UNIWERSYTET GDAŃSKI W GDAŃSKU WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI KIERUNEK: PRAWO

Transkrypt

1 UNIWERSYTET GDAŃSKI W GDAŃSKU WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI KIERUNEK: PRAWO MARCIN ŁAPIŃSKI nr albumu CHARAKTER PRAWNY TELEDETEKCJI SATELITARNEJ W ŚWIETLE PRAWA KOSMICZNEGO Praca magisterska napisana w ramach Seminarium z prawa międzynarodowego Pod kierunkiem dr hab. Krzysztofa Drzewickiego,Profesora UG Gdańsk 2012

2 OŚWIADCZENIE Ja, niżej podpisany oświadczam, iż przedłożona praca dyplomowa została wykonana przeze mnie samodzielnie, nie narusza praw autorskich, interesów prawnych i materialnych innych osób. Gdańsk,..

3 Spis treści Wstęp... 4 Rozdział I Wstęp do zasad prawa kosmicznego Prawo kosmiczne - pojęcie, zakres i terminologia Źródła międzynarodowego prawa kosmicznego Przestrzeń kosmiczna jako wspólne dziedzictwo ludzkości Zasada wolności przestrzeni kosmicznej i zasada niedopuszczalności jej zawłaszczania Pozostałe zasady prawa kosmicznego na podstawie traktatów kosmicznych A. Zasada pokojowego wykorzystania przestrzeni kosmicznej B. Zasada odpowiedzialności za szkody spowodowane przez obiekty kosmiczne Rozdział II Wprowadzenie do teledetekcji Pojęcie teledetekcji satelitarnej Pojęcia: dane pierwotne i zanalizowane informacje Praktyczne znaczenie teledetekcji satelitarnej Podstawy prawne teledetekcji satelitarnej Rozdział III Zasady dopuszczalności i prowadzenia teledetekcji Dopuszczalność zdalnego badania Ziemi z kosmosu według aktualnego stanu prawnego Warunki i zasady prowadzenia satelitarnej teledetekcji Ziemi Rozdział IV Udostępnianie wyników teledetekcji satelitarnej Status prawny wyników zdalnego badania Ziemi A. Status prawny danych pierwotnych B. Status prawny zanalizowanych informacji Zasady ujawniania i rozpowszechniania wyników teledetekcji Kwestia odpowiedzialności za szkody wynikłe z udostępniania wyników teledetekcji i rozstrzyganie sporów Zakończenie Bibliografia Spis rysunków... 69

4 Wstęp Działalność człowieka w ostatnim półwieczu doprowadziła do niebywałego skurczenia się świata. Nie bez powodu mówi się, że żyjemy w globalnej wiosce. Telewizja satelitarna, telefony komórkowe, nawigacja satelitarna a w ostatnich latach internet - wszystko to sprawia, że informacja z małej wysepki na środku oceanu, w ciągu kilku sekund jest w stanie trafić na pierwsze strony gazet z całego świata. Świat skurczył się do tego stopnia, że już pół wieku temu ludzkość zdecydowała się wyjść poza nasz glob i rozpoczęła działalność w kosmosie, ta zaś przybiera wiele form. Jedną z najbardziej praktycznych, bo zorientowaną na zbieranie informacji z ogromnych obszarów jednocześnie, jest teledetekcja satelitarna. Pojawienie się satelitarnych technik obserwacji drastycznie zmieniło podejście do zdobywania informacji. Teledetekcja umożliwia badanie atmosfery, obszarów w głębi Ziemi, dna mórz i oceanów, poszukiwanie złóż bogactw naturalnych, ocenę stanu upraw czy lasów. Metoda ta stała się podstawowym sposobem prowadzenia badań geodezyjnych czy kartograficznych. Pomimo tak wielkiego znaczenia jakie zdalne badanie Ziemi ma dla ludzkości oraz ogromnej powszechności jego stosowania, kwestia ta wciąż pozostaje nieuregulowana prawnie. Prawo nie znosi próżni, więc stosunkowo szybko powstały pierwsze akty prawa międzynarodowego odnoszące się do działalności człowieka w kosmosie, dając tym samym początek nowej gałęzi prawa międzynarodowego, jaką jest prawo kosmiczne. Jednakże sama kwestia teledetekcji wciąż nie doczekała się żadnej powszechnej i kompleksowej umowy międzynarodowej. Jak zatem wygląda charakter prawny tego zagadnienia? Prawo kosmiczne jest mało popularną dziedziną, w związku z czym nie istnieje wiele publikacji dotykającej tej kwestii, zwłaszcza polskojęzycznych. Mam nadzieje, że niniejsza praca będzie stanowiła niewielki wkład w rozwój tej niezwykle ciekawej dyscypliny. Niniejsza praca składa się z czterech rozdziałów, w których dokonany zostanie przegląd prawnych zagadnień teledetekcji prowadzonej dla celów cywilnych. W rozdziale 4

5 pierwszym autor dokona wprowadzenia do prawa kosmicznego omawiając podstawowe pojęcia oraz źródła prawa. Rozdział drugi traktuje o podstawowych pojęciach dotyczących teledetekcji satelitarnej, niezbędne do dalszych rozważań, które zostaną przeprowadzone w kolejnych rozdziałach. Rozdział trzecizawiera opis dopuszczalności teledetekcji oraz warunki i zasady jej prowadzenia. W ostatnim rozdziale poruszona zostaje najistotniejsza kwestia związana z omawianym zagadnieniem, mianowicie status prawny wyników teledetekcji, jak również zasady ich udostępniania i rozpowszechniania. Celem jaki postawił sobie autor jest dokonanie analizy stanu prawnego teledetekcji w oparciu o aktualnie obowiązujących regulacjach prawa międzynarodowego, a zwłaszcza odpowiedzenie na pytanie w jaki sposób prawo międzynarodowe poradziło sobie z tak drażliwą, a jednocześnie ważną działalnością, w kosmosie pomimo braku powszechnych rozwiązań, w postaci konwencji międzynarodowych. 5

