Pracując ze społecznością

Transkrypt

1

2 Pracując ze społecznością

3

4 Pracując ze społecznością Alan Twelvetrees Przekład Anna Konieczna-Purchała Redakcja naukowa Tomasz Kaźmierczak Warszawa 2014

5 Spis treści Praktyczne porady w ramkach... 9 Słowo wstępne (Tomasz Kaźmierczak) Przedmowa do wydania czwartego Podziękowania Rozdział 1 Wprowadzenie: na czym polega praca ze społecznością (community work) Różne podejścia do pracy ze społecznością Paradoks rozpoczynania tam, gdzie znajduje się społeczność Budowanie sieci kontaktów (networking) jako zagadnienie najwyższej wagi Problem niewidoczności a wykazywanie skuteczności Rozpęd hamowanie... a zrównoważony rozwój Do czego służy praca ze społecznością? Wartość i rezultaty pracy ze społecznością Uwagi końcowe Pytania do rozważenia Warto przeczytać Rozdział 2 Planowanie skutecznej pracy ze społecznością Projektowanie działań Nawiązywanie kontaktów Profil społeczności (analiza potrzeb) Od profilu społeczności do analizy i działania... 62

6 Ewaluacja pracy ze społecznością Uwagi końcowe Pytania do rozważenia Warto przeczytać Rozdział 3 Pomoc w zakładaniu i prowadzeniu grup lokalnych W jakim celu zakładać grupy lokalne? Intensywna praca przy zakładaniu grupy Kontrakt z grupą Szkolenie Umiejętności w zakresie organizacji i współpracy z ludźmi Rola pracownika środowiskowego podczas spotkań Praca z poszczególnymi członkami grupy Nadawanie grupie struktury Pozyskiwanie zwolenników Relacje ze światem zewnętrznym Zawodowcy w grupach lokalnych Praca z istniejącymi grupami Praca z dogorywającymi grupami Bycie przywódcą a robienie za kogoś Tworzenie większych organizacji i rola pracowników zawodowych Wycofywanie się: od intensywnego wspierania do wyjścia Uwagi końcowe Pytania do rozważenia Warto przeczytać Rozdział 4 Grupy lokalne: jak zaradzać praktycznym problemom Mechanizmy uczestnictwa w życiu społeczności Procesy w grupach i możliwości wywierania na nie wpływu Wykorzystanie mediów Relacje z politykami Osobiste poglądy polityczne Mieszkanie i praca w tej samej okolicy Budynki i związane z nimi paradoksy Poradnictwo Technologie informatyczne i telekomunikacyjne Uwagi końcowe Pytania do rozważenia Warto przeczytać

7 Rozdział 5 Życie pod presją, rozwój osobisty i praktyka refleksyjna Radzenie sobie z presją ze strony instytucji zatrudniającej Jak chronić siebie i stworzyć sobie przestrzeń do działania Plany pracy Odejście we właściwym momencie Stres związany z pracą Ku praktyce bardziej skutecznej i bardziej refleksyjnej Pytania do rozważenia Warto przeczytać Rozdział 6 Podejścia do pracy ze społecznością oparte na planowaniu społecznym Rzecznictwo na rzecz grupy Praca bezpośrednia: wdrażanie projektów i współpraca ze świadczeniodawcami Współpraca z instytucjami i ich personelem Mainstreaming, naginanie programów działania, zmiana wymagań formalnych Strategie w zakresie świadczeń i w zakresie wywierania wpływu w planowaniu społecznym Zawodowe organizacje lokalne Od planowania społecznego do rozwoju społeczności? Dylematy związane z planowaniem społecznym Niebezpieczeństwa związane z planowaniem społecznym w pracy ze społecznością Polityka, władza i planowanie społeczne Od pracy w terenie do kierowania projektem Pracownicy wywodzący się ze społeczności lokalnej? Bieżące funkcjonowanie instytucji zatrudniającej oraz projektu Powiązanie i kolejność działań Zarządzanie ludźmi Uwagi końcowe Pytania do rozważenia Warto przeczytać

8 Rozdział 7 Praca ze społecznością, zmiana społeczna i organizowanie się na zasadzie szerokiego porozumienia Kolaboracja (albo urabianie systemu ) Kampanie i kontestacja Negocjacje Dobra zabawa? Organizowanie się na zasadzie szerokiego porozumienia (broad-based organising) Pytania do rozważenia Warto przeczytać Rozdział 8 Praktyka zaawansowana Rozwój ekonomiczny społeczności Prowadzenie organizacji non profit przykład rady wolontariatu (Council for Voluntary Service, CVS) Pracownik środowiskowy jako menedżer w dużej organizacji typu biurokratycznego Współpraca z innymi instytucjami i praca w partnerstwach Wysokospecjalistyczna praca w trudnych okolicznościach Rozwój społeczności a jej spójność Uwagi końcowe Pytania do rozważenia Warto przeczytać Rozdział 9 Wyspecjalizowana praca ze społecznością Rodzaje pracy ze społecznością Dylemat: wyspecjalizowana ( sektorowa ) praca ze społecznością Wyspecjalizowana sektorowa praca ze społecznością przykłady Praca socjalna w społeczności (community social work) Praca ze społecznością a opieka środowiskowa (community care) Wspólnoty potrzeb kilka przykładów Uwagi końcowe Pytania do rozważenia Warto przeczytać

9 Rozdział 10 Praca ze społecznością a polityka publiczna w stronę całościowych strategii Dwie inicjatywy: People in Communities (PiC) Initiative oraz Communities First Teoretyczny model całościowej strategii pracy ze społecznością Zaangażowanie społeczne a małe projekty rewitalizacyjne Sukces tkwi w szczegółach Strategie pracy ze społecznością obejmujące cały obszar podlegający danemu samorządowi Powiązanie rozwoju społeczności ze strategiami wsparcia i prewencji Uwagi końcowe: powiązania Pytania do rozważenia Warto przeczytać Dodatek: jak tworzyć krajowe i regionalne strategie pracy ze społecznością Bibliografia Indeks

10 Praktyczne porady w ramkach Głupie pytania Kilka spostrzeżeń konsultanta społeczności (Ben Reynolds) Jak nie utrzymywać dogorywającej grupy przy życiu Jak zapobiegać zamknięciu projektu Rzecznictwo przykład Zmiana wymagań formalnych przykład Od wolontariatu do pracy zawodowej? Kilka wskazówek jak zakładać przedsiębiorstwa społeczne (Mel Witherden) Jak prowadzić fundusz lokalny (Mike Durke, Anthony Brito) Perspektywa kierownika zespołu Problemy podczas pracy w partnerstwie studium przypadku Jak nie nawiązywać kontaktów ze społecznością Bezpieczeństwo społeczności podejście na zasadzie partnerstwa (Sue King) Praca środowiskowa a przestępczość młodzieży (Eddie Isles) Praca ze społecznością a środowisko naturalne (Chris Church) Zmniejszanie nierówności w zakresie zdrowia (Sandra Goosey) Praca rozwojowa wśród osób z niepełnosprawnościami w wymiarze doradztwa dotyczącego usług społecznych (Elinor Evans) Praca z osobami z niepełnosprawnościami osobiste doświadczenie (Andi Lyden)

