Program edukacyjny Trzymaj Formę! Zbilansowana dieta

Transkrypt

1 1 Program edukacyjny Trzymaj Formę! Zbilansowana dieta Opracowanie: Maria Wruk Gorzów Wlkp. 4 stycznia 2007r.

2 2

3 3 Demograficzne uwarunkowania nadwagi i otyłości u uczniów gimnazjów w Polsce w 2005roku Praca Marii Jodkowskiej, Anny Oblacińskiej, Izabeli Tabak, Agnieszki Małkowskiej Zakład Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka Praca powstała w ramach projektu Fundacji Badawczej Nutricia RG1/05

4 4 Cel pracy zbadanie częstości występowania nadwagi i otyłości u uczniów gimnazjów (wiek 13, 14 i 15 lat) w Polsce z uwzględnieniem: płci wieku miejsca zamieszkania

5 5 Dobór próby Pomorskie Województwa wybrane do badania lubuskie Kujawskopomorskie Podlaskie Małopolskie

6 Badane osoby Reprezentatywna próba ponad 8,3 tys. uczniów (młodzież klas I, II i III gimnazjów w wieku od 13 do 15 lat), w tym: chłopcy dziewczęta 4087 Miejsce zamieszkania miasto 3108 wieś

7 Wyniki pracy- wykresy przedstawiają częstość występowania nadwagi i otyłości według płci miejsca zamieszkania 7

8 8 Występowanie otyłości i nadwagi u uczniów w wieku lat w Polsce według płci % 10 8 Otyłość % ,8 Nadwaga 8,3 9,2 6 4,5 5, , Ogółem Chłopcy Dziewczęta 0 Ogółem Chłopcy Dziewczęta

9 Występowanie nadmiaru masy ciała u uczniów w wieku lat w Polsce według płci % ,8 8,3 9,2 Nadwaga Otyłość ,7 4,5 3,3 Ogółem Chłopcy Dziewczęta 9

10 Występowanie otyłości u uczniów gimnazjów na wsi i w mieście % 7 6,7 6 5,7 5 4,5 4, ,7 Wieś 2,6 Miasta Ogółem Chłopcy Dziewczęta 10

11 Występowanie nadmiaru masy ciała u uczniów gimnazjów na wsi i w mieście % ,6 11, ,4 12,4 16,3 10 Ogółem 8 Chłopcy 6 Dziewczęta Wieś Miasta 11

12 12 CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA NADWAGI I OTYŁOŚCI U MŁODZIEŻY W POLSCE I W INNYCH KRAJACH USA 15,5 30,4 Kanada 9,4 19,8 Australia 6,8 16 Otyłość Francja 5,2 17,5 Nadwaga Rosja 6 10 Polska 4,5 8,8 Chiny 3,6 3, %

13 13 Wyniki pracy Nadmiar masy ciała występuje u 13% młodzieży w wieku lat w Polsce, w tym otyłość u 4,5% ( częściej u dziewcząt niż u chłopców) Problem otyłości w tej grupie wiekowej w równym stopniu dotyczy młodzieży wiejskiej jak i miejskiej, z tą różnicą, że na wsi jest więcej otyłych chłopców, a w mieście otyłych dziewcząt.

14 Zdrowe odżywianie Dostarczenie organizmowi niezbędnych składników odżywczych (składniki odżywcze-substancje organiczne i nieorganiczne, pierwiastki zawarte w pożywieniu wykorzystywane w organizmie podczas normalnego metabolizmu, niezbędne składniki odżywcze- te, których nie ma w organizmie człowieka, a które są konieczne do prawidłowego funkcjonowania organizmu) 14

15 15 Podział składników odżywczych budulcowe: białko, niektóre składniki mineralne, kwasy tłuszczowe; energetyczne: tłuszcze, węglowodany; regulujące: witaminy, składniki mineralne

16 16 Budulcowe składniki odżywczebiałka wskutek procesów trawiennych są rozkładane na aminokwasy wykorzystywane do budowy nowych tkanek i syntezy własnych białek organizmu Podział aminokwasów: egzogenne ( niezbędne, ale nie syntetyzowane w organizmie): Izoleu, Leu, Lys, Trp, Met, Fenyloal, Thr, Val ( dla dzieci dodatkowo: Arg, Hist) endogenne (syntetyzowane przez organizm)

