dr Michał Wojewoda Uniwersytet Łódzki Odstąpienie od umowy teoria, praktyka i orzecznictwo

Transkrypt

1 dr Michał Wojewoda Uniwersytet Łódzki Odstąpienie od umowy teoria, praktyka i orzecznictwo 1. Odstąpienie od umowy (obligacyjnej) pojęcie: uprawnienie kształtujące, w ramach którego jedna ze stron zobowiązania umownego doprowadza do upadku (wygaśnięcia) zobowiązania, zasadniczo przekreślając jego skutki ex tunc (od początku). 2. Odstąpienie a wypowiedzenie Wypowiedzenie także prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania. W swej typowej postaci jest to jednak środek służący przede wszystkim zakończeniu stosunku prawnego rozciągniętego w czasie wypowiedzenie stanowi wyraz braku zainteresowanie dalszym trwaniem zobowiązania, ale bez przekreślania okresu, który już upłynął (skutki ex nunc). Wypowiedzenie pojawia się zwłaszcza w przypadku relacji prawnych zawartych na czas nieokreślony jest to konstrukcja przesądzająca o tym, że nie ma wieczystych stosunków zobowiązaniowych (zob. ogólną regulację z art k.c.). Wyrok SN z r. (V CSK 391/2012): Nie mogą istnieć zobowiązania bezterminowe o charakterze ciągłym, które zobowiązują strony na zawsze i nigdy nie wygasają. [problem praktyczny pożyczka na czas nieokreślony, możliwość wypowiedzenia zastrzeżono wyłącznie w razie ziszczenia się określonego warunku czy skutecznie?!] Przykłady zastosowania konstrukcji wypowiedzenia: a) wypowiedzenie jako sposób zakończenia umowy zawartej na czas nieoznaczony z zachowaniem ustawowego lub umownego okresu wypowiedzenia, np. najem (673, 688 k.c.) dzierżawa (704 k.c.), ale także pożyczka (723 k.c.); b) wypowiedzenie jako konsekwencja naruszenia zobowiązania tutaj możliwe jest zakończenie stosunku prawnego bez okresu wypowiedzenia, np. gdy wady przedmiotu najmu (664 2 k.c.), niewłaściwe korzystanie z rzeczy wynajętej (667 2 k.c.) lub naruszanie porządku domowego w wynajmowanym lokalu (685 k.c.); c) wypowiedzenie jako sposób zakończenia umowy opartej na zaufaniu, np. zlecenie (746 k.c.) skutki prospektywne (na przyszłość), w związku z tym konieczne odpowiednie rozliczenie związane z wykonanymi czynnościami zleceniobiorcy; d) szczególne znaczenie wypowiedzenia w stosunkach prawa pracy. Cechy wypowiedzenia (różnice z odstąpieniem) - skutki zawsze na przyszłość (ex nunc); - tylko stosunki prawne rozciągnięte w czasie; - zasadniczo pojawia się pewien okres wypowiedzenia, po upływie którego zobowiązanie wygasa (termin ustawowy, umowny, zwyczajowy, ewentualnie wygaśnięcie niezwłocznie po wypowiedzeniu); - nie musi chodzić o stosunek umowny (zob. art k.c.). Wyrok SA w POZ z r. (I ACa 347/08): Przyjętym w polskim prawie sposobem normalnego oraz przedwczesnego zakończenia stosunków o charakterze trwałym jest wypowiedzenie wywierające skutek na przyszłość, tj. znosi ono stosunek prawny dopiero po upływie terminu wypowiedzenia, a gdy termin taki nie jest wymagany - z chwilą złożenia kontrahentowi oświadczenia o wypowiedzeniu. 1

2 3. Odstąpienie od umowy - różne powody odstąpienia: a) odstąpienie bez konieczności wystąpienia konkretnego powodu jako sposób wycofania się z umowy (osłabienie więzi zobowiązaniowej): - konstrukcja ogólna - umowne prawo odstąpienia (art. 395 k.c.) podstawą jest wola stron; - przepisy szczególne specyfika podmiotowa umowy odstąpienie konsumenta od umowy zawartej na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa prawo odstąpienia przyznane bezwzględnie wiążącym przepisem ustawy (art. 2 i art. 7 ustawy z r. o ochronie niektórych praw konsumentów, tekst jedn. Dz.U. 2012, poz. 1225); - przepisy szczególne - specyfika przedmiotowa umowy np. odstąpienie zamawiającego od umowy o dzieło możliwe aż do chwili zakończenia dzieła, ale za zapłatą należnego wynagrodzenia (art. 644 k.c.) nie dochodzi zatem do przekreślenia całego zobowiązania. b) innym razem odstąpienie jako sankcja za naruszenie zobowiązania (tzw. odstąpienie sankcyjne ): - przypadki ustawowe ogólne (491, 492, 493, 495 k.c.) lub szczególne (umowa o dzieło 635, 636, 640 k.c., dostawa 610, 611 k.c., rękojmia przy sprzedaży k.c.); - ewentualnie przypadki umowne odstąpienie przewidziane jako dodatkowa klauzula w różnych przypadkach naruszeń (klauzula kasatoryjna), uznawana za dopuszczalną na zasadzie swobody umów (353 1 k.c.) (pytanie o zakres swobody) Uwaga! Nie ma ogólnego przepisu, który pozwalałby stronie zupełnie swobodnie odstąpić od zawartej umowy przeciwnie powszechnie przyjmuje się obowiązywanie w prawie polskim zasady pacta sunt servanda (zob. df. zobowiązania w art. 353 k.c.) odstąpienie zawsze jest wyjątkiem. 