Szczęście obywatela, szczęście dziecka bożego, szczęście konsumenta. O zależnościach między koncepcją człowieka a rozumieniem szczęścia

Transkrypt

1 Szczęście obywatela, szczęście dziecka bożego, szczęście konsumenta. O zależnościach między koncepcją człowieka a rozumieniem szczęścia Robert T. Ptaszek Rozważania te zacząć trzeba od kilku stwierdzeń tak banalnych i oczywistych, że niekiedy o nich zapominamy. Po pierwsze: szczęśliwe życie jest celem każdego człowieka. Po drugie: istnieje wiele sposobów rozumienia tego czym jest szczęście. Dobrze pokazuje to traktat O szczęściu Władysława Tatarkiewicza (1979, s ). Czytamy tam, że szczęście oznaczać może: 1. Stan intensywnej radości 2. Powodzenie życiową pomyślność 3. Sumę dóbr dostępnych człowiekowi 4. Zadowolenie z całego życia. Na potrzeby naszych rozważań wystarczy jednak przyjąć, że tym co stanowi istotę szczęścia jest kontakt z dobrem. Pogląd ten znaleźć można już w pismach starożytnych filozofów greckich. Na przykład u Arystotelesa w Etyce Nikomachejskiej czytamy: Wszelka sztuka i wszelkie badanie, a podobnie także wszelkie zarówno działanie, jak i postanowienie, zdają się zdążać do jakiegoś dobra (Arystoteles 1981, s. 3). Kontakt z dobrem może mieć różne formy: posiadania go (tak jest na przykład w przypadku takiego dobra jak wiedza), połączenia się z nim (na przykład z dobrem, którym jest kochany człowiek) lub po prostu jego używania (takim dobrem może być na przykład sprawny i łatwy w obsłudze komputer) (zob. Kiereś 2013, s ). Różnorodność dostępnych człowiekowi dóbr sprawia, że w kulturze europejskiej przyjmuje się ich typologie. Najbardziej znana spośród nich nie jest zbyt skomplikowana, bo sprowadza się do wyróżnienia trzech rodzajów dóbr. Typologia ta swoimi korzeniami sięga starożytności. Jej podstawy znaleźć można w Etyce Nikomachejskiej Arystotelesa, zaś w rozbudowany sposób przedstawia ją św. Tomasz z Akwinu w Sumie teologicznej (zob. Tomasz z Akwinu, 1963). Pierwszym wyróżnionym rodzajem jest dobro pożyteczne/użyteczne (bonum utile). Jest to dobro środek, a jego wartość wynika stąd, że dzięki niemu jesteśmy w stanie osiągnąć inne, wyższe dobra. Z kolei dobro przyjemne (bonum delectabile) to takie, którego osiągnięcie sprawia, że doznajemy przyjemności. Ponieważ jednak kryterium oceny jest tu własne, subiektywne odczucie podkreśla się, że przyjemność nie może być jedynym celem ludzkiego działania. Tezę taką etycy uzasadniają zazwyczaj wskazując, że niektóre przyjemności, szczególnie w nad-

2 14 Młodzież w poszukiwaniu szczęścia: dokąd, po co, jak i z kim? miarze, mogą stanowić dla człowieka zagrożenie. Ponadto systematyczne dążenie do przyjemności sprawia, że stajemy się coraz bardziej znudzeni i odporni na bodźce. Aby zatem osiągać stan przyjemności musimy nieustanie intensyfikować swoje doznania. Łatwo wtedy przekroczyć granice zdrowego rozsądku. Pamiętać też trzeba, że dążenie do własnej przyjemności łatwo przerodzić się może w egoizm. Dzieje się tak, gdy zamiast naturalnej dla człowieka postawy troski o samego siebie ludzie przyjmują postawę roszczeniową. Najlepiej wyraża ją formuła mam prawo dążyć do przyjemności (szczęścia), bo to moja naturalna skłonność. Akceptacja takiego stanowiska powoduje, że ludzie dążą do własnych celów bez liczenia się z dobrem innych. Trzecia, z punktu widzenia podjętych tu rozważań najbardziej istotna kategoria to dobro godziwe (bonum honestum). Wyjątkowa rola należących do tej grupy dóbr wynika stąd, że dążenie do nich pozwala człowiekowi osiągnąć prawdziwe szczęście, będące celem ludzkiego życia. Recepta na szczęście wydaje się zatem stosunkowo prosta. Osiągnie je człowiek, który: 1. Prawidłowo rozpozna te dobra, których osiągniecie rzeczywiście, a nie tylko pozornie go uszczęśliwi. 