Raport roczny 2011 Sytuacja finansowa jednostek samorządu terytorialnego

Transkrypt

1 Raport roczny 211 Sytuacja finansowa jednostek samorządu terytorialnego Część I Jednostki samorządu terytorialnego ogółem Departament Strategii i Analiz Zespół Analiz Sektorowych Warszawa, wrzesień 211

2 Spis treści Część I Jednostki samorządu terytorialnego ogółem Synteza.. 3 Wskaźniki finansowe... 7 Dochody Wydatki Wynik budżetów Zadłużenie Szanse i zagrożenia Część II Gminy ogółem 22 Część III Miasta na prawach powiatu (powiaty grodzkie) 36 Część IV Powiaty ziemskie (starostwa) 52 Część V Województwa 65 Źródła danych

3 Synteza Przedmiotem raportu jest ocena zmian sytuacji finansowej sektora jednostek samorządu terytorialnego (JST) na podstawie analizy: dochodów, wydatków i wyników budżetów, aktywności inwestycyjnej, stopnia samodzielności finansowej, a także zadłużenia. Podstawą analizy są dane za 21 r. Badana zbiorowość obejmuje 2413 gmin, 65 miast na prawach powiatu, 314 powiatów ziemskich i 16 województw. Za najważniejszą zmianę legislacyjną wpływającą na finanse samorządów terytorialnych w 21 r. należy uznać uchwaloną przez Sejm RP nową ustawę z dnia 27 sierpnia 29 r. o finansach publicznych, której przepisy w większości weszły w życie z dniem 1 stycznia 21 r*. Do najistotniejszych rozwiązań należą: - zmiany zasad wypłacania środków UE polegająca na wyodrębnienie w ramach budżetu państwa budżetu środków europejskich. Wszelkie płatności na rzecz beneficjentów (w tym samorządów), którzy realizują projekty z udziałem środków europejskich są od 1 stycznia 21 r. dokonywane poprzez Bank Gospodarstwa Krajowego, - likwidacja gospodarstw pomocniczych i zakładów budżetowych (do końca 21 r), - likwidacja funduszy celowych i zamknięcie rachunków własnych (do końca 21 r.), -nowe rozwiązania dotyczące uchwalenia zrównoważonego budżetu i wieloletniej prognozy finansowej (dot. uchwał budżetowych na rok 211 r.). Znaczne powiązanie finansów JST z koniunkturą gospodarczą w kraju (1/4 dochodów ogółem i ponad 4% dochodów własnych stanowią wpływy z PIT i CIT) powoduje, że dochody samorządów są istotnie wrażliwe na koniunkturę gospodarczą. Dane o wykonaniu budżetów samorządów w 21 r. nie potwierdziły pesymistycznych zapowiedzi o znacznym pogorszeniu sytuacji finansowej JST. Dochody samorządów r/r wzrosły, chociaż dynamika wzrostu była niższa i wyniosła 5% wobec 9% w 29 r. Na spadek tempa wzrostu dochodów ogółem w 21 r. wpłynęły: - nadal niskie wpływy z podatków z CIT (spadek r/r o 7,5%) i stagnacja we wpływach z PIT (zmiana stawek podatku PIT w 29 r. oraz efekt wprowadzenia ulgi rodzinnej) - zmiana sposobu przepływu środków UE, które od 21 r. wpływały do budżetów JST jedynie po zakończeniu inwestycji. * Patrz Nowa ustawa o finansach publicznych zmiany istotne dla JST, DSA, listopad 29 r. 3

4 Synteza c.d. W 21 r. wzrosły r/r dochody własne (o 9%), w tym z opłat od czynności cywilno-prawnych o 12%, z podatku od nieruchomości o 7% i wpływów z majątku o 11%. Podobnie jak w roku poprzednim, w 21 r. utrzymała się niekorzystna struktura dochodów JST, co oznacza, że udział dochodów własnych, tj. takich, którymi samorządy mogą dysponować samodzielnie, był niższy od udziału transferów z budżetu państwa. Taka struktura obniża samodzielność ekonomiczną samorządów. W rocznej perspektywie JST będą funkcjonowały w nadal trudnym otoczeniu makroekonomicznym. Wg przewidywań PKO BP w II poł. 211 r. nastąpi osłabienie tempa wzrostu PKB w warunkach spowolnienia gospodarki globalnej, ograniczenia pozytywnego dla wzrostu wpływu odbudowy zapasów i lekkiego wzrostu dynamiki konsumpcji prywatnej przy niewielkim spadku dynamiki inwestycji, co daje podstawę do prognozy wzrostu PKB w całym 211 r. na poziomie 3,9% i 3,1% r/r w 212 r. W wyniku szybszego wzrostu wydatków niż dochodów deficyt sektora JST wzrósł o 2 mld zł, do 15 mld zł. Wg MF na podstawie wieloletniej prognozy finansowej planowany deficyt sektora JST w 211 r. ma wynieść 1 mld zł. W perspektywie średniookresowej samorządy będą zmuszone zmniejszyć poziom deficytu trwają prace resortu finansów nad projektem ustawy, która m.in. wprowadzi nową regułę wydatkową, zgodnie z którą w ciągu czterech lat samorządy miałyby zmniejszać deficyty do 1% swoich dochodów (w 21 r. wyniósł 9%). Najsilniejszym segmentem sektora JST, pomimo pewnego wyhamowania tempa wzrostu dochodów wynikającego z wysokiej bazy odniesienia z poprzednich lat, pozostawało 65 miast na prawach powiatu, których dochody w 21 r. wyniosły ok. 54 mld zł, co stanowiło 1/3 dochodów całego sektora JST. Potwierdzają to ratingi nadawane miastom w 21 r. przez agencję Fitch Polska (ponad 2 miast), które potwierdzają wcześniejsze oceny (wraz z perspektywą ocenioną jako stabilna), z wyjątkiem Bydgoszczy i Kielc, w których perspektywa została zmieniona na negatywną ze względu na relatywnie słabe wyniki operacyjne. Rok 21 był okresem intensywnych prac samorządów nad rozbudową infrastruktury - wydatki inwestycyjne JST osiągnęły 43,3 mld zł, tj. wzrosły o 4% wobec 35% w 29 r. (znaczne zmniejszenie dynamiki wzrostu wynikało ze zmiany systemu przepływu środków UE). 4

5 Synteza c.d. Istotnie zwiększyły aktywność inwestycyjną gminy (wzrost wydatków inwestycyjnych r/r o 25%), jednak nadal 65 miast na prawach powiatu pozostawało najbardziej znaczącym inwestorem w sektorze JST - skalę koncentracji obrazują ich inwestycje w wysokości ok. 13 mld zł, tj. ok. 3% wszystkich inwestycji w sektorze JST. Pomimo sygnałów o trudnej sytuacji finansowej sektora JST w 21 r., samorządy zaplanowały znaczny wzrost wydatków inwestycyjnych - plany JST zawarte w Wieloletnich Prognozach Finansowych przewidują w 211 r. wydatki inwestycyjne na poziomie ponad 56,7 mld zł, tj. wzrost r/r o ok. 3%. Przewiduje się nadal znaczne nakłady na inwestycje publiczne stymulowane napływem środków UE, w tym głównie na budownictwo infrastrukturalne, w którym ważną role odgrywa aktywność JST. Wstępne wyniki wykonania budżetów JST w I poł. 211 wskazują, że te ambitne plany są realizowane wykonanie planu wyniosło 18% wobec 15% w podobnym okresie 21 r. O ile inwestycje w ramach projektów unijnych wydają się niezagrożone, to brak finansowania może dotknąć inwestycje realizowane w ramach zadań własnych samorządów. Konsekwencją trudnej sytuacji finansowej JST, przy znacznych nakładach inwestycyjnych, było utrzymanie się w 21 r. wysokiego tempo wzrostu zobowiązań zaciąganych przez samorządy - wyniosły one ponad 55 mld zł, tj. wzrosły r/r o ok. 15 mld zł (o 37% wobec 4% w 29 r.). Rośnie liczba samorządów z wysokimi wskaźnikami zadłużenia - odsetek JST, w których wskaźnik zadłużenia przekraczał 4% wzrósł z 1,2% w 29 r. do 25,3% w 21 r. O ile zbiorczo stan zadłużenia w 21 r. nie stanowił zagrożenia dla sytuacji finansowej JST, gdyż udział zobowiązań w dochodach kształtował się znacznie poniżej dozwolonej granicy 6%, to w jednostkowych przypadkach wzrost zadłużenia może mieć wpływ na płynność finansową samorządu lokalnego. Podobna sytuacja będzie miała miejsce w 211 r.. Spadek nadwyżki operacyjnej w 21 r. (trzeci rok z rzędu) oznaczał obniżenie puli wolnych środków r/r o 1/3 r/r, co przy spodziewanych wysokich wydatkach inwestycyjnych związanych z napływem środków UE, wpłynie na dalszy wzrost zadłużenia JST. Sygnałem tej tendencji jest wzrost zadłużenia po I poł. 211 r. o 14,8 mld zł, tj. o 36% w porównaniu z I poł. 21 r. Wolno rozwija się rynek obligacji komunalnych. Chociaż na koniec 21 r. wartość rynku obligacji komunalnych osiągnęła 1,9 mld zł, tj. wzrosła r/r o 57,2%, jednak dynamika wzrostu zobowiązań JST z tytułu papierów wartościowych spadła r/r o 15%. PKO Bank Polski pozostaje liderem na rynku obligacji komunalnych. 5