4. Odstąpienie swobodne najdalej idące przełamanie zasady pacta sunt servanda, wprowadza się element niepewności w zobowiązaniu (ale zawsze ograniczony w czasie): Umowne prawo odstąpienia (395 k.c.) warunki: - specjalna klauzula w treści umowy, - prawo przyznane jednej lub obu stronom, - konstytutywnym elementem jest termin, w którym może dojść do odstąpienia (może być to nawet termin upływający po wykonaniu zobowiązania) termin końcowy (ad quem), nie może to być warunek, - skutki zasadniczo ex tunc fikcja prawna, że umowa nigdy nie była zawarta (choć może być konieczność rozliczenia art k.c.). Odstępne (396 k.c.) - szczególny przypadek umownego prawa odstąpienia dochodzi dodatkowy warunek zapłata kwoty umówionego z góry odstępnego, bez której oświadczenie o odstąpieniu nie jest skuteczne (odstąpienie ma tu charakter czynności realnej zapłata musi nastąpić przed lub najpóźniej jednocześnie ze złożeniem oświadczenia woli), przy czym odstąpienie musi się dokonać w terminie prekluzyjnym przewidzianym w umowie. Także tu wymagany niezbędnie termin końcowy (ad quem). Ale możliwe wydaje się połączenie go z terminem początkowym (a quo), przy jednoczesnym zastrzeżeniu, że skutki nastąpią tylko na przyszłość (np. oświadczenie o odstąpieniu może być złożone do dnia, ale nie wcześniej niż po miesiącach obowiązywania umowy). W ten sposób strony mogą sobie zagwarantować minimalny okres obowiązywania umowy, a za rezygnację z dalszego czasu jej trwania strona zainteresowana będzie musiała zapłacić zryczałtowaną rekompensatę. 2

3 Odstąpienie konsumenckie (ustawa z r.) ochrona konsumenta przed skutkami pochopnego zawarcia umowy, gdy czynność dokonywana na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa (krótki termin na odstąpienie zasadniczo 10 dni). 5. Odstąpienie sankcyjne 5.1. Odstąpienie jako sankcja zwłoki w umowie wzajemnej co do zasady konieczność wyznaczenia dodatkowego terminu szansa dla dłużnika (491 k.c.) Wyjątek - Lex commissoria - art. 492 k.c. odstąpienie umowne czy ustawowe? Szczególny przypadek naruszenia zobowiązania, związany ze zwłoką jednej ze stron w umowie wzajemnej. W normalnym trybie niezbędne jest wyznaczenie dodatkowego terminu na wykonanie i dopiero możliwość odstąpienia (art k.c.), ale dopuszczalne jest zastrzeżenie prawa odstąpienia, które aktualizuje się niezwłocznie po przekroczeniu ściśle określonego terminu na wykonanie. Niezbędne jest: - ścisłe określenie terminu spełnienia świadczenia; - wyraźne zastrzeżenie odstąpienia na wypadek upływu terminu. Odpowiednia klauzula umowna jest tu tylko jak się wydaje - wypełnieniem przesłanki odstąpienia ustawowego. Błędne utożsamianie regulacji z art. 492 k.c. z umownym prawem odstąpienia z art. 395 k.c. problematyczne zwłaszcza wymaganie wskazania terminu końcowego na odstąpienie jako konstytutywnego elementu zastrzeżenia. Wyrok SN z 6 maja 2004 r. (II CK 261/03) (w kontekście odstąpienia w związku ze zwłoką w zapłacie): Przesłanką umownego zastrzeżenia odstąpienia od umowy jest określenie terminu, w którym może to nastąpić, co stosuje się do każdego wypadku takiego zastrzeżenia, a więc także takiego, w którym odstąpienie od umowy uzależniono od zdarzenia przyszłego (w tym niewykonania określonego obowiązku). Prawidłowo natomiast: Wyrok SA w WAW z r. (I ACa 793/11) (w kontekście klauzuli przewidującej odstąpienie w razie opóźnień wykonawcy robót budowlanych, uznanej ostatecznie za lex commissoria): 1. Nie może być uznane za spełniające wynikające z art. 395 k.c. wymogi umownego prawa odstąpienia postanowienie