, ścierniska). Na spuszczonych stawach znajduje dogodne warunki do żerowania (małże). Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: ujścia rzek (estuaria), zalewy i jeziora przymorskie (laguny), duże płytkie zatoki, solniska nadmorskie (Glauco- Puccinellietalia część zbiorowiska nadmorskie), starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze 9

10 Łabędź krzykliwy (Cygnus cygnus) Gęś białoczelna (Anser albifrons) zbiorowiskami z Nymphaeion,Potamion, nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników, zalewane muliste brzegi rzek. - niepokojenie ptaków zatrzymujących się w czasie wędrówki, - zanieczyszczenie wód Bałtyku substancjami ropopochodnymi; - zatrucie ołowiem w wyniku połykania śrucin amunicji myśliwskiej traktowanych przez ptaki. Gatunek zamieszkujący Palearktykę od Islandii po Kamczatkę. Zimuje w Europie oraz środkowej i wschodniej Azji. Przeloty w marcu - maju i wrześniu - listopadzie. W Polsce pierwsze gniazdowanie stwierdzono w 1978 roku, obecnie gniazduje w ilości kilkudziesięciu par, szczególnie liczny jest na wybrzeżu Bałtyku zimą i podczas przelotów. Gnieździ się na bagnistych jeziorach, starorzeczach i w deltach rzek. Chętnie (szczególnie na nowych terytoriach) zajmuje płytkie jeziora, stawy czy bagna z bogatą roślinnością. Może również gniazdować na jeziorach z bogatym szuwarem trzcinowym w strefie stepów oraz wyjątkowo na terenach otwartych arktycznej tundry. Łabędzie krzykliwe zimujące w Polsce przebywają na przybrzeżnych wodach morskich, jeziorach, zbiornikach retencyjnych, stawach i rzekach. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: ujścia rzek (estuaria), zalewy i jeziora przymorskie (laguny), duże płytkie zatoki, solniska nadmorskie (Glauco- Puccinellietalia część zbiorowiska nadmorskie), twardowodne oligo i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi łąkami ramienic Charetea, starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion, nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników, zalewane muliste brzegi rzek. - niepokojenie ptaków zatrzymujących się w czasie wędrówki, - zanieczyszczenie wód Bałtyku substancjami ropopochodnymi; - zatrucie ołowiem w wyniku połykania śrucin amunicji myśliwskiej traktowanych przez ptaki. Gniazduje w Holarktyce, na północ od granicy lasów, do wysokości 1000 m n.p.m. Zamieszkując różne typy tundry, gniazdo umieszcza zazwyczaj w niedalekim sąsiedztwie wody lub błotnistych obszarów porośniętych trawą, zarówno na terenach zabagnionych, jak i na suchych wzniesieniach. Zimą zatrzymuje się na terenach otwartych polach uprawnych i łąkach położonych w sąsiedztwie zbiorników wodnych. 10

11 Bernika białolica (Branta leucopsis) Bielaczek (Mergus albellus) Trzmielojad (Pernis apivorus) Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: zalewy i jeziora przymorskie (laguny), solniska nadmorskie (Glauco-Puccinellietalia część zbiorowiska nadmorskie), starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion, zalewane muliste brzegi rzek, Nniżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris). - gęś białoczelna nie należy do gatunków zagrożonych i jest obecnie najliczniejszą gęsią Palearktyki Zachodniej. Gatunek zamieszkujący Grenlandię, Svalbard, północną część Norwegii. Zimuje na wybrzeżach Morza Północnego i Zatoki Biskajskiej, a czasem nawet na Półwyspie Iberyjskim. Na wybrzeżach Bałtyku w Olandii i Gotlandii od lat 70. rośnie populacja lęgowa. W Polsce pojawia się stosunkowo rzadko na przelotach. Biotopem są skaliste obszary tundry w pobliżu morskiego wybrzeża, jeziora lub rzeki. Zimuje na położonych w pobliżu morza łąkach i polach. W Polsce pojawia się stosunkowo