Zachowania zdrowotne młodzieży gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. IV. Sposób żywienia

Transkrypt

1 Świderska-Kopacz Probl Hig Epidemiol J i 2008, wsp. Zachowania 89(2): zdrowotne młodzieży gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. IV Zachowania zdrowotne młodzieży gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. IV. Sposób żywienia Health behaviour of secondary school pupils and its chosen determinants. Part IV. Nutritional habits JOLANTA ŚWIDERSKA-KOPACZ 1/, JERZY T. M ARCINKOWSKI 2/, KATARZYNA JANKOWSKA 3/ 1/ Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Gorzowie Wlkp. 2/ Katedra Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 3/ Katedra i Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii, Collegium Medicum w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Cele pracy. Poznanie zachowań zdrowotnych w zakresie sposobu żywienia wśród młodzieży gimnazjalnej. Wyniki. Wśród badanych gimnazjalistów 54% nie spożywało mleka lub napojów mlecznych, 58% świeżych owoców, 71% świeżych warzyw, a 85% ciemnego pieczywa. Równocześnie, 38% uczniów spożywało słodycze, a 28% słodkie napoje gazowane. Wnioski. W sposobie odżywiania się młodzieży gimnazjalnej występuje wiele nieprawidłowości. Dotyczy to zwłaszcza niewystarczającego spożycia w codziennej diecie owoców i warzyw, mleka i napojów mlecznych oraz ciemnego pieczywa, przy nadmiernym spożyciu słodyczy i słodzonych napojów. Wskazuje to na potrzebę intensyfikacji wielokierunkowych działań edukacyjnych i promujących zdrowie z udziałem rodziców, szkoły, organizacji pozarządowych, lokalnej społeczności i samorządów. Słowa kluczowe: zachowania zdrowotne, sposób żywienia, promocja zdrowia, edukacja, młodzież Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Aim of study. Regognition of health behaviour related to nutrition in youth of secondary schools. Results. Among the respondents, many failed to consume daily milk or milk drinks (54%), did not consume daily fresh fruit (58%), fresh vegetables (71%) or dark bread (85%). In parallel, 38% pupils consumed sweets, 28% drank gassed liquids daily. Conclusions. The way of nutrition of secondary school youth demonstrated numerous errors. They involved insufficient daily consumption of fruits, vegetables, milk and milk drinks, dark bread, accompanied by excessive consumption of sweets and sweetened drinks. This pointed to need of intensified multidirectional educational and health-promoting activities with participation of parents, school, nongovernmental organizations, local community and self-governance bodies. Key words: health behaviour, way of nutrition, health promotion, education, youth Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Jolanta Świderska-Kopacz Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Gorzowie Wlkp. ul. Mickiewicza 12B, Gorzów Wlkp. tel. (0-95) wsse@wsse.gorzow.pl Wstęp Wyniki współczesnych badań naukowych wskazują na występowanie licznych związków pomiędzy sposobem żywienia a rozwojem fizycznym i umysłowym oraz stanem zdrowia i samopoczuciem człowieka [1, 2]. Przez żywienie prawidłowe (racjonalne) rozumie się spożywanie pokarmów, które dostarczają organizmowi optymalnej ilości energii i składników odżywczych, we właściwych proporcjach i z odpowiednią częstotliwością [3]. Właściwe żywienie jest jednym z najważniejszych czynników środowiskowych prawidłowego rozwoju i dobrego stanu zdrowia. Odpowiednie odżywianie we wczesnym okresie życia, zwłaszcza w okresie dojrzewania, ma istotne znaczenie dla zachowania zdrowia w całym późniejszym życiu. Ocenia się, że nieprawidłowości w sposobie odżywiania się i nieodpowiednia jakość zdrowotna żywności mają udział w etiologii, patomechaniźmie i rozwoju kilkudziesięciu jednostek chorobowych, określanych jako żywieniowo-zależne bądź dieto-zależne. Wiele chorób wynikających z wadliwego żywienia stanowi częstą przyczynę hospitalizacji oraz zgonów [4, 5, 6]. Poważnym problemem zdrowotnym jest otyłość, stanowiąca czynnik ryzyka rozwoju chorób układu krążenia, chorób degeneracyjnych, a także niektórych nowotworów.