umowy, które nie wyznacza terminu odstąpienia i to ze skutkiem ad quem. 2. W przypadku, o którym mowa w art. 492 k.c., nie chodzi o wyznaczanie terminu ad quem do złożenia oświadczenia woli o odstąpieniu do umowy, lecz o wyznaczenie ściśle określonego terminu do spełnienia świadczenia, z upływem którego powstaje (a quo) prawo wierzyciela do odstąpienia od umowy. Zupełnie różne są cele regulacji zawartej w art. 395 k.c. oraz w art. 492 k.c. W przypadku klauzuli legis commissoriae nie ma problemu niepewności co do losów zobowiązania, jak ma to miejsce w przypadku art. 395 k.c., gdzie odstąpienie zasadniczo nie wymaga przedstawiania żadnego powodu. Tutaj dłużnik wie, że jeśli naruszy zobowiązanie i popadnie w zwłokę, to musi się liczyć z odstąpieniem. Nie ma potrzeby dodatkowej ochrony przez wyznaczanie z góry terminu końcowego na odstąpienie. Owszem oświadczenie nie może być złożone zbyt późno, bo może być potraktowane jako nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 k.c.). Można zresztą zastrzec w umowie, że odstąpienie nastąpi nie później niż w ciągu pewnego czasu od zaistnienia zwłoki. Odstąpienie nie będzie skuteczne jeśli nastąpi już po wykonaniu zobowiązania (choćby dłużnik rzeczywiście popadł wcześniej w zwłokę) Odstąpienie sankcyjne w przepisach szczególnych, np. umowa o dzieło (zob. art. 631, 635, 636 oraz 640 k.c.), umowa dostawy (art. 610, 611 k.c.). 3

4 5.3. Umowne klauzule odstąpienia związane z zaistnieniem skonkretyzowanych przyczyn, innych jednak niż niewykonanie zobowiązania w terminie ściśle określonym klauzule kasatoryjne. Jak traktować umowne klauzule kasatoryjne? a) jeżeli naruszenie zobowiązania obciąża dłużnika uzasadniona wydaje się analogia do art. 492 k.c. (lex commissoria) to samo ratio legis pomocne może być także zastrzeżenie, że odstąpienie może nastąpić po bezskutecznym upływie ściśle określonego terminu na usunięcie naruszenia (wtedy podobieństwo do art. 491 k.c.); można też zastrzec termin na odstąpienie liczony od zaistnienia naruszenia lub od upływu terminu na jego usunięcie (patrz niżej); zob. jednak Wyrok SA w WAW z r. (I ACa 1478/12), gdzie podobna klauzula oceniania była mimo wszystko w kontekście art. 395 k.c. z wymaganiem ustalenia z góry terminu na odstąpienie sąd akcentował niepewność relacji kontraktowej (nietrafnie), choć w umowie był nawet obowiązek wyznaczenia dodatkowego terminu na wykonanie. b) jeżeli naruszenie niezależne od dłużnika większe podobieństwo do umownego prawa odstąpienia (art. 395 k.c.), mimo że pojawia się ograniczenie w postaci dodanej przez strony określonej przesłanki odstąpienia w takim jednak przypadku rzeczywista niepewność co do trwania umowy, bo brak wpływu dłużnika na uniknięcie zaistnienia danej przesłanki stąd racjonalne wydaje się wymaganie dotyczące wskazania terminu na odstąpienie. Wyrok SA w KAT z r. (V ACa 235/13) (w kontekście naruszenia zobowiązania, które nie jest niezawinione przez stronę chodziło o uzyskanie w danym terminie decyzji o warunkach zabudowy): Przepis art. 395 k.c. dopuszcza możliwość zastrzeżenia w umowie możliwości jednostronnego jej rozwiązania, określając jednocześnie wymogi, jakie niezbędne są dla uznania takiego zastrzeżenia za skuteczne. Są nimi określenie terminu, w czasie biegu którego będzie możliwe skorzystanie z prawa odstąpienia oraz wskazanie, czy prawo odstąpienia przysługiwać będzie tylko jednej (której), czy obu stronom umowy. Natomiast nie jest wymagane na gruncie tej regulacji wskazanie podstaw odstąpienia dla jego skuteczności, aczkolwiek działając w granicach swobody kontraktowej (art k.c.) strony mogą połączyć umowne prawo odstąpienia od umowy z określonym zdarzeniem, tak z jego zaistnieniem, bądź niezaistnieniem. Samo to, że strony zastrzegając w umowie prawo odstąpienia od umowy i określając jednocześnie termin, w ciągu którego uprawniony będzie mógł z tego prawa skorzystać, połączyły odstąpienie z określonym zdarzeniem, nie oznacza, że w grę wchodzi z pełnymi konsekwencjami regulacja art. 492 k.c. tj. ustawowa podstawa odstąpienia. Podkreślić należy, że