6 Rozdział I Wstęp do zasad prawa kosmicznego 1. Prawo kosmiczne - pojęcie, zakres i terminologia Niebywały rozwój naukowo-techniczny jaki obserwujemy od początku XX w. przyczynił się do badania obszarów oddalonych od Ziemi o setki tysięcy kilometrów, dotąd niedostępnych dla człowieka. Pojawienie się tej nowej sfery ludzkiej aktywności zrodziło potrzebę powstania nowych, specjalnych regulacji prawnych, które odpowiadałyby potrzebom działalności człowieka w przestrzeni kosmicznej, jej warunkom oraz celom, jakim ma służyć. W oparciu o to zaczął kształtować się nowy kompleks norm prawnych. Prawo, o którym mowa, określane jest w polskiej terminologii prawem kosmicznym. Za twórcę tej nazwy uważa się Czecha Vladimira Mandla, który nazwę prawa przestrzeni kosmicznej, a więc prawa kosmicznego, wprowadził już w okresie międzywojennym. 1 Nazwa ta utrzymała się w późniejszej literaturze niemieckojęzycznej. Podobna nazwa przyjęła się w języku rosyjskim (kosmiczeskoje prawo). Jednak w obecnej terminologii zachodniej przyjęła i utrwaliła się nazwa prawa przestrzeni (ang. Space law, fr. Droitspatial). We wcześniejszym okresie pojawiło się i rozprzestrzeniło się pojęcie prawa astronautycznego, które nawiązywało do podstawowego elementu działalności w kosmosie jakim jest żegluga kosmiczna. Rozszerzająca się sfera regulacji sprawiła, że termin ten zaniknął. Wydaje się, że językowo najodpowiedniejszy jest termin prawo kosmiczne, jako najściślej i najbardziej jednoznacznie odpowiadającego istocie samego celu i przedmiotu tego kompleksu norm. Istotą tą jest regulowanie stosunków odnoszących się do obszarów wszechświata poza Ziemią i bezpośrednio z nią sąsiadującą przestrzenią jej atmosfery, a więc do kosmosu obejmującego przestrzeń międzyplanetarną wraz ze znajdującymi się w niej ciałami niebieskimi. 2 Fakt, iż pojęcie prawo przestrzeni, pomimo jego zbyt ogólnego charakteru, jest szeroko stosowane i upowszechnione w literaturze światowej uzasadnia jego stosowanie jako terminu równoznacznego dla prawa kosmicznego. 1 V. Mandl, Das Weltraum-Recht, Ein Problem der Raumfahrt, Kolonia, 1932, cyt. za Marek Żylicz, O początkach międzynarodowego prawa kosmicznego, [w] Wykorzystanie przestrzeni kosmicznej. Świat- Europa-Polska.pod red. Z. Galicki, T. Kamiński, K. Myszona Kostrzewa, Warszawa, 2010, s A. Górbiel, Międzynarodowe Prawo Kosmiczne, Warszawa: PWN, 1985, s

7 Treść pojęcia prawo kosmiczne próbowano zdefiniować na wiele różnych sposobów, nie jest ono bowiem precyzyjne. W literaturze pojawiły się próby zmierzające do dokładnego ustalenia przedmiotowego znaczenia tego pojęcia. Niektórzy ograniczali je do unormowania zjawiska żeglugi do miejsc położonych poza Ziemią 3. Inni upatrywali się w nim regulacji ogółu stosunków, jakie mogą powstać w związku z badaniem i użytkowaniem kosmosu 4 lub określenie statusu przestrzeni kosmicznej łącznie z ciałami niebieskimi 5. Podjęto również próby zdefiniowania zakresu tego pojęcia w sposób bardziej dokładny. Należy w tym miejscu wskazać na ujmowanie tego problemu w dwóch podstawowych kategoriach. Prawo kosmiczne w jego wąskim znaczeniu, a więc międzynarodowe prawo kosmiczne można określić jako całokształt norm traktatowych i zwyczajowych o wzajemnych uprawnieniach i obowiązkach państw (a w pewnym zakresie także organizacji międzynarodowych) odnoszących się do poczynań podejmowanych dla eksploracji u wykorzystywania kosmosu. 6 Do kategorii tej też można zaliczyć tzn. prawo uchwalane, czyli regulacje organizacji międzynarodowych. Druga kategoria to prawo kosmiczne w rozumieniu szerokim, na które obok wspomnianych wyżej norm składają się jeszcze dyspozycje aktów normatywnych obowiązujących wewnątrz poszczególnych państw, a wydawanych przez nie dla uregulowania różnych aspektów ich kosmicznej działalności. 7 Wewnętrzne prawo kosmiczne rozwinęło się rzecz jasna w systemach prawnych państw, które prowadzą intensywną działalność w przestrzeni kosmicznej czyli np. Stany Zjednoczone czy Francja. By w najdokładniejszy sposób oznaczyć normy obowiązujące między państwami a ich kosmiczną działalnością należałoby się posługiwać terminem międzynarodowe publiczne prawo kosmiczne 8, by w ten sposób jednoznacznie wskazać, że nie mamy na myśli norm wewnątrzkrajowych prawa kosmicznego. W związku z tym w niniejszej pracy będę używał terminów prawo kosmiczne, prawo przestrzeni (pozaatmosferycznej) i łacińskim neologizmem iusspatiale jako synonimami nazwy międzynarodowe publiczne prawo kosmiczne. 3 Ibidem, s Ibidem. 5 Ibidem. 6 Ibidem, s Ibidem. 8 Ibidem. 7

8 2. Źródła międzynarodowego prawa kosmicznego Prawo kosmiczne jest jedną z najmłodszych dziedzin prawa międzynarodowego, która zaczęła rozwijać się od połowy XX w wraz z umieszczeniem na orbicie okołoziemskiej przez ZSRR pierwszego sztucznego satelity Ziemi. Jako, że jest to część prawa międzynarodowego publicznego katalog jego źródeł prawa jest taki sam. Warto nadmienić, że doktryna używa pojęcia źródło prawa w kilku znaczeniach: a) Źródło prawa w znaczeniu materialnym jest to zespół wszystkich czynników, które doprowadziły do powstania konkretnych norm. A.Klafkowski określa je jako warunki materialne, w których powstaje norma prawna. Są to więc stosunki społeczne, struktura społeczeństwa, treść woli klasy panującej itd. W tym sensie materialnym źródłem prawa międzynarodowego jest współpraca, współzawodnictwo i walka państw. Jedno państwo nie może tworzyć prawa międzynarodowego, może to uczynić tylko większa grupa państw. Tak pojęte źródła materialne prawa międzynarodowego wymagają oczywiście aktu formalnego, by mogły się stać normą prawną. 9 b) Źródło prawa w znaczeniu formalnym pod tym pojęciem rozumiane są jako formy, w których tworzone są normy prawa międzynarodowego. Są to więc formy, w których przejawia się wola państw (lub innych podmiotów prawa międzynarodowego) tworzących prawo. Należą do nich przede wszystkim umowy międzynarodowe i zwyczaj. 10 c) Źródło prawa w znaczeniu poznawczym rozumiane są jako zbiory dokumentów, z których czerpie się znajomość norm prawa międzynarodowego. Są to na przykład zbiory umów międzynarodowych lub zbiory praktyki państw w dziedzinie stosunków międzynarodowych. 11 W dalszych rozważaniach termin źródło prawa będzie używany w znaczeniu źródła prawa w znaczeniu formalnym. 9 A.Klafkowski, Prawo Międzynarodowe Publiczne, Warszawa: PWN, 1979 s W. Góralczyk, Prawo Międzynarodowe Publiczne w zarysie, Warszawa: PWN, 1977, s Ibidem. 8