17 17 Budulcowe składniki odżywcze- białka c. d. zapotrzebowanie zależy od wieku, płci, aktywności fizycznej w przeciętnej diecie białko stanowi 10-15% wartości energetycznej źródła białka: mięso czerwone- wołowina, wieprzowina, baranina; mięso białe- drób, ryby, produkty mleczne, warzywa strączkowe- groch, fasola, soja

18 18 Składniki budulcowe-mineralne Ca, P, Mg, S- podstawowy materiał budulcowy tkanki podporowej ( układ kostno-stawowy) oraz: zębów, skóry, paznokci; Fe, Cu, Co- niezbędne do wytwarzania krwinek czerwonych i hemoglobiny inne składniki min.: Na, K, Cl, Ca, Mg- odgrywają podstawową rolę w gospodarce elektrolitowo-wodnej

19 19 Podział składników mineralnych ( ze wzgl. na zapotrzebowanie) Makroelementy ( zapotrzebowanie > 100 mg / dzień/osobę) Ca, P, Mg, Na, K, Cl Mikroelementy ( zapotrzebowanie < 100 mg/dzień/osobę) Fe, J, Zn, Mn, Cu, Co, Mo, F, Se, Cr

20 20 Źródła składników mineralnych Ca - mleko i przetwory mleczne; P produkty bogate w białko, produkty pełnoziarniste, ciemny ryż Mg - pr. zbożowe, ciemnozielone warzywa liściaste, orzechy, migdały, gorzka czekolada; S- białka poch. Mięsnego, jaja, mleko Fe- mięso czerwone, żółtko jaja, warzywa liściaste ( zielona pietruszka, szpinak) Cu- zboża, orzeszki ziemne, wątróbka, płatki zbożowe, mleko Zn- mięso, jaja, drożdże piwne, warzywa, ziarna zbóż, pestki z dyni J- sól jodowana, ryby, owoce morza, woda mineralna Co- przetwory zbożowe ( wchodzi w skład wit. B12) F- woda, żelatyna, ryby, małże, krew

21 21 Składniki energetyczne- tłuszcze główne źródło energii dla organizmu ( 100g=900kcal); niezbędne dla przyswajania witamin rozpuszczalnych w tłuszczach( A, D, E, K); niezbędne do budowy błon komórkowych Skład tłuszczu: nasycone i nienasycone kwasy tłuszczowe Szczególnie ważne dla człowieka: wielonienasycone kwasy tłuszczowe( WNKT) (nie są syntetyzowane przez organizm- należy dostarczyć z pożywieniem)

22 Składniki energetyczne- tłuszcze Funkcje WNKT: ważny składnik błon komórkowych i organelli komórkowych ( struktura, przepuszczalność) regulują czynności układu sercowo- naczyniowego regulują ciśnienie krwi regulują czynności hormonów regulują funkcjonowanie nerek regulują odczuwanie bólu zapobiegają powstawaniu miażdżycy 22

23 23 Źródła WNKT Tłuszcze roślinne: olej słonecznikowy, sojowy, arachidowy, rzepakowy niskoerukowy Tłuste ryby morskie ( kwasy Ω3) Margaryny miękkie (kubkowe) Pieczywo razowe

24 24 Składniki odżywcze- węglowodany Stanowią materiał energetyczny i powinny dostarczać 55-60% dziennego zapotrzebowania na energię

25 25 Składniki odżywcze- węglowodany Podział węglowodanów: proste ( wolne cukry, szybko przyswajane i wchłaniane, szybki i krótkotrwały zastrzyk energii) złożone ( trudniej wchłaniane, dłużej dostarczają energii)

26 Składniki odżywcze- węglowodany Źródła węglowodanów: Produkty zbożowe: Makarony, ryż Płatki śniadaniowe Cukier- puste kalorie ( ograniczać) 26

27 Składniki odżywcze-witaminy składniki niezbędne w żywieniu człowieka dla prawidłowego wzrostu i rozwoju organizm nie potrafi ich syntetyzować, dlatego muszą być dostarczane z pożywieniem w pożywieniu występują w postaci aktywnej ( jako właściwe witaminy) lub jako prowitaminy ( które w ustroju przechodzą w postać aktywną) 27

