TRANSPORT NATURALNYCH NUKLIDÓW PROMIENIOTWÓRCZYCH W EKOSYSTEMIE GLEBA-SZATA ROŚLINNA. THE TRANSPORT OF NATURAL RADIONUCLIDES IN ECOSYSTEM SOIL-PLANT

Transkrypt

1 Krystyna Niesiobędzka * TRANSPORT NATURALNYCH NUKLIDÓW PROMIENIOTWÓRCZYCH W EKOSYSTEMIE GLEBA-SZATA ROŚLINNA. THE TRANSPORT OF NATURAL RADIONUCLIDES IN ECOSYSTEM SOIL-PLANT Streszczenie: Oszacowano wartości współczynników transferu naturalnych radionuklidów: 40 K, 228 Ac, 208 Tl, 214 Pb, 214 Bi z gleb piaszczystych do roślinności zalegających w północnowschodniej Polsce. Zawartość radionuklidów w szacie roślinnej oznaczono metodą gamma spektrometryczną. Znaleziono istotne korelacje między wartościami współczynników transferu i dominującymi parametrami gleb. Słowa kluczowe: naturalne radionuklidy: 40 K, 228 Ac, 208 Tl, 214 Pb, 214 Bi, roślinność, współczynniki transferu. Stan roślinności, jej rozwój i zdrowotność odzwierciedla warunki ekologiczne w danym obszarze. Nieprawidłowy wzrost pojedynczych roślin może wynikać z ich osobniczych wad lub być przejawem antropogenicznej degradacji środowiska. Rośliny najszybciej reagują na zmiany chemiczne w środowisku. W organizmach roślinnych brak jest rozwiniętego mechanizmu utrzymującego homeostazę i dlatego stosunkowo szybko zachodzi w nim proces adaptacji, który w konsekwencji rzutuje nawet na ich dalszy rozwój genetyczny. Głównym źródłem naturalnych pierwiastków promieniotwórczych dla roślin jest gleba, z której przenikają do nich przez system korzeniowy. Pewne ilości niektórych pierwiastków rośliny mogą również przyswajać z pyłu atmosferycznego i opadów deszczowych poprzez blaszki liściowe. Wszystkie pierwiastki chemiczne występujące w nadmiernych ilościach w środowisku mogą stwarzać warunki stresowe dla rozwoju osobniczego różnych organizmów roślinnych, przy czym niektóre z nich są szczególnie aktywne i szkodliwe ze względu na ich specyficzną rolę w procesach biochemicznych oraz w charakterystycznych interakcjach typu synergicznego lub antagonistycznego. Zmiany we wzajemnych proporcjach ilościowych metali ciężkich w organizmach roślinnych mogą przyspieszać pewne procesy przy jednoczesnym hamowaniu innych, powodując dysfunkcję w tkankowej przemianie materii. Osiągnięcia nauki o sorpcyjnych właściwościach gleby i pobieraniu składników pokarmowych przez rośliny sugerują, że odżywianie się roślin w warunkach glebowych zachodzi w ścisłym związku, jaki wytworzył się między dwoma systemami: korzeniami (biokoloidami) a koloidami gleby. Każdy z tych układów jest zdolny do wymiany kationów z innym układem koloidalnym lub z roztworem glebowym. Kierunek wymiany zależny jest od potencjału elektrycznego i stopnia nasycenia kationami koloidów danego układu. Główne czynniki mające wpływ na pobór jonów radionuklidów z roztworu glebowego przez roślinność są następujące: - stężenie jonów w roztworze: dla niskich stężeń (< 1meq/l ), tak jak w przypadku produktów rozszczepienia uwolnionych do środowiska, wartość absorpcji jest proporcjonalna do stężenia jonów w fazie wodnej gleby ; - chemiczne właściwości jonów: jony o niższym ładunku są generalnie łatwiej absorbowane niż jony o wyższych ładunkach ; względna wartość absorpcji dla niektórych radionuklidów jest następująca : *Instytut Systemów Inżynierii Środowiska, Politechnika Warszawska, ul. Nowowiejska 20, Warszawa, tel. 022/ , faks 022/ , nieskr@saturn.iiś.edu.pl 1