9 Jak wspomniano wyżej, podstawowymi źródłami prawa międzynarodowego publicznego są umowy międzynarodowe (traktaty, układy, porozumienia, konwencje etc.) oraz zwyczaj. Pojęcie zwyczaju jest ogólnie rozumiane przez doktrynę jako zgodne postępowanie państw tworzące prawo. 12 W artykule 38b statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości zwyczaj jest zdefiniowany jako dowód istnienia powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo. 13 Zwyczaj międzynarodowy powstaje w wyniku zgodnego, czyli jednolitego postępowania państw, czyli ich praktyki. Zwyczaj może więc powstać wówczas, jeśli w podobnych sytuacjach państwa zachowują się i postępują jednakowo. 14 Aby zwyczaj mógł stanowić źródło prawa jego stosowaniu musi towarzyszyć przekonanie, że postępowanie takie jest konieczne i wymagane przez prawo. 15 W. Góralczyk zauważa, że zwyczaj opiera się na zgodzie państw, która wyraża się w ich postępowaniu, a więc z reguły milcząco. 16 W procesie kształtowania się prawa kosmicznego niezwykle istotną rolę odegrał zwyczaj. Zanim podpisano pierwsze traktaty regulujące tę sferę działalności człowieka, w prawie międzynarodowym ukształtowały się dwie fundamentalne zasady, które do dziś rządzą działalnością państw w przestrzeni kosmicznej. Mowa tu o zasadzie wolności kosmosu oraz zasadzie niedopuszczalności jego zawłaszczenia, które zostaną omówione w dalszej części pracy. Funkcjonują one od momentu wystrzelenia w przestrzeń kosmiczną radzieckiego satelity Sputnik I. ZSRR i Stany Zjednoczone, a więc pierwsze państwa, które umieściły na orbitach okołoziemskich sztuczne satelity, czyniły to na podstawie milcząco przyjętego założenia, że działalność ta nie jest zakazana przez prawo międzynarodowe. Nie pytały one o zgodę żadnych innych państw, mimo że wysyłane przez nie obiekty przelatywały nad terytoriami wielu państw. Postępowały więc tak, jak gdyby istniała wolność korzystania z przestrzeni lotów sztucznych satelitów. Pozostałe państwa nie protestowały przeciw tej praktyce. W ten sposób zaczęła się kształtować zwyczajowa norma prawna wolności badania i wykorzystania przestrzeni pozaatmosferycznej Ibidem, s Dz. U. z 1947 r. nr 23 poz. 90 ze zm. 14 W. Góralczyk, op. cit., s W doktrynie element ten opisuje się łacińską nazwą opinio iuris. 16 W. Góralczyk, op. cit., s Ibidem. 9

10 Traktatowe prawo kosmiczne jest dość rozległym zespołem norm, na który przede wszystkim składa się pięć aktów międzynarodowych, które zostały wynegocjowane w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych. Tak zwane traktaty kosmiczne obejmują 18 : a) Układ o zasadach działalności Państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi z 27 stycznia 1967 r. b) Umowa o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 22 kwietnia 1968 r. c) Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne z 29 marca 1972 r. d) Konwencja o rejestracji obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 14 stycznia 1975 r. e) Układ normujący działalność Państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich z 18 grudnia 1979 r. Pierwszoplanowe znaczenie spośród powyższych umów odgrywa pierwsza z nich 19. W doktrynie zwraca się uwagę jednak na brak jego doskonałości. A.Górbiel zwraca uwagę na fakt, iż twórcy traktatu nie zdołali wprawdzie zapewnić mu doskonałości normatywnego wyrazu, nadając niektórym postanowieniom formę redakcyjną nie dość precyzyjną czy zanadto ogólnikową, pozostawiając bez odpowiedzi szereg istotnych wątpliwości natury jurydycznej i uchylając się od zdefiniowania nawet najbardziej podstawowych spośród występujących w nim pojęć. 20 Jednak pomimo tych wątpliwości powszechnie uznaje się ten traktat za swojego rodzaju fundament całego iusspatiale, który w sposób wiążący rozstrzyga najbardziej elementarne zagadnienia prawne związane z użytkowaniem kosmosu. Ściślejsze precyzowanie, uzupełnianie czy rozwijanie ogólnych zasad prawa kosmicznego przypadło kolejnym aktom, które były redagowane na forum Prawnego Podkomitetu Kosmicznego ONZ. Pierwszym szczegółowym traktatem był Układ o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wysłanych w przestrzeń kosmiczną. Na 18 Polska jest stroną pierwszych czterech traktatów. 19 Traktat ten w doktrynie często określany jest nazwą traktat kosmiczny (ang. Outer Space Treaty). 20 A. Górbiel, op. cit. s

11 umowę tę składa się 10 artykułów dotyczących ratowania astronautów oraz zwrotu obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną. Umowa zobowiązuje państwa-strony, które znajdą się w posiadaniu informacji o wypadku statku kosmicznego, niebezpieczeństwie w jakim znaleźli się astronauci lub o przymusowym lądowaniu na jego terytorium, do natychmiastowego poinformowania o zaistniałych faktach władzę, która wypuściła statek orazsekretarza Generalnego ONZ. W razie braku możliwości powiadomienia stosownej władzy stosowną informację należy przekazać do wiadomości publicznej.21 Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody spowodowane przez obiekty kosmiczne, któraszczegółowo reguluje zasadę odpowiedzialności za te szkody, zostanie szerzej omówiona w późniejszej części pracy. Warto nadmienić, że z uwagi na niewielką liczbę wypadków na traktat ten do tej pory się nie powołano. Konwencja o rejestracji obiektów wysłanych w przestrzeń kosmiczną ma ważne znaczenie praktyczne z uwagi na rosnącą liczbę obiektów wysyłanych w kosmos. Umowa ta wprowadza obowiązek rejestracji każdego takiego obiektu do rejestru prowadzonego przez Biuro ONZ do spraw Przestrzeni Kosmicznej. Do rejestru wprowadza się następujące informacje dotyczące obiektu 22 : a) nazwa państwa lub państw wypuszczających; b) odpowiedni znak rozpoznawczy obiektu kosmicznego lub jego numer rejestracyjny; c) data i terytorium lub miejsce wypuszczenia; d) główne parametry orbity, w tym: I) okres obiegu, II) kąt nachylenia, III) apogeum, IV) perigeum, e) ogólne przeznaczenie obiektu kosmicznego. W rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ 23 wyrażono zdanie, że rejestr obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną powinien obejmować również inne informacje 21 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Wyd. 8. Warszawa: LexisNexis, 2008, s Art. IV omawianej konwencji. 23 A/RES/62/

12 takie jak lokalizacje na orbicie geostacjonarnej, uniwersalny czas koordynowany jako odniesienie czasowe do wypuszczenia obiektu czy odniesienia do stron internetowych z oficjalnymi informacjami o obiekcie kosmicznym. 24 Ostatni z traktatów kosmicznych to Układ normujący działalność państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich, który stwierdza, że jurysdykcję nad innymi ciałami niebieskimi (wliczając w to orbity tych ciał) niż Ziemia stanowi społeczność międzynarodowa w związku z czym każda aktywność musi być zgodna z prawem międzynarodowym. Niestety z uwagi na fakt, że traktat ten podpisało 17 państw a tylko w 13 spośród nich został on ratyfikowany 25 powszechnie uważa się go za nieudany i nie odnoszący się do obecnej aktywności państw w kosmosie. Obecny system traktatowy iusspatiale nie ogranicza się jednak tylko do wymienionych wyżej aktów prawnych. Poza nimi obejmuje on również liczne międzynarodowe umowy wielostronne i dwustronne, które normują różne aspekty czy dziedziny współpracy państw związanej wyłącznie czy choćby częściowo z ich aktywnością w przestrzeni kosmicznej. Za przykład takich umów A. Górbiel podaje m.in. Traktat o zakazie prób broni jądrowych w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą podpisany 5 sierpnia 1963r. w Moskwie czy Międzynarodowa Konwencja Telekomunikacyjna z 25 października 1973r. Odrębną kategorię umów stanowią umowy instytucjonalizujące tę współpracę powołując do życia specjalistyczne organizacje międzynarodowe i określanie mechanizmu ich działania. Jako przykłady takich umów można podać Konwencję o Międzynarodowej Morskiej Organizacji Satelitarnej (INMARSAT) z 3 września 1976 r., Układ o Międzynarodowej Organizacji Telekomunikacji Satelitarnej (INTELSAT) z 20 sierpnia 1971 r., Porozumienie o utworzeniu międzynarodowego systemu i organizacji łączności Satelitarnej INTERSPUTNIK podpisanego w Moskwie 15 listopada 1971 r. czy chociażby Konwencje o ustanowieniu Europejskiej Agencji Kosmicznej podpisanej w Paryżu 30 maja 1975r. W odniesieniu do zdalnego badania Ziemi z kosmosu, przykładem umowy międzynarodowej o partykularnym zasięgu jest podpisana przez państwa z byłego bloku socjalistycznego Konwencja w sprawie przekazywania i wykorzystywania danych ze 24 Ibidem. 25 Stan na maj 2012 r. 12