6 Synteza c.d. Na tle sytuacji finansowej całego sektora JST miasta na prawach powiatu, pomimo trudnej sytuacji finansowej, pozostaną w 211 r., a także w 212 r., najsilniejszym ekonomicznie segmentem JST ze względu na: -duży potencjał gospodarczy z racji dochodów większych i bardziej stabilnych niż w przypadku pozostałych JST, - stosunkowo większy potencjał rozwojowy, -rosnącą wiedzę władz samorządowych o aktywnym zarządzaniu finansami. Zagrożone mogą być budżety powiatów ziemskich, województw i gmin wiejskich, głównie ze względu na niski udział dochodów własnych, wysoki udział transferów z budżetu państwa i niską nadwyżkę operacyjną, która wskazuje na możliwości inwestycyjne samorządów, a dodatkowo na potencjalną konieczność przejmowania zobowiązań SP ZOZ. Rok 212 będzie trudny dla samorządów ze względu na utrzymującą się presję na wzrost wydatków bieżących na oświatę, służbę zdrowia i pomoc społeczną oraz poszukiwania własnych pieniędzy na inwestycje unijne, zwłaszcza wobec wejścia w życie rozporządzenia ministra finansów z 23 grudnia 21 r., które znacznie poszerza zakres tytułów zaliczanych do zadłużenia. Sytuację może zaostrzyć wprowadzenie ustawowego ograniczenia deficytu sektora JST. (trwają prace nad rozwiązaniami legislacyjnymi). W dalszej perspektywie, nowy indywidualny wskaźnik zadłużenia JST, który będzie miał zastosowanie od 214 r., może ograniczyć liczbę JST, które będą mogły zaciągać zobowiązania, ponieważ jest korzystny dla samorządów mających nadwyżkę dochodów bieżących nad wydatkami. Zagrożeniem dla całego sektora JST pozostaje stan finansów publicznych, tj. groźba przekroczenia w 211 r. II progu ostrożnościowego (relacja długu publicznego do PKB może osiągnąć 55%), co spowodowałoby, że w 213 r. samorządy nie mogłyby się zadłużać. Wg szacunków PKO BP dług publiczny w relacji do PKB na koniec roku 21 i 211 ukształtuje się na poziomie 53% PKB, tj. blisko II progu ostrożnościowego. Pomimo trudnej sytuacji finansowej sektora JST, samorządy pozostają ważnym segmentem klientów Banku, zwłaszcza wobec coraz sprawniejszej absorpcji środków UE i rosnących potrzeb na ich współfinansowanie, jednak wobec planowanego przez resort finansów ograniczenia deficytu sektora JST, konieczna jest szczególna uwaga przy badaniu zdolności do obsługi zadłużenia poszczególnych jednostek samorządu. Wyniki z 21 r. potwierdzają znaczne zróżnicowanie wyników operacyjnych poszczególnych JST, co potwierdza konieczność indywidualnego podejścia do oceny zdolności kredytowej JST. 6

7 Wskaźniki finansowe* JST ogółem Wyszczególnienie Jednostka miary /29 Dochody ogółem mln zł , ,6 15,1 Dochody własne podstawowe mln zł 41 73, ,9 19,3 Dochody z tytułu podatków PIT i CIT mln zł , 33 16,1 98,3 Subwencje i dotacje ogółem mln zł , ,6 15,9 Wydatki ogółem mln zł , ,2 15,9 Wydatki inwestycyjne mln zł 41 6, ,7 14, Wynik budżetu mln zł , ,6 x Wynik operacyjny mln zł 11 77, 9 283,8 83,8 Zobowiązania ogółem mln zł 4 294, ,9 136,7 w tym kredyty i pożyczki mln zł 34 92,1 5 46,7 144,3 Dochody ogółem na mieszkańca zł 4 6, ,3 15, Dochody własne podstawowe na mieszkańca zł 1 93, , 19,2 Wydatki ogółem na mieszkańca zł 4 4, ,6 15,8 Wydatki inwestycyjne na mieszkańca zł 1 9, , 14, Wynik operacyjny na mieszkańca zł 29,5 243,2 83,7 Udział dochodów własnych podst. w dochodach ogółem % 26,9 28, x Udział podatków PIT i CIT w dochodach ogółem % 21,7 2,3 x Udział subwencji i dotacji w dochodach ogółem % 51,4 51,7 x Udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem % 24,8 24,3 x Udział zobowiązań w dochodach ogółem % 19,4 33,8 x Udział kredytów i pożyczek w zobowiązaniach ogółem % 86,7 91,5 x Udział nadwyżki operacyjnej w dochodach ogółem % 7,2 5,7 x Liczba JST z deficytem budżetowym ,4 * definicje wskaźników na str. 8 7

8 Wskaźniki finansowe - definicje Definicje dochodów JST stosowane w raporcie: - dochody własne podstawowe, które oznaczają jedynie dochody uzależnione od efektywności gospodarowania władz lokalnych. Należą do nich: podatek od nieruchomości, podatek od środków transportowych, podatek rolny, wpływy ze sprzedaży mienia komunalnego oraz wszelkie opłaty lokalne (dochody z dzierżawy, leasingu); - wpływy z tytułu udziału w podatkach od osób fizycznych (PIT) i prawnych (CIT) stanowiących dochody budżetu państwa; w opracowaniach dotyczących finansów JST wpływy z podatków PIT i CIT są zaliczane do dochodów własnych lub do transferów z budżetu państwa. Zgodnie z art. 3 ust. 2 obowiązującej ustawy o dochodach JST udziały w PIT i CIT są dochodami własnymi. W niniejszym raporcie, podobnie jak w poprzednich latach, dochody z tytułu udziału w podatkach PIT i CIT (stanowiące dochody budżetu państwa) są wyodrębnioną pozycją; - subwencje i dotacje, których zasady przekazywania do budżetów JST są określone ustawowo i nie zależą od wyników gospodarowania samorządów; -dochody własne ogółem, tj. dochody własne podstawowe łącznie z udziałami w PIT i CIT. Wynik operacyjny (nadwyżka/deficyt) - różnica między dochodami bieżącymi i wydatkami bieżącymi (wynik dodatni to nadwyżka operacyjna, a ujemny to deficyt operacyjny. Wg definicji MF : dochody bieżące = dochody ogółem dochody majątkowe (dotacje i środki na inwestycje, dochody ze sprzedaży majątku, dochody ze sprzedaży składników majątkowych), wydatki bieżące = wydatki ogółem wydatki majątkowe (wydatki na inwestycje, zakup akcji, wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego). Nadwyżka operacyjna wskazuje na sytuację finansową samorządu, jego potencjał inwestycyjny oraz zdolność kredytową im wyższy wskaźnik tym sytuacja samorządu jest lepsza. 8

