Wstęp. Kierunek Otwock

Transkrypt

1

2 Wstęp Kierunek Otwock Zapraszamy Państwa do wyjątkowego miejsca na Mazowszu do Otwocka. Jego unikatowe wartości są wynikiem koncentracji walorów klimatycznych, położenia i dóbr natury, wykorzystanych przez wyjątkowych ludzi, którym udało się zrealizować swe idee i cele w poprzednich stuleciach. Stworzono, bardzo modne na początku XX w., uzdrowisko, miasto ogród w którym rozwijała się nie tylko branża medyczna. Wśród sosnowych lasów nad krętą rzeką Świder chętnie osiedlali się inżynierowie, właściciele ziemscy oraz przedsiębiorcy wielu narodowości. W otwockich willach i zakładach przyrodoleczniczych wypoczywała Warszawa. Otwockiem zachwycała się też cała Polska. Przenikanie się różnych nacji wywarło ogromny wpływ na kształtowanie się kultury miasta. Ponad połowę populacji stanowiła ludność żydowska, ale w Otwocku mieszkali również Rosjanie i Niemcy. Po II wojnie światowej dotarli do miasta Cyganie którzy osiedlili się tu na stałe. Przewodnik stworzyliśmy dla tych, którzy lubiąc aktywny wypoczynek, chcą poczuć historię i kulturę tego wyjątkowego miejsca. Opracowane trzy trasy mają za zadanie przenieść Państwa w czasy rozkwitu Otwocka, dotrzeć do przepięknej architektury drewnianej nadświdrzańskich willi i murowanych dworków oraz domów zdrojowych, czyli w Czasy świetności Otwocka (trasa nr I), sprawić, że poczują się Państwo jak w Otwocku uzdrowiskowym i sanatoryjnym (trasa nr II) oraz zapoznać z najnowszą historią, która staje się coraz bardziej popularna wśród młodego pokolenia turystów, podczas wycieczki Śladami PRL-u (trasa nr III). Zapraszamy również nad słoneczną i bezpieczną rzekę Świder na piaskach której od 100 lat wygrzewają się otwocczanie i wszyscy, którzy cenili i cenią walory przyrodnicze. Wytyczone trasy są trasami bezpiecznymi, skierowanymi do wszystkich bez względu na wiek. Łączna ich długość wynosi około 30 km i przebiega głównie ścieżkami lub mało uczęszczanymi drogami. Niektóre odcinki prowadzą jednak przez główne ulice miasta, dlatego też zalecamy ostrożność na drogach i przestrzegania przepisów ruchu drogowego, szczególnie w przypadku zwiedzania Otwocka na rowerze. Niniejsza publikacja jest przewodnikiem kompleksowym, dostępnym w formie elektronicznej jako portal jako informator książkowy oraz system tablic z opisem obiektów rozmieszczonych w przestrzeni publicznej, wyposażonych w znaki QR. Każda z wybranych form spełnia zadanie przewodnika i może zostać osobno wykorzystana do zwiedzania Otwocka. Wybór drogowskazu zależy tylko od Państwa. Do zobaczenia w Otwocku, mieście niezwykłej kultury i sympatycznych ludzi. Urząd Miasta Otwocka

3 TURYSTYCZNYOTWOCK.pl

4 WYDAWCA: Urząd Miasta Otwocka, ul. Armii Krajowej 5, Otwock, Teksty: I, II Jadwiga Rakowska Towarzystwo Przyjaciół Otwocka III Robert Beller, Anna Pawełek Zdjęcia: Muzeum Ziemi Otwockiej, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Fotopolska, A. Pawełek, N. Pawełek, W. Sobociński, J. Maciejowski, M. Zenker. T. Krekora Zdjęcie na I okładce: Zdjęcia na IV okładce: Anna Pawełek Redakcja: Anna Pawełek Korekta: Jadwiga Zawadzka, Monika Rychalska Projekt okładki: Anna Pawełek Opracowanie graficzne i skład: PKI Studio; Druk i oprawa: Chroma Drukarnia Krzysztof Raczkowski Spis treści I. LATA ŚWIETNOŚCI OTWOCKA Ratusz willa Sierkowskiego Krzyż drewniany przy Parku Miejskim Dom Uzdrowiskowy i Park Miejski Ulica Hipolita Cybulskiego Dom Julii Klauzińskiej jednej z pierwszych polskich lekarek Drewniana willa sierociniec Kaseprowiczówka Ulica Marii Konopnickiej Pensjonat Eden Willa Kahana Apteka i sklep kolonialny Willa Róża Ulica Warszawska posiadłość rodziny Badiorów Drukarnia świętych ksiąg żydowskich Willa Lucyna Oleńka Kino Promyk Kamienica barona Lessera Willa Julia Ulica Kościelna Willa Odo Bujwida Hotel Polski Willa Szeliga Willa Podole z apteką Kościół św. Wincentego á Paulo Reymontówka (pot.) Willa Racówka Willa Na górce Wiadukt kolejowy i figura Chrystusa Teatr im. Stefana Jaracza Sanatorium doktora Przygody Miejsce śmierci Adeli Tuwim Kamień Pamięci Żydów Otwockich Sanatorium Martów Willa generała Michała Jacymirskiego Dom doktora Władysława Wajdenfelda Obelisk upamiętniający pobyt Józefa Piłsudskiego w Otwocku Sanatorium doktora Józefa Geislera Dom szczęśliwego dzieciństwa Ireny Sendlerowej Sanatorium Sejmikowe Olin Sanatorium Wojskowe Zofiówka Sanatorium Towarzystwa Brijus Sanatorium m.st. Warszawy Wojskowy Szpital Lotniczy Uzdrowisko Abrama Górewicza III. ŚLADAMI PRL u Samolot Miejska Biblioteka Publiczna Villa Alba centrala NKWD Gomułkówka Bermanówka (pot.) Willa ppłk. Józefa Światło Dom dziecka przy ul. Komunardów Od pijackiej awantury do spalenia posterunku Milicji Nakład: 1000 egz. Wydanie II poprawione i uzupełnione Otwock, 2012 II. OTWOCK UZDROWISKOWY I SANATORYJNY Otwocki dworzec kolejowy 27 28

5 Długość trasy: 6,5 km Średni czas wędrówki pieszej: 2 h Średni czas wędrówki rowerowej: 1 h RATUSZ Willa Rozalin Krzyż drewniany przy Parku Miejskim Dom Uzdrowiskowy Park Miejski Ulica Hipolita Cybulskiego Dom Julii Klauzińskiej jednej z pierwszych polskich lekarek Drewniana willa sierociniec Kasperowiczówka Pensjonat Eden Willa Kahana Apteka i sklep kolonialno spożywczy Willa Róża Ulica Warszawska posiadłość rodziny Badiorów Drukarnia świętych ksiąg żydowskich Willa Lucyna Oleńka Kino Promyk Kamienica barona Lessera Willa Julia Ulica Kościelna Willa Odo Bujwida Hotel Polski Willa Szeliga Willa Podole Kościół św. Wincentego á Paulo Reymontówka Willa Racówka Willa Na Górce Wiadukt kolejowy. Figura Chrystusa Teatr im. Stefana Jaracza LEGENDA KRIOCENTRUM ul. Kraszewskiego 83/4 tel , Restauracja Zalesin ul. Ambasadorska 14 tel , HURTOWNIA INSTALACYJNO-SANITARNA ul. Majowa 204, tel OTWOCKIE STUDIO URODY ul. Rzemieślnicza 6, tel SKLEP I SERWIS ROWEROWY ul. Poniatowskiego 19, tel