2. W swoim życiu konsekwentnie dążyć będzie do zdobycia tych dóbr. Aby jednak wiedzieć, co człowieka naprawdę uszczęśliwia, trzeba najpierw odpowiedzieć na pytanie: kim jest człowiek. Nie ulega bowiem wątpliwości, że sposób w jaki ludzie w różnych epokach kształtowali wzorzec szczęścia był konsekwencją tego, jak rozumieli człowieka i jak określali cel jego życia. W tekście pokażę, że w historii kultury europejskiej mamy do czynienia z bardzo różnymi, często wręcz wykluczającymi się, koncepcjami człowieka. Z racji niewielkiej objętości tego opracowania skoncentruję się na prezentacji trzech, moim zdaniem najbardziej istotnych i reprezentatywnych, a zarazem odmiennych stanowisk antropologicznych. Dla dokładniejszego ich określenia posłużyć się można kilkoma kryteriami. Można na przykład pokazać, że koncepcje te występowały w porządku chronologicznym. Wtedy będziemy mieli do czynienia z następującą kategoryzacją: 1. Starożytna Grecja z koncepcją człowieka jako obywatela polis. Jej istotę oddaje formuła, którą znaleźć można w Polityce Arystotelesa: Człowiek z natury stworzony jest do życia w państwie. Taki zaś, który z natury a nie przez przypadek żyje poza państwem jest albo nadludzką istotą, albo nędznikiem (Arystoteles 1953, s. 8). 2. Chrześcijańskie średniowiecze podkreślające, że człowiek jest stworzony przez Boga zgodnie ze słowami św. Augustyna: Stworzyłeś nas bowiem jako skierowanych ku Tobie. I niespokojne jest serce nasze, dopóki w Tobie nie spocznie (Św. Augustyn 1995, s. 23).

3 R. T. Ptaszek, Szczęście obywatela, szczęście dziecka bożego, szczęście Czasy współczesne z naturalistyczną koncepcją człowieka opracowaną na bazie wiedzy dostarczanej przez nauki przyrodnicze. Koncepcja ta oparta jest na hipotezie ewolucji. Dążenia przedstawicieli ewolucjonistycznej antropologii trafnie podsumował Ernst Cassirer (1984, s. 131). Jego zdaniem ich głównym celem stało się sprowadzenie człowieka do określonego zbioru podstawowych instynktów, które można kolejno ponumerować, skatalogować i wyczerpująco opisać. Powyższa kategoryzacja może jednak wprowadzić w błąd, zwłaszcza gdy chronologię uznamy nie tylko za parametr opisujący, ale także za element wartościowania. A jest to bardzo prawdopodobne, bo cywilizacja techniczna, w której żyjemy przyjmuje jako coś oczywistego, że to co nowsze jest zarazem lepsze. Tymczasem w przypadku koncepcji antropologicznych takie wartościowanie, co pokażę w tekście, jest nieuprawnione. Lepiej zatem posłużyć się innym kryterium charakteryzującym i porządkującym omawiane koncepcje człowieka. Wtedy stwierdzimy, że pierwsza z nich stworzona została przez greckich filozofów, druga przez myślicieli chrześcijańskich będących zwykle filozofami i teologami, zaś ostatnia z prezentowanych to dzieło przedstawicieli nauk przyrodniczych. Koncepcja szczęśliwego człowieka w filozofii greckiej Aby zrozumieć wyjątkową rolę, jaką w kwestii ludzkiego szczęścia odegrała filozofia, trzeba pamiętać o ważnej różnicy dotyczącej sposobu rozumienia greckiego słowa eudajmonia, tłumaczonego na język polski jako prawdziwe, pełne szczęście. Przez współczesnego człowieka szczęście traktowane jest bowiem jako stan, na którego osiągnięcie nie ma większego wpływu. Widać to wyraźnie w potocznym języku, gdzie mówimy o kimś, że ma szczęście, lub że los sprawił, że jest nieszczęśliwy. Tymczasem dla starożytnych Greków sprawa wyglądała zupełnie inaczej. Uważali, że szczęście to nie stan, którego biernie doznajemy, lecz rezultat świadomej i celowej działalności człowieka. Warunkiem jego osiągnięcia jest wybór właściwego sposobu zachowania się w konkretnej sytuacji. A tego człowieka nauczyć może