13 zdalnego badania Ziemi z kosmosu z 19 maja 1978r. Konwencja ta znacznie wyprzedziła kodyfikację zasad teledetekcji. Pięć traktatów kosmicznych stanowi fundament całego prawa kosmicznego, wprowadzając zasady niezawłaszczenia przestrzeni kosmicznej, wolności badań, bezpieczeństwa i ratowania kosmonautów, odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne i inne. Każdy z nich kładzie nacisk i podkreśla fakt, że każda aktywność w kosmosie i jakiekolwiek korzyści z tej działalności powinny stanowić dorobek całej ludzkości i promować międzynarodową współpracę w eksploatacji przestrzeni kosmicznej. Obok powyższych konwencji istotną rolę w kształtowaniu statusu prawnego kosmosu stanowią zasady prowadzenia aktywności w przestrzeni kosmicznej. Przyjmowane są one przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w formie rezolucji i regulują one bardziej konkretne kwestie niż traktaty. Do tej pory Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło pięć takich deklaracji. a) Deklaracja o zasadach prawnych działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej 26, która była podstawą do powstania Traktatu z 1967r. b) Zasady regulujące wykorzystywanie przez Państwa sztucznych satelitów Ziemi do międzynarodowych bezpośrednich przekazów telewizyjnych 27 - w myśl tej deklaracji działania tego typu powinny być przejrzyste i szanować suwerenność państw. Czynności te powinny mieć na względzie wspieranie swobodnego rozpowszechniania i wzajemnej wymiany informacji i wiedzy w dziedzinach kultury i nauki, pomoc w rozwoju edukacyjnym, społecznym i gospodarczym szczególnie w krajach rozwijających się i zapewnić wypoczynek z poszanowaniem politycznej i kulturowej integralności państw. c) Zasady odnoszące się do zdalnego badania Ziemi z przestrzeni kosmicznej. 28 Rezolucja ta zostanie szerzej omówiona w rozdziale III niniejszej pracy. d) Zasady istotne dla używania atomowych źródeł energii w przestrzeni kosmicznej Rezolucja ONZ 1962 (XVIII) z 13 grudnia 1963 r. 27 Rezolucja ONZ 37/92 z 10 grudnia 1982 r. 28 Rezolucja ONZ 41/65 z 3 grudnia 1986 r. 29 Rezolucja ONZ 47/86 z 14 grudnia 1992r. 13

14 W myśl tej rezolucji państwa wypuszczające w przestrzeń kosmiczną obiekty z atomowymi źródłami energii powinny dążyć do ochrony jednostek, populacji i biosfery przed skażeniami radioaktywnymi. 30 e) Deklaracja o współpracy międzynarodowej w dziedzinie badań i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich Państw, w szczególności potrzeb krajów rozwijających się 31 każde państwo może w dowolny sposób określić wszystkie aspekty swojego udziału w międzynarodowej współpracy w eksploracji i użytkowaniu przestrzeni kosmicznej na sprawiedliwych i wzajemnie akceptowalnych zasadach. 32 Zagadnienie mocy wiążącej rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ jest szeroko dyskutowane w doktrynie. A. Górbiel twierdzi, że wystarczy poprzestać tu na stwierdzeniu, że moc bezpośrednio prawotwórczą posiadają niewątpliwie te rezolucje, które dotyczą jedynie funkcjonowania organów ONZ. Co się natomiast tyczy uchwał Zgromadzenia Ogólnego odnoszących się już do samej treści zasad mających regulować wzajemne stosunku państw związane z ich działalnością kosmiczną, to nie posiadają one takiego waloru, choć odgrywają ważną rolę w procesie formowania się dyspozycji iusspatiale. Mogą bowiem bądź to dopomagać w stwierdzeniu faktu istnienia oraz w precyzowaniu rzeczywistej treści już ukształtowanych jego norm zwyczajowych, bądź też jako zalecenia adresowane przez tak autorytatywny organ dla państw oddziaływać w kierunku uniformizacji ich międzynarodowej praktyki, przyczyniając się tym samym do powstawania nowych norm zwyczajowych i torując z kolei drogę do zawierania kodyfikujących umów międzynarodowych. 33 Właśnie taką rolę spełniała Deklaracja w sprawie zasad prawnych normujących działalność państw w zakresie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej. 34 Była ona podsumowaniem pierwszego etapu powstawania prawa kosmicznego. W dziewięciu punktach ujmowała zasady jakimi państwa powinny się kierować realizując swoje programy kosmiczne. Posłużyła ona za podstawę prac, które po trzech latach poskutkowały przyjęciem traktatu kosmicznego z 1967r. 30 Art. I (a) rezolucji 47/ Rezolucja ONZ 51/122 z 13 grudnia 1996r. 32 Ibidem. 33 A. Górbiel, Międzynarodowe prawo kosmiczne, Warszawa: PWN, 1985, s Rezolucja ONZ 1962 (XVIII) z 13 grudnia 1963 r. 14