2 89-90 Sr >> 131 I > 140 Ba > Cs, 106 Ru > 144 Ce, 91 Y, 147 Pm, 65 Zn, 9 5Nb > 239 Pu [1] - wpływ ph i Eh na proces strącania niektórych pierwiastków oraz silny wpływ na wartość współczynnika podziału K d [2]; - oddziaływania między jonami (antagonizm i konkurencyjność do sorpcji w kompleksie sorpcyjnym gleby lub absorpcji jonowej przez rośliny) ; - rodzaj i ilości kationów w kompleksie sorpcyjnym ; - stopień nasycenia kationami biokoloidów plazmy roślinnej oraz procesów asymilacji i dysymilacji jako procesów regulujących energię życiową żywego organizmu. Współczynniki transferu radionuklidów w ekosystemie gleba-roślinność Zależność między zawartością radionuklidu w glebie i roślinności (uwzględniającą mechanizm transportu) można opisać graficznie w sposób przedstawiony na rys. 1[3]. Glebowe formy radionuklidów występują w strefie A tego schematu. Strefa B reprezentuje aktywną strefę roślinności wytworzoną poprzez jonową absorpcję radionuklidu z gleby. Strefa C jest przedziałem roślinności, w której na zawartość izotopu promieniotwórczego w tkankach roślin mają wpływ procesy fizjologiczne. W radioekologii dookreślania biodostępności radionuklidów wykorzystuje się tzw. Transfer Factor (współczynnik transferu), będący stosunkiem stężenia tego nuklidu w roślinności do jego stężenia w glebie. R i w roślin. ( Bq/ kg suchej masy ) TF = R i w glebie ( Bq/ kg suchej masy ) gdzie: R i - zawartość radionuklidu Materiał i metody Obiektem badań były gleby oraz szata roślinna pochodząca z naturalnych pastwisk zalegających na obszarze Zielonych Płuc Polski (woj.:elbląskie, suwalskie, olsztyńskie, ciechanowskie, ostrołęckie, białostockie). Wytypowano 18 rejonów badawczych, z których pobierano do badań próbki gleb i roślinności trzykrotnie w ciągu roku na przestrzeni lat W rejonach tych zaczęto rozwijać rolnictwo ekologiczne i produkcję zdrowej żywności. Szatę roślinną stanowiły trawy należące do rodziny roślin z klasy jednoliściennych z systemem korzeniowym wiązkowym. Ze względów gospodarczych zalicza się je do traw pastewnych, wśród których dominowały wiechlina, kostrzewa i kupkówka. Analizowane gleby zbudowane były głównie z luźnych skał osadowych - piasków. Różnice, które zaznaczały się w ich składzie mechanicznym, wynikały z właściwości litologicznych podłoża, procesów, które kształtowały rzeźbę badanego obszaru oraz procesów glebotwórczych. Podzielono je na 4 gatunki ze względu na uziarnienie badanych utworów glebowych: piaski średnie, piaski drobne, piaski pylaste i piaski gliniaste. Charakterystyka fizyko-chemiczna gleb oraz wyniki analizy gammaspektrometrycznej gleb pod kątem zawartości naturalnych radionuklidów podane są szczegółowo w artykułach autorki [4, 5]. Badania prowadzono w latach Pobór i przygotowanie próbek roślinności do analizy gammaspektrometrycznej Szatę roślinną przeznaczoną do badań ścinano tuż przy powierzchni gruntu z powierzchni ok.1m 2. Pobrany materiał roślinny przemywano wodą destylowaną, suszono w 2