9 Dochody JST utrzymany wzrost Dochody ogółem (w mld PLN) Dochody z PIT i CIT (w mld PLN) % 12,9 14% 12% 117, 131,4 142,6 9% 154,8 162,8 175,1 9% 8% 15% 1% ,7 2,6 25,6 PIT 28,5 27, 26,9 5 5% plan 5% % 1 5 5, CIT 7,6 7,5 6, 6,6 6, dochody dynamika (prawa skala) Dynamika zmian wybranych podatków i opłat lokalnych JST 2% 1% % -1% -2% -3% -4% -7% 3% spadki i darowizny -26% 12% od czynności cywilno prawnych 6% 7% -8% 29/28 21/29 podatek od nieruchomości 11% wpływy z majątku Utrzymanie wzrostu dochodów ogółem JST przy niższej dynamice wzrost r/r. Główne czynniki wpływające na spowolnienie wzrostu dochodów: - opóźniony efekt pogorszenia koniunktury gospodarczej pod koniec 28 i w 29 r., - zmiana stawek podatku PIT w 29 r. i ulga rodzinna, - zmiana sposobu przepływu środków UE, które od 21 r. wpływały do budżetów JST jedynie po zakończeniu inwestycji. Wzrost dochodów własnych w pewnym stopniu rekompensował spadek dochodów z budżetu państwa wzrosły r/r dochody z opłat za czynności cywilno-prawne (o 11%), z podatku od nieruchomości (o 7%) oraz wpływy z majątku (o 12%). 9

10 Dochody JST niski udział dochodów własnych, poprawa pozycji w tradycyjnie słabszych województwach Struktura dochodów ogółem JST Struktura dochodów własnych ogółem w 21r. * 1% 8% 6% 3% 28% 28% 29% 29% 17% 16% 17% 22% 23% pozostałe dochody 24,1% podatek rolny+leśny 1,5% wpływy z opłat 4,% udział w podatku PIT 34,2% 4% 54% 56% 2% 55% 49% 48% % Struktura dochodów ogółem wg kategorii JST w 21 r. Dochody własne Dotacje Subwencje Dochody ogółem na 1 mieszkańca w 29 i 21 r. (w zł) średnia krajowa Śląskie Lubelskie Łódzkie Wielkopolskie Opolskie Kujawsko- Podlaskie Lubuskie Małopolskie Zachodniopomorskie Podkarpackie Warmińsko- Świętokrzyskie Dolnośląskie Pomorskie Mazowieckie dochody z majątku 8,1% podstek od środków transportu 1,1% podatek od nieruchomości 19,2% */ dochody własne ogółem zawierają dochody podatkowe z PIT i CIT udział w podatku CIT 7,8% Niekorzystna struktura dochodów ogółem w sektorze JST udział dochodów własnych (pozwalają na samodzielność finansową), był niższy od udziału transferów z budżetu państwa. Dochody z PIT i CIT oraz podatek od nieruchomości pozostają podstawowym źródłem dochodów własnych ogółem. Poprawa zamożności województw dotychczas uznawanych za najbiedniejsze, tj. w podkarpackim, lubelskim i świętokrzyskim wzrost dochodów na mieszkańca r/r w 21 r. wyniósł odpowiednio 12%, 1% i 8%. Najsilniejszym segmentem sektora JST pozostaje 65 miast na prawach powiatu, których dochody w 21 r. wyniosły ok. 54 mld zł, co stanowiło 1/3 dochodów całego sektora JST. 1

11 Dochody JST absorpcja środków UE Udział dochodów UE w dochodach ogółem JST ,4% 8,5% Dochody ze środków UE wg kategorii JST w 21 r. (w mld zł) ,2 gminy 5,1 51 miasta na prawach powiatu 2,9 2,4 2,1 powiaty ziemskie 1,4 3,7 województwa dochody bez UE środki z UE Dotacje unijne na 1 mieszkańca (w zł), stan na 31 czerwca 211 r Warmińskomazurskie Mazowieckie dofinansowanie unijne na mieszkańca w zł Ś więtokrzyskie Podkarpackie Zachodniopomorskie Małopolskie Dolnośląskie Pomorskie Ś ląskie Podlaskie średnia krajowa w zł Łódzkie Wielkopolskie Kujawskopomorskie Opolskie Lubuskie Lubelskie Spadek napływu środków unijnych do sektora JST w związku ze zmianą systemu ich przepływu. w gminach te środki stanowiły 7,% dochodów ogółem, w powiatach 9,3%, w miastach na prawach powiatu 5,5%, a w województwach 26,1%. Zróżnicowanie absorpcji środków unijnych - ostanie dane z poł. 211 r. wskazują, że do najbardziej aktywnych należały, oprócz woj. mazowieckiego, warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie i podkarpackie. MRR przewiduje, że 211 r. będzie początkiem kumulacji wydatków środków unijnych, ponieważ w kolejnych latach będą finalizowane największe i najbardziej kosztowne projekty finansowane z budżetu unijnego. 11

12 Wydatki JST zwolnienie tempa wzrostu Wydatki ogółem JST (mld PLN) Wydatki inwestycyjne JST (mld PLN) % 16% 145,2 13,8 12, 129,4 12% 8% 167,8 16% 177,8 195,1 6% 9% plan 2% 17,8 wydatki 37% 24,4 8% 26,3 dynamika (prawa skala) 3,8 17% 35% 41,6 43, wydatki inwestycyjne 4% dynamika (prawa skala) 4% 3% 2% 1% % 2% 15% 1% 5% % Utrzymanie wzrostu wydatków JST, jednak przy najniższej dynamice od pięciu lat, jako efekt zmiany systemu przepływu środków unijnych Skutki zmian systemowych najbardziej widoczne w budżetach województw, do roku 21 płatnika środków UE. Utrzymanie wzrostu wydatków inwestycyjnych w sektorze JST, pomimo zmian systemowych r/r o 1,7 mld zł, tj. o 4% wobec 35% w 29 r. Dynamika wzrostu wydatków inwestycyjnych w 29 i 21 r. 9% 6% 3% % -3% -6% 25% gminy 5% miasta na prawach powiatu 28% powiaty ziemskie 29/28 21/29 114% -41% województwa 12

13 Wydatki inwestycyjne słabsze tempo wzrostu Wydatki inwestycyjne wg kategorii JST (w mld zł) gminy 9,7 4,1 12,1 15,8 powiaty ziemskie 5,7 5,2 12,7 19, miasta na prawach powiatu województwa Udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem w 29 i 21 r. Znaczny wzrost aktywności inwestycyjnej gmin (r/r o 25%) i powiatów ziemskich (o 28%), ustabilizowanie wzrostu wydatków inwestycyjnych miast na prawach powiatu (o 5%) Oprócz specyficznej sytuacji w województwach, w pozostałych kategoriach JST udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem nieco zwiększył się i pozostał na wysokim poziomie Miasta na prawach powiatu najbardziej znaczącym inwestorem w sektorze JST - inwestycje w 21 r. stanowiły ok. 3% wszystkich inwestycji w sektorze JST Struktura wydatków inwestycyjnych w 21 r. wg kategorii JST województwa powiaty ziemskie miasta na prawach powiatu 21,7% 21,5% 37,5% powiaty ziemskie 12% województwa 13% gminy 46%. gminy 24,7% % 1% 2% 3% 4% 5% 6% miasta na prawach powiatu 29% 13