11

12 Tomasz Kaźmierczak Słowo wstępne Napisać książkę przeznaczoną dla praktyków szczególnie taką, która stałaby się bestsellerem to naprawdę sztuka. Udało się to Alanowi Twelvetreesowi, autorowi trafiającej właśnie do rąk polskiego czytelnika publikacji Pracując ze społecznością. Warto na wstępie podkreślić, że na obfitującym w literaturę z zakresu pracy środowiskowej i konkurencyjnym brytyjskim rynku wydawniczym Pracując ze społecznością Alana Twelvetreesa uchodzi za jedną z częściej jeśli nie najczęściej czytanych publikacji. Cieszy się również powszechnym uznaniem, zajmując wysoką pozycję w kanonie tekstów, które musi znać każdy, kto z różnych powodów para się pracą socjalną, przede wszystkim jednak pracą ze społecznością. Wymiernym dowodem sukcesu Pracując ze społecznością jest to, że do tej pory książka ta miała cztery wydania (w 1982, 1991, 2002 i 2008 roku), przy czym pierwsze dwa były łącznie wznawiane dwanaście razy. Nie trzeba dodawać, że kolejne edycje nie były wierną kopią poprzednich wydań, ale ich poprawioną i co najważniejsze zaktualizowaną wersją. Dzięki temu książka Alana Twelvetreesa, mimo że od jej pierwszego wydania minęło już ponad trzydzieści lat, zachowuje swoją aktualność (czy nazwijmy to bieżącą użyteczność), choć przecież nie tylko na tym zasadza się jej wartość. Co zatem o tym przesądza? Na czym polega tajemnica sukcesu Pracując ze społecznością? Jak się wydaje, dwie kwestie odgrywają w tym zakresie kluczową rolę. Przede wszystkim zauważmy, że co dla wielu osób zabrzmi zapewne paradoksalnie książka Alana Twelvetreesa nie jest ani odkrywcza, ani nowatorska. Nigdy zresztą nie miała być taka. Jest za to wyczerpującym, rzetelnym i jednocześnie klarownym opisem praktyki społecznej, którą nazywamy pracą ze społecznością (pracą środowiskową). Co szczególnie cenne i wyjątkowe opisem nie od frontu, ale od kuchni. Tym bowiem, na czym koncentruje się autor, są nie abstrakcyjne paradygmaty, idee, funkcje czy modele interwencji, ale rzeczywiste działania pracownika środowiskowego. Alan Twelvetrees pisze więc o zadaniach, z których składa się jego codzienna praca, o wyzwaniach, jakim wykonując ją musi sprostać, i o dylematach,

13 12 Pracując ze społecznością Alan Twelvetrees które musi rozwiązywać, a także o ryzykach i pułapkach, na jakie jest narażony. Jednocześnie wszystkie te kwestie autor definiuje i analizuje niezwykle kompetentnie. Po pierwsze dlatego, że prowadząc rozważania albo się inspiruje, albo kieruje dorobkiem profesjonalnej pracy środowiskowej i wypracowanej w jej obrębie teorii: profesjonalnej wiedzy i umiejętności, metod i technik, ale także wspominanych wyżej paradygmatów, idei, funkcji i modeli. Po drugie dlatego, że opiera się na wiedzy naukowej, głównie socjologicznej, z zakresu psychologii społecznej i środowiskowej (w gruncie rzeczy, pracę ze społecznością można by zdefiniować jako stosowaną przede wszystkim w mikroskali socjologię oraz psychologię społeczną i środowiskową). Po trzecie dlatego, że teorię wyraża przez konkret zawsze sięga po przykłady, bardzo często czerpane z własnego doświadczenia, dzięki czemu teoria, którą się posługuje, jest prezentowana w formie zoperacjonalizowanej. Ten sposób prowadzenia wywodu szczególnie to podkreślmy to bardzo mocny atut prezentowanej książki. Jego zastosowanie pozwoliło Alanowi Twelvetreesowi unikać najróżniejszych izmów, za to pisać prosto i jasno o z natury złożonych zjawiskach i procesach. W rezultacie Pracując ze społecznością jest w pełni dostępna dla czytelnika mniej wdrożonego w problematykę pracy środowiskowej, z kolei edukacyjnie bardziej zaawansowanym odbiorcom pokazuje, że autor dokładnie rozumie, co i o czym pisze. Druga kwestia, na którą trzeba zwrócić uwagę, zastanawiając się nad źródłem wartości i tajemnicą sukcesu Pracując ze społecznością, to rodzaj relacji, jaką autor buduje z czytelnikiem. Zazwyczaj pisze w pierwszej osobie ( ja ), bardzo często zwracając się do czytelnika na ty. Przedstawia swój punkt widzenia, własne opinie czy sugestie, ale nie narzuca ich odbiorcy, tylko podpowiada: rozważ to, przemyśl tamto, zastanów się nad tym. Nie sposób więc oprzeć się wrażeniu, że lektura książki Alana Twelvetreesa przypomina w pewnym sensie spotkanie z superwizorem, podczas którego superwizor uznany mistrz okazując szacunek, wspiera młodszego i mniej doświadczonego adepta pracy środowiskowej w procesie jego zawodowego rozwoju. Wypada zaznaczyć, że ta formuła Pracując ze społecznością jest pomysłem nie samego autora, ale twórców serii wydawniczej, w jakiej się ukazała. Wyjaśnijmy więc, że publikacja została wydana w ramach zainspirowanej przez Brytyjskie Stowarzyszenie Pracowników Socjalnych serii Practical Social Work, jej koncepcja zaś, a także szczegółowa tematyka innych publikowanych w tej serii książek, to wynik badań przeprowadzonych wśród członków stowarzyszenia praktykujących pracowników socjalnych w trakcie których mogli oni ujawnić, jakich publikacji im brakuje. Zasługą autora jest jednak to, że zaproponowaną mu formułę potrafił tak udanie zrealizować w praktyce. Głębokie osadzenie w teorii, klarowność wywodu i podejście do czytelnika to podstawowe wartości Pracując ze społecznością. W rezultacie książka ta sprawdza się zarówno jako podręcznik dla studentów pracy socjalnej czy