28 Składniki odżywcze-witaminy c.d. Znaczenie witamin: Biorą udział w procesach przemiany materii, są katalizatorami przyspieszającymi przemianę różnych związków Ich brak lub niedobór prowadzi do zakłócenia procesów życiowych komórek, tkanek, narządów oraz swoistych zespołów chorobowych zwanych awitaminozami Niektóre są przeciwutleniaczami- chronią przed przypadkowym utlenianiem kwasów tłuszczowych, prowadzącym do powstawania toksycznych wolnych rodników ( C, A, E) 28

29 Składniki odżywcze-witaminy c.d. Podział witamin: Rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K) Rozpuszczalne w wodzie (C, PP, zespół witamin B: B1, B2, B6, B12, kwas foliowy) Źródła witamin: C- surowe owoce i warzywa A, E, D- jaja, mleko, masło, ryby morskie, oleje roślinne gr. B- pełnoziarniste produkty zbożowe( c. pieczywo, naturalne płatki zbożowe, kasze), mleko, mięso, ryby, jaja, ciemnozielone rośliny liściaste oraz warzywa strączkowe 29

30 Nie istnieje środek spożywczy, który zawierałby wszystkie niezbędne składniki odżywcze w odpowiednich, potrzebnych dla organizmu ilościach. Tylko wykorzystanie wielu różnych produktów pozwala na właściwe zbilansowanie diety 30

31 Piramida zdrowego żywienia wg IŻŻ 31

32 Przykłady 1 porcji różnych produktów z PZŻ oraz zalecana liczba porcji spożywanych w ciągu dnia Produkty z Piramidy Zdrowego Żywienia Mięso i jego zamienniki 1-3 porcji dziennie Mleko i przetwory Dzieci 9-13 lat 2-3 Młodzież lat 3-4 Dorośli 2-3 porcje dziennie Warzywa i owoce 5-10 porcji dziennie Produkty zbożowe 5-12 porcji dziennie Przykłady 1 porcji różnych produktów (zamiennie) g chudego mięsa 2/3 szklanki fasoli 1-2 jajka 1 kubeczek jogurtu 1 szklanka mleka ½ szklanki twarogu 1 ziemniak ½ szklanki szpinaku 1 jabłko 1 kromka chleba 1 rogalik lub kajzerka 1 szklanka makaronu (ugotowanego) 32

33 33 Produkty nieuwzględnione w PZŻ Woda-niezbędny składnik pożywienia: reguluje temperaturę ciała, transportuje składniki odżywcze, uczestniczy w reakcjach biochemicznych Zalecana ilość płynów w ciągu doby: 1,5l oraz z żywnością do 0,7l ( spożycie należy zwiększyć w czasie upałów oraz podczas zwiększonego wysiłku fizycznego, chorób z gorączką, wymiotami, biegunką) I

34 34 Produkty nieuwzględnione w PZŻ dozwolone w ograniczonych ilościach Tłuszcze- ponad 50% spożywanego tłuszczu to tłuszcz ukryty w produktach spożywczych, niewidoczny gołym okiem Tłuszcz widoczny zalecany do spożycia- oleje roślinne, margaryny miękkie ( 2 łyżki dziennie). Tłuszcz widoczny spożywany w ograniczonych ilościach: tłuszcze zwierzęce- smalec, masło, tłuszcz w mięsie i wędlinach. Wyjątek: tłuste ryby morskie( WNKT Ω3)

35 35 Produkty nieuwzględnione w PZŻ dozwolone w ograniczonych ilościach Cukier- można uzupełnić nim produkty, ale należy kontrolować jego spożycie Sól - zwiększona podaż soli kuchennej zwiększa ryzyko rozwoju nadciśnienia oraz nowotworu żołądka ( wg WHO dzienne spożycie nie powinno przekroczyć 6g ). Wskazane jest zastępowanie soli ziołami podczas przyprawiania potraw.