filozofia. Pogląd ten zawdzięczamy Sokratesowi żyjącemu w Atenach filozofowi uważanemu za twórcę europejskiej etyki. Według Sokratesa celem ludzkiego życia jest doskonalenie własnej duszy. Przekształcił on i rozwinął głoszoną przez sofistów koncepcję arete czyli, jak to dziś niezbyt szczęśliwie tłumaczymy, cnót moralnych. W przeciwieństwie do sofistów, którzy podkreślali, że pełnienie konkretnych ról społecznych wymaga posiadania odmiennego zestawu owych arete (wszak całkiem innymi zaletami odznaczać się powinien dobry kucharz, polityk czy żołnierz) Sokrates podkreślał, że istnieją takie arete jak odwaga czy sprawiedliwość, które doskonalą każdego człowieka. Co więcej, Sokrates twierdził, że wszystkie te arete da się sprowadzić do pewnego rodzaju wiedzy. I tak, na przykład, sprawiedliwość to

4 16 Młodzież w poszukiwaniu szczęścia: dokąd, po co, jak i z kim? według niego wiedza o tym, co się komu należy, a człowiek odważny tym się różni od niepotrzebnie ryzykującego życie, że wie kiedy powinien zacząć się bać. Ostatecznie zatem stanowisko Sokratesa da się sprowadzić do następującego rozumowania: Przesłanka 1: warunkiem osiągnięcia szczęścia jest posiadanie cnót moralnych (arete) Przesłanka 2: każda arete jest wiedzą o tym, co dla człowieka dobre Przesłanka 3: wiedzy takiej dostarcza ludziom filozofia Wniosek: zdobycie przez człowieka wiedzy filozoficznej to najlepszy sposób, aby uczynić go szczęśliwym. Stanowisko Sokratesa rozwinął i zmodyfikował jego uczeń Platon. Pokazał on, że aby człowiek mógł dokonywać właściwych to znaczy umożliwiającym mu osiągnięcie szczęścia wyborów, musi utrzymywać w harmonii trzy elementy tworzące jego duszę. Aby realizacja tego postulatu była możliwa w praktyce, muszą więc istnieć cnoty (arete), do których dążenie doskonali poszczególne sfery aktywności człowieka. Te wyróżnione przez Platona arete to: mądrość, do której zmierzać powinna rozumna część ludzkiej duszy; męstwo, które doskonali sferę emocji człowieka pozwalając mu przezwyciężać lęki i zagrożenia, z którymi spotyka się w życiu oraz umiar, niezbędny do porządkowania sfery ludzkich pragnień i pożądań. Oprócz tych trzech niezbędna jest także czwarta arete sprawiedliwość. Jej praktykowanie sprawia, że potrafimy we właściwy sposób troszczyć się o harmonijny rozwój poszczególnych sfer naszej duszy. Dziś chętniej zamiast określenia dusza używamy terminu osobowość. Jednak Platoński przepis na szczęście nadal zadziwia swoją prostotą i racjonalnością. Pokazuje bowiem, że człowiek, który posiada opisane przez Platona arete jest zdolny do dokonywania dobrych, to znaczy umożliwiających osiągnięcie szczęścia wyborów. Aby w pełni zrozumieć kulturową rolę koncepcji szczęścia tworzonych przez filozofów działających w Atenach w najlepszym okresie ich rozwoju przywołać trzeba jeszcze stanowisko Arystotelesa. Jego poglądy na temat szczęścia są ważne z kilku powodów. Przede wszystkim Arystoteles przekonująco pokazał, że nie wystarczy troszczyć się o własne, indywidualne szczęście. Niezbędnym warunkiem szczęśliwego życia każdego człowieka jest bowiem dobre funkcjonowanie wspólnoty, do której należy. Zatem oprócz etyki, wskazującej człowiekowi drogę do osiągnięcia indywidualnego szczęścia, musi istnieć taka nauka, która mówi, jak osiągnąć szczęście żyjąc w zbiorowości (społeczeństwie). Tę sferę ludzkiej aktywności intelektualnej Arystoteles nazwał polityką (Taki sposób rozumienia i używania pojęcia polityka dla żyjącego współcześnie człowieka jest co najmniej trudny do zaakceptowania. Jednak nierozsądnie byłoby za nadużycia i patologie będące skutkiem działalności wielu dzisiejszych polityków winić Arystotelesa, dla którego polityka była rozumną realizacją dobra wspólnego ).