6 6 7 RATUSZ Willa Sierkowskiego (Willa Rozalin) Krzyż drewniany przy Parku Miejskim na skrzyżowaniu ulic gen. J. Filipowicza i J. Poniatowskiego ul. Armii Krajowej 5, dawna ul. Warszawska 20, ul. Sienkiewicza 5 W roku 1916 Otwock otrzymał prawa miejskie. Na stałą siedzibę dla władz miasta wybrano murowaną willę inż. Stanisława Sierkowskiego, która znajdowała się, jadąc z Warszawy, po prawej stronie torów. Ten piękny budynek z wieżyczką zbudowany został około 1880 roku. Edmund Diehl w książce Wille w Otwocku i warunki pobytu tamże pisze: na przeszło trzy morgowej przestrzeni wznosi, pod względem konstrukcji i obszaru jedna z piękniejszych willi Otwocka należąca do inżyniera St. Sierkowskiego, piętrowa murowana, z ozdobną wieżą, z pomieszczeniami suterenowymi, przeznaczonymi na kuchnie i piwnice, nadto osobną lodownią murowaną. Na parterze dwa obszerne mieszkania z trzech pokoi złożone, na piętrze lokale Współczesny wygląd ratusza Lata 20. XX wieku Fot. Zbiory Muzeum Ziemi Otwockiej mniejsze. Willa przeznaczona do wynajęcia całkowicie lub częściowo. Willę Rozalin zakupiono w 1920 roku z przeznaczeniem na stałą siedzibę władz miasta Otwocka. Budynek z wieżyczką przebudowano na zlecenie burmistrza Górzyńskiego w roku 1925, według projektu architekt miejskiej Eugenii Jabłońskiej córki wiceburmistrza Wolfganga Jabłońskiego. Prace adaptacyjne zakończono w 1928 roku. W tym samym czasie obok postawiono murowany budynek według projektu inż. J. Mokrzyckiego z przeznaczeniem na mieszkania dla pracowników Magistratu i dla gości miasta. Obecnie mieszczą się tu wydziały Urzędu Miasta Otwocka. Ratusz Otwocki w niezmienionym kształcie trwa do dziś. Siedziba władz Miasta Otwocka, przebudowana dawna Willa Rozalin, została wpisana do rejestru zabytków 31 stycznia 1979 roku pod nr 936, budynek sąsiedni objęty został opieką konserwatorską. Odległość do kolejnego punktu: 500 m Prosto ul. Armii Krajowej, w prawo w ul. gen. J. Filipowicza. Przy skrzyżowaniu ze światłami ulic gen. J. Filipowicza i A. Poniatowskiego ciekawostka. Krzyż postawiła rodzina Geislerów na miejscu tragicznego pojedynku Wacława Cichoszewskiego, młodego studenta Politechniki Warszawskiej z Mieczysławem Muśnickim, zaprzyjaźnionym z rodziną dr. Geislera, zamożnym przemysłowcem w wieku lat 40. Powodem pojedynku była piękna i posażna panna Kazia ze znanej otwockiej Fot. A.Pawełek Dom Uzdrowiskowy i Park Miejski ul. gen. J. Filipowicza 9, dawna ul. Parkowa 9 Budynek Kasyna, według projektu Władysława Leszka Horodeckiego i Feliksa Michalskiego, wzniesiono w latach W tym reprezentacyjnym gmachu miał się pomieścić dom uzdrowiskowy, zakład kąpielowy i kasyno gier hazardowych, które przynosiłoby miastu duże dochody. Na tę budowę Magistrat miasta zaciągnął bardzo wysoki kredyt w amerykańskiej firmie Ulen&Co. Przedsięwzięcie okazało się deficytowe. Władze w Warszawie nie zgodziły się na utworzenie domu gry w uzdrowiskowym Otwocku. rodziny. Pojedynek odbył się o świcie w sobotę, 21 marca 1909 roku. Zwycięzca Mieczysław Muśnicki zbiegł do Kanady przed grożącą mu karą kilkuletniego więzienia. Taka jest wersja wydarzeń rodziny panny Kazi. Inna, że winowajcą śmierci młodego studenta był syn znanego, bardzo zasłużonego otwockiego lekarza, za którego kapryśna panna wyszła później za mąż. 13 grudnia 2000 roku w miejsce poprzedniego postawiono nowy, dębowy krzyż, którego poświęcenie odbyło się 16 grudnia 2000 roku. Fundatorem całego przedsięwzięcia był Komitet Ochrony Krzyża i władze miasta Otwocka. Odległość do kolejnego punktu: 200 m Po ok. 200 m, idąc ul. gen. J. Filipowicza kolejny punkt trasy. Jednym z powodów tej decyzji mogła być nieprzychylność opinii publicznej oraz ujawnione w tym czasie afery gospodarcze z udziałem wielu znanych w Otwocku osób, w tym byłego burmistrza M. Górzyńskiego Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe Widok od strony parku rok

7 8 9 Fot. Zbiory Muzeum Ziemi Otwockiej Park Miejski ul. gen. J. Filipowicza Dom Uzdrowiskowy cieszył się ogromną popularnością wśród otwocczan i kuracjuszy oraz dzierżawcy budynku Gustawa Pojsela (Pojzela). Wybudowany piękny, stylowy budynek funkcjonował przed wojną jako Dom Uzdrowiskowy. Mieścił restaurację, kawiarnię, salę balową, salę teatralną, salę gier niehazardowych, kino i pokoje do wynajęcia. Tu koncentrowało się życie kulturalne i towarzyskie przedwojennego Otwocka. W 1935 roku na schodach zewnętrznych nakręcono kilka początkowych scen do filmu Manewry miłosne z Tolą Mankiewiczówną i Aleksandrem Żabczyńskim w rolach głównych. Fragmenty z filmu, gdzie sceny kręcono w budynku Domu Uzdrowiskowego, można obejrzeć w serwisie internetowym YouTube ( com/watch?v=-14crbihb4q). W czasie wojny gmach kasyna został zajęty przez wojska niemieckie. W październiku i na początku listopada 1944 roku na parterze była siedziba Głównego Urzędu Bezpieczeństwa, następnie szpital dla rannych żołnierzy. Obecnie w tym imponującym budynku mieści się Zespół Szkół Ogólnokształcących (w tym Liceum Ogólnokształcące nr 1 im. K. I. Gałczyńskiego). Budynek wraz z przyległym terenem parku został wpisany do rejestru zabytków 31 stycznia 1979 roku pod nr 938. Kadr z filmu Manewry miłosne. Scena na schodach Domu Uzdrowiskowego w Otwocku Fot. fotopolska.eu Wermacht zajmuje Dom Uzdrowiskowy Fot. W. Sobociński Fot. W. Sobociński Odległość do kolejnego punktu: 150 m Przejście przez bramę po lewej stronie budynku na jego tyły do Parku Miejskiego. Dokładnie na wprost tarasu liceum za fontanną widać jeszcze miejsce otoczone tujami w którym stał pomnik Marszałka J. Piłsudskiego. W 1924 roku Magistrat Otwocka kupił od właściciela dóbr otwockich, hr. Władysława Jezierskiego dwie działki między ówczesnymi ulicami Mlądzką a Wólczyńską (obecnie między ulicami gen. J. Filipowicza a K. Pułaskiego) z przeznaczeniem na Park Miejski. Projekt opracował architekt ogrodnik Wacław Tański. W pierwszym okresie istnienia parku zbudowano gmach kasyna i muszlę koncertową. Wytyczono alejki wysadzane kwiatami, kwietniki i korty tenisowe. W roku 1933 zmiany kompozycji i renowacji parku podjął się znany architekt i ogrodnik, planista Stanisław Zadora-Żarski. Opracował projekt zagospodarowania części parku przed kasynem, gdzie na pierwszym planie umieścił basen z fontanną, otoczony kwietnikami. Teren został zamknięty półkolistą ścianą tui, na tle których postawiono pomnik Józefa Piłsudskiego według projektu zdolnego artysty malarza, grafika i rzeźbiarza Stanisława Szreniawy-Rzeckiego. Pomnik Józefa Piłsudskiego przetrwał wojnę, zniknął w tajemniczych okolicznościach w 1948 roku. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe Muszla koncertowa w parku rok Fot. Zbiory Muzeum Ziemi Otwockiej Zaginiony pomnik Józefa Piłsudskiego Fot. Zbiory Muzeum Ziemi Otwockiej Widok na park z tarasu Domu Uzdrowiskowego. Lata 20. XX wieku Odległość do kolejnego punktu: 800 m W lewo za muszlą koncertową w kierunku wyjścia z parku na ul. K. Pułaskiego. Prosto niestrzeżonym przejściem przez tory kolejowe. Prosto ulicą H. Cybulskiego.