3 suszarce w temperaturze 65 o C, następnie homogenizowano. Po homogenizacji i zważeniu roślinność poddawano analizie gammaspektrometrycznej. Analiza gammaspektrometryczna próbek roślinności Stężenia naturalnych pierwiastków promieniotwórczych: potasu ( 40 K), ołowiu ( 214 Pb), bizmutu ( 214 Bi), aktynu ( 228 Ac) i talu ( 208 Tl) oznaczono metodą gammaspektrometryczną z wykorzystaniem spektrometru gamma typu LIVIUS z detektorem germanowym o wydajności 24,7 % i rozdzielczości 1,88 kev dla piku kobaltu 60 Co o energii 1,33 MeV. W oznaczeniach poszczególnych radionuklidów wykorzystano następujące linie: - 40 K ; 1460,75 kev Pb; 241,92 kev, 295,22 kev i 351,99 kev Bi ; 609,32 kev i 1764,51 kev Ac; 338,40 kev, 911,07 kev i 968,90 kev Tl ; 583,14 kev i 2614,50 kev Radionuklidy wtórne 214 Pb i 214 Bi należą do naturalnego szeregu promieniotwórczego uranowego 238 U, natomiast 228 Ac i 208 Tl - do szeregu torowego 232 Th. Rozpady promieniotwórcze tych izotopów są źródłem zarówno cząstek alfa, beta, jak i promieniowania gamma [6]. Próbki analizowano w pojemnikach typu Marnelli o stałej geometrii zliczeń i o objętości 450 ml. Do kalibracji energetycznej i wydajnościowej detektora stosowano źródło kalibracyjne (mieszanina gamma) QCY-48 prod. Instytutu Badań Jądrowych w Świerku). Czas pomiaru gammaspektrometrycznego był dobierany w zależności od aktywności badanych prób i wahał się w granicach od kilkudziesięciu tysięcy do kilkuset tysięcy sekund. Wyniki dotyczące zawartości radionuklidów w badanym materiale podano w bekerelach na kilogram suchej masy (Bq/kg). Wyniki badań i analiza Zawartość 40 K, 228 Ac, 208 Tl, 214 Pb, 214 Bi w roślinności Zawartości naturalnych radionuklidów: 40 K, 228 Ac, 208 Tl, 214 Pb oraz 214 Bi w szacie roślinnej przedstawiono w tabeli 1. Zawartość 40 K była bardzo zróżnicowana i wahała się w szerokim zakresie od 316,29 Bq/kg do 1484,83 Bq/kg. Średnie nagromadzenie 40 K oscylowało wokół wartości 833,71 Bq/kg, a mediana wynosiła 890,78 Bq/kg. Średnie zawartości 228 Ac, 208 Tl, 214 Pb, 214 Bi w badanej roślinności były na poziomie odpowiednio: 4,04 Bq/kg, 2,42 Bq/kg, 3,90 Bq/kg, 3,80 Bq/kg. Największym zróżnicowaniem odznaczał się 214 Bi, przyjmując wartości od 1,02 Bq/kg do 15,19 Bq/kg oraz 228 Ac, który zmieniał się w zakresie 1,23-9,50 Bq/kg. Najmniejsze różnice w zawartości wykazywał 208 Tl, dla którego wartość maksymalna była ok. 5 razy wyższa od wartości minimalnej wynoszącej 1,01. Maksymalną zawartość 214 Pb zarejestrowano na poziomie 8,41 Bq/kg, natomiast wartość minimalną - na poziomie 0,92 Bq/kg. Kierunek zmian poziomu nagromadzenia się 40 K, 228 Ac, 208 Tl, 214 Pb i 214 Bi w szacie roślinnej w zależności od składu granulometrycznego gleb układał się według następującego porządku: 40 K: piaski gliniaste (1013,71 Bq/kg) > piaski średnie (869,26 Bq/kg) > piaski pylaste (775,73 Bq/kg) > piaski drobne (597,78 Bq/kg). 3