5 R. T. Ptaszek, Szczęście obywatela, szczęście dziecka bożego, szczęście Ponadto Arystoteles podkreślał, że celem człowieka jest doskonałość, którą określał jako życie zgodne z rozumem. Na tym właśnie polega jego zdaniem prawidłowy rozwój ludzkiej natury. Według Arystotelesa sposób, w jaki człowiek wykorzystuje tkwiący w nim potencjał decyduje o jego doskonałości, a zatem także o tym czy będzie szczęśliwy. Dla wyjaśnienia tego poglądu Filozof posługuje się następującym przykładem: jest ( ) funkcją cytrzysty grać na cytrze, funkcją dobrego cytrzysty grać dobrze; jeśli więc ( ) za swoistą funkcję człowieka uważamy pewien rodzaj życia, a mianowicie działanie duszy i postępowanie zgodne z rozumem, za swoistą zaś funkcję człowieka dzielnego [uważamy R.P.] to samo działanie wykonywane w sposób szczególnie dobry (Arystoteles 1981, s. 21). Zatem każdy z nas może być szczęśliwy, ale to od naszej systematycznej pracy zależy ile tego szczęścia uda się nam osiągnąć. Warto też pamiętać, że Arystoteles jako filozof-realista podkreślał, że sam rozwój duchowy człowieka nie wystarczy do osiągnięcia szczęścia. Szczęście nie może się bowiem obyć bez dóbr zewnętrznych. Ale to zagadnienie jest na tyle oczywiste, że nie ma sensu rozwijać go dokładniej. Chrześcijańska wizja szczęśliwego człowieka Myśliciele chrześcijańscy znali, cenili i chętnie przywoływali najważniejsze poglądy na temat człowieka i jego szczęścia wypracowane przez greckich filozofów. Jednak o znaczeniu chrześcijańskiej wizji szczęśliwego człowieka decydują przede wszystkim dwa nowe, można bez przesady stwierdzić rewolucyjne elementy, którymi chrześcijaństwo wzbogaciło zarówno samą wizję człowieka jak też sposób rozumienia jego drogi do szczęścia. Pierwszą ze wspomnianych rewolucyjnych nowości była koncepcja człowieka jako osoby. Jej podstawą, czyniącą tę koncepcję wyjątkową, było wskazanie, że Bóg stworzył człowieka na swój obraz i podobieństwo: A wreszcie rzekł Bóg: «Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam. Niech panuje nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym, nad bydłem, nad ziemią i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi!». Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę (Księga Rodzaju I, 26-27). Taka relacja człowieka z Bogiem nie występuje w żadnej innej tradycji poza biblijną. W oparciu o nią myśliciele chrześcijańscy wypracowali osobową koncepcję człowieka. Kształtowanie się takiego sposobu pojmowania człowieka było długotrwałym procesem. Rozpoczęły go prowadzone przez Ojców Kościoła w III i IV wieku dyskusje dotyczące osoby Chrystusa (tak zwany spór o Logos ). Zagadnienie to podejmowali także późniejsi przedstawiciele patrystyki i scholastyki. Choć za pierwsze sformułowanie, które prezentuje chrześcijańską wizję człowieka-osoby uznaje się formułę Boecjusza (2001, s. 70): osoba jest substancją indywidualną o rozumnej naturze to całościowe opracowanie tej koncepcji było dziełem św. Tomasza z Akwinu. Inspiracją dla jego stanowiska stały się poglądy

6 18 Młodzież w poszukiwaniu szczęścia: dokąd, po co, jak i z kim? Arystotelesa. Jednak Tomasz dokonał ich daleko idącej reinterpretacji, co pozwoliło mu znaleźć zadowalające rozwiązanie problemów, które z nich wynikały, a z którymi Arystoteles nie mógł sobie poradzić. Podobnie jak Arystoteles także Tomasz starał się ukazać człowieka nie w aspekcie statycznym, lecz dynamicznym. Chciał nie tylko pokazać kim jest człowiek, ale także wskazać jak powinien działać, by zrealizować cel swojego życia to znaczy osiągnąć szczęście. Jak zauważa Mieczysław A. Krąpiec (1982, s. 27): Rozwiązanie Tomasza transcenduje i platońską i arystotelesowską wizję człowieka, unikając ich skrajności a zarazem jest koherentne z bezpośrednimi danymi naszej świadomości. Akceptując w ogólnych zarysach arystotelesowski hylemorfizm św. Tomasz uznał, że nie jest możliwe, aby dusza ludzka była jedynie wytworem przyrody. Wskazując na występujące w każdym realnie istniejącym bycie złożenie z istoty i istnienia wykazał, że dusza jest bezpośrednio stworzona przez