14 Słowo wstępne 13 poradnik dla praktykujących pracowników środowiskowych, jak i jako źródło rzetelnej wiedzy o tym, na czym w praktyce polega praca ze społecznością, dla każdego, kto chce się tego dowiedzieć. Dzieło Alana Twelvetreesa nie jest, rzecz jasna, pozbawione wad. Brytyjscy recenzenci zwracali uwagę między innymi na to, że jej autor w większym stopniu koncentruje się na trudnościach i zagrożeniach występujących w pracy środowiskowej niż na szansach i możliwościach, jakie ona daje, pomija przy tym pewne ideologie i nurty występujące w pracy socjalnej, które miały swoje odzwierciedlenie także w myśleniu i praktykowaniu pracy ze społecznością. Uwagi te są z pewnością trafne, ale nie aż tak istotne, żeby w jakikolwiek sposób umniejszały wartość książki. *** Pracując ze społecznością odniosła pełny sukces w Wielkiej Brytanii. Nie oznacza to jednak jeszcze, że decyzja, aby udostępnić tę książkę polskiemu czytelnikowi, była trafna. Właśnie czy była? Na jakich przesłankach można oprzeć odpowiedź twierdzącą? Przede wszystkim należy z całą bolesną otwartością zauważyć, że jak dotąd nie wydano w Polsce publikacji porównywalnej choćby w części z Pracując ze społecznością Alana Twelvetreesa. A przecież już od kilkunastu lat są specjaliści zajmujący się pracą ze społecznościami, działają organizacje, które ją propagują, uczą się jej studenci, prowadzi się nad nią badania i pisze o niej opracowania naukowe. Oznacza to więc, że zapotrzebowanie na tego typu podręcznik czy poradnik jest oczywiste, jego brak zaś dla każdego, kto w takiej czy innej roli w tych działaniach uczestniczy staje się bardzo odczuwalny. Co więcej, w związku z planowanym wdrażaniem do praktyki wypracowanego w ramach projektu systemowego Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej Modelu Organizowania Społeczności Lokalnej, czego następstwem będzie wprowadzenie pracy środowiskowej do głównego nurtu działań publicznej pomocy społecznej jako zadania publicznego, potrzeba wydania takiej publikacji jeszcze się pogłębia. Pewne jest zatem, że taka publikacja, jak Pracując ze społecznością, jest niezbędna. Rodzi się jednak wątpliwość która musi się pojawić zawsze, gdy krajowe potrzeby chcemy zaspokajać produktem pochodzącym z importu w jakiej mierze w polskich warunkach książka ta okaże się przydatna. Czy polski pracownik socjalny, student pracy socjalnej przygotowujący się do podjęcia się roli organizatora społeczności lokalnej albo organizator społeczności lokalnej, który chce być lepszym animatorem, lokalnym planistą lub organizatorem sieci społecznych, znajdzie w niej stosowną wiedzę, przydatną radę i niezbędne wsparcie? Bez wątpienia tak. Rzecz w tym, że książka Alana Twelvetreesa, po pierwsze, obejmuje pełny zakres aktywności

15 14 Pracując ze społecznością Alan Twelvetrees i ról pracownika środowiskowego, po drugie co szczególnie ważne w tym wymiarze traktuje nie o brytyjskiej pracy ze społecznością, ale o pracy ze społecznością jako takiej. Innymi słowy, mówi o tym, jak pracować ze społecznością i w społeczności na tym poziomie, na którym obowiązują uniwersalne mechanizmy rządzące zachowaniami jednostek i grup, organizacji i instytucji. Warto również podkreślić, że ten swoisty uniwersalizm Pracując ze społecznością w opisywaniu i analizowaniu profesjonalnej pracy środowiskowej jest widoczny zwłaszcza w rozdziałach od drugiego do szóstego, które traktują o jej nazwijmy to praktyce podstawowej. Jest nawet zaskakujące, jak właściwie bez większych zastrzeżeń i ograniczeń to, o czym pisze w tych rozdziałach Alan Twelvetrees, pasuje do polskiej rzeczywistości i jak bez większych problemów jest możliwe do zastosowania w krajowych warunkach. Praca ze społecznością ma jednak także swoją praktykę zaawansowaną. I o niej właśnie, w gruncie rzeczy, Alan Twelvetrees pisze w rozdziałach od siódmego do dziesiątego (choć tylko jeden z nich nosi taki tytuł). Praktyka zaawansowana tym się różni od praktyki podstawowej, że jest prowadzona w trudniejszym, bardziej bowiem złożonym (w sensie społeczno-kulturowym, politycznym lub instytucjonalnym) środowisku, w związku z tym wymaga od pracownika środowiskowego większych kompetencji profesjonalnych. Z natury rzeczy nie jest więc ona tak uniwersalna jak praktyka podstawowa, dlatego w części książki poświęconej praktyce zaawansowanej znajdziemy więcej niż w rozdziałach wcześniejszych odwołań do warunków brytyjskich. Mogłoby się zatem wydawać, że problematyka w nich poruszana nie ma odniesienia do polskich realiów, działania zaś, które Alan Twelvetrees w nich opisuje i analizuje, nie byłyby możliwe do podjęcia w Polsce. Jest to co z całą mocą trzeba podkreślić jedynie pozór. Chwila namysłu i odrobina wyobraźni pozwalają szybko sobie uświadomić, że praktyka zaawansowana pasuje do polskiej rzeczywistości, tylko że jak dotąd nie jest (najprawdopodobniej) stosowana. Rzecz w tym, że z punktu widzenia uwarunkowań prawnoinstytucjonalnych istotnych dla uprawiania zaawansowanej pracy środowiskowej (demokratyczny ład, wolności obywatelskie, gospodarka rynkowa, decentralizacja zarządzania publicznego) rzeczywistość polska nie różni się w takim stopniu od brytyjskiej, żeby uniemożliwiać podejmowanie pracy środowiskowej lub choćby istotnie hamować jej praktykowanie. Nic zatem nie stoi na przeszkodzie, aby także w Polsce pracę ze społecznością wykorzystywać do realizacji zadań bardziej złożonych. Trzeba tylko chcieć i... umieć. To, że znaczna część Pracując ze społecznością jest poświęcona działaniom w Polsce (jeszcze) niepodejmowanym, stanowi właściwie dodatkowy walor książki i dobry powód do jej udostępnienia polskiemu czytelnikowi. Uświadamia ona bowiem realne kierunki rozwoju polskiej pracy środowiskowej, ujawniając możliwości jej zastosowania nie tylko w pomocy społecznej,

16 Słowo wstępne 15 ale także w innych obszarach życia publicznego i wobec innych (również trudniejszych) wyzwań niż dotychczas. Co ważne, te nowe dla polskiej pracy ze społecznością perspektywy są pokazane w książce Alana Twelvetreesa we właściwy sposób przez przykłady konkretnych zrealizowanych lub realizowanych w Wielkiej Brytanii projektów i programów. Z tego punktu widzenia można w Pracując ze społecznością widzieć nawet swoisty katalog zaawansowanych (dobrych i złych) praktyk, cenny dla nas także dlatego, że opracowany krytycznie, nie zaś z zamysłem jedynie informacyjnym. To ważne uzupełnienie katalogów krajowych dobrych praktyk, które opisują inicjatywy należące do kategorii zastosowań pracy środowiskowej określonej wcześniej jako praktyka podstawowa 1. Uwzględniając powyższe uwagi, książkę Alana Twelvetreesa Pracując ze społecznością oddajemy polskiemu czytelnikowi z pełnym przekonaniem, że dla każdej osoby zainteresowanej problematyką pracy środowiskowej jest to lektura obowiązkowa. Należy w tym miejscu dodać, że jednocześnie na polski rynek wydawniczy trafia tłumaczenie jeszcze jednej bardzo wartościowej pracy Umiejętności pomocne w pracy ze społecznością Paula Hendersona i Davida N. Thomasa. To bez wątpienia także lektura obowiązkowa. Z pewnością obie publikacje dobrze się przysłużą i adeptom, i praktykom organizowania społeczności lokalnej. 1 Warto w tym miejscu zarekomendować przygotowane przez Stowarzyszenie Centrum Aktywności Lokalnej CAL obszerne, trzytomowe opracowanie o charakterze informacyjnym Aktywne społeczności. Zmiana społeczna. Katalog praktyk, a także książkę pod redakcją naukową Marka Rymszy Dobre praktyki pracy środowiskowej. Studia przypadku, wydaną przez Instytut Spraw Publicznych, zawierającą pogłębioną analizę sześciu studiów przypadku.