14 Wynik budżetów JST rosnący deficyt Wynik planowany i wykonany budżetów JST (w mld zł) Deficyt budżetowy wg kategorii JST w 29 i 21 r. (w mln zł) ,5 -,9-11,3-3, -8,4 2,3-13, -22,6-13, -22,6-15, 25, plan plan wykonanie -1, -25, gminy 5 69 miasta na prawach powiatu 1 33 powiaty ziemskie województwa Znaczna rozbieżność pomiędzy deficytem planowanym a wykonanym w sektorze JST Wzrost zbiorczego deficytu r/r o 2, mld zł -liczba samorządów z deficytem budżetowym wyniosła 249, tj. 89% ogółu jednostek (76% w 29 r.) Planowane ograniczenie deficytu sektora JST w świetle prac resortu finansów nad ustawowymi rozwiązaniami - m.in. wprowadzenie reguły wydatkowej, zgodnie z którą w ciągu czterech lat samorządy miałyby zmniejszać deficyty do 1% swoich dochodów (w 21 r. udział deficytu w dochodach wyniósł 9%). Trwają prace nad ostatecznym kształtem ustawy. Wg MF planowany deficyt sektora JST w 211 r. na podstawie Wieloletniej Prognozy Finansowej ma wynieść 1 mld zł.. 14

15 Nadwyżka operacyjna sektora JST spadek możliwości inwestycyjnych Nadwyżka operacyjna sektora JST (w mld zł) 2 17,8 17, , 1 1,2 11,6 9, Nadwyżka operacyjna wg kategorii JST w 29 i 21 r. (w mld zł) ,2 4,7 gminy 3, 2,5 miasta na prawach powiatu,9,8 powiaty ziemskie ,9 1,3 województwa Spadek nadwyżki operacyjnej w kolejnym już trzecim roku (r/r o 2,7 mld zł, tj. o 1/3) to stopniowe osłabianie możliwości inwestycyjnych sektora JST Najsilniejszym segmentem pozostaje 65 miast na prawach powiatu - w 21 r. dysponowały 2,5 mld zł, tj. 27% wszystkich środków, natomiast ponad 2 tys. gmin miało do dyspozycji 4,7 mld zł. Znaczne zróżnicowanie wyników operacyjnych jednostek samorządu terytorialnego w ramach poszczególnych szczebli wskazuje na konieczność indywidualnego podejścia do oceny zdolności kredytowej JST. Np. w 21 r. w grupie 65 miast na prawach powiatu 8 znacznie (ponad 2-krotnie) zwiększyło kwotę nadwyżki, natomiast pozostałe zanotowały nawet ponad 8%-wy spadek wolnych środków (w Gdyni prawie 1%).. 15

16 Zobowiązania JST utrzymany trend wzrostu Zobowiązania JST (w mld zł) Zobowiązania wg kategorii JST (w mld zł). 6 55,1 5 4% 4,3 4 37% 28,8 3 24,9 25,9 21,2 2 11% 18% 1 4% 11% zobowiązania dynamika (prawa skala) Zobowiązania wg tytułów dłużnych w 21 r. (w mld zł) ,1 5, % 44% 4,4-15% -2 całkowite zadłużenie kredyty i pożyczki obligacje dynamika xxx % 5% 4% 3% 2% 1% % ,4 miasta na 21,9 prawach powiatu 18,7 12,8 gminy 11,3 18,7 1,4 14,6 1,8 9,6 14,6 5,4 8,1 powiaty 3,9 1,8 2,5 ziemskie 2,9 3,9 województwa 4,3 1,6 2, 3,5,9 4, Wysoki wzrost zobowiązań sektora JST r/r o 15 mld zł, tj. o 37% wobec 4% w 29 r.. Bardzo wysoki wzrost zobowiązań gmin r/r o 5%, województw i powiatów o ok. 4%, natomiast miast na prawach powiatu o 25% Znaczny wzrost r/r wartości kredytów i pożyczek (o 44%) i jednocześnie spadek zadłużenia z tytułu obligacji komunalnych (spadek zobowiązań 15%), wynikiem uwzględniania przez MF jedynie obligacji notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych, a pozostałych jako kredyty i pożyczki. Wartość rynku obligacji komunalnych na koniec 21 r. osiągnęła 1,9 mld zł, tj. wzrosła r/r o 57,2%, a PKO Bank Polski pozostaje liderem na rynku obligacji komunalnych (wg stanu na r. udział w rynku ok. 3%). 16

17 Zobowiązania JST brak zagrożenia przekroczenia ustawowych wskaźników Wskaźnik zadłużenia JST (udział zobowiązań w dochodach ogółem wg kategorii JST 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % ograniczenie ustawowe 2,6% 21,3% 19,7% 21,2% 26,% 33,8% % 6% 5% 4% 3% 2% 1% % 3,3% gminy 43,5% miasta na prawach powiatu ograniczenie ustawowe 24,2% powiaty ziemskie 3,4% województwa % dochodów. Wskaźnik zadłużenia wg kategorii JST uwzględniający zadłużenie związane z projektami UE w 21 r. 6% 4% 2% % 26,9% gminy powiaty grodzkie zobowiązania ogółem ograniczenie ustawowe 39,7% 23,1% powiaty ziemskie 29,% województwa zobowiązania bez kredytów i pożyczek na realizację projektów unijnych d h dó Brak zagrożenia przekroczenia ustawowo dozwolonej granicy 6% dochodów dla łącznego wskaźnika udziału zobowiązań w dochodach (pomimo wzrostu r/r w każdej JST, jednak w jednostkowych przypadkach wzrost zadłużenia może mieć wpływ na płynność finansową jednostki. Nieistotny wpływ zobowiązań w sektorze JST wynikających z realizacji projektów unijnych na poziom wskaźnika zadłużenia. Realne zagrożenie przekroczenia ustawowego wskaźnika zadłużenia w niektórych samorządach po wejściu w życie rozporządzenie Ministra Finansów z 23 grudnia 29 r. rozszerzające listę tytułów zaliczanych do długu publicznego. 17

18 Zobowiązania JST wzrost grupy JST z wysokimi wskaźnikami zadłużenia 4%-5% 5-6% ogółem pow. 6% Zróżnicowanie JST wg wskaźnika zadłużenia w 21 r. wg kategorii JST bez zobowiązań do 1% 1%-2% 1% 8% 6% 4% 2% bez zob.,%-2% 2%-4% 4%-5% pow. 5%. 3%-4% 2%-3% Zobowiązania JST wg województw w relacji do dochodów w 29 i 21 r. (w %) Podlaskie Śląskie Świętokrzyskie Podkarpackie Opolskie Lubelskie Wielkopolskie Warmińsko- Łódzkie Zachodniopomorskie Polska Pomorskie Kujawsko-pomorskie Małopolskie Lubuskie Mazowieckie Dolnośląskie % gminy miasta na prawach powiatu powiaty ziemskie województwa Dwukrotny wzrost liczby jednostek samorządu terytorialnego, w których relacja zobowiązań do wykonanych dochodów przekroczyła 4% (z 1,2% w 29 r. do 25,3%) Wzrost liczba jednostek, które przekroczyły granicę 6% z 17 w 29 r. do 7 w 21 r. (17 po wyłączeniu zobowiązań związanych z projektami UE). Regionalne zróżnicowanie dynamiki wzrostu zadłużenia w 21 r. od ponad 2% w woj. małopolskim do ponad 6% w podlaskim i świętokrzyskim 18

19 Zobowiązania JST średnia perspektywa Tempo wzrostu dochodów i zobowiązań (29=1) 5% 3% 1% -1% -3% 11% 5% gminy 7% dochody zobowiązania 25% miasta na prawach powiatu 12% 39% powiaty ziemskie 41% -28% województwa Relacja sumy zobowiązań JST i nadzorowanych SP ZOZ do dochodów JST w 21 r. (w %) 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % 52,6% 42,6% ograniczenie ustawowe 3,6% 31,3% gminy Warszawa miasta na prawach powiatu powiaty ogółem zobowiązania skumulowane 6% dochodów 44,7% województwa. Na wzrost potrzeb pożyczkowych sektora JST w 212 r. wpłyną: - niskie tempo wzrostu dochodów (konieczność utrzymania wydatków sztywnych, które stanowią 79% wydatków bieżących, w tym ok. połowa to wynagrodzenia), - spadek nadwyżki operacyjnej w sektorze, - nadal wysokie tempo wzrostu inwestycji (plany JST zawarte w Wieloletnich Prognozach Finansowych przewidują w 211 r. wzrost inwestycji r/r o ok. 13 mld zł, tj. o 29%, a zobowiązań o 14 mld zł, tj. o 25%), - restrukturyzacja SP ZOZ (zwłaszcza w województwach i powiatach, które są organami założycielskimi szpitali i będą zmuszone do przejmowania zobowiązań tych jednostek, które wykażą w 211r. ujemny wynik finansowy*, - dodatkowe zadania jak np. organizacja przedszkoli, czy obowiązek szkolny dla sześciolatków *Pakiet ustaw zdrowotnych uchwalony w marcu 211 r. 19

