DOBRO WSPÓLNE PODSTAWA SPOŁECZNEJ AKTYWNOŚCI HOSPICJUM

Transkrypt

1 Ks. Leon SZOT Ordynariat Polowy Wojska Polskiego, Warszawa Studia Warmińskie XLIV-XLV ( ) DOBRO WSPÓLNE PODSTAWA SPOŁECZNEJ AKTYWNOŚCI HOSPICJUM Kaz da społeczność ludzka w swoim istnieniu i historycznym rozwoju kieruje sie zasadami reguluja cymi z ycie grupy. Mimo z e poje cie norm rza dza cych zbiorowościa wprowadził do nauki społecznej Kościoła dopiero Pius XI w encyklice Quadragesimo Anno (QA 79), były one obecne w naturze człowieka, maja c źródło w prawie naturalnym 1. Naczelne kanony z ycia społecznego stanowia podstawe kryteriologiczna do prawidłowego funkcjonowania danej zbiorowości oraz punkt wyjścia w odkrywaniu konkretnych i operatywnych norm z ycia społecznego. Ruch Hospicyjny wyrasta z przesłania ewangelicznego, które od pocza tku chrześcijaństwa formowało wszelka aktywność na polu charytatywnym. Implikacje nauczania Kościoła, miały znacza cy wpływ na geneze i rozwój posługi najbardziej potrzebuja cym. Aktywność w tym wzgle dzie nie zacieśniała sie bynajmniej tylko do kre gu infrastruktur eklezjalnych, przeciwnie, z dobrym skutkiem, z uwzgle dnieniem pra dów epoki, sie gała po instytucje świeckie. Moz na zasadnie postawić twierdzenie, z e istotnym aspektem misji Kościoła, skoncentrowanej na osobie ludzkiej, jest wymiar społeczny, co wia z e sie z potrzeba i koniecznościa adekwatnej nauki, która istniała od pocza tku jak uczy Jan Paweł II jako konsekwencja Ewangelii oraz przyniesionej przez Ewangelie wizje człowieka w jego stosunku z innymi ludźmi, a zwłaszcza w z yciu wspólnotowym i społecznym 2. Odpowiedzialność za dobro człowieka w zbiorowości i zobowia zanie wobec Ewangelii determinuja Kościół do zabierania głosu w kwestiach społecznych 3. W terminie zasada społeczna uwzgle dnia sie nakaz rozumu praktycznego tworzenia wspólnych wartości jako środków słuz a cych rozwojowi osoby ludzkiej. Jest wie c ona zasada bytu i norma naturalno-prawna. Zasady z ycia społecznego w działalności Ruchu Hospicyjnego posiadaja istotne znaczenie wypływaja ce z ich aksjologii. W nurt posługi chorym terminalnie i ich rodzinom wpisuje sie zasada pomocniczości oraz solidarności społecznej, stanowia c fundament etosu opieki nad umieraja cymi. 1 C. S t r z e s z e w s k i, Katolicka Nauka Społeczna, Lublin 1994, s Jan Paweł II, Przemówienie do Konferencji Episkopatu Polski, ChS 80 (1979), s J. M a j k a, Nauka społeczna Kościoła, jej charakter i miejsce w ore dziu ewangelicznym, w: DNSK I, s

2 220 KS. LEON SZOT Zasada dobra wspólnego polega na stworzeniu maksymalnych szans rozwoju jednostkom ludzkim przynalez nym do róz nych zbiorowości. Wskazuje ona jasno cel i zadania kaz dej społeczności zachowuja c właściwa jej toz samość 4. Dobro wspólne obejmuje wie c warunki z ycia grupy, w jakich człowiek moz e pełniej i szybciej osia gna ć własna doskonałość (MM 65, PT 58). Ojciec Świe ty Jan XXIII podkreśla, z e prawdziwe dobro wspólne polega przede wszystkim na poszanowaniu praw i obowia zków osoby ludzkiej (PT 60). W powyz szych wypowiedziach wskazać moz na dwa waz ne faktory: wytworzenie wartości wspólnych oraz pełny rozwój osobowości. Zatem dobro wspólne nie jest celem samym w sobie, jego sens uzyskuje pełny blask w słuz bie człowiekowi. Jest wie c ono podstawowym motywem i celem ludzkiego działania. Moz na je rozpatrywać jako byt sam w sobie istnieja cy, o właściwym dla siebie uposaz eniu, o ile jest on realny i poz a dany 5. Z chwila gdy byt jako dobro zostaje poznany, staje sie on kresem da z enia człowieka. Jest wie c bytem, o ile ten moz e sie stać celem da z enia doń; a dobro poznane moz e sie stać motywem jego osia gnie cia 6. Społeczny charakter jednostki, w którego nature wpisany jest kierunek tworzenia zrzeszeń i społeczności, determinuje ich cel, rozwój człowieka 7. Reguła ta zakłada istnienie dobra autonomicznego, całego społeczeństwa, kaz dego i całego człowieka. Najogólniej stwierdzić nalez y, z e zasada dobra wspólnego opiera sie na tendencji wyraz aja cej istote z ycia społecznego określanej jako dawanie. Zobowia zuje ona do wkładu jednostek w szeroko rozumiane dobro wspólne społeczności 8. Nie istnieje jednomyślny pogla d co do istoty tej wartości. Uje