17 Przedmowa do wydania czwartego Kiedy prowadziłem zajęcia na uczelni, studenci przychodzili na nie przekonani, że wiedzą, czym jest praca ze społecznością. Zazwyczaj każdy z nich miał o tym nieco inne wyobrażenie. Studenci szybko jednak dochodzili do wniosku, że praca ze społecznością ma wiele znaczeń. We wczesnych latach siedemdziesiątych XX wieku, gdy rozpoczynałem karierę zawodową jako pracownik środowiskowy (community worker), jedynie praca w terenie w osiedlach czy dzielnicach była w Wielkiej Brytanii uznawana za pracę ze społecznością. Nie istniały struktury instytucjonalne wyznaczające ramy takiej pracy. Nie wynaleziono wtedy jeszcze pracy w partnerstwach, nie było również strategii czy programów pracy ze społecznością. Wydaje mi się, że w dzisiejszych warunkach pracę ze społecznością można obrazowo porównać z cebulą w centrum znajduje się praca w terenie, ale są także inne warstwy, które dopiero rozpatrywane łącznie tworzą całość. Czy jednak te najbardziej zewnętrzne warstwy to nadal praca ze społecznością? Są różne opinie na ten temat, to zaś, co ja uważam za pracę ze społecznością, może wcale nią nie być w oczach innych. Zewnętrzne warstwy cebuli można przecież nazwać pracą socjalną, pracą z młodzieżą, usługami publicznymi czy planowaniem społecznym. Definicje są nam jednak potrzebne tylko po to, żebyśmy dokładnie wiedzieli, czym się zajmujemy, i byli w stanie to przemyśleć. Cel niniejszej książki jest zatem następujący: pomóc czytelnikowi wypracować własne ramy teoretyczne, które będą mu pomocne w konkretnej sytuacji zawodowej, a także dostarczyć mu niezbędnej wiedzy i potrzebnych informacji, aby z sukcesem mógł się zajmować pracą ze społecznością i prowadzić inne podobne działania. Pisałem niniejszą książkę z myślą o czterech głównych grupach odbiorców: studentach, pracownikach terenowych, osobach zarządzających pracownikami środowiskowymi (i innymi pracownikami na podobnych stanowiskach) oraz sponsorach i osobach przyznających środki na pracę ze społecznością. Rozdział pierwszy powinien być interesujący dla wszystkich wymienionych grup, rozdziały od pierwszego do dziewiątego są przeznaczone głównie dla studentów i osób pracujących w terenie, rozdziały

18 Przedmowa do wydania czwartego 17 szósty i ósmy dla menedżerów, rozdział dziesiąty i dodatek dla sponsorów. Osoby, które odpowiadają za politykę lub przyznają środki finansowe, powinny jednak także dobrze rozumieć różne aspekty i praktyczne wymiary pracy ze społecznością, pomoże im to bowiem tworzyć skuteczne strategie, właściwe opisy stanowisk i sensowne struktury zarządcze. Treść rozdziałów częściowo nakłada się na siebie i wiąże się ze sobą to, czego nie omawiam w pełni w jednym miejscu, rozważam bardziej szczegółowo gdzie indziej. Uważam, że praca ze społecznością jest skuteczna tylko wtedy, gdy jest zinstytucjonalizowana. Z tego powodu w ostatnim rozdziale przeznaczyłem wiele miejsca na przegląd literatury, studia przypadku i wywiady z ekspertami. Chcę za ich pomocą wykazać, że praca ze społecznością w najlepszym jej wydaniu może się przyczyniać do sukcesu projektów rewitalizacji na obszarach zarówno miejskich, jak i wiejskich, a także do ogólnej poprawy skuteczności usług publicznych. Mój główny cel jest zatem następujący: pomóc czytelnikowi na takim szczeblu zawodowym, na jakim się obecnie znajduje wypracować własną metodę rozwoju w aspekcie teorii i praktyki. Sądzę również, że rozumienie zasad pracy ze społecznością powinno być współcześnie wymaganiem stawianym wszystkim pracownikom służb publicznych. Niniejsze wydanie Pracując ze społecznością opracowałem z myślą o znacznie szerszym kręgu odbiorców niż poprzednie edycje książki. Praca ze społecznością stanowi obecnie tak szeroki temat, że nie jest możliwe jej pełne omówienie w jednej książce. Dlatego wybrałem te aspekty podnoszone w literaturze przedmiotu lub wynikające z moich doświadczeń, które wydają mi się szczególnie przydatne. Poprosiłem także kilkoro ekspertów z różnych dziedzin o krótkie teksty lub wypowiedzi. Mam nadzieję, że w rezultacie czytelnik pracujący w terenie lub dopiero zamierzający zająć się taką aktywnością zawodową, planujący pracę ze społecznością lub nią zarządzający znajdzie w tej książce użyteczny przewodnik. Praca ze społecznością jest pod pewnymi względami działalnością bardzo osobistą. To, co sprawdza się w moim wypadku, niekoniecznie zawsze zadziała. Ostatecznie kwestia ta sprowadza się bowiem do wyznawanych wartości. Być może zatem niniejsza książka będzie najbardziej użyteczna, jeśli skłoni czytelnika do własnych przemyśleń i pomoże mu doskonalić się w taki sposób, jaki najlepiej mu odpowiada. Wszystkie uwagi dotyczące książki proszę przesyłać na adres: Altrees@live.com chętnie się z nimi zapoznam. Mam również stronę internetową:

19 Podziękowania Nie zajmuję się już pracą w terenie. Poprosiłem więc niewielką grupę osób, które dysponują obecnie doświadczeniem w tym zakresie, o zapoznanie się z wydaną w 2001 roku edycją książki Pracując ze społecznością i o sugestie, co należałoby zmienić. Chciałbym podziękować zarówno tym osobom, jak i wielu innym, za zachęcanie mnie do pracy nad książką i za podzielenie się ze mną opiniami na jej temat. Mam nadzieję, że udało mi się odpowiednio je uwzględnić. Szczególne podziękowania kieruję do następujących osób: Sue Allen, Jan Bennett, Sarah Bower, Anthony Brito, Alun Burge, Mark Campion, Barbara Castle, Gabriel Chanan, Chris Church, Kerry Davies, Pat Dunmore, Susan Dunsmore, Elinor Evans, Kevin Fitzpatrick, Anna Freeman, Charlie Garratt, Alison Gilchrist, Gwyneth Goodhead, Sandra Goosey, Sara Harvey, Paul Henderson, Jayne Humm, Helen Hunter, Eddie Isles, Neil Jameson, Lina Jamoul, Bill Jenkins, David John, Chris Johnes, Avila Kilmurray, Sue King, Andi Lyden, Ruth Marks, Cindy Marsh, Alex Norman, Deborah Norman, Ben Reynolds, Jack Rothman, Ann Shabbaz, Steve Skinner, Clare Twelvetrees, Mel Witherden.