4 228 Ac: piaski średnie (4,81 Bq/kg) > piaski drobne (4,19 Bq/kg) > piaski gliniaste (3,68 Bq/kg) > piaski pylaste (3,54 Bq/kg); 208 Tl: piaski średnie (2,63 Bq/kg) > piaski gliniaste (2,45 Bq/kg) > piaski pylaste (2,38 Bq/kg) > piaski drobne (2,12 Bq/kg); 214 Pb: piaski drobne (4,73 Bq/kg) > piaski średnie (4,09 Bq/kg) > piaski pylaste (3,69 Bq/kg) > piaski gliniaste (3,25 Bq/kg); 214 Bi: piaski pylaste (4,42 Bq/kg) > piaski średnie (4,41 Bq/kg) > piaski drobne (4,27 Bq/kg) > piaski gliniaste (2,41 Bq/kg). Współczynniki transferu radionuklidów: 40 K, roślinnej 228 Ac, 208 Tl, 214 Pb, 214 Bi z gleb do szaty Wartości współczynników transferu naturalnych radionuklidów: TF[ 40 K], TF[ 228 Ac], TF[ 208 Tl], TF[ 214 Pb], TF[ 214 Bi] ze środowiska glebowego do szaty roślinnej wykazywały znaczne zróżnicowanie (tabela 2). Średnią wartość współczynników transferu TF[ 40 K] dla wszystkich badanych gleb oszacowano na poziomie 2,370. Najniższe wartości TF[ 40 K] określono w przypadku gleb złożonych z piasków drobnych i pylastych, natomiast najwyższe - dla gleb złożonych z piasków średnich i gliniastych. Wartości TF[ 40 K] w badanych glebach wahały się w zakresie 1,157-4,609. Średnie wartości współczynników transferu naturalnych radionuklidów TF[ 228 Ac], TF[ 208 Tl], TF[ 214 Pb], TF[ 214 Bi] wynosiły odpowiednio: 0,340, 0,214, 0,408, 0,441. Największe zróżnicowanie wartości TF zanotowano w przypadku 214 Bi, dla którego TF[ 214 Bi] wahał się od 0,09 do 1,53. Nieco niższe różnice między wartością minimalną a maksymalną zarejestrowano dla 228 Ac (zakres: ), a najmniejszy zakres zmienności reprezentował 208 Tl W zestawieniu z gatunkami gleb trend zmienności wartości współczynników transferu omawianych radioizotopów był zbliżony do charakteru zmienności TF[ 40 K]. Kierunek zmienności poziomu współczynników transferu 40 K oraz radionuklidów serii torowej i uranowej w aspekcie składu granulometrycznego gleb przedstawiał się następującego (rys.2): TF[ 40 K]: piaski średnie (3,128) > piaski gliniaste (2,402) > piaski pylaste (1,972) > piaski drobne (1,959). TF[ 228 Ac]: piaski średnie (0,490) > piaski pylaste (0,372) > piaski drobne (0,322) > piaski gliniaste (0,231); TF[ 208 Tl]: piaski średnie (0,336) > piaski drobne (0,193) > piaski pylaste (0,183) > piaski gliniaste (0,167); TF[ 214 Pb]: piaski średnie (0,500) > piaski drobne (0,493) > piaski gliniaste (0,345) > piaski pylaste (0,326); TF[ 214 Bi]: piaski średnie (0,569) > piaski drobne (0,545) > piaski gliniaste (0,356) > piaski pylaste (0,338). Analiza statystyczna wyników 4

5 Analizą statystyczną objęto 108 niezależnych próbek gleb, pobranych z populacji gleb piaszczystych oraz 108 prób roślinności trawiastej. Wyznaczono współczynniki korelacji liniowej (w układzie każda z każdą) pomiędzy wartościami współczynników transferu naturalnych radionuklidów oraz wybranymi parametrami chemicznymi gleb. Wartości wyznaczonych współczynników korelacji zamieszczono w tabeli 3. Na uwagę zasługują wysoce istotne współzależności pomiędzy współczynnikami transferu radionuklidów należących do tego samego szeregu promieniotwórczego. Dodatnią korelację zanotowano pomiędzy TF[ 228 Ac] i TF[ 208 Tl] (R=0,81) oraz TF[ 214 Pb] i TF[ 214 Bi] (R=0,74). Fakt ten wskazuje na