cie instrumentalne, zwane takz e instytucjonalnym ba dź zewne trznym, traktowane jest jako zespół warunków, urza dzeń iśrodków, w których ludzie znajduja maksymalne moz liwości rozwoju własnej osobowości. Podejście immanentne, zwane takz e duchowym lub wewne trznym, traktuje dobro wspólne jako miare doskonałości, wyznaczona człowiekowi przez nature. Jego realizacja w konkretnej społeczności wskazuje na stopień urzeczywistnienia ideału w działaniu zbiorowym. Istnieje równiez zdanie, z e nie ma sprzeczności mie dzy powyz szymi uje ciami. Dobro wspólne ma zarówno charakter instrumentalny jak i immanentny. Zasadnicza idea dobra wspólnego zawiera postulat bycia osoba w indywidualności i socjalności, gdyz razem moz na stworzyć wie kszość wartości, które decyduja o kształcie człowieczeństwa. Z coraz ściślejszej zalez ności wzajemnej stwierdza Sobór Watykański II z kaz dym dniem ogarniaja cej powoli cały świat wynika, z e dobro wspólne czyli suma warunków z ycia społecznego, jakie ba dź zrzeszeniom, ba dź poszczególnym członkom społeczeństwa pozwalaja osia gać pełniej i łatwiej własna doskonałość staje sie dziś coraz bardziej powszechne i pocia ga za soba 4 W. P i w o w a r s k i, Zasada miłości społecznej, w: Słownik Katolickiej Nauki Społecznej, pr. zb. pod red. W. Piwowarskiego, Warszawa 1993, s J. K o r a l, Podstawy działalności charytatywnej Kościoła na przykładzie organizacji Caritas, Studium etyczno-społeczne, Kraków 2000, s T. Ś l i p k o, Etos chrześcijański. Zarys etyki ogólnej, Kraków 1974, s. 76 n. 7 Jan Paweł II, Ore dzie wygłoszone do Organizacji Narodów Zjednoczonych (Nowy Jork ), w: DNSK II, s W. P i w o w a r s k i, Zasada dobra wspólnego, w: Słownik Katolickiej Nauki Społecznej, jw., s. 196 n.

3 DOBRO WSPÓLNE prawa i obowia zki, dotycza ce całego rodzaju ludzkiego (KDK 26). Koncepcja dobra wspólnego, jako celu ludzkiego działania osobowego, prowadza ca do wzrostu dobra poszczególnej osoby jest zarazem wzrostem dobra społecznego. Tak poje ta wartość nalez y postrzegać jako naczelny cel i właściwa racje ontyczna z ycia zbiorowego. Osia ganie tego dobra i jego rozwijanie jest takz e najwaz niejsza wartościa społeczno-moralna poszczególnego człowieka 9. Stwierdzenie zalez ności pisze J. Krucina jaka zachodzi mie dzy przydatnościa materialnych urza dzeń z ycia społecznego a procesem ludzkiego wartościowania, które nadaje im znaczenie humanistyczne, kieruje raz jeszcze uwage ku umysłowym i duchowym sprawnościom człowieka. Jeśli wartościowy dodatni charakter rzeczy materialnych jest uzalez niony od ich ujmowania i wykorzystywania przez ludzi, właściwe źródło dobra wspólnego musi lez eć poza rzeczami materialnymi. Samo dobro wspólne nie moz e tez jako jakiś byt oderwany wisieć ponad głowami uczestników z ycia społecznego. Zakładamy, z e realne czynniki wyjściowe ustanawiaja ce pierwsza treść dobra wspólnego, znajduja sie w obre bie ludzkiej natury. A wie c poprzez osobowe wartości jednostek trzeba dochodzić do istoty dobra wspólnego. Dobro jednostkowe jednej osoby jest dzie ki podobieństwu wspólnej człowieczej natury uzalez nione od innych ludzi 10. Z powyz szego cytatu wynika, z e to w rozumnej naturze człowieka umiejscawiana jest swoista świadomość dobra wspólnego, która domaga sie niejako dopełnienia poprzez z ycie i działanie grupy. Wartość ta jest celem i formalna racja kaz dej społeczności. Dobrem wspólnym jest równiez powszechny przedmiot da z eń osób, z uwzgle dnieniem moralnej dymensji tego dobra. Zróz nicowane wartości sa koordynowane przez społeczność, aby w ten sposób mogły stać sie udziałem społeczności oraz poszczególnych jej członków. Człowiek jest osoba i dlatego dobro wspólne posiada znamie osobowego dobra, powstaja cego poprzez wzajemna pomoc i współprace, wytwarzaja ca materialne, kulturalne i moralne wartości. W ten sposób przyczynia sie ono do rozwoju doskonałości wszystkich ludzi stanowia cych określona zbiorowość. Dobro wspólne, skoncentrowane na tworzeniu wartości ponadindywidualnych, konkretyzuje sie w miłości społecznej. Jest ono zasada, która słuz y właściwej organizacji z ycia grupy i budowaniu nowego porza dku ludzkich relacji. W tym tez znaczeniu zasada dobra wspólnego, wsparta personalistyczna