20

21 01

22 Wprowadzenie: na czym polega praca ze społecznością (community work) W społecznościach często pojawiają się spontaniczne, niezależne inicjatywy. Przewodzą im jako wolontariusze osoby należące do tych społeczności. Niniejsza książka jest w dużej mierze poświęcona procesom, za pośrednictwem których organizacje lub pracownicy wspierają takie inicjatywy i udzielają pomocy w ich rozwijaniu. Specjaliści nie doszli do porozumienia w zakresie precyzyjnej terminologii, dlatego niektóre określenia zwłaszcza praca ze społecznością (community work) i rozwój społeczności (community development) mają różne znaczenia w zależności od tego, kto się nimi posługuje. Co więcej, czasami określenia te są stosowane zamiennie nawet przez te same osoby lub są używane dowolnie. Mogę zatem jedynie wskazać, w jakim znaczeniu sam posługuję się tymi terminami, i starać się zachować konsekwencję. Nie można przy tym zapominać, że sama praca ze społecznością również podlega nieustannej ewolucji. Peter Willmott (1989) podkreśla dwa aspekty myślenia o społecznościach. Po pierwsze, społeczności mogą być uwarunkowane albo geografią, albo interesami (wówczas tym, co łączy poszczególne osoby, jest inny czynnik niż wspólna przestrzeń na przykład szczególna choroba). Po drugie, członków społeczności cechują wzajemne przywiązanie i wzajemna interakcja. Warto również pamiętać, że w społeczności pojawiają się zawsze mniejsze, konkurujące ze sobą grupy, między którymi dochodzi zwykle do sporów o władzę, o czym traktuje praca zbiorowa pod redakcją Paula Hoggetta (1997). Ci sami autorzy wykazują także, że społeczność jest terminem, którego znaczenie staje się tym bardziej ulotne i nieuchwytne, im bardziej staramy się je sprecyzować. Na ten temat piszą również Marjorie Mayo (1994, s ) oraz Paul Henderson i Harry Salmon (1998). Określenie ze społecznością w zwrocie praca ze społecznością należy więc postrzegać przede wszystkim w sensie przymiotnikowym, jako opis pewnego podejścia do interwencji społecznej (choć nie tylko o czym będzie jeszcze mowa), w mniejszym zaś stopniu jako praca mająca na celu tworzenie społeczności. Moim zdaniem, na wstępie najlepiej myśleć o pracy ze społecznością (zwłaszcza w wymiarze rozwoju społeczności) jako o procesie asystowania

23 22 Pracując ze społecznością Alan Twelvetrees ludziom w ulepszaniu społeczności, w której żyją, w wyniku podejmowania przez nich niezależnych, wspólnych działań. Niemniej jednak sposób, w jaki posługuję się terminem praca ze społecznością, zakłada, że jest to określenie nadrzędne, obejmujące na przykład pracę za wynagrodzeniem, pracę bez wynagrodzenia, działanie na rzecz i na korzyść poszczególnych społeczności czy grup oraz pomaganie grupom i społecznościom w realizowanych przez nie działaniach na ich rzecz. Odnosząc się do konkretnych podejść wyodrębnianych w ramach pracy ze społecznością (którą jak obecnie uważam powinno się rozumieć bardzo szeroko), będę się posługiwać innymi terminami. Jak już wspomniałem, wspieranie społeczności w działaniach samopomocowych często wymaga pracowników, którzy otrzymują wynagrodzenie za swoją pracę. Osoby takie są zatrudniane z różnych przyczyn przez różne organizacje, a ich stanowiska noszą różne nazwy. Pracę ze społecznością mogą także prowadzić pracownicy socjalni, osoby odpowiedzialne za zasoby mieszkaniowe, duchowni, osoby zajmujące się coachingiem czy pracownicy służby zdrowia. Praca taka może stanowić część ich podstawowych obowiązków lub być traktowana jako dodatkowe zajęcie. Zawodowa wykonywana za wynagrodzeniem praca ze społecznością, zwłaszcza nastawiona na rozwój społeczności, ma dwa główne cele. Pierwszym z nich jest zapewnienie bardziej korzystnej sytuacji osób, które są członkami społeczności (niezależnie od tego, czy społeczność ta jest uwarunkowana geograficznie, czy też nie), drugim sprawienie, w takim stopniu, w jakim jest to możliwe, aby korzyści te były wynikiem działań (przede wszystkim działań zbiorowych) samych członków społeczności, którzy przez te działania rozwijają jednocześnie swoje umiejętności i nabierają większej pewności siebie. Zatrudnianie pracowników do wspomagania tego procesu ma dwojakie uzasadnienie. Po pierwsze, zdrowe społeczeństwo opiera się na aktywności swoich obywateli rozwiązania problemów narzucone z góry, bez zaangażowania osób, którym mają służyć, są niewystarczająco skuteczne. Partycypacja obywatelska jest także niezastąpiona w sprawowaniu kontroli nad politykami i innymi osobami kształtującymi politykę. Po drugie, bez takiej pomocy wiele prób podjęcia działań zbiorowych, działań o charakterze partycypacyjnym czy działań nastawionych na wywarcie wpływu zakończy się niepowodzeniem, szczególnie w społecznościach wykluczonych. Trzeba jednak zauważyć, że choć zawodowa praca ze społecznością występuje przeważnie w społecznościach defaworyzowanych, to proces wspierania lokalnych niezależnych inicjatyw zbiorowych może być i rzeczywiście jest stosowany również w innych typach społeczności. Jeśli zatem społeczeństwo naprawdę pragnie poprawić jakość życia wszystkich obywateli, należy znaleźć sposób, żeby pracować na rzecz tworzenia, wspierania i wzmacniania grup społecznych, a także zapewnić, że są one skuteczne w działaniu, zdolne wywierać wpływ, oparte na zasadach inkluzywnych, demokratyczne i nastawione na osiąganie celów zgodnych z zasadami sprawiedliwości.

24 Wprowadzenie: na czym polega praca ze społecznością (community work) 23 Różne podejścia do pracy ze społecznością Kategoryzacja różnych podejść do pracy ze społecznością jest ważna, pozwala bowiem uniknąć wielu problemów. Przedstawione niżej typy idealne pracy ze społecznością niedokładnie jednak opisują praktykę, która rzadko bywa tak doskonale uporządkowana. Praca ze społecznością ma ponadto wiele wymiarów, pracownicy powinni zaś wiedzieć tak dużo, że gdyby chcieć zgromadzić wszystkie umiejętności potrzebne do wykonywania każdego rodzaju pracy, potrzebny byłby właściwie cały zespół pracowników. Uzyskanie tak luksusowej sytuacji jest, niestety, niemożliwe. Na ilustracji 1 każde podejście do pracy ze społecznością przedstawiono jako kontinuum, na którego przeciwległych końcach umieszczono poszczególne formy pracy ze społecznością i odpowiadające im, mniej lub bardziej odmienne (opozycyjne) formy pracy. Pracownicy mogą określać swoją pozycję na każdym kontinuum zarówno w perspektywie ogólnej, jak i w stosunku do konkretnego projektu. Większość zaprezentowanych tutaj podejść omówiono szerzej w dalszej części niniejszego rozdziału. rozwój społeczności planowanie społeczne podejście nastawione na samopomoc lub na świadczenie usług podejście nastawione na wywieranie wpływu Schemat 1. Różne wymiary pracy ze społecznością ogólna praca ze społecznością wyspecjalizowana praca ze społecznością nastawienie na proces nastawienie na rezultat umożliwianie lub ułatwianie działań organizowanie działań praca ze społecznością jako cel sam w sobie praca ze społecznością bez wynagrodzenia praca ze społecznością jako podejście stosowane w ramach innych działań praca ze społecznością za wynagrodzeniem Rozwój społeczności a planowanie społeczne Pracę ze społecznością, zwłaszcza nastawioną na rozwój społeczności, najłatwiej wyobrazić sobie na poziomie osiedla czy dzielnicy. Zasady pracy nastawionej na rozwój społeczności podejmowane na takim poziomie mają jednak zastosowanie także w licznych innych uwarunkowaniach