15 Wspomniany wcześniej art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, jako źródło prawa międzynarodowego wskazuje również ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane. 35 A.Górbiel wskazuje, że ta kategoria w odniesieniu do prawa kosmicznego powinna być rozpatrywana z zachowaniem dużej ostrożności ażeby zapobiec wprowadzaniu do niego tym sposobem nie dających się pogodzić ze specyfiką przedmiotu jego regulacji, konstrukcji normatywnych bądź to zapożyczonych z prawa wewnętrznego, bądź przenoszonych na zasadzie analogii z innych działów prawa międzynarodowego publicznego Przestrzeń kosmiczna jako wspólne dziedzictwo ludzkości. Koncepcja wspólnego dziedzictwa ludzkości wywodzi się z międzynarodowego prawa morza. Pojawiła się już w latach 60 XX w. jako propozycja odnosząca się do dwóch obszarów morza otwartego i dna mórz oraz oceanów. W myśl tej koncepcji obszary te nie podlegają zawłaszczeniu przez państwa oraz mogą być wykorzystywane wyłącznie w celach pokojowych. Konwencja o prawie morza z 1982r. stanowi w art. 87: Morze otwarte jest otwarte dla wszystkich państw, zarówno nadbrzeżnych, jak i śródlądowych. Korzystanie z wolności morza otwartego odbywa się zgodnie z warunkami określonymi w niniejszej konwencji i w innych normach prawa międzynarodowego. Wolność ta obejmuje między innymi, zarówno dla państw nadbrzeżnych, jak i śródlądowych: (a) wolność żeglugi, (b) wolność przelotu, (c) wolność układania podmorskich kabli i rurociągów z zastrzeżeniem części VI; (d) wolność budowania sztucznych wysp oraz innych instalacji dozwolonych przez prawo międzynarodowe, z zastrzeżeniem części VI; (f) wolność badań naukowych, z zastrzeżeniem części VI i XIII. Dalsze artykuły stanowią, że morze otwarte może być wykorzystywane wyłącznie do celów pokojowych 37, a żadne państwo nie może w sposób ważny zgłaszać roszczeń do poddania swej suwerenności jakiejkolwiek jego części. 38 Odnośnie do drugiego obszaru tj. dna mórz i oceanów art. 136 konwencji określa, że Obszar i jego zasoby stanowią wspólne dziedzictwo ludzkości. Kolejne artykuły wskazują, że państwa nie mogą wykonywać suwerenności, ani zawłaszczyć jakiejkolwiek części Obszaru, do którego zasobów prawa przysługują ludzkości jako całości. 35 O tym zagadnieniu szerzej A. Klafkowski, op. cit., s oraz W. Góralczyk, op. cit., s A. Górbiel, op. cit., s Art. 88 omawianej konwencji. 38 Art. 89 omawianej konwencji. 15

16 Zaakceptowanie przez społeczność międzynarodową tej konwencji spowodowało, że obecnie jest to najlepszy wzorzec normatywny dla oceny statusu prawnego przestrzeni kosmicznej. 39 Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi z 27 stycznia 1967 r. w artykule I określa, że Badanie i użytkowanie przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi, będzie prowadzone dla korzyści i w interesie wszystkich krajów, niezależnie od stopnia ich rozwoju gospodarczego czy naukowego, i będzie stanowić dorobek całej ludzkości. 40 Większość doktryny zgadza się co do tego, że zawarta w tym artykule koncepcja wspólnego interesu odzwierciedla przekonanie państw, iż przestrzeń kosmiczna stanowi wspólne dobro czyli inaczej rzecz wspólną (res communis), która wyklucza możliwość wysuwania jakichkolwiek roszczeń przez poszczególne kraje. 41 Wydaje się to być potwierdzone w dalszych postanowieniach Układu, na które składają się: a) Wolność odkrywania na zasadzie równości i bez dyskryminacji przestrzeni kosmicznej; 42 b) Wolność prowadzenia badań w przestrzeni kosmicznej; 43 c) Zakaz zawłaszczania przestrzeni kosmicznej; 44 d) Każde działanie prowadzone w przestrzeni kosmicznej ma obowiązek być zgodne z prawem międzynarodowym; 45 e) Zakaz umieszczania na orbicie okołoziemskiej jakiejkolwiek broni masowej zagłady, w tym broni atomowej; 46 f) Obowiązek współpracy oraz udzielania wzajemnej pomocy przez państwa w zakresie badania przestrzeni kosmicznej Ł. Kułaga, Przestrzeń kosmiczna jako wspólne dziedzictwo ludzkości. Kontrowersje wokół Porozumienia regulującego działalność państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich [w] Wykorzystanie przestrzeni kosmicznej. Świat-Europa-Polska.pod red. Z. Galicki, T. Kamiński, K.Myszona Kostrzewa, Warszawa, 2010, s W doktrynie podkreśla się, że termin dorobek całej ludzkości (ang.province of allmankind) nie oddaje w pełni charakteru, jaki traktat przyznaje badaniu i użytkowaniu kosmosu. 41 R. Jakhu, Legal issues relating to the global public interest in outer space,journal of Space Law, 2006, no. 1, s. 39 I s Art. I akapit Art. I akapit Art. II. 45 Art. III. 46 Art. IV. 16

17 W doktrynie podkreśla się fakt, że charakter prawny przestrzeni kosmicznej oraz strefy morza otwartego nie jest do końca zbliżony. Analogiczne w unormowaniach traktatowych jest ustanowienie katalogu wolności, który określa zasady ich wykorzystywania. Konwencja o prawie morza, tak jak Układ z 1967r. wskazują obowiązek pokojowego wykorzystywania tych obszarów oraz ustanawiają zakaz zawłaszczalności. Różnicą jest jednak to, że regulacja dotycząca morza otwartego wprowadza obowiązek uwzględniania należytego faktu, iż inne państwa są również zainteresowane korzystaniem z wolności morza otwartego 48 a Układ z 1967r. wprowadza nakaz prowadzenia działalności w interesie wszystkich krajów. 49 Można zatem uznać, że w świetle tych uregulowań przestrzeń kosmiczna nabiera charakteru res communis a natomiast strefa morza otwartego może być postrzegana jako res nullis. Ł. Kułaga wskazuje, że za uznaniem tej tezy przemawia art. V Układu, który określa kosmonautów jako wysłanników ludzkości, nakazując wszystkim państwom udzielenia im wszelkiej możliwej pomocy w razie wypadku. 50 Koncepcja wspólnego dziedzictwa ludzkości pojawia się też w Porozumieniu z 1979 r. 51 Wskazuje się, że zakłada ona stworzenie reżimu prawnego opartego na pięciu filarach, którymi są: a) Niezawłaszczalność; b) Pokojowe wykorzystanie; c) Zorganizowany system zarządzania, w którym biorą udział wszystkie państwa; d) Wolność badań naukowych; e) Podział korzyści wynikający z wydobycia surowców mineralnych pomiędzy wszystkie państwa. 52 W tym miejscu trzeba wspomnieć, że mimo niemal powszechnej akceptacji Porozumienia z 1979r. w momencie jego podpisywania spotkało się ono z całkowitym brakiem zainteresowania w późniejszych latach. Skutkuje to tym, że nie ma ono praktycznego znaczenia mimo że obowiązuje już ponad 30 lat. Wydaje się to wynikać z uznania, że traktat ten w daleko idącym stopniu ogranicza swobodę państw w 47 Art. IX. 48 Art. 87 ust. 2 konwencji. 49 Ł. Kułaga, op. cit., s Ibidem. 51 Jest to pierwsza umowa międzynarodowa, która odwołuje się do tej koncepcji. 52 D. Goedhius, The Problem of the frontiers of Outer Space and Air Space,Recueil de Cour, 1982, s. 381,cyt. za Ł. Kułaga, op. cit., s