2 242 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): W ostatnich latach wzrosła znacznie częstość występowania otyłości, zarówno w krajach uprzemysłowionych, jak i będących w trakcie rozwoju ekonomicznego i gospodarczego. W krajach UE, podobnie jak w USA, bardzo szybko rośnie liczba ludzi otyłych. Dotyczy to zwłaszcza osób młodych [7, 8]. Nadwaga i otyłość wśród dzieci i młodzieży wynika przede wszystkim z niewłaściwego sposobu odżywiania się, nadmiernej podaży energii w codziennej diecie, a także coraz powszechniej obserwowanej, niskiej aktywności fizycznej [4, 9, 10]. Otyłość należy do najczęstszych zaburzeń rozwoju fizycznego u dzieci i młodzieży [11]. Z powodu narastającego rozpowszechnienia, otyłość zaliczana jest przez WHO do głównych problemów zdrowia publicznego [7]. Pomimo szeregu korzystnych zmian, z punktu widzenia współczesnych zasad prawidłowego żywienia obserwowanych w ostatnich latach w naszym kraju, model żywienia należy ocenić ciągle jeszcze jako niesprzyjający dalszej poprawie zdrowia ludności [6, 12, 13]. Cele pracy Poznanie zachowań zdrowotnych w zakresie sposobu żywienia wśród młodzieży gimnazjalnej oraz socjodemograficznych współzależności pomiędzy odżywianiem się a: wiekiem, płcią oraz świadomością zdrowotną uczniów. Materiał i metodyka badań Badaniami objęto młodzież gimnazjalną w przygranicznym mieście wojewódzkim Gorzów Wielkopolski, liczącym około mieszkańców. Spośród 5109 gimnazjalistów gorzowskich badaniami objęto 1263 uczniów (24,7% ogółu): 615 (48,7%) uczniów klas I i 648 (51,3%) uczniów klas III, w tym 636 (50,4%) chłopców i 627 (49,6%) dziewcząt; uczniowie klas I mieli w zdecydowanej większości 13 lat, a klas III - 16 lat. Badania ankietowe przeprowadzono w roku 2005/2006 przy użyciu autorskiego kwestionariusza ankiety. Pytania zawarte w kwestionariuszu dotyczyły m.in.: charakterystyki społeczno-demograficznej, zachowań związanych ze sposobem żywienia oraz wybranych czynników mających wpływ na ich kształtowanie. Informacje zawarte w ankietach opracowano statystycznie przy zastosowaniu programu komputerowego STATISTICA 6.0 (STAT SOFT). Wyniki badań Świeże owoce spożywało 41,7% badanych, 48,8%, a 1 raz w tygodniu lub rzadziej 8,5% uczniów. Świeże warzywa spożywało jeszcze mniej, bo 28,9% badanych; 50,8%, a 1 raz w tygodniu lub rzadziej 17,4% uczniów (ryc. 1). 28,9% 2,9% 50,8% 17,4% Ryc. 1. Częstość spożywania świeżych warzyw przez badanych Fig. 1. Frequency of consuming fresh vegetables by respondents Mleko lub napoje mleczne piło 46,0% gimnazjalistów; 35,6%, a 1 raz w tygodniu lub rzadziej 15,8% uczniów. Ciemne pieczywo spożywało jedynie 14,7% gimnazjalistów; 24,9%, a 1 raz w tygodniu lub rzadziej 37,9% uczniów. Słodycze jadało aż 38,2% ankietowanych; kilka razy w tygodniu 48,1%, a - 12,7% uczniów (ryc. 2). 38,2% 1,0% 12,7% Ryc. 2. Częstość spożywania słodyczy przez badanych Fig. 2. Frequency of consuming sweets by respondents 48,1% Słodkie napoje gazowane piło 28,2% ankietowanych; 34,3%, a 1 raz w tygodniu lub rzadziej 32,0% uczniów. Wiek badanych wpływał na ich zachowania związane ze sposobem żywienia. Dotyczyło to spożywania świeżych owoców i warzyw, a także mleka i napojów mlecznych. Uczniowie młodsi istotnie częściej (49,3%) jedli świeże owoce niż starsi (34,6%); p<0,05 (ryc. 3).