koncepcja osoby ludzkiej, jest fundamentem działalności wielu organizacji społecznych, a wśród nich Ruchu Hospicyjnego. W jakim zakresie zasada dobra wspólnego obecna jest w jego działaniu? Jaki jest jej zasie g, czy dotyczy wszystkich płaszczyzn i form aktywności hospicyjnej? Próbe odpowiedzi na te pytania podejmie poniz sza cze ść artykułu. Ruch Hospicyjny w powszechnym odbiorze kojarzony jest jako organizacja społeczna podejmuja ca pomoc osobom umieraja cym, opieraja ca trzon swojej działalności na bezpłatnej posłudze osób w nia zaangaz owanych. W wielu środowiskach lokalnych, w fazie powstawania idei załoz enia placówki hospicjum, utarło sie zawe z aja ce definiowanie zakresu aktywności hospicyjnej. Pocza tek lat 90. naznaczony jest klimatem reakcji mieszkańców miejscowości, w otoczeniu których 9 J. K o n d z i e l a, Filozofia społeczna, Lublin 1972, s J. K r u c i n a, Dobro wspólne. Teoria i jej zastosowanie, Wrocław 1972, s

4 222 KS. LEON SZOT zaplanowano ośrodki wsparcia dla osób zaraz onych wirusem HIV, ba dź chorych na AIDS. Powyz sze placówki uz ywały dotychczas i całkiem słusznie stosuja dalej nazwe hospicjum w odniesieniu do chorych na AIDS w stadium terminalnym. Atmosfera tych wydarzeń znacznie wpłyne ła na odbiór Ruchu Hospicyjnego, spychaja c na margines etos człowieka podejmuja cego w duchu dobra wspólnego posługe wśród najbardziej potrzebuja cych. Pierwszoplanowa role odgrywała wówczas swoiście definiowana tolerancja, która jakby intrapolowano w obszar Ruchu Hospicyjnego. Zasada tolerancji, jako dobro wspólne, jest obecna w paradygmacie hospicyjnym z całym przesłaniem tego terminu. Odsyła on do łacińskiego czasownika tolerantia, który znaczy: znoszenie, wytrzymałość, pobłaz anie, cierpliwość, wyrozumiałość. Juz na poziomie etymologii zostajemy wprowadzeni w jeden z podstawowych elementów tej postawy, jakim jest fakt przyzwolenia. W swojej głośnej niegdyś ksia z ce, zatytułowanej Katolicy i wolność myśli, J. Leclercq stwierdza, z e tolerancja to zezwolenie negatywne na zło, w istocie swojej, polega na zgodzie na coś, o czym sie wie, z e jest złe lub błe dne, oraz aprobacie negatywnej, która bynajmniej nie jest zache ta 11. Owo przyzwolenie stanowi zasadniczy element tolerancji. Zgoda odnosi sie do pewnej odmienności manifestowanej przez inna osobe lub ich grupe, co moz e znajdować swoja ekspresje w głoszonych pogla dach, wierzeniach, zachowaniach i postawach. Niektórzy autorzy, np. Z. Pawlak, podejmuja c próbe zdefiniowania tolerancji, zawe z aja ja do traktowania na równi osób, których pogla dów, wierzeń i zachowań nie uwaz a sie za prawdziwe i właściwe 12. Przekonania, pogla dy i zachowania stanowia wie c kolejny element etosu tolerancji. Odmienność przekonań lub zachowań, która oczekuje naszego przyzwolenia, moz e stać sie udziałem zarówno jednostek, jak i grup społecznych. Ten element tolerancji podnosi sie zwłaszcza w literaturze je zyka niemieckiego. W obre bie zbiorowości wymienia sie : mniejszości etniczne, środowiska z marginesu społecznego, ruchy alternatywne, ugrupowania światopogla dowe, religijne itp. 13. W dyskusji na temat tolerancji prowadzonej na Wyspach Brytyjskich pomie dzy P. Nicholsonem i M. Warnock, zostaje uwypuklony naste pny element tej postawy, mianowicie waga tego, czemu ja zawdzie czamy. To, co nalez y akceptować, jest sprawa waz na dla jednostki ba dź dla społeczeństwa. Słusznie zauwaz a Warnock, z e inna wage ma przyzwolenie na sandały przy wizytowym garniturze u swego przyszłego zie cia a czym innym jest zgoda na tortury dziecka 14. Zbieraja c wszystkie elementy, które wchodza w skład poje cia tolerancji, nalez y wskazać na: 1) obszar ludzkich pogla dów, przekonań, zachowań i postaw; 2) przyzwolenie na nie, mimo z e uwaz amy je za błe dne lub złe; 3) podzielanie tych pogla dów przez jednostki lub grupy społeczne; 4) to, co jest tolerowane, posiada swoja wage dla obu stron. 11 J. L e c l e r c q, Katolicy i wolność myśli, Kraków 1964, s J. W i c h r o w i c z, w: Katolicyzm A Z, pr. zb. pod red. Z. Pawlaka, Poznań 1989, s E. B u c h b e r g e r, W. S u k, Kleines Soziallexikon, Linz 1982, s M. W a r n o c k, The limits of Toleration, w: On Toleration, Oxford 1978, s. 127.