20 Zobowiązania JST średnia perspektywa Barierami wzrostu zadłużenia w 212 r. będą: -rozporządzenie ministra finansów z 23 grudnia 21 r., zgodnie z którym od 211 r. samorządy muszą do zadłużenia wliczać nie tylko kredyty i pożyczki czy papiery dłużne, ale także zobowiązania wynikające z umów o partnerstwie publicznoprywatnym, leasingu i umów z odroczonym terminem zapłaty dłuższym niż rok (niektóre samorządy mogą przekroczyć wskaźnik 6%), -wysoki wskaźnik zadłużenia niektórych JST skumulowanego z zadłużeniem podmiotów powiązanych z JST, -działania resortu finansów podejmowane w celu zmniejszenia deficytu budżetowego, w tym ograniczanie poziomu zobowiązań JST (trwają ustalenia między MF i samorządami), - nowy indywidualny wskaźnik zadłużenia*, który będzie miał zastosowanie od 214 r. Może on ograniczyć liczbę JST, zdolnych do zaciągania zobowiązań, ponieważ jest korzystny dla samorządów mających nadwyżkę dochodów bieżących nad wydatkami. Jeśli jednak jednostka za poprzednie trzy lata (poprzedzające rok budżetowy) miałaby tzw. deficyt operacyjny, nie będzie mogła zaciągać zobowiązań. Symulacja dla 211 r., oparta o dane z lat wskazuje, że liczba JST, dla których nowy wskaźnik byłby korzystny spadła z 721 w 21 r. (25,7% ogółu) do 437 w 211 r. (15,6% ogółu), a jednocześnie 74 JST (2,6% ogółu) 46 gmin, 1 miasto na prawach powiatu oraz 27 powiatów nie mogłoby w 211 r. dokonywać żadnych spłat zaciągniętych już zobowiązań, gdyż ich indywidualne limity spłat zadłużenia są ujemne.. * Indywidualny wskaźnik zadłużenia jest oparty o średnią nadwyżkę operacyjną z trzech lat. (art. 243 ust. 1 i 2 znowelizowanej ustawy o finansach publicznych z 27 sierpnia 29 r. ) 2

21 Szanse i zagrożenia + poprawa koniunktury + środki unijne + wzrost wydatków inwestycyjnych będących głównym motorem rozwoju gospodarczego JST - pogorszenie koniunktury gospodarczej - ustawowe ograniczenia wzrostu wydatków (tzw. reguła wydatkowa) i prace rządu nad ograniczeniem deficytu sektora JST + napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych i rozwój specjalnych stref ekonomicznych - ryzyko pośrednie (zobowiązania szpitali i podmiotów dla których JST są organami założycielskimi) - wysoka presja na wydatki operacyjne (wynagrodzenia, obsługa długu) i słabnące wyniki na poziomie operacyjnym + rosnąca wiedza władz samorządowych tego szczebla o aktywnym zarządzaniu finansami - przekazywanie zadań bez dodatkowych środków - opóźnienia płatności z programów pomocowych UE 21

22 Część II Gminy ogółem

23 Podsumowanie Ok. 65% wszystkich gmin to gminy wiejskie, których struktura dochodów ogółem nie pozwala na samodzielność finansową ze względu na niekorzystną w porównaniu z pozostałymi gminami, strukturę dochodów (niski udział dochodów własnych). Dochody gmin wiejskich w 21 r. stanowiły ok. 44% dochodów ogółem wszystkich gmin. Dochody ogółem w 21 r. wzrosły r/r o 11,4% (realnie o 8,8%), podobnie we wszystkich typach gmin (miejskie, miejskowiejskie i wiejskie). Wzrost zapewniły przede wszystkim dotacje celowe (r/r o 35%), w tym głównie środków na finansowanie projektów UE. W kolejnym juz roku zanotowano spadek dochodów gmin z podatków CIT (o 5% wobec 7% w 29 r.), natomiast przełamana została spadkowa tendencja wpływów z podatków PIT - po spadku o 8% w 29 r., w 21 r. wzrosły o 1,8%. W każdej grupie gmin (miejskie, miejsko-wiejskie i wiejskie) ponad połowa gmin miała dochody na mieszkańca poniżej średniej dla danej grupy, należy jednak zwrócić uwagę, że w 21 r. największy wzrost dochodów na mieszkańca odnotowano w gminach woj. świętokrzyskiego oraz w podkarpackiego, na co wpłynęła wysoka absorpcja środków unijnych. Utrzymana została tendencja wzrostu wydatków gmin - bieżące wzrosły r/r o 11%, natomiast inwestycyjne o 25%, podobnie jak w roku poprzednim. Wydatki na inwestycje związane z projektami unijnymi wzrosły r/r o 3,2 mld zł, tj. prawie trzykrotnie. Zbiorczo deficyt gmin w 21 r. wzrósł r/r o 2,3 mld zł i wyniósł 7,4 mld zł (1,3% dochodów), wobec planowanego na poziomie 12 mld zł (16,1% dochodów). Rok 21 był kolejnym okresem znacznego wzrostu zobowiązań gmin, które osiągnęły prawie 22 mld zł, tj. wzrosły r/r o 7,3 mld zł, tj. o połowę, wobec 35% w 29 r. W 21 r. zmniejszyła się o 1,5 mld zł, tj. prawie o ¼, nadwyżka operacyjna, która wyznacza możliwości dalszego inwestowania przez gminy oraz określa zdolność do zaciągania nowych zobowiązań i obsługi dotychczasowych. Deficyt operacyjny zanotowano w 4 gminach, tj. 16.6% ich ogólnej liczby. Ze względu na znacznie wyższą dynamikę zobowiązań niż dochodów (w każdej grupie gmin) zwiększyła się liczba gmin, w których zadłużenie mieściło się w granicach 5% - 6%. W 17 gminach relacja zobowiązań do dochodów przekroczyła 6%. W 211 r. należy się spodziewać wzrostu dochodów gmin ze względu na dalszy napływ środków UE oraz wyższe wpływy podatkowe związane z poprawą koniunktury gospodarczej w 21 r. Wstępne dane po I poł. 211 r. potwierdzają poprawę wyników finansowych - wpływy podatkowe CIT wzrosły o 43%, a z PIT o 15% w porównaniu do analogicznego okresu 21 r. 23

24 Wskaźniki finansowe* - gminy. Wyszczególnienie Jednostka miary /29 Dochody ogółem mln zł , ,5 111,4 Dochody własne podstawowe mln zł , ,7 11,8 Dochody z tytułu podatków PIT i CIT mln zł 1 559, ,7 11,3 Subwencje i dotacje ogółem mln zł 34 86,3 4 46,1 114,9 Wydatki ogółem mln zł 7 2, ,6 113,9 Wydatki inwestycyjne mln zł , ,2 124,8 Wynik budżetu mln zł -5 12,5-7 43,1 x Wynik operacyjny mln zł 6 19, ,6 75,7 Zobowiązania ogółem mln zł , ,6 15,1 w tym kredyty i pożyczki mln zł , ,4 164,5 Dochody ogółem na mieszkańca zł 2 55, 2 836,4 111,2 Dochody własne podstawowe na mieszkańca zł 764,9 845,9 11,6 Wydatki ogółem na mieszkańca zł 2 751, ,8 113,7 Wydatki inwestycyjne na mieszkańca zł 62,1 772,3 124,5 Wynik operacyjny na mieszkańca zł 243,3 183,9 75,6 Udział dochodów własnych podst. w dochodach ogółem % 3, 29,8 x Udział podatków PIT i CIT w dochodach ogółem % 16,3 14,8 x Udział subwencji i dotacji w dochodach ogółem % 53,7 55,4 x Udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem % 22,5 24,7 x Udział zobowiązań w dochodach ogółem % 22,5 3,3 x Udział kredytów i pożyczek w zobowiązaniach ogółem % 88,4 97, x Udział nadwyżki operacyjnej w dochodach ogółem % 9,5 6,5 x Liczba gmin z deficytem budżetowym ,4 * definicje wskaźników na str. 8 24