18 kosmosie. 53 Kraje rozwinięte, w tym Stany Zjednoczone początkowo dążyły do tego, by wykładnia koncepcji wspólnego dziedzictwa ludzkości ograniczała się jedynie do zakazu zawłaszczania oraz zakazu dyskryminacji podkreślając, że Układ nie przesądza przyszłego reżimu eksploatacji zasobów mineralnych przestrzeni kosmicznej. 54 Dało to podstawę do odejścia od przychylnej wykładni Układu podkreślając jego nazbyt socjalistyczny, tj. wrogi dla swobody przedsiębiorczości, charakter. 55 Obstrukcja Układu z 1979r. spowodowana jest również tym, że jest on jednym z pierwszych współczesnych traktatów w którym Państwa Południa wyraziły swoją opinię. Z ich perspektywy wspólne dziedzictwo oznaczało wspólną własność i dostęp wymagający uprzedniego zaakceptowania przez społeczność międzynarodową w oparciu o suwerenną równość państw. 56 Państwa, które prowadzą aktywną politykę i działalność kosmiczną nie uznają tego argumentu. Ł. Kułaga wskazuje na ciekawy proces reinterpretacji Układu o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi poprzez praktykę państw. Dochodzi on do wniosku, że państwa traktują przestrzeń kosmiczną jako obszar, którego status prawny jest analogiczny do statusu morza otwartego, pomimo różnic regulacyjnych w traktatach, o których pisałem wcześniej. 4. Zasada wolności przestrzeni kosmicznej i zasada niedopuszczalności jej zawłaszczania. Te dwie wzajemnie uzupełniające się zasady stanowią istotę statusu kosmosu, dlatego będą omówione razem. Pierwsza z tych zasad została wyrażona w drugim i trzecim akapicie artykułu I Traktatu z 27 stycznia 1967r. Brzmią one następująco: Przestrzeń kosmiczna, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi, będzie wolna dla badania i wykorzystywania przez wszystkie państwa bez jakiejkolwiek 53 Ł. Kułaga, op. cit. s R. Bilder, A legal regime for the Mining of Helium-3 on the Moon U.S. Policy Options, cyt. za Ł. Kułaga, op. cit., s Ł. Kułaga, op. cit., s K. Basalar, The concept of the common heritage of mankind in international law, Hague 1997, s. 164,cyt. za Ł. Kułaga, op. cit., s

19 dyskryminacji, na zasadzie równości i zgodnie z prawem międzynarodowym; wolny będzie również dostęp do wszystkich obszarów ciał niebieskich. Obowiązywać będzie swoboda badań naukowych w przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi; państwa ułatwiać powinny i popierać współdziałanie międzynarodowe w zakresie tych badań. Z powyższego wywnioskować można zatem następujące uprawnienia państw: a) Swoboda dostępu do wszystkich części przestrzeni pozaatmosferycznej i znajdujących się w jej obrębie ciał niebieskich; b) Swoboda ich badania, oraz c) Swoboda ich wykorzystywania. 57 Uprawnienia te nie byłyby możliwe do wykonywania, gdyby nie istniał zakaz poddawania przestrzeni kosmicznej i ciał niebieskich przez poszczególne państwa swojemu władztwu. Dyspozycja taka w konwencji znalazła się w artykule II Traktatu z 1967r., który stanowi: Przestrzeń kosmiczna, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi, nie podlega zawłaszczeniu przez państwa przez ogłaszanie suwerenności, przez użytkowanie lub okupację ani w jakikolwiek inny sposób. Obie te zasady zostały skodyfikowane w Traktacie z 1967r. lecz wcześniej funkcjonowały jako normy prawa zwyczajowego. Powstały niedługo po wystrzeleniu w przestrzeń pozaatmosferyczną pierwszego obiektu kosmicznego przez Związek Radziecki. M. Żylicz stwierdza, że Sprawa dopuszczalności przelotu sztucznych satelitów Ziemi została rozstrzygnięta przez brak sprzeciwu państw, nad których terytorium lądowym czy wodnym przelot był wykonywany. Można to uznać za powstałą z dnia na dzień normę prawa zwyczajowego (ang. instant customary law) dopuszczającą takie przeloty, Powstało z dnia na dzień prawo nieszkodliwego przelotu statków kosmicznych, przypominające ukształtowane przez wieki prawo nieszkodliwego przepływu przez morskie wody terytorialne. 58 Rzeczywiście, oba 57 A. Górbiel, Status prawny kosmosu, Łódź: Acta UniversitatisLodziensis, 1977, s M. Żylicz, O początkach międzynarodowego prawa kosmicznego, [w] Wykorzystanie przestrzeni kosmicznej. Świat-Europa-Polska.Warszawa: 2010 pod red. Z. Galicki, T. Kamiński, K.Myszona Kostrzewa, s

20 najbardziej zainteresowane mocarstwa (USA i ZSRR), przodujące w opanowywaniu przestrzeni kosmicznej, nie pozostawiały najmniejszych wątpliwości, że obszar ten powinien pozostać otwartym dla wszystkich państw i nie może się stać przedmiotem roszczeń wysuwanych przez jakiekolwiek państwo. 59 Zasada wolności i niezawłaszczalności kosmosu spotkała się z powszechną aprobatą w momencie rozpoczęcia prac nad unormowaniem tej kwestii w organach Narodów Zjednoczonych. Po raz pierwszy zasady te znalazły się w rezolucji nr 1720/XXI/ z 20 grudnia 1961r., która stwierdzała, że przestrzeń kosmiczna i ciała niebieskie są wolne dla eksploracji i wykorzystywania przez wszystkie państwa zgodnie z prawem międzynarodowym i nie podlegają zawłaszczeniu przez państwa. Kolejna rezolucja nr 1962/XXIII/ z 13 grudnia 1963r. wprowadziła bardziej rozbudowaną formułę. Rezolucja ta stanowiła, że 2. Przestrzeń kosmiczna i ciała niebieskie są wolne dla eksploracji i wykorzystywania przez wszystkie państwa na zasadzie równości i zgodnie z prawem międzynarodowym. 3. Przestrzeń kosmiczna i ciała niebieskie nie podlegają zawłaszczeniu przez państwa przez ogłaszanie suwerenności, przez użytkowanie lub okupację ani w jakikolwiek inny sposób. 60 Rezolucje te nie miały charakteru prawotwórczego, ale stanowiły stwierdzenie autorytatywnego organu i uznanie treści norm prawa zwyczajowego, które w przeciągu krótkiego okresu zdążyły się ukształtować w jednolitą praktykę państw. 61 Niezawłaszczalność przestrzeni kosmicznej oznacza niedopuszczalność rozciągania przez państwa zwierzchnictwa terytorialnego w przestrzeni pozaatmosferycznej. Warto podkreślić jednak, że pewne uprawnienia związane z suwerennością mogą być wykonywane co jest spowodowane praktyczną realizacją swobód, które składają się na wolność kosmosu. Mowa tu o zwierzchnictwie, które przysługuje państwu co do wysłanych przez nie w kosmos obiektów oraz osób znajdujących się na ich pokładzie. 62 W tej kwestii traktat z 27 stycznia 1967r. stanowi, że państwo w którego rejestrze znajduje się obiekt wysłany w przestrzeń kosmiczną, zachowuje jurysdykcje i kontrolę nad tym obiektem oraz nad całym jego personelem podczas pobytu w przestrzeni 59 A. Górbiel, op. cit., s Pkt 2 i 3 rezolucji nr. 1962/XXIII/ z 13 grudnia 1963 r. 61 A. Górbiel, op. cit., s Ibidem. 20