Boga. Zgodnie z poglądami św. Tomasza człowiek stanowi jedność ciała i duszy. To właśnie dusza jest ostatecznym źródłem jedności człowieka ludzkie istnienie, działanie i poznanie jest dziełem jednej i tej samej zasady: duszy. Ponieważ jednak dusza działa zawsze za pośrednictwem ciała, jej związek z ciałem jest związkiem koniecznym (por. Krąpiec 1986, s ). Tomasz podkreślał, że człowiek w swoich działaniach wykracza poza przyrodę. Człowiek potrafi przekształcać przyrodę a także dopełniać ją tworzoną przez siebie kulturą. Transcendencja człowieka wobec świata wyraża się na wiele sposobów. W dziełach sztuki, w narzędziach technicznych, w kultach religijnych, w formach życia społecznego, w dziełach naukowych i w utworach literackich widzi siebie jako kogoś, kto w swym działaniu «przekracza naturę». Potrafi materii nadawać odpowiednie kształty (formy narzędzi czy dzieła sztuki) a także wyznaczać jej odpowiednie cele. Jest zdolny ujmować całość rzeczywistości, w której żyje, dostrzegając jej składniki i ich wzajemnie konieczne przyporządkowanie (Maryniarczyk 1999, s. 98). Wśród wolnych działań człowieka wyróżnić można cztery, które charakteryzują go jako osobę. Są to: poznawanie rzeczywistości, miłość (rozumiana jako otwarcie na drugą osobę), wolność (przejawiająca się w dokonywaniu suwerennych aktów decyzji) oraz zdolność do podejmowania aktów religijnych. Przyjęcie osobowej koncepcji człowieka prowadzi do ważnych konsekwencji. Przede wszystkim koncepcja ta uzasadnia dlaczego żaden człowiek nie może być przez innych ludzi traktowany jako narzędzie do osiągania ich własnych celów. Pokazuje też, że dobro człowieka-osoby powinno być celem wszelkich działań ponieważ z racji posiadania stworzonej przez Boga duszy każdy człowiek jest kimś wyjątkowym i jedynym. To stanowi niepodważalną podstawę ludzkiej godności i suwerenności. Człowiek jako osoba dla pełnego rozwoju potrzebuje zarówno dóbr duchowych i materialnych, zarówno społeczeństwa jak i rodziny. Natomiast jako byt przygodny jest istotą z natury religijną, otwartą na Najwyższe Dobro Boga. Dą-

7 R. T. Ptaszek, Szczęście obywatela, szczęście dziecka bożego, szczęście żenie do Boga wyznacza ostateczną perspektywę ludzkiego życia, jego cel. Człowiek jest ponadto bytem, który staje się doskonały przez to, że czyni dobro. Dlatego naczelne zadanie człowieka stanowi życie moralne (w ten sposób realizuje najwyższe dobro osobowe) (por. Świeżawski 1995). Opracowana przez św. Tomasza koncepcja człowieka pozwala na sformułowanie następujących wniosków: 1. Człowiek obdarzony przez Boga rozumną naturą potrafi rozpoznawać dobro i zło. Musi się tylko tego nauczyć. Dzięki temu jest zdolny do dokonywania wolnych wyborów to znaczy do rozumnego określenia, co jest dla niego w danej sytuacji rzeczywiście dobre. 2. Istnieje ideał natury ludzkiej. Jest nim upodobnienie się do Boga czyli stan, który chrześcijanie określają jako świętość. W tej perspektywie grzech można określić jako nie osiągnięcie celu, który człowiekowi wskazuje Bóg. I właśnie to wprowadzenie nowego wymiaru, to znaczy perspektywy Boga i wieczności stanowi drugi, rewolucyjny aspekt chrześcijańskiej wizji ludzkiego szczęścia. U starożytnych Greków miało ono bowiem z konieczności skończony wymiar. Jego kresem był fakt nieuniknionej śmierci każdego człowieka. Tymczasem w koncepcji chrześcijańskiej najwyższym dobrem, a zarazem źródłem i celem ludzkiego życia jest Bóg doskonały i wieczny Stwórca świata. Pełne i trwające na zawsze szczęście będące skutkiem zjednoczenia człowieka z Bogiem to zatem ostateczny cel ludzkiego życia. Trudno sobie nawet wyobrazić wspaniałość tego stanu. A jeszcze trudniej zrozumieć jak to się stało, że współcześnie chrześcijańska koncepcja szczęścia jest w naszej kulturze odrzucana, krytykowana, a niekiedy wręcz wyśmiewana. Zdumienie zwiększa się jeszcze bardziej, gdy dokładniej przeanalizuje się koncepcje człowieka i szczęścia, które przeciwstawia propozycji chrześcijańskiej dzisiejsza kultura Zachodu. Człowiek współczesny szczęśliwe zwierzę? Koncepcja człowieka dominująca