25 Dochody gmin istotny wzrost Dochody ogółem (w mld zł) Struktura dochodów gmin w 29 i 21 r % 45,8 13% 51,7 57, 62,3 64,9 1% 9% 4% 16% 72,3 12% 11% 8% 4% 1% 8% 6% 4% 2% dochody dynamika (prawa skala) % % dochody własne dochody z PIT i CIT dotacje i subwencje Dochody z PIT i CIT (w mln zł) Wzrost dochodów ogółem gmin r/r o 11,4% (realnie o 8,8%), podobnie we wszystkich typach gmin PIT CIT Niekorzystne zmiany w strukturze dochodów gmin - kolejny rok z rzędu obniżył się udział dochodów własnych, natomiast znacznie wzrósł udział dotacji celowych, głównie z powodu wzrostu dotacji na finansowanie projektów UE (wzrost o 12,5 pkt. proc.). Kolejny juz rok spadek dochodów gmin z podatków CIT (o 5% wobec 7% w 29 r.); jednocześnie przełamanie spadkowej tendencji wpływów z podatków PIT - po spadku o 8% w 29 r., w 21 r. wzrost o 1,8%. 25

26 Dochody gmin zróżnicowanie wg kategorii Zróżnicowanie struktury dochodów ogółem gmin w 21r. wiejskie pozostałe 25,1% 38,4% 25,8% 33,6% 1,8% 25,8% 22,6% 17,9% Dochody ogółem gmin wg kategorii w 21 r. (w mld zł) wiejskie; 31,9 mld zł miejskie; 16,5 mld zł dochody własne podstawowe dochody z CIT i PIT dotacje celowe subwencja ogólna miejskowiejskie; 23,9 mld zł Struktura dochodów własnych ogółem* gmin w 21 r. podatki i opłaty 6,5% podatek od nieruchomości 28,1% pozostałe 2,7% dochody z majątku 8,1% */ dochody własne ogółem zawierają dochody podatkowe z PIT i CIT udziały w podatkach PIT i CIT 33,1% podatek rolny 3,5% Ok. 65% wszystkich gmin stanowią gminy wiejskie, których struktura dochodów ogółem nie pozwala na samodzielność finansową ze względu niekorzystną w porównaniu z pozostałymi gminami, strukturę dochodów (niski udział dochodów własnych). Nadal podstawowym źródłem dochodów własnych gmin, oprócz wpływów z PIT i CIT, podatek od nieruchomości w 21 r. stanowił 28,2% dochodów własnych. Samorządy gminne mogą wpływać w pewnym stopniu na poziom dochodów własnych podstawowych (bez dochodów z PIT i CIT) poprzez stosowanie ulg, zwolnień lub zaniechanie podatków, a także obniżanie górnych stawek podatkowych - 21 r. uszczuplenie dochodów własnych gmin wyniosło ponad 3 mld zł, co stanowiło 9,4% dochodów własnych. 26

27 Dochody gmin udział środków UE Dochody ze środków UE w budżetach gmin (w mld zł) 6 5,1 Udział dochodów ze środków UE w dochodach ogółem w 29 i 21 r. 29 3,1% 7,% ,5 1,8 1,7 1,2 2, Udział dochodów ze środków UE w dochodach ogółem różnych grup gmin 21 r. 1% 8% 6% 4% 2% % 3,9% 7,7% miejskie 7,% 6,6% 3,2% 2,9% miejskowiejskie wiejskie Wzrost znaczenia środków unijnych w budżetach gmin (z czego niemal 84% stanowiły środki na zadania inwestycyjne). Najwyższy wzrost w gminach miejskich. Najbardziej aktywne w absorpcji środków UE były gminy województw świętokrzyskiego i podkarpackiego udział w dochodach wyniósł odpowiednio 11,2% i 9,3% MRR przewiduje, że 211 r. będzie początkiem kumulacji wydatków środków unijnych, ponieważ w kolejnych latach będą finalizowane największe i najbardziej kosztowne projekty finansowane z budżetu unijnego. 27

28 Zróżnicowanie dochodów gmin Wzrost dochodów gmin na 1 mieszkańca (w zł) w 21 r. Dochody gmin na 1 mieszkańca (w zł) w 21 r. * średnia krajowa 2834 Opolskie Wielkopolskie Podlaskie Lubelskie Śląskie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Wzrost dochodów gmin w przeliczeniu na jednego mieszkańca wyniósł r/r o 287 zł, tj. o 11% - najwyższy wzrost w gminach, które aktywnie pozyskiwały fundusze UE, tj. w gminach woj. świętokrzyskiego (gminy miejskie tego województwa uzyskały najwyższy wzrost dochodów w kraju o 735 zł) oraz w podkarpackiego. W 21 r. najwyższe dochody na mieszkańca osiągnęły gminy woj. zachodniopomorskiego i pomorskiego, natomiast najniższe dochody przypadały na mieszkańca gmin woj. opolskiego i wielkopolskiego (nieco ponad 2,6 tys. zł). W każdej grupie gmin (miejskie, miejsko-wiejskie i wiejskie) znaczna liczba gmin ma dochody na mieszkańca poniżej średniej dla danej grupy. Mazowieckie Podkarpackie Dolnośląskie Kujawsko- Warmińsko- Świętokrzyskie Zachodniopomorskie Pomorskie Koncentracja dochodów wg grup gmin w 21 r. 1% 4 8% % 2 4% 65% 62% 54% 2% 1 % miejskie miejsko-wiejskie wiejskie odsetek gmin poniżej średniej w grupie średnia w grupie w zł */ źródło: Sprawozdanie z działalności RIO i wykonania budżętów przez JST w 21 r., KR RIO, Warszawa 211, 28

29 Wydatki gmin utrzymanie wysokiego tempa wzrostu wydatków Wydatki ogółem gmin (mld zł) 9 16% 62,9 7, 6 12% 56,1 53,2 45,8 11% 12% 3 5% wydatki dynamika (prawa skala) 79,7 2% 15% 14% 1% 5% % Utrzymanie tendencji wzrostu wydatków gmin - bieżące wzrosły r/r o 11%, natomiast inwestycyjne o 25%, podobnie jak w roku poprzednim. Wydatki Inwestycje gmin stanowiły 46% wydatków inwestycyjnych całego sektora. Wysoka aktywność inwestycyjna gmin w 21 r. znalazła odbicie we wzroście udziału wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem - o 2,2 pkt. proc w porównaniu z rokiem ubiegłym. Brak istotnych zmian w strukturze wydatków gmin wg działów klasyfikacji budżetowej - najwięcej środków przeznaczono w 21 r. na zadania związane z oświatą i wychowaniem oraz edukacyjną i opieką wychowawczą oraz na pomoc społeczną i transport, a następnie na administrację. Udział wydatków inwestycyjnych gmin w wydatkach ogółem (w %) ,9 2,1 18,5 2, 22,5 24,7 oświata pomoc społeczna Udział wybranych wydatków gmin w wydatkach ogółem w 29 i 21 r. 1 adminstracja 21 transport