21 kosmicznej lub na ciele niebieskim oraz, że własność obiektów wysłanych w przestrzeń kosmiczną, łącznie z obiektami, które wylądowały lub zostały skonstruowane na ciele niebieskim i ich części składowych, nie ulega zmianie wskutek ich obecności na ciele niebieskim bądź powrotu na Ziemie. 63 Istotną wadą kodyfikacyjną jest brak definicji terminu obiekt kosmiczny oraz zakresu uprawnień państwa wysyłającego, które stanowi jurysdykcję i kontrolę zarówno w Traktacie z 1967r. jak i późniejszej konwencji o rejestracji obiektów wysłanych w przestrzeń kosmiczną z 1975r. 5. Pozostałe zasady prawa kosmicznego na podstawie traktatów kosmicznych. A. Zasada pokojowego wykorzystania przestrzeni kosmicznej. Zasada ta wywodzi się z zasady wolności kosmosu. Przypomnijmy, że na każdym państwie ciąży obowiązek powstrzymywania się od czynienia takiego użytku z kosmosu, który byłby sprzeczny z chronionymi prawem narodów interesami innych państw, który mógłby stanowić zagrożenie dla ich bezpieczeństwa czy suwerenności. 64 Pokojowe wykorzystanie przestrzeni stanowi więc naturalną implikację tej ogólnej zasady. Zapewnienie pokojowego prowadzenia działalności w kosmosie od początku stanowiło przedmiot rokowań państw już od początku ery kosmicznej. Kwestia ta stała się przewodnim motywem korespondencji dyplomatycznej między rządami Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych z pierwszych miesięcy po umieszczeniu na orbicie okołoziemskiej Sputnika Należy zauważyć, że nazwa specjalistycznego organu pomocniczego Zgromadzenia Ogólnego ONZ to Komitet do spraw Pokojowego Wykorzystywania Przestrzeni Kosmicznej. Pierwszym państwem, który wystąpił z propozycją demilitaryzacji kosmosu był Związek Radziecki, który w 15 marca 1958r. wystąpił z propozycją zawarcia układu międzynarodowego, który miałby wprowadzić zakaz wykorzystywania kosmosu dla celów wojskowych Artykuł VIII Traktatu z 27 stycznia 1967 r. 64 A. Górbiel, Międzynarodowe prawo kosmiczne, Warszawa: PWN, 1985, s : C. Q. Christol, The International Law of Outer Space,Waszyngton, 1966r., s. 178 inast.,cyt. za A. Górbiel, op. cit., UN doc. A/

22 Pięć lat później, 5 sierpnia 1963r. w Moskwie podpisany został Traktat zabraniający doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą. 67 Traktat z 27 stycznia 1967r. stanowi, że ciała niebieskie mają być wykorzystywane przez wszystkie Państwa Strony Traktatu wyłącznie dla celów pokojowych 68 Pierwszy akapit tego samego artykułu stanowi natomiast, że sygnatariusze są zobowiązani do nieumieszczania na orbicie wokółziemskiej jakichkolwiek obiektów z bronią jądrową albo jakimkolwiek innym rodzajem broni masowego zniszczenia, nieinstalowania takich broni w jakikolwiek inny sposób w przestrzeni kosmicznej. Powyższe sformułowania zawarte w Traktacie fały podstawę do rozważań, czy takie ujęcie demilitaryzacji nie oznacza uznania swobody czynienia użytku z przestrzeni kosmicznej dla celów wojskowych innych niż umieszczanie w niej broni masowego zniszczenia. 69 Niewprowadzenie do Traktatu z 27 stycznia 1967r. wyraźnej stypulacji o zakazie wykorzystywania tej przestrzeni (poza ciałami niebieskimi) dla celów wojskowych niezwiązanych z umieszczaniem w niej broni masowego zniszczenia uważane jest na ogół za wystarczającą podstawę do przyjęcia całkowitej legalności takiego wykorzystywania w myśl zasady, że dozwolone jest to, co nie zostało wyraźnie zabronione. 70 Odmienny pogląd na tę kwestię oparty jest na założeniu, że zasady demilitaryzacji przestrzeni kosmicznej należy szukać w całości traktatowego unormowania działalności kosmicznej państw. Traktat z 27 stycznia 1967r. określa jednoznacznie cele i funkcje, jakim to uregulowanie ma służyć. Realizując tę dyrektywę interpretacyjną przypomina się przede wszystkim okoliczność, iż art. I Traktatu explicite nakazuje państwom wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej dla celów dobra i w interesie całej ludzkości, zaś jego art. III zobowiązuje państwa do czynienia tego w interesie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Podnosi się w związku z tym, że militaryzacja przestrzeni pozaatmosferycznej przez jedne państwa powoduje zagrożenie bezpieczeństwa innych państw, a co za tym idzie, pozostaje w sprzeczności zarówno z 67 Dz. U. z 1963 r., nr. 52. Traktat wszedł 10 października tego samego roku. 68 Art. IV akapit drugi. 69 A. Górbiel, op. cit., s Ibidem. 22

23 dobrem i interesem całej ludzkości jak i z interesem utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. 71 W kontekście pokojowego wykorzystywania przestrzeni kosmicznej należy również rozpatrywać kwestę zwiadu kosmicznego, czyli wykorzystywania sztucznych satelitów Ziemi dla zbierania danych dotyczących potencjału militarnego innych państw. Pomimo wyrazów krytyki wobec tych działań, więcej zwolenników zdobyła teza, że poczynania te są dopuszczalne. Jednym z argumentów jest okoliczność, że zwiad kosmiczny prowadzi się z przestrzeni niepodlegającej jurysdykcji państw, że więc nie powoduje to naruszenia ich suwerenności. 72 Wskazuje się na analogię do zwiadu prowadzonego ze statków na otwartym morzu czy z samolotów nad otwartym morzem. 73 Innymi argumentami przemawiającymi za legalnością zwiadu kosmicznego jest twierdzenie, że uformowała się już norma zwyczajowa iusspatiale, która dopuszcza tę działalność. A.Górbiel wskazuje jednak, iż jest to twierdzenie wartości raczej wątpliwej, skoro zdarzają się wypadki występowania przez państwa z protestami przeciwko satelitarnym obserwacjom ich obiektów wojskowych. Praktyka międzynarodowa nie jest więc jednolita. 74 Podstawy zgodności zwiadu kosmicznego z prawem międzynarodowym upatruje się też w Układzie o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej 75 oraz Porozumieniu tymczasowym o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych (SALT) gdzie znalazł się zapis o posługiwaniu się przez strony posiadanymi przez nie technicznymi środkami kontroli w celu zapewniania przestrzegania postanowień obu aktów Ibidem. 72 L.Lipson, An argument on the Legality of Reconnaissance Satelites, Proceedings of the American Society of International Law, 55th meeting, Washington, 1961, s. 174 inast., cyt. za A. Górbiel, op. cit., s Tego argumentu użył delegat Stanów Zjednoczonych w trakcie XVII sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1962 r. (UN doc. A/C.1/PV.1289.). 74 A. Górbiel, op. cit., s Podpisany przez ZSRR i USA w Moskwie 26 maja 1972 r. 76 Art. XII Układu oraz art. V Porozumienia z 26 maja 1972 r. 23