8 10 11 Ulica Hipolita Cybulskiego dawna Wólczyńska/Wólczańska Drewniana willa sierociniec Pozostałość bramy, która prowadziła do domu dr. Hipolita Cybulskiego ( ), znanego otwockiego lekarza, jednego z pionierów otwockiej medycyny. Po pierwszej wojnie światowej został naczelnym lekarzem Uzdrowiska m. st. Warszawy w Otwocku, uruchomionego w pawilonie wydzierżawionym od Towarzystwa ul. H. Cybulskiego 7, dawna Wólczyńska 13 Ulica Hipolta Cybulskiego z pozostałością bramy jego posesji Dom nr 7 był własnością jednej z pierwszych polskich lekarek, Julii Klauzińskiej ( ). Dyplom lekarza otrzymała w 1885 roku w Instytucie Medycznym dla Kobiet w Petersburgu. W roku 1904 kupiła nieruchomość przy ulicy Wólczyńskiej 13 (obecnie H. Cybulskiego 7) i zamieszkała tu razem z sześciorgiem dzieci zmarłego brata w nieistniejącym już, stojącym obok, piętrowym, murowanym domu. Była lekarzem szkolnym warszawskiego żeńskiego gimnazjum. Powołana do wojska prowadziła szpitale polowe, m. in. w Smoleńsku. Po pierwszej wojnie światowej w Otwocku rozpoczęła Brijus. Był członkiem powstałego w 1912 roku Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Otwocka i wieloletnim prezesem Otwockiego Towarzystwa Lekarskiego. Zmarł w Warszawie 8 listopada 1924 roku. Pochowany został w Otwocku. Po śmierci doktora Hipolit Cybulski ulicę Wólczyńską przemianowano na ulicę jego imienia. Fot. Zbiory Muzeum Ziemi Otwockiej Odległość do kolejnego punktu: 150 m Prosto ul. H. Cybulskiego. Kolejny obiekt położony jest za skrzyżowaniem z ul. B. Prusa na terenie szpitala MSW. Dom Julii Klauzińskiej jednej z pierwszych polskich lekarek praktykę ginekologiczną, pełniła również obowiązki lekarza uzdrowiskowego dla dzieci. Zmarła 9 września 1928 roku. Pochowana została w Warszawie na cmentarzu ewangelicko augsburskim. Dom Julii Klauzińskiej obecnie znajduje się na terenie szpitala MSW Odległość do kolejnego punktu: 150 m Wracamy do ul. B. Prusa, skręcamy w lewo. ul. B. Prusa 7, dawna Dworska 5 Dobrze zachowany parterowy drewniany budynek z początku XX wieku, z oszklonymi krytymi werandami, zbudowany na dużej, zalesionej działce. Jest to dawny pensjonat małżeństwa Gołembowskich. Posiadłość tę właściciele darowali siostrom zakonnym z przeznaczeniem na sierociniec. Odległość do kolejnego punktu: 100 m. Prosto ul. B. Prusa w kierunku ul. J. Piłsudskiego Kasperowiczówka Pięknie odnowiony świdermajer Kasperowiczówka z werandkami, balkonem na pięterku i licznymi ażurowymi ozdobami drewnianymi, zwieńczony wieżyczką z oknami. Mieszkał tu znany przedwoul. B. Prusa 13, dawna Dworska 7 Na budynku wciąż można podziwiać charakterystyczne dla świdermajerów detale jenny społecznik Edward Kasperowicz, sekretarz Towarzystwa Przyjaciół Otwocka, prezes Towarzystwa Miłośników Radia, redaktor i wydawca czasopisma Otwock Uzdrowisko. Zaprojektował pierwszy herb Otwocka. Dzięki jego inicjatywie została założona w 1921 roku kolonia urzędnicza Soplicowo (obecnie dzielnica Otwocka). Przyjeżdżał tu na wypoczynek arcybiskup Figura biskupa Stanisław Gall. W rocznicę 50-lecia jego kapłaństwa, w 1937 roku postawiono w ogrodzie figurę biskupa. Budynek objęty ochroną konserwatorską. Odległość do kolejnego punktu: 500 m W lewo w ul. Piłsudskiego, nastepnie prosto do ul. M. Konopnickiej. Skręcamy w lewo.

9 12 13 Ulica Marii Konopnickiej Pensjonat Eden Apteka i sklep kolonialno spożywczy ul. M. Konopnickiej 12/14, dawniej M. Konopnickiej 4 ul. S. Żeromskiego 16, dawna ul. Mlądzka 8 Drewniany, dobrze zachowany dwupiętrowy budynek zbudowany został w latach 20. XX wieku na posesji Stefana i Stanisławy Jankowskich. W 1925 roku prowadziła w nim pensjonat, prawdopodobnie Eden, Zofia Ajzensztadt. Natomiast w latach 30. właściciel J. Rubin prowadził tu pensjonat Atlantic. Obecnie mieszkają w nim siostry zakonne. Budynek objęty jest ochroną konserwatorską. Odległość do kolejnego punktu: 100 m Prosto ul. M. Konopnickiej. Willa Kahana ul. M. Konopnickiej 7 i 7a Przedwojenna nieruchomość M. Kahana. Pierwszy dom to tajemniczy piętrowy drewniak, w którym do tej pory w dobrym stanie zachowały się ażurowe detale drewniane zdobiące balkony i oszklone werandy tak charakterystyczne dla architektury stylu nadświdrzańskiego. Nie bez powodu właśnie ten dom był doskonałym tłem dla filmu Doroty Kędzieżawskiej Pora umierać z Danutą Szaflarską w roli głównej. Po renowacji byłby jednym z najpiękniejszych otwockich świdermajerów. Budynek jest pod ochroną konserwatorską. Drugi dom duży, piętrowy, także drewniany, efektownie odnowiony, jest doskonałym przykładem zachowania naszej drewnianej architektury dla następnych pokoleń. Odległość do kolejnego punktu: 500 m Prosto ul. M. Konopnickiej, następnie w lewo w ul. S. Żeromskiego. Fot. Zbiory Muzeum Ziemi Otwockiej Wyjątkowy budynek pensjonatu Eden do dnia dzisiejszego istnieje w prawie niezmienionym stanie Kadr z filmu Doroty Kędzieżawskiej Pora umierać z Danutą Szaflarską w roli głównej Dwa parterowe, drewniane budynki, których właścicielami byli Czerniawski i Rotsztejn. W pierwszym mieściła się apteka prowadzona od 1933 roku przez mgr Reginę Millerową. Funkcjonowała nieprzerwanie aż do poczatku lat dwutysięcznych. Stylowe apteczne wnętrze sprawiało wrażenie, jakby czas stanął w miejscu. Obecnie mieści się tam oddział Miejskiej Biblioteki Publicznej. W drugim budynku, bliżej ulicy B. Prusa, znajdował się Sklep Kolonialno Spożywczy i Owocowy Edmunda Budkowskiego. Niestety nie dotrwały do naszych czasów stylowe werandy, które były prawdziwą ozdobą obu budynków. Ciekawostką jest, że Andrzej Wajda nakręcił tutaj kilka scen do filmu Pierścionek z orłem w koronie. Odległość do kolejnego punktu: 160 m Prosto ul. S. Żeromskiego w kierunku. W lewo w ul. T. Kościuszki. Willa Róża ul. T. Kościuszki 32, dawna Aleja T. Kościuszki Dawna willa Róża, której właścicielami było małżeństwo Jabłońskich, jest to piętrowy, drewniany budynek na niewielkim wzniesieniu. Budynek zachował się w doskonałym stanie. Na uwagę zasługują przepiękna weranda na piętrze oraz ganek, ozdobione drewnianymi ażurowymi detalami. Na początku lat 20. XX wieku w tym domu litewski talmudysta Jabłoń-

10 14 15 ski urządził prywatny dom modlitwy Małą Synagogę który funkcjonował aż do wojny. W czasie wojny w tym budynku mieszkał burmistrz Otwocka Stanisław Iłowiecki. Funkcję burmistrza pełnił od grudnia1943 do października 1944 roku. Odległość do kolejnego punktu: 250 m Skręcamy w lewo w ul. Willową, na końcu ulicy jest kolejny punkt trasy. Ulica Warszawska (dawna Aleja Niepodległości) Posiadłość rodziny Badiorów Synagoga Goldbergów i drukarnia świętych ksiąg żydowskich ul. Warszawska 40, dawniej nr 41 Mały, parterowy, drewniany budynek pod nr 40 to przedwojenna drukarnia świętych ksiąg żydowskich, które studiowali studenci litewskich jesziw. Obok stała obszerna, murowana, parterowa synagoga dla 650 wiernych. Zbudowana została w 1928 roku na posesji Szlamy i Chawy Goldbergów według projektu Eugenii Jabłońskiej. Cezary Jellenta pisał o niej: Prostotą klasyczną, prawie że grecką, odznacza się synagoga bielejąca wśród zieleni na wprost Magistratu. Spalona została przez Niemców na początku wojny. Odległość do kolejnego punktu: 250 m Prosto ul. Warszawską Fot. archiwum rodzinne Macieja Raka ul. Warszawska 42, dawniej nr 43 Willa Lucyna Oleńka Przedwojenna posiadłość rodziny Badiorów znajdowała się między dzisiejszymi ulicami Warszawską, Willową, Kościuszki i Żeromskiego. Od 1910 roku w jednym z pięciu piętrowych, drewnianych budynków funkcjonował Pensjonat Braci Nusbaum. Po 1930 roku właścicielem budynku został F. Cukierman który zmienił jego nazwę na Polonia Palace. Po wojnie stał się budynkiem komunalnym. Dom spłonął w nocy z 23 na 24 grudnia 1998 roku. Do dziś przetrwały dwa budynki, niestety zniszczone, zachowały się jednak elementy architektoniczne świadczące o świetności otwockich willi drewnianych. Okazały, piętrowy budynek od strony ul. Willowej (pokryty niebieską farbą) ma częściowo zabudowane, piękne werandy z półkolistymi oknami; to prawdopodobnie w nim w czasie okupacji niemieckiej miała siedzibę Niemiecka Komendantura Wojskowa. W głębi podwórza, pod adresem S. Zeromskiego 1a, stoi dawna willa Mucha Zygmunta Badiora z początku XX wieku. Obecny właściciel wystawił ją na sprzedaż. Willa Mucha, lata 20. XX wieku Odległość do kolejnego punktu: 150 m Skręcamy w prawo w ul. Warszawską ul. Warszawska 34 dawniej nr 33 Piętrowy murowany budynek, jeden z pierwszych murowanych domów w Otwocku. W roku 1893 właścicielem willi był Roch Gogolewski. W 1906 roku Skrzetuski, który zmienił nazwę willi na Oleńka. Do tej reprezentacyjnej willi w roku 1900 wprowadził się młody lekarz Władysław Czaplicki z żoną Stanisławą i synkiem Jerzym. Tu w 1904 roku urodziła się ich córka Irena. Jerzy został światowej sławy artystą śpiewakiem operowym, Irena aktorką amatorskiego teatru otwockiego. Umarła mając 29 lat. Jej córką jest Irena Sarnecka-Derkacz poetka i malarka, opiewająca Otwock z dobrym klimatem. Rodzina Czaplickich mieszkała w willi przy ul. Warszawskiej 33 do 1907 roku. Władysław Czaplicki ( ) był wybitnym lekarzem, jako jeden z pierwszych zastosował nowatorską metodę leczenia gruźlicy odmą. Sam chory na gruźlicę, przeniósł się do Otwocka znając lecznicze zalety naszego miasta. W Otwocku pracował jako lekarz Kolei Nadwiślańskiej i ordynował w miejscowych sanatoriach. Brał też czynny udział w życiu społecznym Otwocka. Został wybrany przewodniczącym pierwszego Zarządu, powstałego w 1912 roku, Towarzystwa Przyjaciół Otwocka. Dzięki staraniom doktora i Towarzystwa Otwock, w 1916 roku, otrzymał prawa miejskie. Wcześniej, w 1906 roku, doktor Czaplicki był współautorem i wydaw-