5 DOBRO WSPÓLNE Problem legitymizacji tolerancji w ramach refleksji naukowej przybierał róz ne uzasadnienia, wskazywano przede wszystkim na wa tpienie co do moz liwości absolutnej wartości ludzkiego poznania, a wie c tym samym posiadania prawdy 15. Byłoby jednak daleko ida cym uproszczeniem uwaz a Mendus sa dzić, z e tolerancja jest dzieckiem wa tpienia a droga do prawdy jest droga tolerancji 16. Wystarczaja cych podstaw do przyje cia tej postawy nalez y szukać w jej nowszych uzasadnieniach, zwłaszcza zaś w filozofii personalistycznej. Ten, kogo winniśmy tolerować, jest osoba. Jako taki posiada swoja godność i wynikaja ce z niej niezbywalne prawa, które nalez y respektować. Wśród nich znajduje sie prawo do wolności i sprawiedliwości. Wolność człowieka domaga sie swobody nalez nego jej działania, zaś sprawiedliwość zabezpieczenia tego, co przysługuje osobie jako indywiduum. W tym kontekście staje sie zrozumiałe zdanie V. Frankla mówia ce, iz tolerancja nie oznacza, z e ktoś akceptuje przekonania kogoś innego, lecz oznacza, z e darzy go szacunkiem jako istote ludzka, wraz z przysługuja cym jej prawem i wolnościa wyboru własnych przekonań i stylu z ycia 17. Jednostki czy grupy społeczne posiadaja niezbywalne prawa, mimo to jednak cia z y na nich konieczność takiego funkcjonowania konieczność zbiorowości, aby nie przekraczać praw przynalez nych innym. Prawa i obowia zki wzajemnie sie warunkuja i dopełniaja. Pomie dzy prawem jednostki lub jakiejś grupy a podobnymi przysługuja cymi innym, pojawia sie miejsce dla tolerancji. Pragna c unikna ć bolesnego zderzenia dwóch róz nych opcji, czy to w sferze pogla dów i przekonań, czy w zakresie zachowań, znajduje swoje uzasadnienie etos tolerancji, jako element konstytuuja cy wzajemne relacje i interakcje pomie dzy członkami tego samego społeczeństwa czy nawet szerzej w skali ogólnoświatowej. Tolerancja jest w tym przypadku zasada etyczna wynikaja ca z praw wydedukowanych z wcześniej przyje tego przekonania, z e człowiek jest nosicielem przynalez nej mu godności. Jednostka lub grupa społeczna, oczekuja ce dla siebie tolerancji w społeczeństwie, w którym egzystuja, maja do niej prawo, o ile nie wejda w kolizje z co najmniej dwoma wyznacznikami jej granic, którymi sa : dobro wspólne oraz moralność. Te wyznaczniki stanowia dwa bieguny, których przekroczenie sytuuje nas juz poza obszarem tolerancji. Wspomniane na pocza tku przyzwolenie, juz nie moz e odwoływać sie do tej postawy, gdy jest działaniem przeciwnym osobie i jej godności lub moralności strzez onej przez prawo naturalne. Od zasady tej sa jednak wyja tki. Czyny przynosza ce szkody zbiorowości lub czyny społecznie niemoralne moga być tolerowane przez odpowiednie czynniki wtedy, gdy wysta pienie przeciw nim mogłoby przynieść wie ksze zło. Z ycie grupowe dostarcza wiele takich przykładów, w których roztropność sugerować be dzie tolerancje. Ks. Cz. Bartnik wymienia sytuacje najbardziej typowe: przypadek z ony alkoholika, która przewiduja c, z e jej ostra reakcja na nałóg me z a moz e pchna ć go do zbrodni, winna zachować tolerancje dla jego przywary; rodzice moga przystać na narkomanie dziecka, z eby 15 K. Rahner, H. Vorgrimler, Mały słownik teologiczny, Warszawa 1987, k Mendus, Justifying Toleration, Cambridge 1988, s V.F. F r a n k l, Psychoterapy and Existentialism. Selected Papers of Logotherapy, Great Britain 1973, s. 358.