podobieństwo mechanizmu absorpcji jonowej tych radionuklidów przez system korzeniowy badanych roślin. Biodostępność tych pierwiastków jest bardzo zbliżona. Podwyższonej zawartości 228 Ac lub 214 Pb towarzyszy podwyższona kumulacja odpowiednio 208 Tl i 214 Bi w szacie roślinnej. Można przypuszczać, że udział form jonowych (biodostępnych) w ogólnej zawartości tych radionuklidów w glebach występuje na tym samym poziomie, a mechanizmy rządzące ich zachowaniem się w glebach i transportem do roślinności są wspólne. Po dokonaniu transformacji logarytmicznej zmiennych zależnych i zmiennych opisujących, wyznaczono jednowymiarowe równania regresji dotyczące wzajemnych relacji pomiędzy wartościami współczynników transferu radionuklidów z tej samej serii. Równania te pozwalają na prognozowanie wielkości współczynników transferu jednego radionuklidu na podstawie znajomości drugiego należącego do tego samego szeregu promieniotwórczego ( 228 Ac- 208 Tl, 214 Pb- 214 Bi). ln{ TF[ 228 Ac]} = -2,05 + 3,64 ln {TF [ 208 Tl]} ln {TF[ 214 Pb]} = -0,53 + 0,47 ln{tf [ 214 Bi]} Współczynniki korelacji pomiędzy TF[ 40 K] a pozostałymi radionuklidami pozostawały na niskim poziomie (R= 0,23-0,38), co może wynikać z różnic chemicznych między tymi pierwiastkami. Czynniki determinujące migrację tego izotopu do roślinności różnią się od czynników odpowiedzialnych za biodostępność 228 Ac, 208 Tl, 214 Pb, 214 Bi. 40 K zachowuje się konkurencyjnie w stosunku do sztucznego nuklidu promieniotwórczego, uwolnionego do środowiska w wyniku awarii jądrowej w Czarnobylu, 137 Cs (są to pierwiastki bardzo podobne zarówno pod względem chemicznym, jak i metabolicznym). TF[ 40 K] wykazywał ujemną korelację z TF[ 137 Cs] [7]. Na wartości współczynników transferu badanych radionuklidów wyraźny wpływ miały właściwości gleb, z których pochodziła badana szata roślinna, czego dowodem są wyznaczone współczynniki korelacji. Zdecydowana większość parametrów chemicznych gleb wykazywała ujemną korelację z wartościami współczynników transferu badanych radionuklidów. Wyjątek stanowi tylko kwasowość hydrolityczna, dla której współczynnik korelacji R przyjmuje wartość dodatnią zmieniającą się w zakresie od 0,58 (w przypadku z TF[ 228 Ac]) do 0,51(w przypadku z TF[ 208 Tl]). Wzrost kwasowości hydrolitycznej gleb implikuje wyższą biodostępność radionuklidów naturalnych w ekosystemie gleba-szata roślinna, a w konsekwencji wzrost zawartości tych pierwiastków w szacie roślinnej. Spośród ujemnie skorelowanych właściwości gleb z wartościami współczynników transferu radionuklidów na szczególną uwagę zasługuje stopień wysycenia zasadami kompleksu sorpcyjnego gleb. Współczynniki korelacji między wymienionymi parametrami były na poziomie: -0,67, -0,53, -0,54, -0,51 (odpowiednio z TF[ 228 Ac], TF[ 208 Tl], TF[ 214 Pb] i TF[ 214 Bi]). Wartości TF[ 40 K] nie wykazywały tak wyraźnych współzależności z cechami chemicznymi gleb. Jak wynika z wartości współczynników korelacji, znaczący wpływ na 5