rzadko na przelotach. Gatunek zamieszkujący Półwysep Skandynawski i Syberię aż do północnego zakola Amuru, Sachalinu i Kamczatki. Zimuje w Europie Zachodniej (od południowej Anglii po północne brzegi Morza Śródziemnego) i Środkowej, we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, w Azji Środkowej oraz na Bliskim i Dalekim Wschodzie. W Polsce pojawia się na przelotach i zimuje; dość licznie na północy, nielicznie na południu. W Polsce pojawia się od jesieni do wiosny, przebywając głównie na płytkich zalewach, zatokach i jeziorach przymorskich oraz w ujściowych odcinkach rzek. W głębi lądu jest mniej liczny niż w strefie wybrzeża. Preferuje duże rzeki i większe zbiorniki wodne. W okresie lęgowym zajmuje stare drzewostany iglaste lub mieszane w pobliżu jezior i wolno płynących rzek. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: piaszczyste ławice podmorskie, ujścia rzek (estuaria), zalewy i jeziora przymorskie (laguny). - stosowanie stawnych sieci rybackich, - zanieczyszczenie wody substancjami ropopochodnymi, - plany budowy dużych farm wiatrowych na płytkich obszarach morskich. Trzmielojad jest gatunkiem lęgowym w Palearktyce, zimującym w strefie Afrotropikalnej. Areał lęgowy stanowi zwarty obszar obejmujący większą część Europy, oprócz przymorskich rejonów Półwyspu 11

12 Kania czarna (Milvus migrans) Apenińskiego, południowej części Bałkanów oraz zachodniej i północnej części Skandynawii. Na Wyspach Brytyjskich występuje jedynie na południowowschodnich obszarach. Na wschodzie zasięg obejmuje Rosję i zachodnią Syberie, po rzekę Ob. W Polsce rozpowszechniony, choć występuje nierównomiernie - częściej w południowej i wschodniej części kraju. W pozostałej części kraju spotkać go można głównie w dolinach rzek. Omija jedynie najwyższe partie polskich gór. To nieliczny, a w Wielkopolsce i na Pomorzu bardzo nieliczny ptak lęgowy. Możliwe jednak, że szacowana populacja krajowa jest zaniżona - często trzmielojady są mylnie uznawane za myszołowy. Przylatuje od połowy kwietnia i w maju (najpóźniej na początku czerwca), a odlatuje w sierpniu i wrześniu. Zasiedla różnego rodzaju drzewostany, preferując stare drzewostany liściaste i mieszane, chociaż występuje również w borach. Istotna jest jednak obecność w sąsiedztwie lasów terenów otwartych, a w kompleksach leśnych polan. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: żyzne buczyny (Dentario glandulose-fagenion, Galioodorati- Fagenion), górskie jaworzyny ziołoroślowe (Acero- Fagetum), grąd subatlantycki (Stellario-Carpinetum), grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio- Carpinetum, Tilio-Carpinetum), jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach (Tilio plathyphyllis-acerion pseudoplatani), łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae), olsy źródliskowe, łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum). - utrata siedlisk gniazdowych w wyniku zastępowania drzewostanów mieszanych przez monokultury iglaste, - utrata siedlisk żerowania w wyniku likwidacji śródleśnych terenów otwartych, - niepokojenie wysiadujących ptaków przez ludzi w wyniku prowadzenia prac leśnych w pobliżu gniazd oraz rozwoju ruchu rekreacyjnego. Kania czarna jest jednym z najszerzej rozprzestrzenionych i najliczniejszych ptaków drapieżnych na świecie, sześć podgatunków zasiedla rozległe obszary Europy, Azji, Bliskiego Wschodu, Afryki oraz Australii i Oceanii. W Polsce bardzo nieliczny ptak lęgowy niżu ( par, a według innych oszacowań par), występuje głównie w pasie pojezierzy zachodniej części kraju (Wielkopolska, Pomorze Zachodnie), w części Dolnego Śląska oraz na Mazurach. W pozostałych regionach kraju występuje w rozproszeniu. 12