6 224 KS. LEON SZOT nie zerwać z nim wszystkich wie zów 18. W tych sytuacjach tolerancja nie jest akceptacja zła jako dobra, lecz jest pewnym gestem, łaska, które chrześcijaństwo nazywa miłosierdziem. Układem odniesienia dla tego rodzaju zachowań nie jest juz prawo do uznania przysługuja ce tolerowanemu, lecz coś, co stoi poza tym prawem a zawarte jest w zasadzie dobra wspólnego. Pomie dzy pobłaz aniem dla niemoralnych pogla dów i przekonań a zgoda na niemoralne zachowania i postawy istnieje zasadnicza róz nica. Przy tych pierwszych, np. w destrukcyjnych kierunkach i organizacjach, by wspomnieć rasizm, zdegenerowany nacjonalizm, terroryzm, nihilizm, jeszcze wszystko moz na rozpatrywać w kategoriach prawdy i fałszu. Jednak gdy kończy sie sfera przekonań a zaczyna sfera działań, zachowań typu morderstwa, rozboje, kradziez e, narkomania, alkoholizm, zniewolenie, wówczas margines tolerancji nie tylko sie kurczy, ale w ogóle nie moz e być o nim mowy 19. Ruch Hospicyjny na przełomie lat 80. i 90. przeszedł długa we drówke zwia zana ze stworzeniem społecznego poparcia idei posługi wśród osób w stanie terminalnym, nie tylko chorych na AIDS, ale równiez na nowotwór 20. Idea tolerancji na podbudowie ewangelicznej miłości zwycie z yła uprzedzenia, otwieraja c sie na dobro wspólne. Promieniowanie ducha Jezusowej miłości rozlewa sie równiez na serca ludzi odczytuja cych powołanie do dzieł miłosierdzia. Jedynie postawa prawdziwej miłości umoz liwia podje cie aktywności wśród osób w terminalnych stadium choroby. Nawet mimo wysokiego wynagrodzenia miesie cznego, w wielu krajach brakuje personelu w tych placówkach 21. Jedynie prawdziwa miłość wzgle dem drugiego człowieka, ukierunkowana na wspólne wartości konkretnej osoby lub określonej społeczności, ma za przedmiot zbiorowość ludzka iwłaściwe jej dobro. Ona inspiruje działania człowieka, nadaja c mu orientacje osobowa i społeczna, uwidaczniaja c sens całości z ycia, i decyduje o jego jakości, staja c sie w ten sposób podstawa bytowania osoby ludzkiej. Miłość jest cnota naturalna, oparta na społecznej naturze człowieka i dlatego uzdalnia do działania na rzecz wspólnego dobra. Jako najwie kszy dar Stwórcy dana jest, by budować odpowiednie relacje mie dzy ludźmi. Pojmowana natomiast jako czynne działanie w słuz bie drugiemu człowiekowi, wspiera ludzka solidarność oraz uwraz liwia na całokształt potrzeb innych osób. Prowadza c do pełni ich dobra, miłość staje sie najgłe bszym podłoz em pozytywnego programu obecności i działania ludzi dobrej woli w świecie. Zaangaz owanie Ruchu Hospicyjnego, podejmuja cego wsparcie umieraja cych i im najbliz szych, określane jest przez wielu jako posługa miłości, kształtuja ca właściwe rozumienie dobra wspólnego. Jej etos mobilizuje nie tylko osoby z kre gu 18 Cz.S. B a r t n i k, Tolerancja, Gość Niedzielny 67: 1990, nr 38 s H. S a i n s b u r y, Tolerance and Clash of Ideologies, London 1967, s M. G r o s i t z, Hospicjum sprawa trudna, Sztandar Ludu z , s. 8; t e n z e, Lubelskie hospicjum coraz bardziej realne, Sztandar Ludu z ; Nie chcemy umieralni, Kurier lubelski, , s Prezes Hospicjum Małego Ksie cia w Lublinie, o. Filip Buczyński, na Konferencji z okazji 10-lecia Hospicjum Dobrego Samarytanina w Lublinie relacjonował sytuacje opieki terminalnej w Norwegii. Proponowane wysokie miesie czne dochody nie sa w stanie zache cić osób ze średniego i podstawowego personelu medycznego do podje cia pracy w hospicjum. Prowadza cy takie ośrodki z nadzieja kieruja wzrok w strone polskich piele gniarek i salowych.

7 DOBRO WSPÓLNE hospicyjnego, ale posiada niekwestionowany wpływ na społeczność lokalna we wszystkich przejawach jej z ycia zbiorowego, buduja c prawdziwe wartości na drodze autentycznej miłości. Dobro wspólne w Ruchu Hospicyjnym realizowane jest poprzez odpowiednie struktury. Egzemplifikacja tego jest powołanie do z ycia Stowarzyszenia Przyjaciół Chorych HOSPICJUM z autonomicznymi ośrodkami dla umieraja cych na terenie Polski oraz Ogólnopolskiego Forum Ruchu Hospicyjnego, zrzeszaja cego placówki oferuja ce pomoc terminalnie chorym. Oba powyz sze ciała animuja, organizuja i koordynuja przedsie wzie cia skierowane na pomnoz enie zapału do świadczenia dobra wspólnego, pragna c zachować jednocześnie właściwe proporcje mie dzy teoria i praktyka hospicyjna. Ruch Hospicyjny charakteryzuje komplementarność obu tych sfer. W podejściu do problemu relacji teorii i praktyki komplementarność słuz bie umieraja cym wyste powały