na gruncie regulacji art. 395 k.c. nie ma znaczenia przyczyna odstąpienia, a jeżeli zostanie wskazana jako warunek odstąpienia, to ustawodawca nie wprowadza w tej mierze żadnych obwarowań i ograniczeń, pozostawiając jej ustalenie wyłącznej woli stron. Jeżeli konieczny termin na odstąpienie, pytanie o sposób jego określenia w umowie Wyrok SN z r. (V CSK 417/11): Treść klauzuli odstąpienia musi zawierać oznaczenie terminu, w czasie biegu którego będzie możliwe skorzystanie z prawa odstąpienia. Termin ten może być określony w taki sposób, iż już w chwili zastrzegania prawa odstąpienia jego upływ jest dokładnie umiejscowiony w czasie (dies cetrus an, certus quando, np. ustalenie daty kalendarzowej lub czasu wyrażonego w dniach, miesiącach). Wskazanie terminu może również polegać na odwołaniu się przez strony do zdarzenia przyszłego, acz pewnego, choć niedającego się jednoznacznie umiejscowić w czasie (dies cetrus an, incertus quando). Nie jest natomiast skuteczne określenie tego terminu przez wskazanie zdarzenia przyszłego, które nie daje się umiejscowić w czasie i którego wystąpienie nie jest według rozsądnych, obiektywnych oczekiwań ludzkich niewątpliwe (dies incertus an, incertus quando). W takim zastrzeżeniu brak bowiem elementu pewności co do wystąpienia zdarzenia wyznaczającego kres terminu (skutek ad quem). Określenie terminu końcowego do wykonania prawa odstąpienia może być powiązane z wystąpieniem zdarzenia przyszłego (stanowiącego przedmiot zastrzeżenia warunku - art. 89 k.c.), jeśli dodanie tego elementu nie doprowadzi do naruszenia funkcji terminu końcowego związanej z ograniczeniem stanu niepewności co do skorzystania z tego uprawnienia kształtującego. Wydaje się zatem, że możliwe jest wskazanie terminu na odstąpienie liczonego np. od daty naruszenia. Takie określenie można wprowadzić do każdej klauzuli kasatoryjnej, by uniknąć zarzutu niewypełnienia przesłanki z art k.c. Ewentualnie klasyczny termin (data) jednak odpowiednio oddalony w czasie (byle rozsądny, bo grozi zarzut obejścia prawa). 4

5 6. Wykonanie prawa odstąpienia - prawo podmiotowe kształtujące wykonywane przez złożenie oświadczenia drugiej stronie; - oświadczenie uznajemy za złożone z chwilą dotarcia do adresata w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią (art. 61 k.c.) szczególnie istotne, gdy termin na odstąpienie; - zasadniczo nie jest konieczne wskazywanie podstawy odstąpienia (problem powoływania się następnie na inną, alternatywną podstawę - dopuszczalność, koszty procesu); - oświadczenie nieodwołalne, zobowiązanie upada. 7. Skutki odstąpienia od umowy upadek stosunku obligacyjnego 7.1. Umowne prawo odstąpienia umowa uważana za niezawartą (395 2 k.c.) skutki ex tunc: to co strony świadczyły ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu; ewentualnie konieczne może być rozliczenie związane z wyświadczonymi usługami lub korzystaniem z rzeczy (należy się wynagrodzenie). Przyjmuje się jednak, że przepis ustawy ma w tym zakresie znaczenie dyspozytywne. Można zatem zastrzec skutki odstąpienia jedynie na przyszłość Odstąpienie sankcyjne tradycyjny pogląd to analogia do art k.c.: Wyrok SN z r. (II CSK 477/07): Odstąpienie od umowy o roboty budowlane, tak jak na ogół we wszystkich innych przypadkach (z wyjątkami odnoszącymi się do umów stwarzających zobowiązania ciągłe), wywiera skutek ex tunc, to jest stwarza taki stan prawny jakby umowa nie została w ogóle zawarta. Stanowisko SN wątpliwe jeżeli umowa jest traktowana jak niezawarta, powstaje konieczność rozliczeń stron (zwrot świadczeń), co może być bardzo kłopotliwe przy niektórych umowach. Poza tym problem z karami umownymi, których dalsze obowiązywanie trudno uzasadnić. Bardziej przekonywujące jest przyjęcie tezy, że przy wszystkich relacjach rozciągniętych w czasie (nie tylko tam gdzie świadczenie ciągłe) odstąpienie ma skutki jedynie prospektywne, a w każdym razie nie przekreśla faktu, że umowa została zawarta. Pośrednie potwierdzenie w art. 494 k.c., który przy odstąpieniu od umowy wzajemnej przewiduje zwrot świadczeń, ale