11 16 17 cą Przewodnika po Otwocku i organizatorem Ogniska zrzeszającego działaczy otwockich. Zmarł 14 czerwca 1922 roku w Otwocku i tutaj został pochowany. Spoczywają z nim jego ukochana żona, córka i syn. Kino Promyk ul. Warszawska 30, dawniej nr 29 Dwa piętrowe, murowane domy, dzięki nowej właścicielce p. Monice Bachowskiej niedawno pięknie odrestaurowane, powróciły do lat swojej świetności. Zbudowane zostały około 1920 roku. Stanowiły własność rodziny Grędów i tak jak dzisiaj, miały wspólny numer. Jan Gręda, naczelnik stacji kolejowej Otwock, za swoje zasługi dla miasta, powołany został 21 sierpnia 1919 roku do Rady Miejskiej. W budynku po prawej stronie wynajmowano mieszkania, w budynku obok funkcjonowały różne firmy, stowarzyszenia, związki, a także kino pana Łopaty. Po drugiej wojnie światowej w budynku uruchomiono jedyne kino w mieście o nazwie Promyk. Seanse filmowe wyświetlano najpierw na piętrze, a w latach 70. także na parterze. Kino cieszyło się ogromną popularnością, o czym świadczyły długie kolejki po bilety. Odległość do kolejnego punktu: 90 m Prosto ul. Warszawską Kamienica barona Lessera ul. Warszawska 26, dawniej nr 23 W uznaniu jego zasług dla miasta, ulicę Sądową nazwano jego imieniem. Odległość do kolejnego punktu: 150 m Prosto ul. Warszawską. W 1958 roku zarówno budynki, jak i ulica Warszawska były miejscem scen do realizowanego filmu Inspekcja Pana Anatola. Mieszkańcy Otwocka z ciekawością i entuzjazmem uczestniczyli w zdjęciach Jednopiętrowa kamienica, zbudowana w latach w stylu neogotyckim z czerwonej cegły. Przedzielona pośrodku na dwie bliźniacze połowy przelotem wjazdowym, na którego sklepieniu możemy zobaczyć zachowane w niezłym stanie, błękitne malowidła przedstawiające krajobraz wiejski. Piętro przygotowane na mieszkania, parter na sklepy. Przeznaczona do wynajęcia. Następni jej właściciele: Jankiel Fekel i Moszek Szwarc- -wald wydzierżawili ją Stowarzyszeniu Spożywczemu Samopomoc w Otwocku. W roku 1918 kamienicę kupił Majer Stambuch i po Fot. N. Pawełek Na parceli Maurycego Karstensa, właściciela jednego z największych przedsiębiorstw budowlanych w Warszawie, w roku 1893 wznosiły się dwa domy do wynajęcia. Willa Julia bardzo oryginalna, murowana, piętrowa, z wyniosłą wieżą widoczną z dużej odległości i budynek drewniany, parterowy, z poddaszem, lekkiej konstrukcji, frontem ustawiony do ulicy Kościelnej. W roku 1905 właścicielem willi został Aleksander Kowalski, który założył w niej inhalatorium, a w domu drewnianym skład apteczny. W ogrodzie na swojej posesji wybudował duży drewniany budynek (nr 23a) oraz pijalnię wody mineralnej Motor. Na początku lat 20. XX wieku willa Julia, przeszła w ręce nowego właściciela lekarza Gotliba Kremera i zmieniła swoje przeznaczenie. Na piętrze mieścił się Urząd Pocztowo Telegraficzny, parter zajmowali prywatni lokatorzy i właściciel dr Gotlib Kremer, psychiaroku sprzedał z długami hipotecznymi. Nowi właściciele Bronisław Migdalski z żoną kupili kamienicę z przeznaczeniem na sklep mięsno-wędliniarski na parterze, a na piętrze na mieszkanie prywatne. Masarnia mieściła się w głębi podwórka. Migdalscy zajęli jedną połowę kamienicy, w drugiej mieszkał lokator Abram Noj z rodziną i prowadził sklep spożywczy. Wyroby Migdalskich miały bardzo dobrą opinię. Sam Bronisław Migdalski to nie tylko mistrz wędliniarski, ale też wielki społecznik. Był radnym miasta, działał w nadzorze szkolnym, uczniom fundował prywatne stypendia. Zmarł 2 listopada 1928 roku. To ich synem był bohaterski kapitan AK Zygmunt Migdalski, o pseudonimie ZZ, którego imieniem nazwano pobliskie rondo. Willa Julia ul. Warszawska 23 i 23 a, dawniej nr 19 Po wojnie kamienicę zamieszkali przypadkowi lokatorzy, rodzina Migdalskich wyprowadziła się do Śródborowa. Odległość do kolejnego punktu: 80 m Prosto ul. Warszawską Willa Julia na początku XX wieku

12 18 19 tra, dyrektor Zakładu Psychiatrycznego dla Żydów Zofiówka, który był też internistą, pediatrą oraz prowadził praktykę prywatną. Dr G. Kremer pozwolił na wybudowanie w narożniku swojej parceli kilku budynków drewnianych z przeznaczeniem na sklepy. Tuż przed wojną dr G. Kremer wyjechał z kraju na stałe. W willi Julia Urząd Pocztowo Telegraficzny funkcjonował do 1935 roku. Telefon i telegram działały aż do końca wojny. Po wojnie willę zamieszkiwali lokatorzy z przydziału Miejskiej Rady Narodowej. Obecnie willa jest własnością jednego z otwockich przedsiębiorców. Willa Julia została wpisana do rejestru zabytków pod nr 992, 80-o6-14 i objęta ochroną konserwatorską. Ulica Kościelna (po wojnie gen. Wł. Sikorskiego) Willa Odo Bujwida ul. Kościelna 19 dawniej nr 9 Odo Feliks Kazimierz Bujwid ( ) światowej sławy lekarz bakteriolog i immunolog, twórca polskiej mikrobiologii, działacz społeczny, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, w Polsce pionier szczepień przeciw wściekliźnie, założyciel w Krakowie Instytutu Pasteurowskiego, Uniwersytetu Ludowego i pierwszego gimnazjum żeńskiego. Pod koniec lat 80. XIX wieku kupił od Zygmunta Kurtza 1,5 morgową parcelę i zbudował drewnianą, parterową willę, z której dojeżdżał latem do pracy do Warszawy. W Otwocku był hospitantem zakładu doktora Józefa Geislera podczas organizacji i w początkowym okresie działalności sanatorium. Zajmował się pracą naukową, jednak nigdy nie odmówił pomocy w leczeniu otwockim mieszkańcom i wczasowiczom. W otwockiej willi dr Bujwid mieszkał do końca lat 90. XIX wieku, kiedy to, wraz z rodziną, przeniósł się do Krakowa. Z narożnika gruntu należącego do dr. Odo Bujwida, wydzielono przestrzeń na targowisko, na której zbudowano parę domków lekkiej konstrukcji, przeznaczonych na owocarnię, sklepik i jatki. Odległość do kolejnego punktu: 250 m Skręcamy w prawo w ul. Kościelną. Willa Odo Bujwida jest jednym z najstarszych świdermajerów otwockich. Szczególną uwagę przyciąga niewielka frontowa weranda ozdobiona rzeźbionymi drewnianymi ażurami. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe Odo Bujwid rok Odległość do kolejnego punktu: 60 m Prosto ul. Kościelną. Hotel Polski ul. Kościelna 23 dawniej nr 11 Willa Szeliga Pięknie odnowiony, piętrowy, drewniany budynek z 1924 roku. Pierwotnie mieścił się tu pensjonat znanego i cenionego lekarza i społecznika Pawła Martyszewskiego. Doktor Paweł Adolf Martyszewski ( ) do Otwocka przybył w roku 1924, gdzie praktykował jako ftyzjatra. Opiekował się także chorymi leczonymi w swoim pensjonacie. W 1927 roku mianowany został dyrektorem nowo powstałego Sanatorium Sejmikowego w Otwocku. Na stanowisku tym pozostał do końca życia. W czasie okupacji zorganizował Szpital Powiatowy i prowadził go aż do śmierci 31 grudnia 1944 roku. W tym zadbanym buul. Kościelna 12, 14, 16, 18, dawniej nr 10 Rozległa parcela między ulicami Kościuszki, Kościelną i Chopina, na której zbudowane zostały w różnych odstępach czasu parterowe i piętrowe świdermajery. W 1893 roku posesja należała do rodziny Zawadzkich, Fot. J. Maciejowski dynku funkcjonowała popularna cukiernia Luksus, w latach późniejszych Hotel Polski. Po wojnie nowi właściciele Broniewiczowie prowadzili do lat 80. XX wieku prywatny hotel Liliana. Budynek jest pod ochroną konserwatorską. Odległość do kolejnego punktu: 60 m Obiekt po drugiej stronie ul. Kościelnej. Budynek narożny Willi Szeliga. Początek XX wieku w 1906 roku do p. Szeliskiej i stąd nazwa willi Szeliga. Około 1920 roku, nieco okrojona, stała się własnością Oszera Perechodnika, żydowskiego kupca, kamienicznika. W czasie wojny jego syn, Calek Perechodnik, był policjantem w getcie otwockim. To z jego pamiętnika wydanego niedawno w formie