6 TF[ 40 K] może mieć zawartość substancji organicznych w glebach oraz udział procentowy węgla organicznego (utlenialnego). W glebach o zwiększonej zawartości wymienionych wskaźników biodostępność 40 K będzie mniejsza, prawdopodobnie wskutek sorpcji tego pierwiastka z materią organiczną. Porównanie wyników tego typu badań nie było możliwe ze względu na brak analogicznych danych w dostępnej literaturze. Wnioski 1. Na podstawie analizy statystycznej uzyskanych wyników badań stwierdzono istotne zależności pomiędzy współczynnikami transferu naturalnych radionuklidów z gleb do szaty roślinnej a analizowanymi parametrami chemicznymi gleb. Fakt ten potwierdza istotę i wręcz konieczność prowadzenia tego typu badań, dotyczących biodostępności radionuklidów w aspekcie właściwości środowiska glebowego. 2. Najbardziej istotne ujemne korelacje wartości współczynników transferu stwierdzono ze stopniem wysycenia zasadami kompleksu sorpcyjnego gleb, natomiast dodatnie współzależności wystąpiły z kwasowością hydrolityczną gleb. 3. Jednym z głównych czynników rządzących transportem radionuklidów ze środowiska glebowego do szaty roślinnej jest stężenie składników mineralnych w roztworze glebowym, obejmującym warstwę korzeniową. Biodostępność tych pierwiastków uwarunkowana jest czynnikami sterującymi przemianami w układzie: gleba - roztwór gleby - roślinność. Literatura [1] Nishita H. Romney E.M. and Larson K.H.: Uptake of radioactive fission products by crop plants, J. Agric. Food Chem., 1969, 9, 101. [2] Baes C.F. and Sharp R.D.: A proposal for estimation of soil leaching and leaching constants for use in assessment models, J. Environ. Qual., 1983, 12, [3] Desmet G.M.,Van Loon L.R. and Howard B.J.: Chemical speciation and bioavailability of elements in the environment and their relevance to radioecology. The Science of the Total of Environment, 1991, 100, [4] Niesiobędzka K.: Metale ciężkie w aspekcie właściwości gleb w północno-wschodniej Polsce, Chem. Inż.Ekol.,1998, T.5, Nr 3. [5] Niesiobędzka K.: Naturalne nuklidy promieniotwórcze w glebach północno-wschodniej Polski, Chem. Inż.Ekol. (w druku). [6]Bengtsson L.G., Naversten Y. and Svensson: Maternal and infantile metabolism of caesium. p assesmentof Radioactivity in Man. International Atomic Energy Agency, STI/PUB/,1964, Vienna, Wol.2. [7] Niesiobędzka K.: Wpływ właściwości gleb na migrację radionuklidu 137 Cs w ekosystemie gleba-szata roślinna, Post.Tech.Jądr., 1998, vol.41, z2. THE TRANSPORT OF NATURAL RADIONUCLIDES IN ECOSYSTEM SOIL-PLANT Summary Transfer of natural radionuclides: 40 K, 228 Ac, 208 Tl, 214 Pb, 214 Bi from sandy soils to plant in northeastern Poland was evaluated. The content of radionuclides was determined by 6

7 gamma spectrometry. Some correlation between transfer coefficient and dominating parameters of soils have been found. Key words: natural radionuclides: 40 K, 228 Ac, 208 Tl, 214 Pb, 214 Bi, plant, transfer coefficient. Tabela 1. Statystyka podsumowująca zawartości radionuklidów w roślinności (Bq/kg) w aspekcie różnych gatunków gleb. Piaski gliniaste K-40 Ac-228 Tl-208 Pb-214 Bi-214 Średnia 1013,71 3,68 2,45 3,25 2,40 Mediana 1016,76 3,04 2,39 2,64 2,36 Minimum 873,37 2,08 1,57 1,40 1,70 Maksimum 1149,08 6,69 3,79 5,70 3,17 Ilość prób Piaski średnie