niejednokrotnie uproszczenia i uprzedzenia. Efektem takiego nastawienia było akcentowanie wyz szości praxis nad naukowa refleksja. O ile w odniesieniu do aktywności medycznej tendencja powyz sza nie miała miejsca, to w pozostałych obszarach che tnie ja aplikowano. Wzajemny stosunek teorii i praktyki hospicyjnej moz e być określony jako obustronne oddziaływanie na siebie. Mie dzy tymi sferami zachodzi jakościowa przemiana. Teoria potrzebuje sprawdzenia, wzgle dnie odparcia jej przez praktyke, z kolei ta druga domaga sie oceny w kontekście istnieja cej refleksji naukowej. Teoria działania zawiera załoz enia uzasadniaja ce, a naste pnie wyjaśniaja ce warunki realizacji, zanim zacznie wyprowadzać praktyczne wnioski. Codzienna pomoc umieraja cym wprowadza w z ycie ustalone modele oraz imperatywy i programy pracy. W ten sposób myśl naukowa rozwija sie mie dzy innymi, jako bodziec działania i przyczynia sie do powie kszenia dobra wspólnego w posłudze umieraja cym i ich najbliz szym. Nie moz na uznać wyz szości jednego elementu nad drugim, poniewaz teoria i praktyka hospicyjna nie sa ani przeciwstawne, ani nie stoja obok czy naprzeciw, ale stanowia dwubiegunowa i zróz nicowana jedność. Obydwie sfery nie sa ani czymś jednym, ani nie sa wzgle dem siebie róz ne. absolutnie sobie róz ne. Przy wyste powaniu dwubiegunowej zalez ności teorii i praktyki, kaz da próba ukazania dominacji jednego z czynników be dzie daremna, niezalez nie od tego, z której strony byłaby podnoszona. Jednostronna refleksja zawsze zakłóca równowage w tej dziedzinie, poniewaz przeciwstawia obustronnie uwarunkowany etos hospicyjny i nie odpowiada duchowi dobra wspólnego. Cenionym środkiem przekazywania teorii jest model. Stanowi on element pośredni pomie dzy idea, zasada i prawem z jednej strony, a praktyka i wskazaniami z drugiej strony. Ruch Hospicyjny wypracował wzorzec posługi wśród chorych terminalnie. Wskazuje on na to, w jaki sposób teoria moz e być sprowadzona do praktyki. Model nie jest odpowiednikiem teorii, ale jej wyrazem. Widać na nim wyraźnie to, co jest zawarte w teorii. Wyste puje w nim coś typowego, co dotyczy nie tylko jednego, ale wszystkich przypadków. Modele moga być przez praktyke albo sfałszowane, albo potwierdzone i proporcjonalnie do tego trzeba zmieniać teorie działalności. Moz e ona takz e poprawiać albo zupełnie zmieniać praktyke. Uwarunkowania miejsca i czasu moga w sposób znacza cy wpływać na stopień adekwatności modelu hospicyjnego, sugeruja c uwzgle dnienie kontekstu społeczno-

8 226 KS. LEON SZOT ści lokalnej. Aktywność na rzecz umieraja cych wpisuje sie w szeroko poje te dobro wspólne w oparciu o rozeznanie i zastosowanie oczekiwań otoczenia. Najbardziej widoczna i doceniana działalnościa Ruchu Hospicyjnego na rzecz dobra wspólnego jest praca Parafialnych Zespołów Opieki Paliatywnej w diecezjach 22. Zasada dobra wspólnego jest realizowana przez te gremia w formie regularnej pomocy medyczno-piele gnacyjnej, jak iniekcje, podawanie leków, obserwacja symptomów choroby; pomocy socjalnej, polegaja cej na wsparciu w prowadzeniu gospodarstwa domowego, zakupach, sprza taniu, remontach domowych, finansowaniu kolonii dla dzieci podopiecznych hospicjum, jak i w okresie osierocenia, na pomocy w zakresie opłat za gaz, światło, czynsz czy tez nalez ności za przedszkole; wsparciu duchowym: towarzyszeniu, czytaniu ksia z ek, wspólnym słuchaniu audycji religijnych, modlitwie 23. Ruch Hospicyjny realizuja cy zadania opiekuńcze poprzez Parafialne Zespoły Opieki Paliatywnej, posiadaja c szeroki zakres moz liwości działań w gromadzeniu i dystrybucji podstawowych środków materialnych koniecznych do z ycia i osia gania warunków godnych człowieka, przyczynia sie do tworzenia dobra wspólnego dla wielu konkretnych ludzi, dla rodzin i społeczności ludzkich. Parafia ze swojej natury jest wspólnota lub wspólnota wspólnot 24, formowanie w niej dobra wspólnego jest podstawowa zasada właściwego kształtowania jej religijnego z ycia. Wartości osia gane w myśl tej reguły, jak stwierdza F. Woronowski, to: 1) dobrze zorganizowane i wszechstronne religijno-społeczne nauczanie, 2) społeczne zasoby materialne parafii (słuz a ce wszystkim jej członkom) i prywatne poszczególnych rodzin oraz osób, które słuz a im samym i w razie potrzeby moga słuz yć jako społeczny wkład dla potrzebuja cych, 3) zorganizowane zaspokajanie potrzeb duchowych, 4) rzeczywiste poszanowanie praw kaz dego człowieka, 5) dialog i zgoda pomie dzy poszczególnymi