25 24 Pracując ze społecznością Alan Twelvetrees (por. szczególnie rozdział dziewiąty). Pracownicy środowiskowi w dzielnicy lub na osiedlu działają zwykle na dwa sposoby. Pierwszy z nich to wspieranie istniejących grup i pomoc w tworzeniu się nowych. Podejście to można nazwać rozwojem społeczności. Metoda ta stanowi specjalność pracy ze społecznością. Pracownicy środowiskowi pełnią funkcję wspierającą wobec działań, które wybierają członkowie społeczności, i pomagają osiągać cele wyznaczone przez grupy utworzone przez członków społeczności. Drugi sposób to inicjowanie działań. Podejście takie obejmuje kontakty i pracę bezpośrednio z dostawcami usług dla społeczności, służy zaś wyczuleniu ich na potrzeby poszczególnych społeczności i wsparciu w doskonaleniu oferowanych usług lub w dostosowaniu polityki ich świadczenia. Stosując takie podejście, pracownik w mniejszym lub większym stopniu pomija grupę (jeśli grupa taka w ogóle istnieje), starając się wprowadzić pewne zmiany. Określam taką formę pracy ze społecznością terminem planowanie społeczne. Wszyscy pracownicy środowiskowi muszą być w stanie działać na oba wymienione sposoby, niektóre stanowiska wiążą się jednak z liczniejszymi możliwościami rozwijania społeczności, podczas gdy inne wymagają raczej planowania społecznego. W zespołach pracowników środowiskowych nieuchronnie wykształca się podział na osoby skupiające się głównie na rozwijaniu społeczności i osoby, których głównym zadaniem jest planowanie społeczne (zazwyczaj będzie to kierownik zespołu). Istnieje także wiele form pracy ze społecznością, które wymagają zarówno rozwijania społeczności, jak i planowania społecznego (por. rozdziały szósty i dziewiąty). Jest tak przede wszystkim podczas pracy w partnerstwie, o której wspominam krótko pod koniec niniejszego rozdziału, a którą omawiam szerzej w rozdziale ósmym. Podejście nastawione na samopomoc lub na świadczenie usług a podejście nastawione na wywieranie wpływu Jeśli przyjrzymy się roli grupy lub organizacji, z którą pracuje pracownik środowiskowy, zauważymy, że część potrzeb tej społeczności można w dużej mierze zaspokoić, wykorzystując środki i zasoby dostępne w niej samej. Dotyczy to na przykład zabaw w czasie wolnym, dziennych ośrodków wsparcia, odwiedzin przez wolontariuszy, porannych spotkań przy kawie, klubów sportowych czy festynów. W takich sytuacjach wobec grupy stosuje się podejście nastawione na samopomoc lub na świadczenie usług. Inne potrzeby można zaspokoić jedynie przez mniejszą lub większą zmianę polityki działania organizacji umiejscowionych poza społecznością albo przez pozyskanie środków i zasobów od takich organizacji. Wtedy konieczne okazuje się podejście nastawione na wywieranie wpływu, które może wystąpić w wielu formach od wypracowywania porozumienia po sprzeciw i kontestację (por. rozdział siódmy).

26 Wprowadzenie: na czym polega praca ze społecznością (community work) 25 Ogólna a wyspecjalizowana praca ze społecznością Pracownicy nastawieni na ogólną pracę ze społecznością potrafią działać w dowolnej dziedzinie (na przykład w zakresie zagospodarowania czasu wolnego, zatrudnienia, rozrywki, mieszkalnictwa) i z dowolną grupą (na przykład z osobami starszymi, osobami niepełnosprawnymi, kobietami), zgodnie z potrzebami instytucji, dla której pracują. Często jednak instytucje takie zatrudniają specjalistów w wybranej dziedzinie pracy ze społecznością. Niezależnie od tego, jak brzmi formalna nazwa ich stanowiska, zadaniem tych osób jest zarówno poprawa jakości usług, jak i zaangażowanie odbiorców tych usług w proces ich udoskonalania. W ciągu ostatnich trzydziestu lat w Wielkiej Brytanii stopniowo wzrastał nacisk, jaki instytucje kładą na wyspecjalizowaną pracę ze społecznością zarówno w działaniach na skalę całej społeczności na danym terenie w konkretnej dziedzinie (na przykład w zakresie ochrony zdrowia), jak i w wypadku poszczególnych grup interesariuszy, którymi mogą być na przykład osoby z zaburzeniami uczenia się (por. rozdział dziewiąty). Nastawienie na proces a nastawienie na rezultat grupy stawiające na proces (expressive groups) a grupy stawiające na rezultat (instrumental groups) To, co często określa się jako cel polegający na uruchomieniu procesu (lub po prostu jako proces ), dotyczy albo zmian w poczuciu pewności siebie, w wiedzy, w umiejętnościach technicznych czy w nastawieniu poszczególnych osób, albo rozwoju organizacji. Z kolei cel związany z rezultatem dotyczy konkretnej zmiany sytuacji zewnętrznej, na przykład wprowadzenia ulepszeń w programie remontu mieszkań czy zorganizowania z sukcesem półkolonii dla dzieci. Oba rodzaje celów są ważne, są one także nierozerwalnie połączone. Od konkretnej sytuacji zależy, czy na pierwszym planie znajdą się cele związane z procesem, czy też cele związane z rezultatem. Zdarzyło mi się pracować z grupą, która pragnęła zapobiec budowie autostrady. Podczas konsultacji społecznych grupa ta miała przedstawić pewne materiały, co wymagało ogromu szybko wykonanej i dobrze skoordynowanej pracy. Gdyby położono nacisk na proces, poświęcając uwagę rozwijaniu umiejętności przez poszczególnych członków grupy, nie udałoby się zebrać tych materiałów w terminie. Często się zdarza, że pracownik środowiskowy może stosować podejście oparte na facylitacji i zachęcaniu do działania, gdy nadrzędne są cele związane z procesem, działa jednak zgodnie z podejściem menedżerskim, jeśli przeważają cele związane z rezultatem. Praca nastawiona na rozwijanie społeczności w dużej mierze opiera się na założeniu, że rezultat powinien wynikać z procesu, który z kolei powinien być tak ukształtowany, aby każdy uczestnik działań mógł sprawować możliwie jak największą kontrolę nad wszystkimi jego aspektami i aby