także odszkodowanie za niewykonanie zobowiązania, co przesądza o tym, że ustawodawca nie uznaje tu zobowiązania za nigdy nie powstałe. Nie ma tu wcale luki prawnej i nie ma miejsca na analogię do art k.c. Niezależnie od powołanych wątpliwości przyjmuje się, że skutki odstąpienia można z góry określić w umowie i wtedy odpada konieczność poszukiwania stosownej regulacji ustawowej: Wyrok SN z r. (V CSK 379/07): Strony umowy o roboty budowlane, zastrzegając prawo odstąpienia od umowy, mogą ustalić jego skutki i obowiązki stron w razie wykonania tego prawa inaczej niż przewiduje to art k.c.; w szczególności mogą ustalić, że odstąpienie od umowy ma skutek ex nunc. 8. Odstąpienie a kara umowna 8.1. Kwestia ogólnej dopuszczalności kary umownej na wypadek odstąpienia - art. 483 k.c. przewiduje karę umowną tylko za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy; należy jednak przyjąć, że kara na wypadek odstąpienia to tylko pewien skrót myślowy : Wyrok SN z r. (III CSK 288/06): Odstąpienie od umowy stanowi realizację uprawnień związanych z określonymi wypadkami niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań z umów wzajemnych (art k.c.) i skuteczne odstąpienie od umowy stanowi w pewnym sensie potwierdzenie, że istotnie miał miejsce przypadek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przez drugą stronę. Zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy można zatem traktować jako formę uproszczenia redakcji warunków umowy, która pozwala na przyjęcie przez strony, że wypadki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, które uprawniają stronę do odstąpienia od umowy, stanowią jednocześnie podstawę do domagania się zapłaty kary umownej. 5

6 8.2. Dopuszczalność domagania się kar umownych w razie późniejszego odstąpienia - skoro odstąpienie przekreśla byt umowy (i to ze skutkiem ex tunc, jak chce SN), to jak można powoływać się na zawartą w takiej upadłej już umowie klauzulę przewidującą karę umowną? Wyrok SN z r. (V CSK 512/11): Wykonanie uprawnienia do odstąpienia od umowy wzajemnej znosi jedynie prawa i obowiązki stron należące do jej istoty, natomiast nie znosi powstałego wcześniej stanu odpowiedzialności z tytułu zastrzeżenia kary umownej i powstałych wcześniej przesłanek uzasadniających jej zapłatę Kwestia możliwości powołania się na karę umowną zastrzeżoną na wypadek opóźnienia lub zwłoki (czyli nienależytego wykonania zobowiązania), w przypadku, gdy takie opóźnienie/zwłoka prowadzą do odstąpienia, które oznacza, że ostatecznie mamy przypadek niewykonanie zobowiązania. Wyrok SN z r. (V CSK 512/11): Wykonanie prawa odstąpienia od umowy nie pozbawia odstępującego roszczenia o zapłatę kary umownej, zastrzeżonej w tej umowie na wypadek przekroczenia terminu spełnienia świadczenia niepieniężnego. Uprzednio ukształtowane skutki stanu niewykonania zobowiązania w postaci powstania obowiązku zapłaty kar umownych trwają bowiem nadal pomimo wcześniejszego odstąpienia od umowy. Wyrok SN z r. (V CK 105/05): Powstałe już roszczenie o zapłatę kar umownych nie traci bytu prawnego także po odstąpieniu od umowy. Mimo wykonania uprawnienia do odstąpienia od umowy przez zamawiającego ukształtowane już prawne skutki stanu niewykonania zobowiązania lub nienależytego wykonania zobowiązania mogą trwać nadal Zakaz kumulacji kary za opóźnienie i kary przewidzianej na wypadek odstąpienia Uchwała SN z r. (III CZP 39/12): Roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie przysługuje stronie odstępującej od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę w związku z odstąpieniem od umowy. Jeżeli umowa przewiduje karę umowną za zwłokę lub opóźnienie w wykonaniu zobowiązania oraz karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy, oznacza to, że pierwsza z tych kar jest zastrzegana jedynie za szkodę spowodowaną opóźnieniem lub zwłoką - jako jednych z postaci nienależytego wykonania zobowiązania, które jednak zostanie wykonane - natomiast drugi rodzaj kary umownej dotyczy rekompensaty za szkodę doznaną przez wierzyciela wskutek niewykonania zobowiązania, w