13 20 21 książkowej pt. Spowiedź, możemy poznać tragiczne losy Żydów otwockich i postawy chrześcijańskich otwocczan. Rodzina Perechodników zajmowała wybudowany w 1924 roku przez Oszera Perechodnika dom pod obecnym nr 14. Do dziś zachowały się na nim inicjały właściciela. Na szczególną uwagę zasługuje największy budynek, narożny kolos o numerze 18. Zbudowany na początku XX wieku stał się ośrodkiem kulturalnym, społecznym i handlowym mieszkańców Otwocka. Tutaj działał klub inteligencji o nazwie Spójnia i inne stowarzyszenia, m.in.: Towarzystwo Miłośników Radia Emero, stowarzyszenia lekarzy, kupców polskich. W dużej sali obradowały pierwsze sesje Rady Miejskiej, Willa Podole z apteką ul. T. Kościuszki 15, dawniej nr 3 Pensjonat Nestorowiczówny występował amatorski zespół teatralny. W najstarszym budynku (nr 16) od 1898 roku, aż do lat dwudziestych XX wieku funkcjonował pensjonat Jadwigi Nestorowicz. Drugi budynek, w którym w 1915 roku przebywał Marszałek Piłsudski, niestety spłonął. W domu nr 12 (obecnie ruina) mieszkał kilka lat, do 1904 roku Stanisław Brzozowski, znany filozof, publicysta, krytyk literacki, dramaturg, prozaik. Wszystkie budynki są pod ochroną konserwatora. Odległość do kolejnego punktu: 30 m Budynek po przekątnej po drugiej stronie ul. T. Kościuszki. jektu warszawskiego planisty Michała Nagaya. Projekt został nagrodzony na wystawie w Częstochowie. Mieszkający obecnie w willi potomkowie F. Podolskiego starają się utrzymać dom i ogród w bardzo dobrym stanie i kształcie. Robią to z wielkim powodzeniem. Willa Podole od początku swojego istnienia jest charakterystyczną wizytówką Otwocka. Odległość do kolejnego punktu: 120 m Prosto u. Kościelną. Kościół Świętego Wincentego á Paulo ul. M. Kopernika 1, dawna ul. A. Mickiewicza 1 31 lipca 1892 roku jest dniem poświęcenia kaplicy wzniesionej ze składek społecznych, według projektu Władysława Marconiego, na darowanym gruncie i rozpoczęcia nabożeństw stałych. Darczyńcą gruntu był Zygmunt Kurtz, właściciel dóbr otwockich i jednocześnie inżynier budowy świątyni. Jeden z najbardziej reprezentacyjnych otwockich świdermajerów. Budynek drewniany, parterowy, dosyć duży, mieszkalny z wejściem bocznym i z oryginalnym głównym po schodach, z narożnika ulicy Kościuszki i Kościelnej. Willę Podole zbudował w roku Lata 20. XX wieku. Widok na ul. Kościuszki Lata 30. XX wieku 1895 prowizor farmacji Franciszek Podolski i do 8 stycznia 1951 roku była w rękach jego sukcesorów. Następnie upaństwowiona, funkcjonowała do lat 90. XX wieku. W czasie wojny była miejscem wymiany prasy podziemnej i kontaktów konspiracyjnych. Willę otaczał piękny ogród założony według pro- Kaplica po pierwszej przebudowie Obraz Matki Boskiej Swojczowskiej W 1901 roku kaplicę przebudowano według planów Władysława Marconiego na niewielki kościół w stylu neogotyckim, w którym obok ołtarza głównego były dwa ołtarze boczne. 1 czerwca 1911 roku nastąpiło poświęcenie kościoła i uroczyste erygowanie parafii św. Wincentego á Paulo.

14 22 23 Reymontówka ul. W. Reymonta 29, dawna Graniczna-Wiązowska Parcela położona jest w najstarszej części Otwocka, zwanej Aleksandrówką, składa się z trzech drewnianych, parterowych, letniskowych świdermajerów z końca XIX wieku. Mają one piękne werandy i ażurowe ozdoby drewniane, zwłaszcza ta, na której z inicjatywy Towarzystwa Przy- W latach wybudowano nową świątynię według projektu architekta Łukasza Wolskiego, brata proboszcza Ludwika Wolskiego, metodą dla niektórych otwocczan, kontrowersyjną, ponieważ po wzniesieniu nowych murów istniejące mury starego kościoła zostały rozebrane. Nowy kościół zyskał trzy nawy z trzema kaplicami w stylu modernistycznym. W 1944 roku do kościoła otwockiego trafł obraz Matki Boskiej Swojczowskiej, zwanej Panią Ziemi Wołyńskiej. Obraz pochodzi ze Swojczowa, polskiej parafii na Wołyniu, leżącej w okolicach Włodzimierza Wołyńskiego. Modlili się przed nim chrześcijanie różnych wyznań: katolicy, unici, a nawet prawosławni. Jego powstanie określa się na XVII wiek. W 1943 roku nacjonaliści ukraińscy zlikwidowali polską parafię mordując miejscową ludność, a kościół wysadzili. Obraz został uratowany przed zniszczeniem i ukryty w cerkwi. Przywędrował do Polski wraz z żołnierzami 27 Dywizji Wołyńskiej AK i znalazł godne miejsce w parafii św. Wincentego w Otwocku. 27 września 1993 roku, w dzień parafialnego odpustu, bp Kazimierz Romaniuk ogłosił Matkę Bożą Swojczowską patronką Otwocka i dokonał aktu zawie- Kaplica ok roku rzenia miasta opiece Maryi oznacza to, że Otwock posiada Sanktuarium Maryjne. 7 grudnia 2008 roku Instytut Yad Vashem uznał pośmiertnie ks. Ludwika Wolskiego za Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata. Ks. Ludwik Wolski był proboszczem parafii św. Wincentego á Paulo od 1923 do 1949 roku. Odległość do kolejnego punktu: 100 m Przejście po prawej stronie wzdłuż ogrodzenia kościoła do ul. W. Reymonta. jaciół Otwocka powieszono w 2001 roku tablicę: W tym domu w latach przebywał i tworzył Władysław Reymont, autor Chłopów, laureat Nagrody Nobla. Na początku XX wieku posesja ze śwdermajerami była własnością Jakuba Willa Racówka ul. W. Czaplickiego 7 Przybyły z Warszawy Szlamma Huberband kupił niewielką część Willi Gródek przy ul. W. Czaplickiego. Wybudował na niej w roku 1928 dużą piętrową willę z elementami stylu klasycystycznego, z jednym dużym tarasem nad głównym wejściem, z oknami wykończonymi półokrągło. Budynek skanalizowano i nazwano Racówką. W 1935 roku właściciel został zlicytowany za niespłacenie kredytów. Willę Racówka kupił na licytacji otwocki adwokat Antoni Maciejko z przeznaczeniem na Sąd Grodzki. 4 sierpnia 1936 roku otrzymał na to zgodę burmistrza Ottona Samojłowicza-Salomonowicza. Ruszyły prace adaptacyjne i w tym samym roku Sąd Grodzki rozpoczął pracę w willi Racówka. W 1938 roku willa została sprzedana. Kupili ją Ignacy Maurycy Kerner z żoną Taubą i Mordechaj Rosbaum. W czasie wojny Sąd działał w ograniczonym zakresie i pod nadzorem Niemców. Willa była wydzielona z terenu getta. W Racówce Sąd wznowił działanie w roku 1945, a skończył w 1965 roku. We wrześniu 1961 roku budynek przeszedł na własność Skarbu Państwa. W 1997 roku willa Racówka została wpisana na listę obiektów objętych opieką konserwatora zabytków pod nr Schatzschneidera, ojca Aurelii, żony Władysława Reymonta. Budynki są pod ochroną konserwatorską. Odległość do kolejnego punktu: 450 m Prosto ul. Reymonta, w lewo w ul. Samorządową, prosto do ul. W. Czaplickiego. Odległość do kolejnego punktu: 160 m W lewo w ul. L. Kruczkowskiego.