27 26 Pracując ze społecznością Alan Twelvetrees w wyniku tego procesu jego uczestnicy stali się zdolni do samodzielnego działania, zarówno indywidualnie, jak i jako zbiorowość. Takie podejście jest skuteczne jedynie pod warunkiem, że udaje się osiągnąć cele związane z rezultatem. W przeciwnym wypadku członkowie grupy zniechęcają się do działania. W większości sytuacji pracownicy środowiskowi z konieczności dążą więc do osiągnięcia zarówno celów związanych z procesem, jak i celów związanych z rezultatem. Grupy stawiające na proces (czyli takie, których jedynym celem istnienia jest współdzielenie pewnych doświadczeń, wzajemne uczenie się i wynikające z niego korzyści społeczne) określa się czasami terminem expressive groups, co dosłownie oznacza grupy ekspresyjne. Z kolei grupy stawiające na rezultat określa się mianem instrumental groups, co oznacza grupy zadaniowe. O ile każda grupa ma pewne cele związane z procesem, o tyle nie każda grupa ma cele związane z rezultatem. Pracownik środowiskowy powinien rozumieć specyfikę danej grupy pod tym względem. Grupa stawiająca na rezultat musi mieć przywódców, których zadaniem będzie organizacja spotkań i działań. Jej członkami będą także osoby, dla których przynależność do grupy wiąże się z korzyściami, ale które niekoniecznie będą się przyczyniać do uzyskania rezultatu. Pracownik środowiskowy współpracujący z grupą stawiającą na rezultat koniecznie musi się postarać, aby do grupy dołączyły osoby gotowe dążyć do uzyskania takiego rezultatu (lub które można stosunkowo łatwo wesprzeć w uzyskaniu niezbędnych do tego umiejętności). Działania tych osób będą zwykle realizowane przez jakiegoś rodzaju komitet czy podgrupę. Nawet jednak w grupach stawiających na proces niezbędna jest pewna praca organizacyjna, do której wykonywania konieczne są umiejętności z zakresu osiągania rezultatów. Umożliwianie lub ułatwianie działań a organizowanie działań Tradycyjna rola pracy ze społecznością polega na umożliwianiu, nakierowywaniu, katalizowaniu czy ułatwianiu (facylitacji). W takim rozumieniu pracy nad rozwojem społeczności to od grupy zależy tempo działań pracownika, który wspiera członków grupy w określaniu celów i sposobów ich osiągania. Ten styl pracy określa się czasem terminem non-directive, czyli bez kierowania. Niekiedy jednak pracownik środowiskowy przejmuje w grupie funkcję w większym stopniu kierowniczą, przywódczą czy organizacyjną. Może się to dokonać nieformalnie, może być również sformalizowane przez ustanowienie go przewodniczącym czy sekretarzem. Dzieje się tak zwłaszcza w sytuacjach, gdy konieczne jest położenie nacisku na rezultat, członkom grupy brakuje zaś niezbędnych w danym momencie motywacji lub umiejętności. Pracownik może także pełnić funkcję czasem bardziej, a czasem mniej kierowniczą, zmieniając charakter swojego zaangażowania w grupę nawet kilkakrotnie podczas jednego zebrania.

28 Wprowadzenie: na czym polega praca ze społecznością (community work) 27 Praca ze społecznością jako cel sam w sobie a praca ze społecznością jako podejście stosowane w ramach innych działań Kiedy pracownik środowiskowy zarówno zajmujący się ogólnymi zadaniami z tego zakresu, jak i specjalista w konkretnej dziedzinie wspiera samodzielne działania społeczności w ramach swoich obowiązków służbowych, wówczas można powiedzieć, że praca ze społecznością stanowi dla niego cel sam w sobie. Inne osoby jednak, na przykład nauczyciele, duchowni, właściciele sklepów, funkcjonariusze policji, działacze domu kultury czy pracownicy socjalni, także mogą wykonywać swoją pracę, uwzględniając w niej aspekty pracy ze społecznością. Praca ze społecznością jako podejście stosowane w ramach innych działań to szacunek wobec członków społeczności, chęć uczenia się od nich, uwzględnianie ich obaw i postulatów w wykonywaniu obowiązków służbowych, a od czasu do czasu służenie im radą czy pomocą. Widać więc, że pewne kluczowe elementy takie jak empowerment poszczególnych osób i ich grup, zrozumienie potrzeb innych i branie ich pod uwagę przy podejmowaniu i planowaniu działań występują również poza obszarem pracy ze społecznością. Praca ze społecznością za wynagrodzeniem a praca ze społecznością bez wynagrodzenia Osoby czynnie zaangażowane w życie swoich społeczności na zasadzie wolontariatu w tym osoby sprawujące pewne funkcje z wyboru uważają się czasem za pracowników środowiskowych lub mówią o sobie, że zajmują się pracą ze społecznością. Między osobami, które pobierają wynagrodzenie, a osobami, które pracują bez wynagrodzenia, istnieje choćby taka różnica, że osoby pracujące na zasadzie wolontariatu często pełnią funkcję raczej przywódczą niż wspierającą. Osoby takie zwykle są przewodniczącymi czy sekretarzami grup. Obecnie w Wielkiej Brytanii niektóre szkolenia z zakresu pracy ze społecznością dla aktywistów czy wolontariuszy obejmują także umiejętności z zakresu udzielania wsparcia. Z kolei pracownicy zawodowi, o czym wspominałem wcześniej, wchodzą niekiedy w role przywódcze. Niemniej jednak dla pracownika, który pobiera za swoją pracę wynagrodzenie, umiejętności z zakresu udzielania wsparcia są absolutnie niezbędne. W wypadku wolontariuszy brak takich umiejętności może być niekorzystny, ale nie są one bezwzględnie konieczne w prowadzeniu grup. Pracownicy pobierający wynagrodzenie zazwyczaj są odpowiedzialni przed przełożonymi lub przed organami zatrudniających ich instytucji. Istnieją także wymagania formalne, nakazujące im wykonywanie określonego rodzaju prac, funkcjonuje ponadto system wsparcia i sankcji typowy dla zatrudnienia. Takie ramy systemowe zarówno uwiarygodniają zawodowych pracowników środowiskowych, jak