3 Świderska-Kopacz J i wsp. Zachowania zdrowotne młodzieży gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. IV Klasa III Klasa I Ryc. 3. Częstość spożywania świeżych owoców w zależności od wieku Fig. 3. Age-related frequency of consuming fresh fruits Podobnie, uczniowie młodsi istotnie częściej (34,5%) jedli świeże warzywa niż starsi (23,6%); p<0,05. Uczniowie młodsi częściej także (50,1%) niż starsi (42,1%) pili mleko lub napoje mleczne; p<0,05. Wiek uczniów nie wpływał na częstość spożywania przez nich słodyczy, słodkich napojów gazowanych i ciemnego pieczywa. Słodycze jadało 39,0% uczniów klas I i 37,5% uczniów klas III; różnice były nieistotne statystycznie, p>0,05. Słodkie napoje gazowane piło 30,6% uczniów klas I i 25,9% uczniów klas III; p>0,05. Ciemne pieczywo spożywało 16,1% uczniów klas I i 13,4% uczniów klas III; p>0,05. Płeć badanych uczniów wpływała na ich zachowania związane ze sposobem odżywiania się. Dotyczyło to spożywania świeżych owoców, mleka i napojów mlecznych, ciemnego pieczywa, a także słodyczy i słodkich napojów gazowanych. Dziewczęta istotnie częściej (43,7%) niż (39,8%) jadły świeże owoce; p<0,05 (ryc. 4). Ryc. 5. Częstość spożywania słodyczy w zależności od płci Fig. 5. Gender-related frequency of consuming sweets Chłopcy natomiast częściej (50,3%) niż (41,6%) pili mleko lub napoje mleczne; różnice były istotne statystycznie, p<0,05 (ryc. 6). Ryc. 6. Częstość spożywania mleka lub napojów mlecznych - w zależności od płci Fig. 6. Gender-related frequency of consuming milk or milk drinks Podobnie, istotnie częściej (32,9%) niż (23,4%) pili słodkie napoje gazowane; p<0,05 (ryc. 7). Ryc. 4. Częstość spożywania świeżych owoców - w zależności od płci Fig. 4. Gender-related frequency of consuming fresh fruits Dziewczęta istotnie częściej niż spożywały też ciemne pieczywo. Nie jadało wcale ciemnego pieczywa 25,6% chłopców i 19,1% dziewcząt; p<0,05. Dziewczęta częściej także (41,6%) niż (34,9%) jadały słodycze; p<0,05 (ryc. 5). Ryc. 7. Częstość spożywania słodkich napojów gazowanych - w zależności od płci Fig. 7. Gender-related frequency of consuming sweetened gassed liquids

4 244 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): Chłopcy i spożywali świeże warzywa z podobną częstością (28,6% chłopców i 29,2% dziewcząt); różnice były nieistotne statystycznie, p>0,05. Zdecydowana większość badanych gimnazjalistów (82,6%) była przekonana co do znaczenia racjonalnego odżywiania dla zdrowia (ryc. 8). z pewnością ma wpływ nie ma prawie żadnego wpływu 13,1% 2,3% 2,1% ma, ale umiarkowany nie mam zdania na ten temat 82,6% Ryc. 8. Przekonanie badanych o wpływie sposobu żywienia na stan zdrowia Fig. 8. Conviction of respondents on effects of nutrition on health condition Niemal co trzeci uczeń (31,4%) uważał, że ilość zajęć szkolnych dotyczących edukacji w zakresie zdrowego stylu życia jest niewystarczająca. Dyskusja Do obserwowanych w naszym kraju zachowań niesprzyjających zdrowiu należą nieprawidłowości w sposobie żywienia [4, 8, 12]. Jest to szczególnie niepokojące w aspekcie zagrożenia zdrowia dzieci i młodzieży. Racjonalny sposób odżywiania się stanowi jeden z warunków dobrego stanu zdrowia, długości i jakości życia człowieka [1, 3, 5, 6]. Długotrwałe, wadliwe żywienie prowadzić może u dzieci i młodzieży do zaburzeń rozwoju fizycznego, gorszej sprawności intelektualnej i wyników w nauce, mniejszej odporności organizmu na stresy życia codziennego. Narastającym problemem zdrowotnym wśród dzieci i młodzieży jest otyłość. W krajach UE co czwarte dziecko ma problem z nadwagą lub otyłością. W Polsce na nadwagę i otyłość cierpi 16% dzieci i młodzieży w wieku szkolnym [8]. Z powodu coraz większego rozpowszechnienia, otyłość została uznana przez WHO za globalną epidemię. Międzynarodowa organizacja zajmująca się walką z otyłością (International Obesity Task Force) także ocenia, że mamy do czynienia z epidemią otyłości wśród młodzieży szkolnej [7]. Nadwaga i otyłość młodych ludzi wynika zwłaszcza z nieprawidłowej diety, obfitującej w cukry pro- ste i tłuszcze, zawarte w popularnych chipsach, frytkach, potrawach typu fast-food, rozmaitych słodyczach i słodzonych napojach, a także niskiej aktywności fizycznej, rosnącej popularności siedzącego trybu życia i spędzania wielu godzin przez ekranem komputera czy telewizora [4, 9, 10, 14]. Najczęściej występujące nieprawidłowości żywieniowe wśród nastolatków dotyczą niedoborów spożycia w codziennej