13 Związana jest z obszarami o urozmaiconym krajobrazie, z dużym udziałem siedlisk otwartych, a przede wszystkim z obecnością większych zbiorników wodnych, jak rzeki, jeziora, stawy rybne i inne. Tereny leśne wykorzystuje wyłącznie jako miejsca lokalizacji gniazda i zwykle osiedla się na krawędzi lasu, bardzo rzadko wnikając daleko w głąb (wówczas gniazdo położone jest na skraju zrębu, polany śródleśnej). Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi łąkami ramienic Charetea, starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion, zalewane muliste brzegi rzek, niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris), kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion), łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae), olsy źródliskowe, łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum). - utrata siedlisk gniazdowych i siedlisk żerowania w wyniku rozwoju turystyki i rekreacji w pobliżu zbiorników wodnych, - utrata siedlisk gniazdowych i siedlisk żerowania w wyniku zmian reżimu hydrologicznego rzek, zmieniających częstość i długość zalewów w dolinach rzecznych, - utrata siedlisk gniazdowania w wyniku wyrębu starodrzewu na obszarach leśnych w sąsiedztwie zbiorników wodnych, - utrata siedlisk gniazdowania w wyniku usuwania starodrzewu z międzywala dolin rzecznych, - utrata siedlisk żerowania w wyniku intensyfikacji rolnictwa i związanej z nią likwidacji różnorodności otwartego krajobrazu (likwidacja zabagnień i oczek wodnych, usuwanie zadrzewień, tworzenie rozległych monokultur), - utrata siedlisk żerowania w wyniku zmiany ekstensywnie użytkowanych łąk i pastwisk na intensywnie użytkowane uprawy, - drapieżnictwo, a zwłaszcza rabowanie lęgów przez kruka i wronę siwą, - kolizje z napowietrznymi liniami energetycznymi, a także kolizje z elektrowniami wiatrowymi, zwłaszcza ustawianymi w dolinach rzecznych i miejscach koncentracji ptaków, - bezpośrednie zatrucie osobników powodowane przez chemiczne zanieczyszczenie środowiska, a zwłaszcza niekontrolowane zrzuty substancji chemicznych do wód oraz zjadanie padliny zawierającej śrut ołowiany. 13

14 Kania ruda (Milvus milvus) Kania ruda występuje głównie na terenie Europy. W Polsce bardzo nieliczny ptak lęgowy ( par, nowsze szacunki podają 1-1,5 tys. z trendem wzrostowym), występuje prawie wyłącznie na zachodzie i północnym wschodzie kraju (Wielkopolska, Pomorze, północna część Dolnego Śląska oraz Warmia i Mazury). W pozostałych regionach jest rzadki i widywany głównie w czasie migracji, a w centrum i na wschodzie nie pojawia się prawie w ogóle. Przeloty oprócz Wybrzeża nie charakteryzują się liczniejszymi koncentracjami. Niektóre osobniki w Europie Środkowej mogą zimować, ale przeważnie w pobliżu wysypisk śmieci lub innych miejsc obfitujących w pokarm. W Polsce zimowe pojawy zdarzają się wyjątkowo, a próby pozostania przez cały rok są nieregularne. Dochodzi do tego jednak tylko w północno-zachodniej Polsce i podejmują się tego tylko pojedyncze osobniki. W Polsce związana jest z terenami o urozmaiconym krajobrazie, z udziałem większych kompleksów leśnych, łąk i zbiorników wodnych (rzeki, stawy, jeziora). Typ drzewostanu ma mniejsze znaczenie, istotne jest natomiast mozaikowo ukształtowane otoczenie, w którym sąsiadują ze sobą płaty różnorodnych siedlisk: różnych typów pól, łąk, mokradeł. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi łąkami ramienic Charetea, starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion, zalewane muliste brzegi rzek, zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion), niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris), kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion), żyzne buczyny (Dentario glandulose-fagenion, Galioodorati-Fagenion), łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinosoincanae), olsy źródliskowe, łęgowe lasy dębowowiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum). - utrata siedlisk gniazdowych i siedlisk żerowania w wyniku rozwoju turystyki i rekreacji w pobliżu zbiorników wodnych, - utrata siedlisk gniazdowych i siedlisk żerowania w wyniku zmian reżimu hydrologicznego rzek, zmieniających częstość i długość zalewów w dolinach rzecznych, - utrata siedlisk gniazdowania w wyniku wyrębu starodrzewu na obszarach leśnych w sąsiedztwie zbiorników wodnych, - utrata siedlisk gniazdowania w wyniku usuwania starodrzewu z międzywala dolin rzecznych, 14

15 Bielik (Haliaeetus albicilla) - utrata siedlisk żerowania w wyniku intensyfikacji rolnictwa i związanej z nią likwidacji różnorodności otwartego krajobrazu (likwidacja zabagnień i oczek wodnych, usuwanie zadrzewień, tworzenie rozległych monokultur), - utrata siedlisk żerowania w wyniku zabudowy hydrotechnicznej dolin rzek, powodującej obniżenie różnorodności siedlisk w dolinach rzecznych, - utrata siedlisk żerowania w wyniku zmiany ekstensywnie użytkowanych łąk i pastwisk na intensywnie użytkowane uprawy, - drapieżnictwo, a zwłaszcza rabowanie lęgów przez kruka i wronę siwą, - kolizje z napowietrznymi liniami energetycznymi, a także kolizje z elektrowniami wiatrowymi, zwłaszcza ustawianymi w dolinach rzecznych i miejscach koncentracji ptaków, - bezpośrednie zatrucie osobników powodowane przez chemiczne zanieczyszczenie środowiska, a zwłaszcza niekontrolowane zrzuty substancji chemicznych do wód oraz zjadanie padliny zawierającej śrut ołowiany. W Europie bielik występuje w prawie całej Rosji, Skandynawii, w Krajach Bałtyckich, w całym pasie nizin europejskich od Białorusi poprzez Polskę, aż po zachodnie krańce Niemiec. W Polsce nieliczny ptak lęgowy spotykany na całym niżu, ale głównie na zachodzie i północy kraju. Najliczniej występuje na Pomorzu Zachodnim: w rejonie Zalewu Szczecińskiego w lasach na wyspie Wolin (Woliński Park Narodowy i w Puszczy Wkrzańskiej oraz na Pojezierzu Myśliborskim i Drawskim. Drugim co do liczebności obszarem jego występowania jest północno-wschodnia Polska (głównie Pojezierze Olsztyńskie, Mrągowskie i Iławskie, Kraina Wielkich Jezior Mazurskich i Równina Mazurska). Jest gatunkiem ściśle związanym ze środowiskiem wodnym. Preferuje okolice jezior i stawów rybnych oraz doliny rzeczne. Zimą skupia się nad rzekami i zalewami. Gnieździ się prawie we wszystkich typach lasów, głównie w borach i buczynach oraz w nadrzecznych łęgach. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: ujścia rzek (estuaria), zalewy i jeziora przymorskie (laguny), twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi łąkami ramienic Charetea, starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion, nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników, zalewane muliste brzegi rzek, kwaśne buczyny (Luzulo- Fagenion), żyzne buczyny (Dentario glandulose- Fagenion, Galioodorati-Fagenion), grąd subatlantycki 15