36 Regularność posiłków Prawidłowe odżywianie = dostarczanie niezbędnych składników pokarmowych + regularność posiłków 36

37 Regularność posiłków Dzieci i młodzież = 4-5 posiłków w ciągu dnia o stałych porach Mniej niż 3 posiłki = obniżenie stężenia glukozy we krwi (hipoglikemia), skutek: uczucie głodu zmęczenie gorsza koncentracja bóle brzucha 37

38 38 Rozkład posiłków w ciągu dnia (dobowe zapotrzebowanie na energię=100%) posiłek 1. śniadanie 2. II śniadanie 3. obiad 4. podwieczorek 5. kolacja % dobowego zapotrzebowania na energię

39 39 Rozkład posiłków w ciągu dnia (dobowe zapotrzebowanie na energię=100%) Posiłek 1. śniadanie 2. II śniadanie 3. obiad 4. kolacja % dobowego zapotrzebowania na energię

40 Pojadanie między posiłkami Nieprawidłowości w sposobie odżywiania młodzieży: nieregularność w spożywaniu posiłków niezbilansowana dieta częste pojadanie między posiłkami 40

41 Codzienna aktywność fizyczna (przeciwdziałanie nadwadze i otyłości) 41 Bardzo rzadko Inna propozycja piramidy żywienia i zdrowia źródło: Harvard School of Public Health Czerwone mięso, masło Biały ryż, białe pieczywo, słodycze Produkty mleczne lub suplementacja wapniem 1-2 razy dziennie Ryby, drób, jajka (0-2 razy dziennie) Orzechy, nasiona roślin strączkowych (1-3 razy dziennie) Warzywa (bez ograniczeń) Owoce 2-3 razy dziennie Produkty zbożowe z pełnego ziarna (w większości posiłków) Tłuszcze roślinne oliwa z oliwek, olej sojowy, słonecznikowy, rzepakowy i inne

42 Spożycie energii z podstawowych składników odżywczych Energia całkowita Granica średniego spożycia dla populacji (% ogółu energii) Węglowodany, w tym: złożone proste 0-10 Białko Tłuszcz całkowity w tym 2/3 powinny stanowić tłuszcze nienasycone Cholesterol pokarmowy (mg/dzień) Błonnik pokarmowy (g/dzień) Sól kuchenna (g/dzień)?-6 42

43 43 Dzienne zalecenia żywieniowe dla młodzieży W okresie pokwitania zwiększa się zapotrzebowanie organizmu na energię (kalorie). Organizm w tym okresie- intensywnego wzrostu- wymaga dobrego odżywiania. Zalecane normy żywieniowe opracowano w IŻŻ w Warszawie. Uwzględniają one zapotrzebowanie na energię i podstawowe składniki pokarmowe w zależności od masy ciała i aktywności fizycznej ( zawarte są w wydawnictwie: Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy. Red.Ś. Ziemlański, PZWL, W-wa 2001r.))

44 Dekalog zdrowego żywienia Dbaj o różnorodność spożywanych produktów 2. Strzeż się nadwagi i otyłości, bądź aktywny ruchowo 3. Produkty zbożowe powinny być dla Ciebie głównym źródłem kalorii 4. Spożywaj codziennie co najmniej 2 duże szklanki chudego mleka. Mleko można zastąpić naturalnym jogurtem, kefirem, a częściowo także serem 5. Mięso spożywaj z umiarem 6. Spożywaj codziennie dużo warzyw i owoców 7. Ograniczaj spożycie tłuszczów, w szczególności zwierzęcych, a także produktów zawierających cholesterol 8. Zachowaj umiar w spożyciu cukru i słodyczy 9. Ograniczaj spożycie soli 10. Unikaj alkoholu Źródło: Instytut Żywności i Żywienia

45 45 Dieta wegetariańska Występuje w 4 głównych odmianach: 1. dieta wegańska- całkowite wykluczenie produktów pochodzących od zwierząt ( nawet miodu) 2. lakto - wegetarianizm- produkty roślinne+ mleko i przetwory mleczne 3. lakto- owo- wegetarianizm - produkty roślinne+ mleko i przetwory mleczne + jajka 4. dieta semi - wegetariańska wyklucza z diety jedynie czerwone mięsa

46 Dieta wegetariańska dla dzieci i młodzieży Jest dopuszczalna pod warunkiem: odpowiedniego zbilansowania, eliminującego niedobory składników odżywczych suplementacji witaminowo- mineralnej Dieta wegańska w każdym przypadku jest dla dzieci i młodzieży przeciwwskazana!! 46