15 24 25 Willa Na Górce Teatr im. Stefana Jaracza ul. L. Kruczkowskiego 10, dawna ul. Kościelna 3 Willa została zbudowana około roku. Była własnością Edmunda Diehla, inżyniera, autora przewodnika Wille Wiadukt kolejowy. Figura Chrystusa Po wybudowaniu dworca kolejowego w roku 1910 roku i przełożeniu toru z Lublina do Warszawy na stronę wschodnią rozpoczęto budowę przejazdu pod torami kolejowymi. Dalsze prace zahamowała pierwsza wojna światowa w 1914 roku. Kontynuacja robót nastąpiła już po wojnie, w wolnej Polsce. Ogromne ilości wydobytego piachu wywożono pociągami na budowę nowej linii kolejowej, łączącej dworzec wschodni z dworcem Warszawa-Praga. Figura Chrystusa dźwigającego krzyż zwieńczała ten nowy węzeł komunikacyjny. Była wotum dziękczynnym mieszkańców Otwocka za zwycięstwo nad bolszewikami w 1920 roku. Pomysłodawcą ustawienia figury przy ul. Orlej, na posesji Józefa Pietraszewskiego był Ludwik Wolski, proboszcz parafii św. Wincentego á Paulo i popierająca go w tym Rada Miejska Otwocka. Sama figura Chrystusa jest repliką figury stojącej od w Otwocku i warunki pobytu tamże, który jest do dzisiaj bezcennym źródłem informacji o początkach Otwocka. Willa Na Górce jest jedną z najbardziej oryginalnych, ciekawych i najstarszych willi drewnianych Otwocka. Położenie, drewniana wieżyczka oraz bogato zdobione drewnianymi ornamentami detale przy oknach, szczytach dachów i werand przyciągają uwagę. W roku 1906 właścicielami willi byli bracia Pisarscy. Wynajmowali mieszkania na sezon letni i zimowy. Obecni właściciele willi są sukcesorami Pisarskich. Odległość do kolejnego punktu: 600 m W prawo w ul. Kościelną do ronda Migdalskiego. Prosto wzdłuż torów kolejowych pod widuktem kolejowym roku na schodach kościoła Świętego Krzyża w Warszawie, dzieła Andrzeja Pruszyńskiego. W tym kościele ksiądz Ludwik Wolski otrzymał 30 listopada 1905 roku święcenia kapłańskie. Figura Chrystusa szczęśliwie przetrwała do naszych dni i pięknie oświetlona czuwa nad miastem. Odległość do kolejnego punktu: 350 m W lewo w ul. Orlą, następnie w lewo w ul. Armii Krajowej. ul. Armii Krajowej 4, dawna ul. Armii Radzieckiej 4, H. Sienkiewicza 4 Budynek powstał w roku 1935 z przeznaczeniem na nowoczesne kino Oaza. Zbudowali je Nusfeldowie (Nusfaldowie) rodzeństwo Motel, Wolf, Rajzla i Chana. Motel (Mietek) zginął na froncie we wrześniu 1939 roku, Wolf (Welwu) został rozstrzelany 11 listopada 1939 roku w Śródborowie. Rajzla i Chana (Anna) zginęły w sierpniu 1942 roku w Treblince. Kino Oaza mieściło 150 widzów, było w 1937 roku jedynym zarejestrowanym kinem w Otwocku i cieszyło się ogromną popularnością. Ekran był od strony ulicy H. Sienkiewicza (ob. Armii Krajowej), a projektor w przybudówce z tyłu budynku. W czasie wojny władze okupacyjne uruchomiły w nim dla celów propagandowych kino Raj, lecz frekwencji dużej nie było i już 26 grudnia 1939 roku kino przestało działać. Budynek został zajęty na magazyn zbożowy Rejonowej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej. Po likwidacji getta magazyn umieszczono przy ul. Świderskiej, a do budynku wróciło kino niemieckie. Tym razem cieszyło się dużym powodzeniem, szczególnie wśród młodzieży z okolic Otwocka. W otwockim sztabie dowództwa Armii Krajowej zapadła decyzja o uniemożliwieniu projekcji filmowych. Pierwsza akcja zorganizowana na początku kwietnia 1944 roku polegała na zabraniu niezbędnych części aparatury wyświetlającej, niestety przerwała działalność kina tylko na trzy tygodnie. Podjęto więc działania radykalne. 20 maja 1944 roku 4-osobowy patrol bojowy z ODB i IV Rejonu pod dowództwem ppor. Zymunta Migdalskiego wysadził kabinę z aparaturą projekcyjną. Eksplozja poważnie uszkodziła budynek kina. W pierwszych latach po wojnie budynek stał się Domem Robotniczym PPS, jednocześnie po niewielkiej adaptacji, w spartańskich warunkach zaczął w nim działać Teatr Amatorski Znicz. W roku 1951 przeprowadzony został generalny remont według projektu inż. Stanisława Russka, jednocześnie kierownika, reżysera i aktora amatorskiego teatru, który po przebudowie w 1952 roku zmienił nazwę na Teatr im. St. Jaracza. Budynek stał się Miejskim Domem Kultury. W MDK działały różne sekcje dla dzieci i młodzieży, m.in. plastyczna, muzyczna, rytmiki i baletu, a dla dorosłych zespół muzyczny i właśnie Teatr im. St. Jaracza. Obecnie budynek stoi pusty. Teatr Miejski im. St. Jaracza musiał się wyprowadzić. Ekspertyza techniczna budynku żądała wyłączenia sali widowiskowej z użytkowania. Budynek został zamknięty. Nowa ekspertyza Oceny stanu technicznego istniejącego budynku z koncepcją przebudowy i remontu Teatru Miejskiego im. St. Jaracza w Otwocku daje nadzieję na przywrócenie miastu teatru i ożywienie budynku z tak ciekawą historią.

16 II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny Długość trasy: 11,4 km Szacowany czas wędrówki pieszej: 3,5 h Szacowany czas wędrówki rowerowej: 1,5 h Otwocki dworzec kolejowy Sanatorium doktora Przygody Miejsce śmierci Adeli Tuwim Kamień Pamięci Żydów Otwockich Sanatorium Martów Willa generała Michała Jacymirskiego Dom doktora Władysława Wajdenfelda Obelisk upamiętniający pobyt Józefa Piłsudskiego w Otwocku Sanatorium doktora Józefa Geislera Dom szczęśliwego dzieciństwa Ireny Sendlerowej Sanatorium Sejmikowe Olin Sanatorium Wojskowe Zofiówka Sanatorium Towarzystwa Brijus Sanatorium m.st. Warszawy Wojskowy Szpital Lotniczy Uzdrowisko Abrama Górewicza LEGENDA KRIOCENTRUM ul. Kraszewskiego 83/4 tel , Restauracja Zalesin ul. Ambasadorska 14 tel , HURTOWNIA INSTALACYJNO-SANITARNA ul. Majowa 204, tel OTWOCKIE STUDIO URODY ul. Rzemieślnicza 6, tel SKLEP I SERWIS ROWEROWY ul. Poniatowskiego 19, tel