16 Błotniak stawowy (Circus aeruginosus) (Stellario-Carpinetum), grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio- Carpinetum), bory i lasy bagienne, łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae), olsy źródliskowe, łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario Ulmetum). - niepokojenie wysiadujących ptaków przez ludzi, prowadzenie prac leśnych w pobliżu gniazd, - degradacja łowisk w wyniku zabudowy rekreacyjnej oraz coraz większej presji turystów zmniejszeniu ulega baza żerowa (spadek liczebności ptaków wodnych), - kolizje z napowietrznymi liniami energetycznymi, a także kolizje z elektrowniami wiatrowymi, zwłaszcza ustawianymi w dolinach rzecznych i miejscach koncentracji ptaków, - chemiczne skażenie środowiska w organizmach bielików wykryto wysokie stężenia PCB, a także ołowiu; zatrucie ołowiem pochodzi z amunicji łowieckiej połykanej przez bieliki w mięsie postrzelonych ptaków wodnych lub w padlinie, - drapieżnictwo jaja są rabowane przez kruki i kuny, a małe pisklęta padają ofiarą puchacza, kruka i kun, - część gniazd spada z drzew w wyniku silnych wiatrów Zamieszkuje strefę umiarkowaną i subtropikalną - Europę poza Półwyspem Skandynawskim oraz środkową Azję. Najbardziej wysunięte lęgowiska znajdują się w północnej Afryce i na środkowym Wschodzie. Przyloty od połowy marca i w kwietniu, a odloty od lipca do połowy października. Populacja europejska zimuje w Afryce, a częściowo również na europejskich wybrzeżach Morza Śródziemnego. W Polsce wyraźnie liczniejszy jest na zachodzie i północnym wschodzie kraju. Najbogatsze lęgowiska stwierdzono w Wielkopolsce, na Podlasiu, w okolicach Zalewu Szczecińskiego, na ziemi lubuskiej i na stawach w Dolinie Baryczy. Gniazdują głównie w szuwarach trzcinowych i pałkowych, rzadziej szuwarach oczeretowych porastających stawy rybne, jeziora, zbiorniki retencyjne, starorzecza. Na torfowiskach do lęgów wybierają ponadto szuwary wielkoturzycowe, m.in. szuwary kłociowe, a w dolinach rzecznych i obszarach zmeliorowanych porastające torfianki trzcinowiska z domieszką wierzb, rowy melioracyjne, a nawet ziołorośla. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: zalewy i jeziora przymorskie (laguny), twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi łąkami ramienic Charetea, starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki 16

17 Błotniak zbożowy (Circus cyaneus) wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion, torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis), górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk. - utrata siedlisk lęgowych w wyniku likwidacji lub zmniejszenia powierzchni zajętej przez szuwary (wykaszanie, wypalanie), zwłaszcza trzcinowe, na stawach i innych zbiornikach wodnych; - utrata siedlisk gniazdowych w wyniku osuszania śródpolnych zbiorników wodnych, - utrata siedlisk lęgowych w wyniku osuszania torfowisk, - zwiększanie się antropopresji w strefie przybrzeżnej jezior, która może powodować spadek liczebności na lęgowiskach w pobliżu atrakcyjnych turystycznie okolic, - aktywne prześladowanie (nielegalny odstrzał) ze strony użytkowników stawów rybnych i jezior, - zwiększona presja drapieżników niszczących lęgi (przede wszystkim lisa), wynikająca z łatwiejszego dostępu do gniazd, spowodowanego obniżeniem poziomu wody w miejscach lęgu. Jest szeroko rozmieszczony, zasiedla całą Europę i północną część Azji aż po Kamczatkę. Zimuje w Europie, północno-zachodniej Afryce, południowej i wschodniej Azji aż do Japonii. W Polsce skrajnie nieliczny ptak lęgowy. Stanowiska lęgowe często się zmieniają i pozostają w rozproszeniu. Większe zagęszczenie wykryto na dolnej Odrze, nad Biebrzą, Narwią oraz w południowej części Wielkopolski. Regularne lęgi odbywa w dolinie Warty (głownie na odcinku Uniejów Santok) oraz w okolicach Szczecina. Preferuje tereny otwarte, zwłaszcza torfowiska i użytki zielone w dolinach rzecznych z niską roślinnością, unika terenów wyżynnych i górskich. W okresach wędrówek i zimowym spotykany również na gruntach ornych. Wyjątkowo zakłada gniazda w uprawach zboża. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion), niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris), torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis). - utrata siedlisk gniazdowych w wyniku zmniejszania się powierzchni ekstensywnie użytkowanych łąk i pastwisk w dolinach rzecznych na rzecz pól uprawnych. Część przesuszonych, otwartych łąk została porzucona przez użytkowników z powodów ekonomicznych i podlega zarastaniu w wyniku naturalnej sukcesji, 17