30 Wydatki inwestycyjne gmin wysokie tempo wzrostu Wydatki inwestycyjne gmin (mld zł) i dynamika wzrostu (w%) 3 25% 25% 3% 19,7 2 17% 15,8 2% 12,6 11% 1,7 1,4 1 8,3 1% % -3% -1-1% Utrzymanie wysokiego tempa wzrostu inwestycji w 21 r. dzięki realizacji projektów unijnych wydatki na projekty UE wzrosły r/r o 3,2 mld zł, tj. prawie trzykrotnie. ¼ inwestycji gmin sfinansowana ze środków pochodzących ze źródeł zagranicznych (w 29 r. 11%), w tym głównie związanych z gospodarką komunalną i ochroną środowiska (25,4%), inwestycje w rolnictwie i łowiectwie (22,5%) oraz w transporcie i łączności (18,6%). Znaczne zróżnicowanie wydatków inwestycyjnych na mieszkańca, w 21 r. wzrost w porównaniu z rokiem ubiegłym o ponad 6% w woj. świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim, spadek w woj. mazowieckim (o 3%), wzrost jedynie o 12% w woj. śląskim. Wydatki inwestycyjne finansowane ze środków UE w 21 r. (w mld zł) 25 wydatki inwestycyjne dynamika (prawa skala) 9 Wydatki inwestycyjne na mieszkańca wg województw w 29 i 21 r. (w zł) średnia krajowa ,7 4, pozostałe 14,1 14, inwestycje finansowane ze środków UE Opolskie Wielkopolskie Ś ląskie Małopolskie Mazowieckie Kujawskopomorskie Łódzkie Zachodniopomorskie Podkarpackie Lubelskie Dolnośląskie Podlaskie Pomorskie Lubuskie Warmińskomazurskie Ś więtokrzyskie 3

31 Wynik budżetów gmin w 21 r. rosnący deficyt i spadek nadwyżki operacyjnej Wynik budżetów gmin (w mln zł) Nadwyżka operacyjna gmin (w mld zł) 2-2 -,2-1,5,9 -, ,2 8,1 6, ,1-7,4 plan wykonanie , 5,4 4, Utrzymanie znacznej rozbieżności pomiędzy deficytem planowanym a wykonanym przez gminy Wzrost zbiorczego deficytu r/r o 2,3 mld zł w 21 r. osiągnął 1,3% dochodów. Wzrost r/r o 348 liczby gmin, których budżety zamknęły się w 21 r. deficytem (89,2% ogółu gmin). Pogorszenie sytuacji gmin wiejskich wzrost udziału gmin wiejskich z deficytem budżetowym o 4,5 pkt. proc., wobec obniżenia się odsetka gmin miejskich i miejsko-wiejskich, odpowiednio o 2,1 oraz 2,4 pkt. proc. Spadek nadwyżki operacyjnej r/r o 1,5 mld zł, tj. prawie o ¼; nadwyżka wyznacza możliwości dalszego inwestowania przez gminy oraz określa zdolność do zaciągania nowych zobowiązań i obsługi dotychczasowych. Deficyt operacyjny w 4 gminach, tj. 16.6% ogólnej liczby. 31

32 Zobowiązania gmin w 21 r. wysoka dynamika wzrostu Zobowiązania gmin (w mld zł) Zobowiązania gmin wg tytułów dłużnych w 21 r. (w mld zł) ,1 7% 9,6 1, 19% 4% 1,8 9% 14,6 35% Zobowiązania wg kategorii gmin (w mld zł) wiejskie 8,5 mld zł 21,9 5% zobowiązania dynamika (prawa skala) miejskie 5,5 mld zł miejskowiejskie; 8, mld zł 6% 4% 2% % ,9 21,3 5% Znaczny wzrost zobowiązań gmin r/r o 7,3 mld zł, tj. o połowę, wobec 35% w 29 r. Koncentracja zobowiązań w gminach miejskich ¼ zobowiązań wszystkich gmin dotyczyła 241 gmin miejskich. Znaczny wzrost r/r wartości kredytów i pożyczek (o 65%) i jednocześnie spadek zadłużenia z tytułu obligacji komunalnych, wynikiem uwzględniania przez MF jedynie obligacji notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych, a pozostałych jako kredyty i pożyczki. Wartość rynku obligacji komunalnych na koniec 21 r. osiągnęła 1,9 mld zł, tj. wzrosła r/r o 57,2%, a PKO Bank Polski pozostaje liderem na rynku obligacji komunalnych (na koniec sierpnia 211 r. udział w rynku ok.. 3%). Utrzymanie się na niskim poziomie udziału wydatków gmin na obsługę długu w wydatkach ogółem (,9% w 21r.), pomimo dość znacznego wzrostu kwoty tych wydatków (o 39,2%) %,5-65% całkowite zadłużenie kredyty i pożyczki obligacje dynamika xxx %

33 Zobowiązania gmin w 21 r. brak zagrożenia przekroczenia ustawowych wskaźników Wskaźnik zadłużenia gmin (udział zobowiązań w dochodach ogółem) ogółem wg kategorii gmin 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % granica ustawowa 17,6% 18,5% 17,5% 17,4% 22,5% Wskaźnik zadłużenia gmin uwzględniający zadłużenie związane z projektami UE w 21 r. 3,3% % 6% 5% 4% 3% 2% 1% % 3,3% gminy ogółem granica ustawowa 33,3% 33,3% miejskie miejskowiejskie 26,6% wiejskie % dochodu 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % 18% 16% 17% 16% granica ustawowa 23% 21% 3% 27% zobowiązania ogółem zobowiązania bez kredytów i pożyczek na realizację projektów unijnych. Brak zagrożenia przekroczenia ustawowo dozwolonej granicy 6% dochodów dla łącznego wskaźnika udziału zobowiązań w dochodach (pomimo wzrostu r/r w każdej grupie gmin), jednak w jednostkowych przypadkach wzrost zadłużenia może mieć wpływ na płynność finansową jednostki. Nieistotny wpływ zobowiązań gmin wynikających z realizacji projektów unijnych* - po ich uwzględnieniu (5, mld zł w 21 r.) wskaźnik zadłużenia zmniejszył się o 3 pkt. proc. * zobowiązania unijne po 9 dniach od zakończenia inwestycji stają się zobowiązaniami wymagalnymi. 33

34 Zobowiązania gmin w 21 r. znacznie szybszy wzrost zobowiązań niż dochodów Zróżnicowanie gmin wg wskaźnika zadłużenia w 21 r. Tempo wzrostu dochodów i zobowiązań gmin (21=1) 4%-5%; %; 183 pow. 6%; 68 bez zobowiązań do 1%; %-2%; 428 8% 6% dochody zobowiązania 5% 63% 43% 4% 3%-4%; 483 2%-3%; 523 Udział zobowiązań związanych z projektami unijnymi w zobowiązaniach ogółem gmin w 21 r. 5, mld zł 16,9 mld zł zobowiązania bez kredytów i pożyczek na projekty unijne kredyty i pożyczki na realizację projektów unijnych 2% % 11% 12% 12% gminy ogółem wiejskie pozostałe Znacznie szybszy wzrost zobowiązań aniżeli dochodów w każdej grupie gmin Wzrost liczby gmin (o 557) o relacji zobowiązań do wykonanych dochodów na poziomie ponad 2% - w tym z 64 w 29 r. do 184 w 21 r. w granicach 5% - 6% Przekroczenie ustawowego limitu 6% w 68 gminach wobec 14 w 29 r. po uwzględnieniu zobowiązań związanych z projektami unijnymi odpowiednio 17 i 7 Zróżnicowanie przeciętnego zadłużenia w relacji do dochodów gmin - od 24,8% lubelskim do 39,% w lubuskim. 34

35 Szanse i zagrożenia + poprawa koniunktury - pogorszenie koniunktury gospodarczej + środki unijne + wzrost wydatków inwestycyjnych będących głównym motorem rozwoju gospodarczego JST - ustawowe ograniczenia wzrostu wydatków (tzw. reguła wydatkowa) i prace rządu nad ograniczeniem zadłużenia JST + napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych i rozwój specjalnych stref ekonomicznych + rynek obligacji komunalnych jako źródło dodatkowych środków - wysoka presja na wydatki operacyjne (wynagrodzenia, obsługa długu) i słabnące wyniki na poziomie operacyjnym + rosnąca wiedza władz samorządowych tego szczebla o aktywnym zarządzaniu finansami - przekazywanie zadań bez dodatkowych środków - opóźnienia płatności z programów pomocowych UE 35