członkami oraz pokoleniami, 6) z ywa i dojrzała wiara, 7) pełna eschatologiczna nadzieja, 8) rozbudzona i realizowana integralna miłość, 9) dzie ki wierze, nadziei i miłości osia gany spokój wewne trzny ludzi, 10) coraz pełniejsze zjednoczenie z Chrystusem, które wyraz a sie szczególnie wspólnota eucharystyczna 25. Dobro wspólne jest celem aktywności Ruchu Hospicyjnego poprzez jego struktury lokalne. Do powodzenia współdziałania potrzebne sa kompetencje wszystkich uczestników dialogu. Tylko osoby z odpowiednimi kwalifikacjami w swojej dziedzinie moga skutecznie prowadzić go w ramach Ruchu Hospicyjnego. Nakłada 22 Parafialne Zespoły Opieki Paliatywnej. Rozmowa z dr. Tomaszem Danglem, kierownikiem Zakładu Opieki Paliatywnej Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie, Wiadomości KAI z 9 listopada 2003, s M. K a l i n o w s k i, Najbliz sze otoczenie wobec chorego terminalnie. Materiały z Konferencji w Lublinie 20 kwietnia 2002 r. W słuz bie człowiekowi hospicjum, Lublin 2002, s R. Kamińs k i, Parafia wspólnota wspólnot, w: Kościół wsłuz bie człowiekowi, pr. zb. pod red. J. Mariańskiego, J. Turka, Olsztyn 1990, s F. W o r o n o w s k i, Zarys teologii pastoralnej, T. 3, Warszawa 1984, s

9 DOBRO WSPÓLNE to obowia zek przygotowania wszystkich stron do spełniania tego zadania. W powyz szy nurt wpisuje sie nauczanie i kształcenie do bezinteresownej posługi chorym w fazie terminalnej. Znacza cym elementem dobra wspólnego wypracowanego przez Ruchu Hospicyjny jest odpowiedni poziom edukacji i pedagogiki. Nauczanie i wychowanie jak pisze F. Woronowski umoz liwiaja i ułatwiaja człowiekowi ukształtowanie swej osobowości do z ycia w społeczności ludzkiej, usamodzielnienie, twórcza prace. Jednostka nieprzystosowana do z ycia w społeczeństwie na jego poziomie wpada w konflikty z nim, czuje sie sama źle, wywołuje zgrzyty swoim zachowaniem i czynami. Z drugiej strony społeczność odczuwa negatywnie jej obecność i działalność niedostosowana do wymagań ogółu. Nauczanie i wychowanie zapobiegaja na ogół temu niedostosowaniu, pomagaja c osobie ludzkiej z yć w harmonii z cała społecznościa, we wzajemnej słuz bie i zadowoleniu. Nauczanie umoz liwia wreszcie osia gnie cie zawodu i podejmowanie twórczej pracy 26. Ruch Hospicyjny przykłada duz a wage do kształtowania właściwych postaw wzgle dem chorych terminalnie, promowania etosu bezinteresownej pomocy oraz edukacji wolontariatu. Przykładem sa diecezjalne oraz parafialne placówki opieki hospicyjnej, realizuja ce swoje cele statutowe. Podejmuja c posługe umieraja cym, nie traca z pola widzenia ich najbliz szych, jak równiez obejmuja troska społeczność lokalna, przyczyniaja c sie do kreowania postaw i zachowań maja cych źródło w wartościach społecznie istotnych. Waz nym czynnikiem procesu edukacji i formacji w zakresie szeroko pojmowanego dobra wspólnego realizowanego przez Ruch Hospicyjny jest działalność naukowa. Chodzi tu przede wszystkim o uczelnie wyz sze, przygotowuja ce doradców rodzinnych i pracowników socjalnych w oparciu o antropologie chrześcijańska. Ruch Hospicyjny, oprócz współpracy z akademiami medycznymi, podejmuje kooperacje w zakresie dobra wspólnego z naukami społecznymi i humanistycznymi oraz filozoficznymi. W ostatnim czasie w kra g uniwersyteckich kierunków współpracuja cych z ośrodkami dla umieraja cych wpisuja sie nauki o rodzinie 27. W Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w Instytucie Nauk o Rodzinie, utworzono w roku 2002 Katedre Opieki Społecznej, Paliatywnej i Hospicyjnej 28. Prowadzi ona refleksje naukowa nad zagadnieniami holistycznego i komplementarnego wsparcia społecznego, paliatywnego i hospicyjnego. Środowiska uniwersyteckie publikuja wyniki swoich badań przyczyniaja c sie do wzmacniania postaw i zachowań istotnych w nurcie dobra wspólnego 29. Sumuja c uwagi dotycza ce aktywności Ruchu Hospicyjnego w aspekcie dobra wspólnego jako podstawy jego działania, nalez y przedstawić kilka wniosków. Podstawa działania ruchu jest dobro wspólne, rozumiane jako stworzenie warun- 26 F. W o r o n o w s k i, jw., s W roku 2003 kształcenie na tym kierunku prowadzono w Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim oraz w Uniwersytecie Opolskim. 28 Instytut Nauk o Rodzinie, Przegla d Uniwersytecki KUL 1(2004), s Uniwersytet Stefana Kardynała Wyszyńskiego wydaje periodyk Studia nad Rodzina, Katolicki Uniwersytet Lubelski w Rocznikach Teologicznych inaugurował w roku 2004 zeszyt numer 10 Studia nad Rodzina.