współcześnie w naszej kulturze także oparta jest na wierze jednak nie na wierze w Boga, lecz w możliwości nauk przyrodniczych. Badacze przyrody uwierzyli, iż bez niczyjej pomocy są w stanie wyczerpująco i całościowo opisać świat. Trudno się zresztą dziwić temu swoistemu brakowi naukowej pokory, wszak osiągnięcia nauk przyrodniczych są dziś rzeczywiście imponujące. Podkreślają to nie tylko sami przedstawiciele tych nauk podobną ocenę znaleźć można na przykład u Josepha Ratzingera. W wydanym w tym roku II tomie książki Jezus z Nazaretu zwrócił on uwagę na bardzo istotną dla naszych rozważań kwestię. Napisał tam: Dzisiejszy człowiek ma pokusę powiedzieć: Dzięki nauce świat stał się czytelny. Rzeczywiście, Francis S. Collins na przykład, który kierował Human Genome Project (Projektem Poznania Genomu Ludzkiego), z radosnym zdumieniem mówi: «Język Boga został rozszyfrowany»

8 20 Młodzież w poszukiwaniu szczęścia: dokąd, po co, jak i z kim? (The Language of God, s. 99). Tak, we wspaniałej matematyce stworzeń, którą teraz możemy odczytać w genetycznym kodzie człowieka, rzeczywiście odczytujemy język Boga. Niestety jednak, nie cały. Widzialna stała się funkcjonalna prawda o człowieku. Jednak prawdy o nim samym kim jest, skąd pochodzi, co powinien czynić i czym jest dobro albo zło tej prawdy w ten sposób niestety nie możemy odczytać (Ratzinger 2011, s. 208). Na tym właśnie jak sądzę polega dzisiejszy problem z naukami przyrodniczymi. W punkcie wyjścia ich przedstawiciele przekraczają swoje metodologiczne kompetencje przyjmując a priori (czyli bez należytego uzasadnienia) tezę, że człowiek to wyłącznie element przyrody. Na tej podstawie uznają, że nie ma istotnych różnic między człowiekiem a naczelnymi ssakami człekokształtnymi. I w tej perspektywie postrzegają go, a także opisują jego zachowania. Z punktu widzenia filozofii trudno zaakceptować takie stanowisko. Na kontrowersje związane z przyjęciem koncepcji człowieka proponowanej przez nauki przyrodnicze zwraca uwagę wielu autorów. Zainteresowanym tym zagadnieniem warto polecić książkę Bogdana Suchodolskiego Kim jest człowiek?, która w przejrzysty a zarazem przystępny sposób omawia najważniejsze problemy, do których prowadzi przyjęcie takiej koncepcji człowieka (zob. Suchodolski 1985, zwłaszcza s ). Jako filozof i (mam nadzieję) naukowiec nie będę oczywiście kwestionował faktu, że współczesne nauki przyrodnicze dostarczają ogromnej wiedzy o materialnych aspektach funkcjonowania człowieka w świecie. Nie mogę natomiast zaakceptować tezy, że w ten sposób wyjaśnione zostały wszystkie kwestie dotyczące tego kim jest człowiek i dokąd zmierza. Źródłem moich wątpliwości jest fakt, że tworząc analogie między światem ludzi i zwierząt (czyli mówiąc językiem filozoficznym: przyjmując naturalistyczną koncepcję człowieka) nauki przyrodnicze nie są w stanie wyjaśnić wielu istotnych faktów dotyczących człowieka i jego świata. Warto wspomnieć niektóre z nich: 1. Zwierzęta odznaczają się specjalizacją niezbędną do przetrwania w środowisku, w którym żyją. Człowiek natomiast potrafi dostosowywać środowisko do swoich potrzeb. Zachowuje się zatem w zupełnie odmienny od zwierząt sposób. 2. Człowiek jako jedyny gatunek w przyrodzie jest twórcą kultury (obejmującej cztery główne działy: naukę, sztukę, moralność i religię). Zjawisko to z punktu widzenia naturalistycznych koncepcji człowieka jest zupełnie niezrozumiałym marnotrawieniem energii. Wszak zwierzęta koncentrują się na zaspokajaniu swoich naturalnych potrzeb a nie zastanawiają się nad ich naturą i wartością. 3. Chociaż człowiek to także istota biologiczna jego zachowanie nie jest wyznaczane wyłącznie przez prawa rządzące w przyrodzie. Jako jedyny znany gatunek potrafi postąpić wbrew tym prawom, o czym świadczą na przykład działania bezinteresowne, a także świadome podejmowanie przez ludzi czynów wymagających poświęcenia zdrowia lub życia. Człowiek jest zatem obda-