diecie świeżych owoców i warzyw, mleka i napojów mlecznych, a także ciemnego pieczywa, przy nadmiernym spożyciu tłuszczów, słodyczy i słodkich napojów gazowanych [15, 16, 17]. Obserwacje powyższe potwierdzają wyniki badań własnych. Wskazują one także na to, iż: uczniowie młodsi częściej spożywali owoce i warzywa, częściej pili mleko lub napoje mleczne, częściej pili mleko lub napoje mleczne, częściej także pili słodkie napoje gazowane, częściej spożywały owoce oraz ciemne pieczywo, częściej także jadały słodycze. Uzyskane wyniki badań ankietowych nie pozwalają jednoznacznie ocenić, czy więcej nieprawidłowości w sposobie żywienia występuje wśród chłopców, czy dziewcząt - dotyczą one bowiem różnych grup środków spożywczych. Z pewnością jednak występujące wśród gimnazjalistów niewłaściwe nawyki żywieniowe powinny skłonić do podjęcia działań edukacyjno-oświatowych nie tylko wśród młodzieży, ale także rodziców i nauczycieli. Problematyka zagrożeń zdrowotnych wynikających z niewłaściwego stylu życia, w tym sposobu żywienia, znajduje odzwierciedlenie w Narodowym Programie Zdrowia (NPZ) na lata Wśród 15 celów operacyjnych stanowiących grupę priorytetów NPZ, na trzecim miejscu znajduje się - Poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności oraz zmniejszenie występowania otyłości [18]. Wnioski 1. Nieprawidłowości w sposobie żywienia wśród młodzieży gimnazjalnej występują z dużą częstością i nasilają się z wiekiem. 2. W codziennej diecie nastolatków występuje niedobór owoców i warzyw, mleka i napojów mlecznych oraz ciemnego pieczywa, przy nadmiarze spożycia słodyczy i słodzonych napojów. 3. Niesprzyjający zdrowiu sposób odżywiania się uczniów dotyczy zarówno chłopców jak i dziewcząt, a wybrane nieprawidłowości żywieniowe są zależne od płci. 4. W opinii gimnazjalistów istnieje duże zapotrzebowanie na szkolną edukację zdrowotną.

5 Świderska-Kopacz J i wsp. Zachowania zdrowotne młodzieży gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. IV Piśmiennictwo / References 1. Szponar L. Podstawowe błędy żywieniowe i ich następstwa [w:] Karski JB (red): Promocja zdrowia. Sanmedia, Warszawa Turlejska H. Rola żywienia w życiu człowieka. Żywn Żyw Prawo Zdr 2000; 2: Ziemlański S. Podstawy prawidłowego żywienia człowieka. Zalecenia żywieniowe dla ludności w Polsce. Inst. Danone, Warszawa Brytek A. Pandemia otyłości. Terapia, Uzależnienia i Współuzależnienia 2005; 1, 40: Kolanowski W. Żywność a choroby cywilizacyjne i starzenie się organizmu. Żywn Żyw Prawo Zdr 2000; 3: Szponar L, Rychlik E, Kozłowska-Wojciechowska M, Bezpiańska-Olędzka A, Anioła J. Jakość zdrowotna żywności, sposób żywienia, edukacja żywieniowa ważne problemy zdrowia publicznego w Polsce. Żywn Żyw Zdr 1998; 1: ***International Obesity Task Force EU Platform Briefing Paper, March ***Zielona Księga - Promowanie zdrowego żywienia i aktywności fizycznej: europejski wymiar zapobiegania nadwadze, otyłości i chorobom przewlekłym. Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela Knapik A, Plinta R, Saulicz E, Kuszewski M. Znaczenie aktywności ruchowej w profilaktyce zdrowotnej. Zdr Publ 2004; 114, 3: Nosko J. Zachowania zdrowotne społeczeństwa polskiego. Ustalenia z badań empirycznych. Aktywność fizyczna [w:] Gniazdowski A (red): Zachowania zdrowotne. Zagadnienia teoretyczne, próba charakterystyki zachowań zdrowotnych społeczeństwa polskiego. Instytut Medycyny Pracy, Łódź ***Zachowania zdrowotne młodzieży raport WHO. Wych Fiz Zdr 2000; 47, 4: Kirschner H, Kosińska J, Narojek L. Zmiany zachowań żywieniowych w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. Zdr Publ 2002; 112, 3: Świderska-Kopacz J. System bezpieczeństwa żywności w Polsce jako istotny element ochrony zdrowia publicznego. Probl Hig Epidemiol 2006; 87, 1: Korczak CW. Profilaktyka i edukacja prozdrowotna młodzieży w XXI wieku. Probl Hig 2000; 68: Woynarowska B, Mazur J i wsp. Zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce: wyniki badań HBSC Zdr Publ 2004; 114, 2: Żolińska M. Sposób żywienia i stan odżywiania dzieci w szkołach gimnazjalnych. Probl Hig Epidemiol 2007; supl. 2, Łukasiewicz D, Bachanek T, Kozłowska A. Nawyki żywieniowe dzieci i młodzieży na podstawie sprzedaży produktów żywnościowych w sklepach szkolnych. Zdr Publ 2004; 114, 1: Wysocki MJ, Cianciara D (red): Potencjał promocji zdrowia w Polsce. Krajowe oraz regionalne polityki i plany zdrowotne. Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2007.