K-40 Ac-228 Tl-208 Pb-214 Bi-214 Średnia 869,26 4,81 2,63 4,09 4,41 Mediana 887,27 3,65 2,69 3,58 3,40 Minimum 556,86 1,92 1,54 1,54 1,02 Maksimum 1181,59 9,08 4,56 7,10 15,19 Piaski drobne K-40 Ac-228 Tl-208 Pb-214 Bi-214 Średnia 597,78 4,19 2,12 4,73 4,27 Mediana 609,42 3,79 1,77 4,04 3,59 Minimum 316,29 1,74 1,01 2,73 1,47 Maksimum 898,36 9,50 4,53 8,39 9,22 Piaski pylaste K-40 Ac-228 Tl-208 Pb-214 Bi-214 Średnia 775,73 3,54 2,38 3,69 4,42 Mediana 727,20 3,15 2,31 2,91 4,11 Minimum 377,06 1,23 1,35 1,27 1,10 Maksimum 1484,83 7,08 3,99 8,41 8,61 Wszystkie gleby K-40 Ac-228 Tl-208 Pb-214 Bi-214 Średnia 833,71 4,04 2,42 3,90 3,80 Mediana 890,78 3,64 2,23 3,52 3,06 7

8 Minimum 316,29 1,23 1,01 0,92 1,02 Maksimum 1484,83 9,50 4,95 8,41 15,19 Ilość prób Tabela 2. Statystyka podsumowująca współczynniki transferu radionuklidów w aspekcie składu granulometrycznego gleb. Piaski gliniaste TF(K-40) TF(Ac-228) TF(Tl-208) TF(Pb-214) TF(Bi-214) Średnia 2,40 0,23 0,17 0,34 0,36 Mediana 2,39 0,24 0,17 0,33 0,28 Minimum 1,51 0,12 0,09 0,14 0,10 Maksimum 3,43 0,32 0,23 0,58 1,34 Ilość prób Piaski średnie TF(K-40) TF(Ac-228) TF(Tl-208) TF(Pb-214) TF(Bi-214) Średnia 3,13 0,49 0,34 0,50 0,57 Mediana 3,08 0,39 0,30 0,44 0,48 Minimum 2,10 0,13 0,11 0,19 0,10 Maksimum 4,43 1,36 0,74 0,97 1,62 Piaski drobne TF(K-40) TF(Ac-228) TF(Tl-208) TF(Pb-214) TF(Bi-214) Średnia 1,96 0,32 0,19 0,49 0,54 Mediana 1,79 0,26 0,17 0,50 0,46 Minimum 1,16 0,13 0,08 0,08 0,20 Maksimum 4,61 0,64 0,32 1,06 0,99 Piaski pylaste TF(K-40) TF(Ac-228) TF(Tl-208) TF(Pb-214) TF(Bi-214) Średnia 1,97 0,37 0,18 0,33 0,34 Mediana 1,77 0,24 0,19 0,30 0,24 Minimum 1,30 0,15 0,10 0,11 0,09 Maksimum 3,46 1,15 0,29 0,72 0,80 Wszystkie gleby TF(K- 40) TF(Ac228) TF(Tl-208) TF(Pb-214) TF(Bi- 214) Średnia 2,370 0,340 0,214 0,408 0,441 Mediana 2,268 0,245 0,197 0,362 0,332 Minimum 1,157 0,123 0,084 0,076 0,090 Maksimum 4,609 1,355 0,741 1,059 1,620 8

9 Ilość prób Tabela 3. Współczynniki korelacji pomiędzy wartościami TF oraz parametrami chemicznymi gleb. TF[Ac-228] TF[Tl-208] TF[Pb-214] TF[Bi-214] TF[K-40] TF[Ac-228] 1 TF[Tl-208] 0,81 1 TF[Pb-214] 0,63 0,73 1 TF[Bi-214] 0,52 0,59 0,74 1 TF[K-40] 0,29 0,38 0,23 0,34 1 ph Sub.org. C org.utl. Węglany Ca wym. Mg wym. Na wym. K wym. Hh S T V TF[Ac-228] -0,50-0,42-0,53-0,55-0,55-0,41 0,58-0,57-0,50-0,67 TF[Tl-208] -0,44-0,40-0,42-0,51-0,38-0,39 0,51-0,45-0,40-0,53 TF[Pb-214] -0,40-0,46-0,47 0,56-0,42-0,54 TF[Bi-214] -0,41-0,46 0,55-0,51 TF[K-40] -0,41-0,52 ph-odczyn gleby Sub.org.-zawartość substancji organicznych [%] C org.utl.-zawartość węgla organicznego [%] Węglany-zawartość węglanów [%] Ca wym.-zawartość wymiennych kationów wapnia [cmol(+)/kg] Mg wym.zawartość wymiennych kationów magnezu [cmol(+)/kg] Na wym.-zawartość wymiennych kationów sodu [cmol(+)/kg] K wym.-zawartość wymiennych kationów potasu zawartość wymiennych kationów wapnia [cmol(+)/kg] Hh-kwasowość hydrolityczna [cmol(+)/kg] S-suma zasadowych kationów wymiennych [cmol(+)/kg] T-całkowita pojemność sorpcyjna [%] V-stopień wysycenia zasadami [%] Rys. 3. Wartości współczynników transferu w poszczególnych gatunkach gleb 9