29 28 Pracując ze społecznością Alan Twelvetrees i tworzą pewne oczekiwania co do standardów ich pracy. Oczekiwań takich zazwyczaj nie stawia się osobom, które pracują z własnej woli i bez wynagrodzenia. Z zagadnieniem tym wiąże się następująca uwaga terminologiczna. Można stosować określenie rozwijanie (się) społeczności (community development) w zakresie autonomicznego procesu tworzenia się grup społecznych, ich rozwoju i działalności (przebiegającego właściwie bez wsparcia z zewnątrz), z kolei określenie praca nad rozwijaniem (się) społeczności (community development work) w zakresie zawodowego działania na rzecz wsparcia tego procesu. Laik niekoniecznie będzie postrzegać te procesy jako odrębne. Paradoks rozpoczynania tam, gdzie znajduje się społeczność Pewien pracownik środowiskowy, którego działania koncentrowały się na osiedlu mieszkań komunalnych, dążył do utworzenia stowarzyszenia mieszkańców, aby bardziej skutecznie wywierać nacisk na instytucje komunalne odpowiedzialne za remonty na osiedlu. Kilkoro mieszkańców zgodziło się przyjść na zebranie, na którym miały być omawiane kwestie związane z założeniem stowarzyszenia, ale ostatecznie nikt nie przyszedł. Jakiś czas później mieszkańcy zwrócili się do pracownika z prośbą, aby pomógł im założyć klub gry w bingo. Co prawda mieszkańcy zapewne chcieli poprawy warunków mieszkaniowych, wydawało się jednak, że w tym okresie nie mają wystarczającej motywacji, żeby wspólnie podjąć działania w tym celu. Zdarza się nam, jako pracownikom środowiskowym, myśleć z takim entuzjazmem o celach, które naszym zdaniem stoją przed społecznością, że przesłania nam to fakt, że sama społeczność nie podziela tego entuzjazmu. Naszej pracy nie można wykonywać dobrze, nie czując entuzjazmu, tym samym błąd, o którym mowa wyżej, może się łatwo przytrafić. Sprzyja temu następująca okoliczność: członkowie społeczności często mówią nam właśnie to, co chcemy usłyszeć. Paradoks polega na tym, że praca nad rozwojem społeczności jest skuteczna jedynie wtedy, gdy członkowie tej społeczności biorą na siebie część odpowiedzialności za tę pracę. Członkowie społeczności czasami jednak nie chcą robić tego, co według pracownika środowiskowego powinni robić! Jeśli pracownik środowiskowy stwierdzi, że społeczność ma konkretne potrzeby, ale jednocześnie w danym momencie nie podejmie działań, żeby je zaspokoić, ma do wyboru trzy możliwości. Nie wykluczają się one wzajemnie. Pracownik taki może, po pierwsze, samodzielnie podjąć działania w celu zaspokojenia określonej potrzeby, wchodząc w rolę organizatora i stawiając na

30 Wprowadzenie: na czym polega praca ze społecznością (community work) 29 planowanie społeczne. Po drugie, może położyć nacisk na rozbudowywanie sieci kontaktów i pozyskiwanie zaufania, siejąc ziarno do czasu, gdy członkowie społeczności poczują się gotowi, żeby wziąć na siebie to, co zdaniem pracownika powinni zrobić. Po trzecie, pracownik może podjąć pracę ze społecznością w celu rozważenia priorytetów wybranych przez wspólnotę, co do których on sam ma odmienną opinię. Budowanie sieci kontaktów (networking) jako zagadnienie najwyższej wagi Większość modeli pracy nad rozwojem społeczności opiera się na paradygmacie organizacji, to znaczy na założeniu, że tworzy się i wspiera konkretne grupy w społeczności i pracuje się z tymi grupami w celu osiągnięcia konkretnych celów. Osoby zajmujące się pracą ze społecznością dążą do tego, aby wytworzyła się społeczność zorganizowana z własnymi, często bardzo prostymi instytucjami, które będą działać w celu spowodowania zmian. Osoby takie przeważnie nie starają się budować społeczności (samo to określenie jest bardzo nieprecyzyjne), niemniej jednak poczucie społeczności istnieje i ma wymiar rzeczywisty, choć nieuchwytny. Poczucie solidarności i współdzielenia pewnych doświadczeń dodaje życiu wartości, zwłaszcza jeśli czasy są ciężkie. Tutaj właśnie pojawia się kwestia sieci kontaktów. Czasami dany komitet dokonuje rzeczywistego postępu lub grupa osiąga porozumienie w przełomowej kwestii podczas nieformalnej rozmowy, nie zaś na zorganizowanym spotkaniu. Może się zdarzyć, że tego rodzaju procesy prowadzą do nadużyć władzy. Mimo to każdy dobry pracownik środowiskowy aranżuje i wykorzystuje takie zdarzenia, aby posunąć niektóre sprawy do przodu, przetestować nowe pomysły lub załagodzić konflikty. Alison Gilchrist (2004, s ) opisuje paradygmat, który ja określam paradygmatem sieci kontaktów, stanowiący sedno pracy ze społecznością i pracy nad rozwojem społeczności. Trudno jest osiągać cele, stosując czysty paradygmat organizacji. Organizacje trzeba budować, trzeba o nie dbać, trzeba tworzyć dla nich zasady, trzeba wreszcie przydzielać im zasoby i role. W miarę swojego rozwoju stają się one coraz bardziej biurokratyczne. Ich sformalizowanie sprawia, że trudno jest im dochodzić ze sobą nawzajem do porozumienia, zwłaszcza w nowych sytuacjach, dla których nie istnieją wzorce i procedury. Doświadczony pracownik środowiskowy spędza dużo czasu na budowaniu więzi między osobami wewnątrz lokalnej społeczności, a także między tymi osobami i rozmaitymi organizacjami, pomagając im wytworzyć

31 30 Pracując ze społecznością Alan Twelvetrees sposoby efektywnej wzajemnej współpracy. Pracownicy środowiskowi powinni zarówno sami się angażować w takie budowanie sieci kontaktów (networking), jak i wspierać innych w takich działaniach. Odbywa się to przynajmniej w pewnej mierze na szczeblu półformalnym, to znaczy w takich okolicznościach, że osoby uczestniczą w kontaktach jakby prywatnie, w każdym razie niewyłącznie w swojej roli zawodowej. Jeśli uda się skłonić dwie osoby należące do różnych sieci do nieformalnej rozmowy na konkretny temat w pubie, w pociągu czy na stołówce w pracy, to interakcja między nimi nabierze większej elastyczności, w rezultacie zaś zmieni się ranga przeszkód stojących na drodze do osiągnięcia celu. Zmianie takiej może towarzyszyć (lub może wskazywać na dokonanie się tej zmiany) wymiana żartów czy anegdot. Z podobnych interakcji może się wyłonić wspólna wizja, do czego jak pokazuje przykład poniżej niekoniecznie dojdzie w wyniku formalnego spotkania. O tym, że sukces jest coraz bliżej, mówi język ciała uczestników spotkania, odzwierciedlający postawy pozostałych osób na nim obecnych. głupie pytania Uczestniczyłem kiedyś w zebraniu komitetu, na które nie dotarł kierownik wyższego szczebla, który miał mu przewodniczyć. Jego nieobecność sprawiła, że pracownicy niższego szczebla rozmawiali nieformalnie o zagadnieniach, którym było poświęcone zebranie, odważając się zadawać głupie pytania, jakie przedtem pozostawały niewypowiedziane. Pod koniec zebrania jedna z osób, które wzięły w nim udział, powiedziała, że po raz pierwszy w pełni rozumiała kwestie, jakich dotyczyło zebranie, i w rezultacie teraz miała jasność, co należało zrobić! Grupa uzgodniła dalszy plan działania, do którego wszyscy byli przekonani. Moim zdaniem, stało się tak, ponieważ podczas zebrania doszło do otwartej i szczerej wymiany opinii w luźnej atmosferze. Networking przynosi nieprzewidywalne rezultaty można myśleć o nim jako o planowaniu szczęśliwych zbiegów okoliczności. Jak pisze Alison Gilchrist, networking polega na działaniu na skraju chaosu, ponieważ sieci z samej swojej natury są niezorganizowane. To jednak właśnie na skraju zaczyna się zmiana. Alison Gilchrist porusza także inne istotne zagadnienie dotyczące sieci. Poczucie tożsamości zbiorowej wykształca się w ludziach w nieformalnych relacjach, podczas nieformalnych spotkań. Sieci są stosunkowo odporne na sprzeczności i wielość elementów. Sieci pozwalają wyrażać krytyczne opinie i mogą wytwarzać bezpieczną