18 Błotniak łąkowy (Circus pygargus) Rybołów (Pandion haliaetus) - utrata siedlisk gniazdowych w wyniku osuszania śródpolnych zbiorników wodnych i torfowisk, - zwiększona presja drapieżników niszczących lęgi (przede wszystkim lisa), wynikająca z łatwiejszego dostępu do gniazd, spowodowanego obniżeniem poziomu wody na torfowiskach. Zasięg błotniaka łąkowego obejmuje całą Europę, bez północnej jej części oraz południowo-zachodnią część Azji. W Polsce bardzo nieliczny ptak lęgowy niżu, liczniejszy na wschodzie i w centrum kraju. Populacja błotniaka łąkowego wzrasta. Większe skupiska notuje się w Wielkopolsce i na Pomorzu Zachodnim. Preferuje tereny otwarte, a zwłaszcza torfowiska z płatami brzozy niskiej i wierzby rokity oraz łąki i ugory w dolinach rzecznych. Zasiedla ponadto kompleksy roślinności szuwarowej, w tym przede wszystkim szuwary z wysokimi turzycami. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion, zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion), niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris), torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe), torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis). - utrata siedlisk gniazdowych w wyniku zmniejszania się powierzchni ekstensywnie użytkowanych łąk i pastwisk w dolinach rzecznych na rzecz pól uprawnych. Część przesuszonych, otwartych łąk została porzucona przez użytkowników z powodów ekonomicznych i podlega zarastaniu w wyniku naturalnej sukcesji, - utrata siedlisk gniazdowych w wyniku osuszania śródpolnych zbiorników wodnych i torfowisk, - zwiększona presja drapieżników niszczących lęgi (przede wszystkim lisa), wynikająca z łatwiejszego dostępu do gniazd, spowodowanego obniżeniem poziomu wody na torfowiskach, - ułatwienie ludziom dostępu do gniazd w wyniku obniżenia poziomu wody w miejscach lęgu, - utrata bazy pokarmowej w wyniku zaniku dużych gatunków owadów w łowiskach, - niszczenie gniazd i śmierć piskląt w czasie zbioru zbóż. Zasiedla niemal całą Europę, południową i środkową Azję oraz północną Afrykę. Zimuje w Afryce i południowej Azji. Przyloty od połowy marca do połowy czerwca i odloty od sierpnia do połowy października. W Polsce skrajnie nieliczny ptak lęgowy na niżu, prawie wyłącznie na dwóch obszarach: Pojezierza Mazurskiego oraz Pomorza Zachodniego, fragment 18

19 Pustułeczka (Falco naumanni) ziemi lubuskiej i częściowo Wielkopolski. Występuje we wszystkich typach lasów w otoczeniu zbiorników wodnych obfitujących w ryby. Preferuje stare bory sosnowe, w klasie wiekowej nie niższej niż 120 lat. Rzadko gniazduje w remizach śródpolnych czy w krajobrazie rolniczym. Niezbędnym elementem rewiru są bogate w ryby wody jeziora, rzeki, stawy lub morze. Na żerowiska ptaki mogą latać wiele kilometrów. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: zalewy i jeziora przymorskie (laguny), twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi łąkami ramienic Charetea, starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion, nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników, kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion), bory i lasy bagienne. - degradacja niektórych terenów łowieckich rybołowa jako skutek różnych form aktywności człowieka (niepokojenie ptaków poprzez wzmożony ruch turystyczny, zabudowa brzegów zbiorników wodnych), - degradacja terenów łowieckich spowodowana eutrofizacją wód prowadzącą do spadku ich przezroczystości, - nielegalny odstrzał na stawach hodowlanych, - kolizje z napowietrznymi liniami energetycznymi; należy się liczyć ze wzrostem śmiertelności w wyniku kolizji z elektrowniami wiatrowymi, - niedostatek dogodnych miejsc lęgowych, szczególnie sosen w wieku ponad 150 lat, - prowadzenie prac leśnych w pobliżu gniazd w sezonie lęgowym. To gatunek południowy i wędrowny. Zamieszkuje południowo-wschodnią część Europy: baseny mórz Śródziemnego, Kaspijskiego i Czarnego - Azja Mniejsza do Mongolii i Chin. Najliczniejsze europejskie populacje występują w Hiszpanii, Włoszech i Grecji. Mimo to jest ptakiem zanikającym. W południowowschodniej Polsce dawniej był to ptak sporadycznie lęgowy, obecnie zalatuje tylko wyjątkowo, choć spotykany był w całym kraju w maju, czerwcu i wrześniu, październiku. Dawniej widywano ją częściej. W ciągu minionych 25 lat odnotowano ją jedynie 6 razy, jedna z nich latała nad Okęciem w Warszawie. Związana jest z terenami otwartymi. W naszym kraju jest to głównie krajobraz rolniczy. Nagrzane, otwarte tereny z raczej niską i rozproszoną roślinnością: suche łąki, niskie zakrzewienia i tereny rolnicze to dogodne siedliska dla pustułeczki. Występuje głównie na nizinach w miejscach obfitujących w duże owady oraz 19

20 Drzemlik (Falco columbarius) Zielonka (Porzana parva) Derkacz (Crex crex) szczeliny do gniazdowania. - stosowanie pestycydów w rolnictwie. Zamieszkuje Szkocję, Skandynawię, a także północne części Rosji i północną część Ameryki Północnej. W Polsce nielicznie pojawia się jedynie podczas przelotów, wyjątkowo zimuje. W trakcie migracji najliczniejsze obserwacje pochodzą z Wybrzeża Mierzei Helskiej i Mierzei Wiślanej. Najbliższe lęgowiska znajdują się na Białorusi. Biotopem są wrzosowiska, pola poprzecinane rzekami i porośnięte kępami drzew. Zimą w pobliżu wybrzeży morskich. - stosowanie toksycznych środków ochrony roślin. Gatunek zamieszkuje wyspowo Europe Środkową i Wschodnią, Kaukaz, południowo-wschodnie brzegi Morza Kaspijskiego oraz zachodni Tadżykistan, Kazachstan i północno-zachodnie Chiny. Przeloty w kwietniu maju i sierpniu październiku. Zimuje w Europie Południowej nad Morzem Śródziemnym, w północnej i wschodniej Afryce oraz na Bliskim Wschodzie. W Polsce bardzo nieliczny lub nieliczny ptak lęgowy. Gniazduje na całym niżu, ale wyspowo na rozproszonych stanowiskach. Stosunkowo najliczniejszy jest na północnym wschodzie kraju. Występuje na wszelkich płytkich zbiornikach wodnych, zarówno naturalnych (starorzecza, jeziora), jak i sztucznych (stawy rybne, torfianki, glinianki, zbiorniki retencyjne) z pasem szuwaru. Siedliska, które mogą być istotne dla gatunku: ujścia rzek (estuaria), zalewy i jeziora przymorskie (laguny), starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion. - utrata siedlisk gniazdowych w wyniku intensyfikacji gospodarki stawowej, połączonej z pogłębianiem stawów, niszczeniem roślinności wynurzonej i likwidacją wysp na stawach hodowlanych, - utrata siedlisk gniazdowych w wyniku osuszania śródpolnych zbiorników wodnych, - presja ze strony drapieżników, szczególnie niepokojący jest wzrost liczebności norki amerykańskiej, - wypalanie szuwarów (bezprawne). Gatunek zamieszkujący Europę poza jej północnowschodnią częścią oraz Azję po Zabajkale, Iran i Chiny. Zimuje w Afryce na południe od Sudanu. W Polsce nieliczny ptak lęgowy. Gnieździ się w całym kraju, jednak jest to rozkład nierównomierny: liczniejszy jest na północy i wschodzie. 20