następstwie odstąpienia od umowy, chociażby przyczyną wykonania tego uprawnienia była wcześniejsza zwłoka dłużnika lub inne okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi dłużnik. Wierzyciel nie może zażądać zapłaty obu wymienionych kar umownych, gdyż wzajemnie się one wykluczają. Jeżeli strony umowy wzajemnej przewidziały karę umowną w związku z odstąpieniem od umowy, nie różnicując jej wysokości od przyczyn, które spowodowały skorzystanie z tego uprawnienia prawnokształtującego, należy przyjąć, że kara ta miała rekompensować całą szkodę, jakiej dozna strona na skutek niewykonania zobowiązania w następstwie odstąpienia od umowy. Strony mogą jednak wyraźnie zadecydować o ewentualnej kumulacji: Wyrok SN z r. (V CSK 260/11): Dopuszczalność dochodzenia kary umownej przewidzianej w związku z odstąpieniem od umowy - za szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania - oraz kary umownej przewidzianej za szkodę spowodowaną określonym przejawem nienależytego wykonania zobowiązania poprzedzającego odstąpienie od umowy musiałaby wyraźnie wynikać z umowy. W takim przypadku, należałoby przyjąć, że strony przewidziały jedną karę umowną za szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania, ale jedynie skonstruowaną - odnośnie do sposobu jej obliczenia - z zsumowania dwóch kar: jednej, zastrzeżonej dla zrekompensowania skutków szkody spowodowanej określonym przejawem nienależytego wykonania zobowiązania w okresie poprzedzającym odstąpienie od umowy oraz drugiej, przewidzianej za dalszą część szkody wywołanej niewykonaniem zobowiązania w następstwie odstąpienia od umowy. 6

7 Jeszcze łagodniejsze stanowisko zawarto w wyroku SA w Białymstoku z r. (I ACa 631/12): Nie ma przeszkód w zakresie kumulacji kar umownych, jeżeli każda z nich zastrzeżona jest na wypadek zaistnienia innych zindywidualizowanych okoliczności (dopuszczono również kumulację kary za zwłokę z karą na wypadek odstąpienia bez wyraźnego zastrzeżenia w tym względzie zawartego w umowie) Problem kary umownej za (nieuzasadnione) odstąpienie dokonane przez drugą stronę dość popularna acz wątpliwa merytorycznie klauzula kontraktowa. Jeżeli odstąpienie rzeczywiście nieuzasadnione, to można je kwestionować. Być może nie było w ogóle podstawy prawnej do odstąpienia wtedy umowa nadal wiąże. Co innego jeżeli jest podstawa, ale odstąpienie z powodów, za które dana strona nie odpowiada, np. art. 644 k.c. pozwalający odstąpić zamawiającemu od umowy o dzieło aż do chwili ukończenia dzieła. Tu jednak pytanie o sens zastrzeżenia, skoro sama ustawa przewiduje sankcję dla odstępującego w postaci obowiązku zapłaty całego umówionego wynagrodzenia (z ewentualnym odliczeniem tego, co przyjmujący zaoszczędził w związku z niewykonaniem dzieła). Jeżeli ma być sankcja za odstąpienie na podstawie art. 395 k.c., to właściwym środkiem nie jest kara umowna, ale wykorzystanie konstrukcji odstępnego. 9. Kara umowna przy odstąpieniu, będącym konsekwencją naruszenia zobowiązania pieniężnego kwestia zakazu wyprowadzanego a contrario z brzmienia art k.c., który przewiduje, że kara umowa może być zastrzegana (tylko) na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania pieniężnego Wyrok SN z r. (III CSK 288/06): Ocena skuteczności zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy nie może być oderwana od oceny, na czym polegało niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Brak jest podstaw do domagania się zasądzenia kary umownej zastrzeżonej na wypadek odstąpienia od umowy, jeżeli podstawę do odstąpienia od umowy stanowiło niewykonanie zobowiązania pieniężnego. Wyrok SN z r. (V CK 90/05): Zastrzeganie kary umownej w zakresie zobowiązań pieniężnych jest niedopuszczalne, pozostaje bowiem w wyraźnej sprzeczności z art k.c., zatem tego rodzaju postanowienie umowne jest z mocy art k.c. bezwzględnie nieważne. Wyrok SA w WAW z r. (I ACa 1135/10) - Kara umowna zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy przez inwestora z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania przez kontrahenta świadczenia