36 Część III Miasta na prawach powiatu (powiaty grodzkie)

37 Podsumowanie 65 miast na prawach powiatu skupiało jedną trzecią dochodów całego sektora JST, w tym dochody Warszawy stanowiły ok. 1/5 dochodów wszystkich powiatów grodzkich. Po wyhamowywaniu tempa wzrostu dochodów miast na prawach powiatu w latach 28 i 29, w roku 21 nastąpiło przełamanie negatywnego trendu, jednak niekorzystnym zjawiskiem było zdecydowanie niższe r/r tempo wzrostu dochodów własnych (o 3%; przesądzają o stopniu samodzielności ekonomicznej) niż dotacji celowych (o 35%). W kolejnym roku spadały dochody z PIT (r/r o 2,1%) i CIT (o 14,7%), które są najbardziej wrażliwe na niekorzystne zmiany w koniunkturze gospodarczej, a jednocześnie stanowią główne źródło dochodów miast. Dodatkowo spadek wpływów podatkowych wiązał się z wprowadzeniem od 29 r. obniżonej skali w PIT i wprowadzenia ulgi rodzinnej. Miasta na prawach powiatu aktywnie pozyskiwały środki UE - realizowane inwestycje w 1/5 zostały sfinansowane ze środków zagranicznych (w 29 r. 17,3%). Wysokość środków pozyskanych przez poszczególne miasta wyraźnie pogłębiła zróżnicowanie miast pod względem wysokości dochodów w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Po latach dynamicznego wzrostu wydatków miast na prawach powiatu, w 21 r. ich tempo wzrostu wyraźnie spadło, głównie z powodu wolniejszego wzrostu wydatków inwestycyjnych, jednak udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem utrzymał się na poziomie z 29 r. W kolejnym już roku zmniejszyła się wysokość nadwyżki operacyjnej, która osiągnęła najniższy poziom od 25 r. Oznacza to znaczne ograniczenie możliwości dalszego inwestowania oraz wskazuje na spadek zdolności do zaciągania nowych zobowiązań i obsługi dotychczasowych. O ile zbiorczo stan zadłużenia w 21 r. nie stanowił zagrożenia dla sytuacji finansowej miast na prawach powiatu, gdyż udział zobowiązań w dochodach kształtował się poniżej ustawowo dozwolonej granicy 6%, jednak wskaźnik zadłużenia wzrósł w porównaniu z 29 r. o 6,5 pkt. proc. i był na najwyższym poziomie spośród wszystkich szczebli samorządu. W jednostkowych przypadkach wzrost zadłużenia może mieć wpływ na płynność finansową miasta. 37

38 Podsumowanie c.d. Na tle sytuacji finansowej całego sektora JST, miasta na prawach powiatu, pomimo pewnego spowolnienia ich rozwoju w 21 r., pozostaną w 211 r. najsilniejszym ekonomicznie segmentem JST ze względu na: - duży potencjał gospodarczy z racji większych dochodów i bardziej zróżnicowanych źródeł ich generowania, - większe możliwości rozwojowe, - rosnącą wiedzę władz samorządowych tego szczebla o aktywnym zarządzaniu finansami. Dobre perspektywy potwierdzają długoterminowe ratingi krajowe nadane i potwierdzone przez agencje ratingową Fitch w 21 i 211 r. Poza jednym wyjątkiem (negatywna perspektywa dla Białegostoku) zdecydowana większość ocen ratingowych ma perspektywę stabilną, a rating Opola ma perspektywę pozytywną. 38

39 Wskaźniki finansowe* miasta na prawach powiatu. Wyszczególnienie Jednostka miary /29 Dochody ogółem mln zł 5 327, ,6 17,1 Dochody własne podstawowe mln zł , ,9 18,5 Dochody z tytułu podatków PIT i CIT mln zł 15 67, ,9 96,5 Subwencje i dotacje ogółem mln zł 17 65, ,8 114,9 Wydatki ogółem mln zł 56 21, ,1 14,9 Wydatki inwestycyjne mln zł 12 81, ,1 15,1 Wynik budżetu mln zł ,6-5 68,6 x Wynik operacyjny mln zł 2 981,7 252,6 83,9 Zobowiązania ogółem mln zł , ,5 125,1 w tym kredyty i pożyczki mln zł 16 29, ,3 124,8 Dochody ogółem na mieszkańca zł 3 965, ,9 17,2 Dochody własne podstawowe na mieszkańca zł 1 433, ,7 18,7 Wydatki ogółem na mieszkańca zł 4 428, ,9 15,1 Wydatki inwestycyjne na mieszkańca zł 951,9 1 2, 15,3 Wynik operacyjny na mieszkańca zł 234,9 197,5 84,1 Udział dochodów własnych podst. w dochodach ogółem % 36,2 36,6 x Udział dochodów z PIT i CIT w dochodach ogółem % 29,9 27, x Udział subwencji i dotacji w dochodach ogółem % 33,9 36,4 x Udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem % 21,5 21,5 x Udział zobowiązań w dochodach ogółem % 37,2 43,5 x Udział kredytów i pożyczek w zobowiązaniach ogółem % 85,6 85,3 x Udział nadwyzki operacyjnej w dochodach ogółem % 5,9 4,6 Liczba miast na prawach powiatu z deficytem budżetowym ,7 * definicje wskaźników na str. 8 39

40 Dochody miast na prawach powiatu przełamanie spadkowego tempa wzrostu Dochody ogółem (w mld zł) 8 14% 6 53,9 13% 46,9 49,4 5,3 14% 41, 36,3 4 7% 2 6% 2% dochody dynamika (prawa skala) Dochody z PIT i CIT (w mld zł) 15 PIT CIT 2% 15% 1% 5% % Struktura dochodów miast na prawach powiatu w 29 i 21 r 1% 8% 6% 4% 2% % dochody własne dochody z PIT i CIT dotacje i subwencje Przełamanie w 21 r. negatywnego trendu spadku tempa wzrostu dochodów ogółem miast na prawach powiatu efektem napływu środków unijnych. Prawie trzykrotny (28%) wzrost dotacji rozwojowych, tj. środków przekazywanych w ramach realizacji projektów unijnych. Kolejny rok spadku dochodów podatkowych PIT (r/r o 2,1%) i CIT (o 14,7%)

41 Dochody miast na prawach powiatu słabnące dochody własne Struktura dochodów własnych ogółem miast na prawach powiatu w 21 r. Dynamika głównych źródeł dochodów własnych ogółem miast na prawach powiatu (29=1) pozostałe 24,5% dochody z majątku 9,6% 15% 12% 11% podatki i opłaty 4,9% podatek od nieruchomości 17,7% podatek od środków transportowyc h,9% udziały w podatkach PIT i CIT 42,4% 1% 5% % -5% -4% wpływy z PIT i CIT dochody z majątku podatek od czynności cywilnych 6% podatek od nieruchomości Niekorzystne zjawisko niższego wzrostu dochodów własnych ogółem - r/r o 3% (przesądzają o stopniu samodzielności ekonomicznej) niż dotacji celowych - o 35%. Stabilność struktury dochodów własnych ogółem miast na prawach powiatu nadal w 21 r. głównym źródłem dochodów pozostawały udziały w podatkach PIT i CIT oraz podatek od nieruchomości. Spadek wpływów z PIT i CIT (najbardziej wrażliwych na niekorzystne zmiany w koniunkturze gospodarczej) miasta rekompensowały aktywnością na rynku lokalnym wzrosły wpływy z majątku (w 29 r spadek o 2,4%) i podatków od czynności cywilno-prawnych (w 29 r. spadek o 28%), a dochody z podatku od nieruchomości wykazały stabilny wzrost. 41