9 R. T. Ptaszek, Szczęście obywatela, szczęście dziecka bożego, szczęście rzony darem, którego nie posiadają zwierzęta zdolnością do dokonywania wolnych wyborów. Współczesne naturalistyczne koncepcje człowieka opierają się na niezbyt trafnej analogii między światem ludzi i zwierząt. Zapominają, że ludzie, w odróżnieniu od zwierząt, kierują się także rozumem a nie tylko instynktami. Dlatego jako jedyny gatunek w przyrodzie człowiek nieustannie dąży do samorozwoju, usiłując ciągle się doskonalić. Warto w tym miejscu przypomnieć, że na istnienie podstawowych różnic między człowiekiem i zwierzęciem zwracał uwagę już Arystoteles w Etyce Nikomachejskiej pisząc: Trzy są rzeczy w duszy, od których zależy działanie i poznawanie prawdy: doznawanie wrażeń zmysłowych, myślenie i pragnienie. Spośród nich doznawanie wrażeń nie jest źródłem żadnego działania, co wynika z faktu, iż zwierzęta posiadają zdolność doznawania wrażeń, nie biorą jednak udziału w żadnym działaniu (Arystoteles 1981, s. 207). Nauki przyrodnicze nie uwzględniając różnic między ludźmi i zwierzętami stają się inspiracją do odrzucenie tezy o wyjątkowości i godności każdego człowieka, która stanowi fundament zachodniej kultury. Jeśli jednak się ją odrzuci trzeba będzie zaakceptować nową koncepcję szczęścia zupełnie inną od obu wcześniej omówionych. Koncepcja ta jest niezwykle prosta. Skoro bowiem człowiek zostanie uznany wyłącznie za istotę materialną to jedyną dostępną mu formą szczęścia staje się doznawanie przyjemności zmysłowych. A zatem koncepcja ta to skrajny hedonizm wyrażający się prostą zależnością: im więcej mamy przyjemnych wrażeń tym doznajemy większej przyjemności jesteśmy więc szczęśliwsi. Taki sposób rozumienia ludzkiego szczęścia stanowi podstawę współczesnego, konsumpcyjnego modelu życia. Jednak konsumpcjonizm coraz częściej bywa dziś krytykowany. W Polsce pisze o tym między innymi prof. Krystyna Romaniszyn (zob.: Romaniszyn, 2011). Ludzie zaczynają dostrzegać, że posiadanie coraz większej liczby dóbr i będąca ich wynikiem rosnąca liczba przyjemnych doznań nie przekłada się na ich trwałość. Zamiast stanu permanentnego zadowolenia coraz częściej pojawia się znudzenie. Dla kogoś, kto pamięta przytoczoną na wstępie tekstu hierarchię dóbr takie konsekwencje współczesnej, hedonistyczno-konsumpcyjnej koncepcji szczęścia nie stanowią wielkiego zaskoczenia. Koncepcja taka zaburza bowiem wspomnianą hierarchię. Negując duchowy wymiar ludzkiej egzystencji z konieczności rezygnuje z poszukiwania dobra właściwego. W ten sposób nieprzemijalne szczęście, do którego poszukiwania zachęcało chrześcijaństwo, redukuje do chwilowych przyjemności. A przecież, jak pokazaliśmy, dobra przyjemnościowe nie mogą wystarczyć człowiekowi do szczęścia. Jest on bowiem kimś więcej niż tylko zwierzęciem skoncentrowanym na tym co tu i teraz. Niedostrzeganie przez współczesną kulturę tego, do niedawna jeszcze oczywistego faktu, powoduje, że dziś z uporem godnym lepszej sprawy podejmuje się

10 22 Młodzież w poszukiwaniu szczęścia: dokąd, po co, jak i z kim? próby przekonania człowieka, że jest wyłącznie najdoskonalszym spośród zwierząt. Dokonuje się to metodą nie wprost przede wszystkim przez kształtowanie jego hierarchii potrzeb. Profesjonalne agencje reklamowe przygotowują całe rozbudowane kampanie sugerujące, że ważne są tylko potrzeby materialne i na ich zaspokajaniu człowiek musi się skupić, jeśli chce osiągnąć szczęście. Stosowane formy perswazji są bardzo wymyślne i profesjonalne, o czym można się przekonać analizując konkretne reklamy, jednak trzeba postawić wobec nich zasadniczy zarzut. Ich celem jest coś co najlepiej oddaje określenie tresura ludzi. Koncentrują się bowiem na oddziaływaniu na ludzkie emocje i w ten sposób dążą do wyrobienia w człowieku nie do końca świadomych odruchów. A przecież człowiek jako istota rozumna powinien być wychowywany to znaczy powinien rozwijać swoje zdolności do podejmowania racjonalnych decyzji. Tymczasem współczesna kultura usilnie propagując taką koncepcję szczęścia nie tylko zapomina o dokonaniach greckich filozofów i chrześcijańskich myślicieli. Ignoruje także uwagi i wątpliwości, które podsuwa nam zdrowy rozsądek. W tym kontekście warto