10 228 KS. LEON SZOT ków ludzkiego współz ycia, odpowiednich dla pełnego rozwoju człowieka, pomnaz anie wartości ludzkiej osoby az do naturalnej śmierci. Zasada dobra wspólnego ujmuje istote z ycia społecznego i zarazem dyktuje powinność angaz owania sie i wnoszenia wkładu w kształt zbiorowości, która ujawnia swój personalistyczny charakter poprzez stwarzanie warunków do wszechstronnego rozwoju i doskonalenia sie osoby. Determinanta zasady dobra wspólnego jest jednostka ludzka, kaz dy i cały człowiek. Wynika sta d przesłanie autentycznej współpracy dla wprowadzenia zbiorowych wartości, zarówno w mniejszych, jak i wie kszych grupach. Stoi na straz y pełnego i całkowitego rozwoju osoby ludzkiej. Nie dziwi fakt, z e dobro wspólne stanowi fundament działalności wielu instytucji z ycia społecznego, w tym Ruchu Hospicyjnego. W tej cze ści rozprawy poszukiwano odpowiedzi na pytania: w jakim zakresie reguła dobra wspólnego obecna jest w działaniu osób słuz a cych umieraja cym? Jaki jest jej zasie g, czy dotyczy wszystkich płaszczyzn i form pomocy cierpia cym na choroby nowotworowe lub AIDS. Przeprowadzona analiza wskazuje, z e Ruch Hospicyjny, opieraja c swoja aktywność na chrześcijańskiej wizji człowieka, uwzgle dnia w swojej działalności wynikaja ce z tego faktu aksjomaty. Płaszczyzna medyczna, opieki paliatywnej, jak i psychologiczno-socjalna oraz duchowa, przeniknie te sa słuz ba całemu człowiekowi. Struktury Ruchu Hospicyjnego wpisuja sie w zasade dobra wspólnego: animuja, organizuja i koordynuja przedsie wzie cia skierowane na pomnoz enie zapału do świadczenia pomocy innym, pragna c zachować jednocześnie właściwe proporcje mie dzy teoria a praktyka. Ruch Hospicyjny charakteryzuje sie komplementarnościa obu tych sfer. Zasada dobra wspólnego jest realizowana w parafialnych zespołach opieki paliatywnej przez: regularna pomoc medyczno-piele gnacyjna, wsparcie psychiczne, socjalne i duchowe. Znacza cym elementem dobra wspólnego Ruchu Hospicyjnego jest jego aktywność na polu nauczania i wychowania. Przykłada on duz a wage do kształtowania właściwych postaw wzgle dem chorych terminalnie, promowania etosu bezinteresownej pomocy oraz edukacji wolontariatu. Przykładem sa diecezjalne oraz parafialne placówki opieki hospicyjnej, realizuja ce swoje cele statutowe. Waz nym czynnikiem procesu formacji w zakresie szeroko pojmowanego dobra wspólnego, realizowanego przez Ruch Hospicyjny jest działalność naukowa prowadzona przede wszystkim przez wyz sze uczelnie przygotowuja ce doradców rodzinnych i pracowników socjalnych. GEMEINSCHAFTSWOHL GRUNDLAGE GEMEINSCHAFTLICHER AKTIVITÄT EINES HOSPIZES ZUSAMMENFASSUNG Jedes menschliche Gemeinwesen richtet sich in seinem Bestehen und in der geschichtlichen Entwicklung nach Prinzipien, die das Leben der Gruppe regulieren. Trotzdem der Begriff der die Population beherrschenden Normen erst Pius XI. mit der päpstlichen Enzyklika Quadragesimo Anno (QA 79) in die Sozialwissenschaft der Kirche eingeführt hatte, waren sie in der Natur des Menschen anwesend und wurzelten im natürlichen Recht.

11 DOBRO WSPÓLNE Die Verantwortung für das Wohl des Menschen in der Population und die Verpflichtung gegenüber dem Evangelium berechtigt die Kirche zum Eingreifen in gemeinschaftliche Fragen. Das Prinzip des Gemeinwohles beruht auf der Schaffung von maximalen Entwicklungsaussichten für einzelne menschliche Individuen, die verschiedenen Populationen angehören. Sie weist eindeutig auf Ziel und Aufgaben jedes Gemeinwesens und bewahrt die ihr eigene Identität. Das Gemeinwohl umfasst also die Lebensbedingungen der Gruppe, in der der Mensch voll und schneller die eigene Vollkommenheit (MM 65, PT 58) erreichen kann Der Heilige Vater, Johannes XXIII. unterstreicht, dass das wahre Gemeinwohl vor allem auf der Achtung von Rechten und Pflichten der menschlichen (PT 60) Person beruht. Prinzipien des gesellschaftlichen Lebens in der Tätigkeit der Hospizbewegung besitzen eine wesentliche Bedeutung, die sich aus ihrer Axiologie ergibt. In die Strömung des Krankendienstes und der betroffenen Familien schreiben sich das Hilfsprinzip und die gemeinschaftliche Solidarität ein, die das Fundament des Ethos der Betreuung von Sterbenden bildet. Das Gemeinwohl in der Hospizbewegung wird durch angemessene Strukturen verwirklicht. Dessen Exemplifikation ist die Begründung des Vereins Freunde der Kranken HOSPIZ mit autonomen Zentren für in Polens Grenzen Sterbende und des Gesamtpolnischen Forums der Hospizbewegung, die die Hilfszentren für Terminalkranke vereinigen.

12