pieniężnego w istocie stanowi sankcję za niewykonanie zobowiązania pieniężnego, stąd narusza zakaz z art. 483 k.c. Ustawa zdaje się wyłączać karę umowną na wypadek naruszenia zobowiązania pieniężnego (choć rozumowanie tylko a contrario). Pewne przykłady są oczywiste i nie budzą wątpliwości: umowa sprzedaży, kupujący nie płaci w terminie, sprzedawca domaga się zapłaty, nie może przy tym skutecznie żądać kary umownej za zwłokę (nawet jeśli była zastrzeżona) w takim przypadku jedynym środkiem ochrony interesu sprzedawcy są odsetki za opóźnienie (środek zresztą wątpliwy przy obecnym kształcie regulacji dotyczącej maksymalnych odsetek umownych). Odstąpienie zmienia jednak, jak się wydaje, cały kontekst sytuacyjny i prawny. Typowy przykład to sytuacja, gdy w związku z brakiem terminowej zapłaty i po bezskutecznym upływie terminu dodatkowego na wykonanie zobowiązania sprzedawca/dostawca/inwestor odstępuje od umowy. Należy pamiętać, że ostatecznie nie dostanie on już zapłaty. Obowiązek pieniężny przestaje być aktualny i zamienia się na roszczenie odszkodowawcze. 7

8 Podmiot odstępujący od umowy może zgodnie z art. 494 k.c. domagać się odszkodowania za niewykonanie umowy, które zwykle obejmuje nie tylko wartość nieuzyskanego świadczenia pieniężnego, ale także ewentualne szkody następcze (w tym utracone korzyści). Dlaczego odszkodowania takiego nie można zastąpić zryczałtowaną karą umowną (lub analogiczną konstrukcją wprowadzoną do umowy w oparciu o zasadę swobody kontraktowania)? Sprawa szczególnie jaskrawa przy umowach rozciągniętych w czasie, jak dostawa, leasing, roboty budowlane, umowa deweloperska, w przypadku których brak zapłaty jest często przyczyną odstąpienia. Kara umowna byłaby tutaj wygodnym środkiem ryczałtowego pokrycia utraconych korzyści, które trudno jest udowodnić na zasadach ogólnych. Pewne złagodzenie w orzecznictwie. Wystarczy, gdy jest jakiś uboczny obowiązek niepieniężny. Wyrok SN z r. (IV CSK 154/06): Można zastrzec skutecznie, na podstawie art. 483 k.c., karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy leasingu, w razie niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków przez leasingobiorcę (korzystającego). ( ) To, że nienależyte wykonanie zobowiązania pieniężnego przez leasingobiorcę było podstawą odstąpienia od umowy, nie przesądza charakteru jego zobowiązania, za które zastrzeżono karę umowną, gdyż leasingodawca miał zastrzeżone prawo do odstąpienia od umowy także z innych przyczyn, które mogły się wiązać z nienależytym wykonaniem obowiązków niepieniężnych przez leasingobiorcę. Wyrok SN z r. (I CSK 240/08): Jeśli przyczyną odstąpienia od umowy byłoby wyłącznie niewykonanie zobowiązania pieniężnego, to wówczas zastrzeżenie kary umownej byłoby co do zasady sprzeczne z art k.c. Nie zawsze niewykonanie przez stronę zobowiązaną do świadczenia pieniężnego przesądza jednak o charakterze zobowiązania, za które zastrzeżono karę umową. Może bowiem być tak, że skutkiem odstąpienia od umowy będzie obowiązek spełnienia zobowiązania o charakterze niepieniężnym, np. zwrot rzeczy będącej przedmiotem leasingu. Jak się jednak wydaje SN jest niepotrzebnie skrępowany dosłownym brzmieniem art. 483 k.c. Należałoby przyjąć co najmniej analogiczne zastosowanie przepisu w przypadku niewykonania zobowiązania pieniężnego będącego podstawą odstąpienia. Wtedy szkoda wierzyciela zwykle nie ogranicza się do wartości nieuzyskanego świadczenia pieniężnego. Pojawia się tu utrata biznesu związana z upadkiem transakcji, gdzie całościową wartość szkody (zwłaszcza lucrum cessans) niezwykle trudno wykazać na zasadach ogólnych. M. Lemkowski (MP 5/2008): Zakaz zabezpieczania karą umowną zobowiązań pieniężnych pozostaje aktualny tylko wtedy, gdy dłużnik nadal zobowiązany jest do zapłaty świadczenia głównego, a dodatkowo wierzyciel żąda od niego kary umownej za to, że swojego zobowiązania prawidłowo nie wykonał. ( ) Dopóki zatem istnieje wierzytelność pieniężna, dopóty uproszczoną sankcję za brak jej zapłaty (czasowy bądź definitywny) mogą stanowić wyłącznie odsetki. ( ) W momencie