17 28 29 Otwocki dworzec kolejowy Sanatorium doktora Przygody 29 sierpnia 1877 roku władze carskie uruchomiły Drogę Żelazną Nadwiślańską z Mławy, strategicznie łącząc twierdzę Modlin, Warszawę-Pragę, twierdzę Iwanogród (Dęblin), Lublin, Chełm, Kowel i z Morzem Czarnym. Pierwszym przystankiem po Warszawie Pradze stał się Otwock Stacyjny (Wille Otwockie, Otwock) znajdujący się na terenie Dóbr Otwockich, których właścicielem był Zygmunt Kurtz. Wzdłuż linii kolejowej wybudowano drewniany, piętrowy dworzec i budynki stacyjne: administracyjno-mieszkalny dom z czerwonej cegły, częściowo tynkowany, otynkowaną wieżę wodną, która po przebudowie została przykryta stożkowym dachem pokrytym blachą (przebudował ją architekt Jan Fijałkowski budując dworzec) i domek dróżnika z budynkiem gospodarczym (ul. S. Żeromskiego róg Armii Krajowej), który jest typowym przykładem budownictwa kolejowego związanego z linią Kolei Nadwiślańskiej. Obiekty te zachowały się w dobrym stanie do dziś. W roku 1910, według projektu budowniczego kolejowego Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej Jana Fijałkowskiego ( ), postawiono między torami nowy, murowany, modernistyczny z elementami secesji dworzec kolejowy. Autor połączył w nim funkcję ściśle użytkową, jaką była obsługa podróżnych, z kulturalno rekreacyjną. Oryginalna bryła dworca zachowała się do dziś i jest znakiem szczególnym na mapie Otwocka. 15 grudnia 1936 roku nastąpiła elektryfikacja linii. Do Otwocka przyjechał pierwszy w historii PKP pociąg elektryczny z Pruszkowa przez Warszawę (tablica pamiątkowa). W czasie wojny dworzec otwocki był świadkiem i miejscem niejednej łapanki oraz wywózki do obozów koncentracyjnych. Foto. A. Pawełek Z bocznicy kolejowej 19 sierpnia 1942 roku do obozu zagłady w Treblince, hitlerowcy wywieźli 8000 żydowskich mieszkańców Otwocka. Odległość do kolejnego punktu: 600 m Peronem w stronę przejścia przez tory. W lewo w ul. Warszawską, następnie w prawo w ul. Dłuskiego. ul. Warszawska 5, Dłuskiego 1, dawniej ul. Warszawska 5 W roku 1895 felczer Józef Przygoda zbudował na swojej leśnej działce dwa piętrowe, drewniane budynki, w których otworzył Zakład leczniczy dyjetetyczno-hygieniczny dla Izraelitów. Zakład otwarty cały rok, z koszerną kuchnią, wyposażony w laboratorium, gabinet rentgenowski i światłoleczniczy cieszył się dużą frekwencją. W 1907 roku, po uzyskaniu dyplomu doktora wszech nauk lekarskich, syn właściciela Władysław Przygoda ( ) przejął zakład, który od tej pory funkcjonował jako Sanatorium d-ra W. Przygody (choroby płucne, krtani), dyrektor W. Przygoda. W roku 1912 dr Przygoda jako jeden z pierwszych w Otwocku w swoim sanatorium rozpoczął stosowanie odmy. W 1925 roku Władysław Przygoda został wybrany z listy BBWR do otwockiej Rady Miejskiej. Sanatorium doktora Przygody czynne było aż do wybuchu drugiej wojny światowej z przerwą w okresie pierwszej. Po śmierci dr. Władysława Przygody sanatorium funkcjonowało dalej, kierował nim dr Benedykt Glass. 1 grudnia 1940 roku sanatorium znalazło się na terenie getta i stało się siedzi- Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe Sanatorium Przygody w1926 roku bą Judenratu. Pierwszym przewodniczącym Rady Żydowskiej był Izaak Lesman, od lipca 1941 roku Szymon Górewicz, współwłaściciel pensjonatu uzdrowiska. Po likwidacji getta krótko mieścił się tu Zakład Opiekuńczo-Wychowawczy Sióstr Felicjanek p.w. Najświętszego Imienia Marii. W maju 1945 roku uruchomiono w budynkach dawnego Sanatorium doktora Przygody Szpital Przeciwgruźliczy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, potem MSW. W 1954 roku sanatorium zmieniono na budynek komunalny. Odległość do kolejnego punktu: 600 m Prosto ul. Dłuskiego, następnie w lewo w ul. W. Reymonta.

18 30 31 Miejsce śmierci Adeli Tuwim Kamień Pamięci Żydów Otwockich ul. W. Reymonta 7, dawniej nr 1 Julian Tuwim w liście do swoich przyjaciół pod datą 3 listopada 1939 roku napisał z Paryża: Trapi mnie tylko bezustannie myśl o starej, chorej Matce, którą zostawiłem bez pieniędzy w Otwocku. Ale wyjazd nastąpił tak niespodziewanie i błyskawicznie. W każdym razie podaję adres: A. Tuwimowa Otwock ul. Słowackiego 16. Foto. A. Pawełek Dom, w którym zginęła Adela Tuwim Dom o tym numerze znalazł się w grudniu 1940 roku w getcie. Adela Tuwim, na podstawie spisanych wspomnień Jadwigi Nowakowskiej, przebywała pod opieką prywatną Apolonii Rybak. Dom Rybakowej przy ul. W. Reymonta 1 (ob. nr 7) stał na terenie getta, więc musiała ona przenieść się na stronę aryjską. Prawdopodobnie to Rybakowa umieściła Adelę Tuwim poza gettem, przy ul. Ceglanej, w domu Kazimierza Kowalskiego, komendanta Straży Pożarnej. Po likwidacji getta (19 sierpnia 1942 roku) Apolonia Rybak wróciła do swego domu przy ul. W. Reymonta i ukryła w nim Adelę Tuwim. Adela Tuwim Foto. Apolonia Rybak Jerzy Marek Rybak, syn Apolonii, żołnierz Kedywu w Otwocku, po wkroczeniu wojsk radzieckich, przedostał się na zachód. Po latach w rozmowie z bratankiem Jerzym Rybakiem, który przyjechał do niego do Londynu, przekazał mu informacje o śmierci matki poety. Adelę Tuwim zastrzelili Niemcy i zrzucili jej ciało z balkonu domu przy ul. W. Reymonta 1, obecnie W. Reymonta 7. Jerzy Marek Rybak wracał w nocy do domu i przy sośnie znalazł ciało kobiety. Zwłoki Adeli Tuwim zostały zakopane w pobliżu domu następnego dnia. Julian Tuwim po powrocie do kraju przeprowadził ekshumację i pochował Matkę w 1947 roku w grobie rodzinnym w Łodzi. W wierszu Matka przejmująco opisał otwocką tragedię: Zastrzelił ją faszysta, Kiedy myślała o mnie ( ) Przestrzelił świat matczyny: Dwie pieszczotliwe zgłoski, Trupa z okna wyrzucił Na święty bruk otwocki. Odległość do kolejnego punktu: 170 m Wracamy w kierunku ul. Dłuskiego. Foto. Archiwum rodzinne J. Rybaka ul. W. Reymonta 30 sierpniu 1949 roku burmistrz Otwocka Jan Ślimakowski na posiedzeniu plenarnym Miejskiej Rady Narodowej zakomunikował o postawieniu przy ul. W. Reymonta pomnika ku czci Żydów otwockich wymordowanych przez hitlerowców w sierpniu 1942 roku w Otwocku. Napis na Kamieniu w języku polskim i żydowskim: Miejsce straceń 5000 Żydów, którzy w dn. 19-tego VIII 1942 r. zginęli z rąk hitlerowskich ludobójców. Cześć Ich Pamięci wraz z upływem czasu stawał się coraz mniej czytelny, przede wszystkim jednak był częściowo niezgodny z prawdą historyczną. Napis zawierał zbyt wysoką liczbę ofiar oraz błędną datę rozstrzeliwań. Według najnowszych ustaleń historyków Żydzi byli tu rozstrzeliwani nie tylko 19 sierpnia, lecz także w ciągu kilku tygodni po likwidacji getta w Otwocku. Także liczba ofiar jest ponad dwukrotnie niższa. Dotychczasowy napis informował jedynie, że jest to miejsce straceń, podczas gdy jest to także zbiorowa mogiła. Z tych powodów, za sprawą Społecznego Komitetu Pamięci Żydów Otwockich i Karczewskich, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa zdecydowała w 70. tragiczną rocznicę Zagłady Żydów otwockich o zmianie treści napisu na: Fot. yadwashem.org Uroczystości odsłonięcia Kamienia Pamięci TU W ZBIOROWYCH MOGIŁACH SPOCZYWA OKOŁO 2000 OTWOCKICH ŻYDÓW ROZSTRZELANYCH W TYM MIEJSCU W SIERPNIU I WRZEŚNIU 1942 R. PRZEZ NIEMIECKICH OKUPANTÓW. PAMIĘTAJMY O ICH TRAGEDII, A TAKŻE O WSZYSTKICH WYMORDOWANYCH ŻYDOWSKICH WSPÓŁOBYWATELACH NASZEGO MIASTA. MIESZKAŃCY OTWOCKA Społeczny Komitet Pamięci Żydów Otwockich i Karczewskich w porozumieniu z Radą Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w sierpniu 2012 roku wytyczył teren miejsca pamięci narodowej poprzez ułożenie głazów narzutowych (analogicznie jak otoczenie cmentarza żydowskiego w Anielinie, które wykonał również Komitet) oraz przymocował na kamieniu tablicę z nowym napisem. Od 2000 roku tradycją stały się obchody rocznicy likwidacji getta (i całej otwockiej społeczności żydowskiej) w dniu 19 sierpnia 1942 roku. Żaden dzień nie odmienił przecież historii naszego miasta tak bardzo, jak ten. I dlatego, każdego roku w dniu 19 sierpnia, o godz. 19, rozpoczynają się uroczystości związane z Zagładą Żydów Otwockich. Społeczny Komitet Pamięci Żydów Otwockich i Karczewskich oraz Towarzystwo Przyjaciół Otwocka pod Honorowym Patronatem Prezydenta Otwocka organizuje Marsz Pamięci i Modlitwy od bocznicy kolejowej do Kamienia Pamięci. Przy Kamieniu odbywa się wspólne recytowanie psalmów, odmawianie modlitwy, wysłuchanie wspomnień Odległość do kolejnego punktu: 450 m Skręcamy w lewo w ul. Goldflama, nastepnie w prawo w ul. J. Slowackiego.