47 Zaburzenia stanu zdrowia i rozwoju wynikające z nieprawidłowego odżywiania Nadwaga i Otyłość: najczęściej występujące zaburzenia rozwoju- dotyczą w zależności od wieku 5-15% populacji dzieci i młodzieży otyłość zaburza wszystkie aspekty zdrowia- fizyczne, psychiczne, społeczne, obniża potencjał rozwojowy, możliwości życiowe i obniża jakość życia. Dzieci otyłe są outsiderami w społeczności. 47

48 48 Nadwaga i Otyłość: Najczęściej jest to otyłość prosta, w której powstawaniu, oprócz przyczyn genetycznych, ogromną rolę odgrywają czynniki środowiskowe: nieprawidłowy sposób żywienia niska aktywność ruchowa 50-80% dzieci otyłych pozostaje otyłymi dorosłymi Leczenie : dieta ubogoenergetyczna +aktywność fizyczna przy współpracy z lekarzem i psychologiem

49 49 Niedobór masy ciała Przyczyny: czynniki genetyczne wpływy środowiska: sposób żywienia, czynniki opóźniające rozwój dziecka, czy powodujące niedożywienie (aktualne bądź przebyte choroby zwłaszcza przewlekłe lub ciężkim przebiegu bodźce emocjonalne skażenie środowiska naturalnego

50 50 Niedobór masy ciała W roku szkolnym 1994/1995 niedobór masy ciała stwierdzono u 3% populacji w wieku 7-16 lat Stan prawdopodobnie nie uległ poprawie, świadczą o tym wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w szkołach w 2002r.: 9% uczniów często przychodzi do szkoły lub kładzie się spać głodna, ponieważ w domu jest mało jedzenia ( odsetek ten wzrósł od 1998r. o 3%)

51 51

52 52 Jadłowstręt psychiczny-anoreksja jest zaburzeniem odżywiania się jest dysfunkcją rozwojową, w której czynniki biologiczne łącząc się ściśle z zaburzeniami psychologicznymi prowadzą do ciężkiej choroby przewlekłej, a w pewnym odsetku przypadków nawet śmiertelną najczęściej dotyka dziewczęta w wieku lat oraz pomiędzy 17 a 25 rokiem życia około 1% dziewcząt w wieku szkolnym cierpi na to zaburzenie

53 Podstawowe objawy jadłowstrętu psychicznego utrata masy ciała ponad 15% w stosunku do masy należnej dla wzrostu Nieodparty lęk przed przybraniem na wadze lub wręcz otyłością, chociaż ewidentny jest niedobór masy ciała Zaburzone postrzeganie swojego ciała- chora uważa, że jest otyła, lub jakaś część jej ciała jest za gruba nawet wówczas, gdy jest skrajnie wychudzona Zanik miesiączki, lub nie pojawienie się 1 miesiączki mimo innych objawów dojrzewania 53

54 54 Leczenie jadłowstrętu psychicznego trudne i długotrwałe powinno być prowadzone w specjalistycznych ośrodkach psychiatrycznych dla dzieci i młodzieży podtrzymująca psychoterapia przez wiele miesięcy po wyleczeniu ( możliwość nawrotu choroby)

55 55 Bulimia zaburzenie dotyczące starszej młodzieży żeńskiej ( licealistki, studentki) dotyka 4-15% tej populacji częściej chorują dziewczęta ze skonfliktowanych rodzin, w których dzieci są zaniedbywane czy wręcz odrzucane

56 56 Objawy bulimii powracające okresy żarłoczności brak kontroli nad jedzeniem prowokowanie wymiotów, używanie środków przeczyszczających lub odwadniających stosowanie ścisłych diet i intensywnych ćwiczeń po okresach obżarstwa utrzymywanie się stałego poczucia winy i mniejszej wartości własnej osoby wysoki poziom lęku, czasem depresja

57 57 Leczenie bulimii terapia w poradni zdrowia psychicznego, oddziale dziennym nerwic lub innym psychoterapeutycznym ośrodku dla młodzieży

58 Dziękuję za uwagę 58