jednak, gdy wierzytelność, w stosunku do której możliwe było naliczanie odsetek, gaśnie z jakiejkolwiek przyczyny (np. na skutek wypowiedzenia, odstąpienia czy rozwiązania umowy), nie jest możliwe dalsze zabezpieczenie interesu wierzyciela odsetkami, a tym samym musi istnieć możliwość dokonania tego w inny sposób poprzez karę umowną. Właśnie w kontekście wypowiedzenia SN sformułował ciekawy pogląd, który można by odnieść także do kary umownej na wypadek odstąpienia: Wyrok SN z r. (IV CSK 178/06) (sprawa dotyczyła kary umownej za wcześniejsze wypowiedzenie dokonane przez drugą stronę): Przyczyną wprowadzenia do umowy postanowienia o karze umownej może być zamiar zabezpieczenia interesu wykonawcy przez zryczałtowanie mu utraty zysku, jaki mógłby osiągnąć, gdyby umowa nie została wcześniej rozwiązana. Tego rodzaju zastrzeżenie, niebędące karą umowną w rozumieniu art k.c., ale bez wątpienia mające charakter represyjny, dopuszczalne jest w świetle zasady swobodnego kształtowania stosunku prawnego (art k.c.). 8

9 Także w innych orzeczeniach SN sugerował skuteczność - na zasadzie swobody umów (art k.c.) - klauzuli represyjnej przewidującej sankcję pieniężną ( odszkodowanie umowne ) za naruszenie zobowiązania pieniężnego, która nie jest jednak karą umowną w rozumieniu art. 483 k.c. (zob. uwagi w pkt. III uzasadnienia uchwały 7 sędziów SN z r., III CZP 61/03, a także wyrok SN z r., I CK 67/05 oraz wyrok SN z r., I CSK 240/08). Zasadniczo jednak dominująca linia orzecznicza odrzuca ten kierunek rozumowania. Wniosek: W przypadku wprowadzenia kary umownej na wypadek odstąpienia do umowy, którego podstawą było naruszenie zobowiązania pieniężnego, próba powołania się na taką klauzulę przed sądem powszechnym może się zakończyć niepowodzeniem. Co istotne, w ramach apelacji nie ma już możliwości przedmiotowej zmiany powództwa i domagania się zamiast kary umownej zasądzenia odszkodowania za niewykonanie umowy na zasadach ogólnych (art. 494 k.c.): Wyrok SA w KAT z r. (I ACa 437/01): Jeżeli strona dochodzi w postępowaniu przed sądem I instancji zapłaty z tytułu kary umownej, nie może w postępowaniu apelacyjnym dokonywać zmiany powództwa i domagać się zasądzenia odszkodowania na ogólnych zasadach (art. 471 k.c.). Czy warto zatem ryzykować wprowadzając podobną klauzulę do umowy? Czy pomocny może się okazać zapis na sąd polubowny? Cały problem nie zawsze jest jednak w ogóle przez sądy dostrzegany (w tym także przez Sąd Najwyższy): Wyrok SN z 25 marca 2011 r. (IV CSK 401/10) [odstąpienie dostawcy w związku z niedotrzymywaniem terminów płatności przez drugą stronę kara umowna 20% nieodebranego towaru; odbiorca kwestionował dopuszczalność zastrzeżenia takiej kary umownej, podnosząc stosowny zarzut także w skardze kasacyjnej]: Za oczywiście chybiony uznać należy zarzut naruszenia art k.c. Sąd Apelacyjny wskazał wyraźnie, że kara umowna, której zapłaty domaga się powód, zastrzeżona została na wypadek odstąpienia przez niego od umowy, a nie - jak błędnie odczytuje skarżąca - na wypadek niewykonania zobowiązania pieniężnego. Sąd Najwyższy wielokrotnie opowiadał się za dopuszczalnością zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy. Literatura: Z. Banaszczyk, Umowne i ustawowe prawo odstąpienia zagadnienia wybrane, [w:] Oblicza prawa cywilnego. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Janowi Błeszyńskiemu, red. K. Szczepanowska-Kozłowska, Warszawa 2013, s. 25. M. Lemkowski, Wybrane aspekty zastrzegania i miarkowania kary umownej, Monitor Prawniczy 5/2008. T. Pajor, Odstąpienie od umowy z powodu naruszenia zobowiązania, [w:] Europeizacja prawa prywatnego, Warszawa 2008, t. II, s R. Szmidt, Wypowiedzenie zobowiązania uwagi na tle wykładni art k.c., Studia Prawa Prywatnego 2/2008, s. 71. G. Tracz, Sposoby jednostronnej rezygnacji z zobowiązań umownych, Warszawa M. Warciński, Umowne prawo odstąpienia, Warszawa M. Wojewoda, Lex commissoria (art. 492 zd. 1 k.c.) a umowne prawo odstąpienia (art. 395 k.c.), [w:] Prawo handlowe po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, Warszawa 2010, s