19 32 33 Sanatorium doktora Krukowskiego i S-ki Martów Wille generała Michała Jacymirskiego ul. J. Słowackiego 4/10 dawniej nr 11 W roku 1908 spółka lekarska: Gustaw Krukowski, Adam Wizel i Henryk Higier, założyła Zakład Dietetyczno Przyrodoleczniczy w nowo wybudowanym murowanym, piętrowym domu na rogu ulic J. Słowackiego i Wiązowskiej (obecnie Samorządowa). Budynek stanął według projektu znanego architekta Maurycego Grodzieńskiego. W 1913 roku dobudowano nowy pawilon z obszernymi salonami, jadalnią oraz jedno i dwuosobowymi pokojami. W roku 1927 dobudowano tarasy do werandowania i powiększono liczbę pokoi. Powstał nowoczesny zakład na 40 łóżek, przeznaczony dla zamożnych pacjentów, wyposażony w nowoczesne urządzenia terapeutyczne do elektryzacji, galwanizacji, faradyzacji, kąpieli elektrycznych, diatermie, lampy kwarcowe i górskie, różnego rodzaju urządzenia hydroterapeutyczne, kąpiele solankowe, kwasowęglowe, igliwiowe i in. Sanatorium nie przyjmowało chorych na gruźlicę. Przeważali w nim pacjenci ze schorzeniami układu krążenia i przemiany materii. Sanatorium Krukowskiego funkcjonowało do września 1939 roku, potem opustoszały budynek zajęli ranni z kampanii wrześniowej. W czasie okupacji, dzięki staraniom doktora Pawła Martyszewskiego, utworzono tu oddział chirurgiczny i ginekologiczno położniczy Szpitala Powiatowego. Od roku 1970 po generalnym remoncie funkcjonowały tu oddziały Sanatorium Przeciwgruźliczego im. Ludwika Waryńskiego. 1 września 1994 roku w murach dawnego Sanatorium dr. Krukowskiego, po rozbudowie i adaptacji, rozpoczął działalność Zespół Szkół nr 1 w Otwocku. Sanatorium doktora Krukowskiego Obecnie w budynku mieści się Zespół Szkół nr 1 Foto. A. Pawełek Odległość do kolejnego punktu: 800 m Prosto ul. J. Słowackiego, w prawo w ul. Samorządową, następnie w lewo w ul. T. Kościuszki. Idziemy do skrzyzowania z ul. F. Chopina. ul. Kościelna 22 i T. Kościuszki 19 Dwa drewniane, parterowe budynki są przykładem najstarszego drewnianego budownictwa letniskowego w Otwocku. Zbudowane zostały w końcu lat osiemdziesiątych XIX wieku dla pułkownika Michała Jacymirskiego, który zamieszkał w domku z małym pięterkiem. W drugim domu były mieszkania do wynajęcia. Na szczytach willi przy T. Kościuszki 19 dostrzec można wyciętą datę: 1890 i monogram właściciela pisany cyrylicą. W wolnej Polsce prawdopodobnie mieściła się tu szkoła elementarna. Dom doktora Władysława Wajdenfelda ul. T. Kościuszki 18 Doktor Władysław Wajdenfeld vel Wolf Weidenfelg ( ), lekarz pediatra. Do Otwocka przybył 1 listopada 1923 roku. Zamieszkał przy ul. T. Kościuszki 1. W 1936 roku przeprowadził się z żoną i dwoma synami do nowo wybudowanego domu na placu po spalonym pensjonacie Jadwigi Nesterowicz, przy ul. T. Kościuszki 6a (obecnie nr 18). Dom Wajdenfeldów był na owe czasy bardzo nowoczesny, murowany, obszerny z ogromnym hollem wysokości całego piętrowego budynku. Dr Władysław Wajdenfeld prowadził rozległą praktykę pediatryczną, pełnił też funkcję lekarza szkolnego w miejscowym gimnazjum, ordynował w Sanatorium Marpe. Foto. N. Pawełek Odległość do kolejnego punktu: 30 m Dwa kolejne ciekawe miejsca znajdują się po drugiej stronie ulicy T. Kościuszki. Rodzina Wajdenfeldów (siedzący z tyłu). Na rowerze Stefan Wajdenfeld - autor książki Droga lodowa Dr Władysław Wajdenfeld podarował Radzie Miejskiej narożnik swojej posesji, gdzie postawiono obelisk upamiętniający pobyt Józefa Piłsudskiego w Otwocku. W czasie wojny doktor wraz z rodziną znalazł się na terenach Związku Radziec-

20 34 35 ul. T. Kościuszki 18 Obelisk ufundowali mieszkańcy Otwocka dla upamiętnienia pobytu Marszałka Józefa Piłsudskiego w naszym mieście. Uroczyście został odsłonięty 11 listopada 1938 roku w 20. rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości. Obelisk stanął w pobliżu pensjonatu Jadwigi Nesterowicz, w którym w roku 1915 przebywał ze swoim sztabem Józef Piłsudski. Obelisk przetrwał wojnę, lecz zaginął na przełomie lat 50. i 60. Odnaleziony został w 1991 roku w Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Odrestaurowany, powrócił na dawne miejsce. Napis na nim brzmi: kiego. Pobyt na nieludzkiej ziemi bardzo realistycznie opisze wiele lat później jego syn Stefan Wajdenfeld (Waydenfeld) w swojej książce Droga lodowa. Dr Władysław Wajdenfeld przyłączył się do Armii Andersa. Umarł we Włoszech w 1946 roku. Dom rodziny Wajdenfeldów został zajęty przez Niemców i zamieszkał w nim postrach mieszkańców Otwocka, szef Kripo (niemieckiej policji kryminalnej), SS- -Sturmscharfuehrer (starszy sierżant sztabowy) Walter Schlicht. Przed głównym wejściem domu Schlichta, na odgrodzonym siatką kawałku ulicy było ułożone, z drobnych kolorowych kamyczków i szkiełek, niemieckie godło państwowe. Nocą, 12 na 13 kwietnia 1941 roku nieznani sprawcy przez obrzucenie kamieniami zniszczyli je. Miasto poniosło karę. Ludność Otwocka (polska i żydowska) zapłacić musiała zł., aresztowano zakładników, pomnik Kościuszki w Alei T. Kościuszki został wysadzony w powietrze, godzinę policyjną przesunięto na dwudziestą. Sprawcą okazał się szesnastoletni Sławek Lewiński, który mieszkał obok, przy Alei T. Kościuszki 8. Niemcy aresztowali Małego Bohatera i jego ojca. Zginęli w Auschwitz. Na cmentarzu otwockim mają symboliczny grób. Obelisk dla upamiętnienia pobytu Józefa Piłsudskiego w Otwocku Foto. A. Pawełek Józef Piłsudski przybył z frontu do Warszawy dla narad z przywódcami społeczeństwa stolicy, zmuszony przez okupantów do jej opuszczenia zatrzymał się w pobliskim domu dziś nie istniejącym i tu narady prowadził 20 VIII 4 IX 1915 r. Z pobytu Józefa Piłsudskiego w Otwocku zachowała się fotografia, na której od lewej strony stoją: Pruszkowski, Treszer, Stanisław Baczyński, Juliusz Kaden- -Bandrowski, Wacław Orłowski; siedzą: Gustaw Orlicz-Dreszer, Józef Klemens Piłsudski, dr Stanisław Roupert, Bolesław Ignacy Wieniawa-Długoszowski. Sanatorium doktora Józefa Geislera ul. T. Kościuszki 20, dawniej Otwocka, Aleja T. Kościuszki 8, obecnie budynek nie istnieje W miejscu, gdzie dziś znajduje się osiedle mieszkaniowe, jeszcze do końca lat 90. stał budynek pierwszego nizinnego sanatorium przeciwgruźliczego w Królestwie Polskim, którego założycielem, właścicielem i lekarzem naczelnym był twórca Otwocka Uzdrowiska Józef Marian Geisler. W roku 1893, z finansową pomocą znanego warszawskiego lekarza Adama Chełmońskiego, doktor Józef Geisler wybudował w lesie, między dzisiejszymi ulicami Kościuszki, Chopina i Geislera, duży piętrowy budynek przeznaczony Sanatorium dr. Geislera w poczatkach swojego istnienia Otwock był i jest dumny, że mieszkał w nim Marszałek Józef Piłsudski. Od 1991 roku gros uroczystości państwowych i miejskich odbywa się przy tym obelisku. Odległość do kolejnego punktu: 120 m Prosto ul. T. Kościuszki. Dr Geisler z żoną i dziećmi na ganku swojego domu w Otwocku na zakład leczniczy chorób płuc, przede wszystkim gruźlicy. Sanatorium komfortowe, urządzone zgodnie z obowiązującymi zasadami higieny (bieżąca woda, kanalizacja, czterdzieści przestronnych