przytoczyć słowa Johna Stuarta Milla. Ten żyjący w XIX wieku, do bólu rozsądny i racjonalny filozof, politolog i ekonomista zwrócił uwagę na fakt, który współcześnie proponowane koncepcje szczęścia z trudnych do zrozumienia powodów pomijają. Pisał: Lepiej być niezadowolonym człowiekiem, niż zadowoloną świnią; lepiej być niezadowolonym Sokratesem, niż zadowolonym głupcem. A jeżeli głupiec i świnia są innego zdania, to dlatego, że umieją patrzeć na sprawę wyłącznie ze swego punktu widzenia. Drugiej stronie oba punkty widzenia są znane (Mill 1959, s. 18). Zamiast wniosków Spory dotyczące ludzkiego szczęścia są tak stare jak sama ludzkość. W wyborze dróg do szczęścia ludzie kierować się mogą nie tylko tym co racjonalne. Mogą na przykład zamiast pełnego szczęścia, którego osiągnięcie wymaga systematycznych starań, zadowolić się jego namiastkami, zwłaszcza jeśli ich zdobycie jest łatwe i nie wymaga czasu oraz wysiłku. Tak właśnie zdaje się postępować wielu współczesnych ludzi, a ich postawa, co pokazałem w tekście, znajduje usprawiedliwienie, a nawet uzasadnienie w koncepcji szczęścia dominującej we współczesnej Europie. Jako filozof kultury nie zamierzam jednak nikogo pouczać ani tym bardziej na siłę uszczęśliwiać. Zamiast tego podsumowując powyższe rozważania chciałbym na trzy przedstawione koncepcje szczęścia spojrzeć nie z punktu widzenia poszukujących go ludzi, lecz z perspektywy kultury, w której takie poszukiwania były prowadzone. Bo o ile indywidualnie każdy człowiek sam ocenia, czy jego życie jest szczęśliwe, to efekty tych poszukiwań pozostawiają także trwałe ślady w kulturze.

11 R. T. Ptaszek, Szczęście obywatela, szczęście dziecka bożego, szczęście Cóż zatem wnieśli do kultury poszukujący szczęścia greccy filozofowie? Stwierdzić trzeba, że całkiem sporo w sferze teorii zawdzięczamy im między innymi znakomite dzieła takie jak Dialogi Platona, zaś w dziedzinie bardziej praktycznej rozwój nauk, a także sprawnie działającą ateńską demokrację. O wkładzie chrześcijaństwa w kulturę Europy napisano tomy. Jeśli zatem ktoś nie da się nabrać na ideologiczne bajki o ciemnym Średniowieczu doceni z pewnością takie dzieła jak uniwersytety czy gotyckie katedry, które pojawiły się w tej epoce i trwają do dziś. Zadziwi go także bogactwo i różnorodność literatury powstałej w tamtym okresie. Wszak obejmuje ona zarówno literaturę popularną na przykład legendy, żywoty świętych czy rycerskie eposy jak też monumentalne dzieła w rodzaju Sumy teologicznej św. Tomasza. W tej chwili trudno prorokować co zostanie po zwolennikach trzeciej koncepcji szczęścia. Pojawiają się jednak uzasadnione obawy, że nic szczególnie znaczącego i trwałego. No może poza sieciami supermarketów i wysypiskami śmieci pełnymi chińskich wyrobów z długo rozkładającego się (a więc na swój sposób trwałego) plastiku. Tylko czy rzeczywiście o taką trwałość chodzi w jakiejkolwiek kulturze? Bibliografia Arystoteles, (1981). Etyka Nikomachejska. Warszawa: PWN. Arystoteles, (1953). Polityka. Wrocław: Ossolineum. Boecjusz, (2001). Przeciw Eutychesowi i Nestoriuszowi. Kęty. Augustyn św., (1995). Wyznania. Kraków: Znak. Cassirer, E., (1984). Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury. Warszawa. Kiereś, H., (2013). Osoba i społeczność. Lublin: TN KUL. Krąpiec, M. A., (1982). Człowiek dramat natury i osoby. Lublin: TN KUL. Krąpiec, M. A., (1986). Ja człowiek. Lublin: TN KUL. Maryniarczyk, A., (1999). Zeszyty z metafizyki. (z. 3). Lublin: TN KUL. Mill, J. S., (1959). Utylitaryzm. O wolności. Warszawa: PWN. Ratzinger, J., (2011). Jezus z Nazaretu. (cz. II). Kielce: Wydawnictwo Jedność. Romaniszyn K., (2011). Nowa droga do zniewolenia? O życiu w społeczeństwie konsumpcyjnym. Kraków: Wydawnictwo UJ. Suchodolski B., (1985). Kim jest człowiek?. Warszawa: Wiedza Powszechna. Swieżawski, S., (1995). Święty Tomasz na nowo odczytany. Poznań. Tatarkiewicz, W., (1979). O szczęściu. Warszawa: PWN. Tomasz z Akwinu, (1963). Suma teologiczna, tom IX: Cel ostateczny czyli szczęście oraz uczynki ludzkie. Londyn Katolicki Ośrodek Wydawniczy Veritas.