24 B. Zasada odpowiedzialności za szkody spowodowane przez obiekty kosmiczne. Zagadnieniu temu poświęcono dwa artykuły Traktatu z 27 stycznia 1967r. Artykuł VI stanowi, że państwa ponoszą międzynarodową odpowiedzialność za swoją działalność w kosmosie niezależnie od tego, czy ta działalność prowadzona jest przez organy rządowe czy jednostki pozarządowe. Artykuł VII stanowi, że każde państwo, które wysyła bądź powoduje wysłanie obiektu w kosmos, jak również każde państwo, z którego terytorium lub urządzenia obiekt kosmiczny jest wysyłany, ponosi międzynarodową odpowiedzialność za szkody spowodowane przez ten obiekt bądź jego części składowe innemu państwu czy jego osobom fizycznym albo prawnym na Ziemi, w przestrzeni powietrznej lub w przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi. Problematyka ta ma doniosłe znaczenie praktyczne dlatego Prawny Podkomitet Kosmiczny ONZ prowadził pracę nad przygotowaniem treści konwencji, która została ostatecznie podpisana i weszła w życie 1 września 1972r. 77 Konwencja ta wprowadza zasadę odpowiedzialności w doktrynie nazywanej odpowiedzialnością absolutną. 78 Artykuł II Konwencji stanowi, że państwo wysyłające jest bezwzględnie zobowiązane do zapłaty odszkodowania za szkodę spowodowaną przez jego obiekt kosmiczny na powierzchni Ziemi lub statkowi powietrznemu w locie. Od odpowiedzialności tej może się jednak uwolnić na podstawie postanowienia art. VI, ust. 1. Na jego mocy państwo wysyłające może uwolnić się od odpowiedzialności w zakresie, w jakim ono ustali, że szkoda wynikła w całości lub w części z poważnego zaniedbania albo z działania czy zaniedbania, którego w zamiarze wywołania szkody dopuszczono się ze strony państwa występującego z roszczeniem bądź osób fizycznych czy prawnych, które to państwo reprezentują. Swój w pełni absolutny charakter odpowiedzialność zyskuje w ustępie drugim art. VI Konwencji. Na jego podstawie uwolnienie od odpowiedzialności nie może mieć miejsca wówczas, gdy szkoda wynikła z działań państwa wysyłającego, które nie są 77 Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody spowodowane przez obiekty kosmiczne. 78 J. Rajski, Odpowiedzialność międzynarodowa za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne, Warszawa 1974, s. 92- cyt. za A. Górbiel, op. cit., s

25 zgodne z prawem międzynarodowym łącznie, w szczególności z Kartą Narodów Zjednoczonych i z Traktatem o zasadach określających działalność państw w zakresie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi. Kwestię odszkodowania reguluje artykuł X tejże konwencji, który brzmi: 1. Roszczenie odszkodowawcze może być przedstawione państwu wysyłającemu w terminie roku od dnia spowodowania szkody bądź ustalenia państwa wysyłającego, które ponosi odpowiedzialność. 2. Jeżeli państwo nie wiedziało o powstaniu szkody bądź nie mogło ustalić ponoszącego odpowiedzialność państwa wysyłającego, może ono przedstawić to żądanie w przeciągu roku od dnia, w którym powzięło wiadomość o wyżej wspomnianych faktach: czasokres ten nie będzie jednak mógł w żadnym wypadku przekraczać roku od dnia, od którego można było zasadnie oczekiwać, że państwo, działając z należytą starannością, dowie się o faktach. 79 Ważne jest, że wystąpienie o odszkodowanie na podstawie tej konwencji nie wymaga uprzedniego wyczerpania krajowych środków dochodzenia roszczeń. Państwo jednak nie ma jednak prawa przedstawiać żądania w odniesieniu do szkody, w związku z którą do instancji sądowych bądź organów administracyjnych państwa wysyłającego zostało już wniesione żądanie na podstawie Konwencji. 80 Kwestia wysokości odszkodowania znalazła swoje uregulowanie w art. XII Konwencji w brzmieniu wysokość wynagrodzenia, jakie na podstawie tej Konwencji państwo wysyłające zobowiązane będzie zapłacić za szkodę, określana będzie zgodnie z prawem międzynarodowym oraz z zasadami sprawiedliwości i słuszności w taki sposób, ażeby wynagrodzenie szkody przywracało osobę fizyczną czy prawną, państwo lub organizację międzynarodową występującą z żądaniem, do sytuacji, jaka by istniała gdyby szkoda nie nastąpiła. W przypadku, gdy w ciągu roku od dnia wystąpienia z żądaniem odszkodowania i nie zostanie ono załatwione w drodze rokowań dyplomatycznych, artykuł XIV ustanawia obowiązek ustanowienia komisji do spraw rozpatrywania roszczeń. Komisja ta ma się 79 Konwencja z dnia 29 marca 1972r., artykuł X. 80 A. Górbiel, op. cit., s

26 składać z trzech członków: jednego wyznaczonego przez państwo występujące z żądaniem, jednego wyznaczonego przez państwo wysyłające oraz trzeciego, wybranego wspólnie przez obie strony. Zadaniem komisji jest rozstrzygnięcie o zasadności oraz wysokości odszkodowania jeśli ma zostać wypłacone. Rozstrzygnięcia są wiążące i ostateczne jeśli strony tak uzgodniły. Normy, które są określone Konwencją z 29 marca 1972r. znajdują również zastosowanie wobec organizacji międzynarodowych, które prowadzą działalność kosmiczną i zadeklarowały przyjęcie przewidzianych tą konwencją praw i obowiązków. Warunkiem przystąpienia organizacji do konwencji jest to, że większość członków tych organizacji muszą stanowić państwa, będące stronami tejże Konwencji oraz Traktatu z 27 stycznia 1967r Art. XXII Konwencji. 26

27 Rozdział II Wprowadzenie do teledetekcji. 1. Pojęcie teledetekcji satelitarnej Jedną z najbardziej praktycznych form ludzkiej aktywności w kosmosie jest teledetekcja. Zjawisko to najczęściej definiuje się jako zdalne badanie bądź obserwowanie Ziemi oraz jej środowiska za pomocą aparatury umieszczonej w sztucznych satelitach. Tę technikę określa się też bardzo często angielskim terminem remotesensing. Teledetekcja satelitarna dokonywana w celach pokojowych jest wykorzystywana w niezliczonej liczbie celów. Technika ta znajduje swoje zastosowanie w pracach naukowobadawczych, meteorologii, gospodarce rolnej, leśnej i morskiej, geodezji i kartografii gdzie jest jednym z podstawowych źródłem badań, W świetle prawa międzynarodowego szczególne znaczenie znajduje kwestia wykorzystywania teledetekcji do zbierania informacji o zasobach naturalnych Ziemi. Powoduje to powstanie wielu istotnych problemów takich jak udzielenie odpowiedzi na pytanie czy, a jeśli tak to w jaki sposób i pod jakimi warunkami dopuszczalne jest wykorzystywanie tej metody do zbierania informacji dotyczących bogactw naturalnych położonych w granicach innych państw. Początków teledetekcji można upatrywać już w połowie XIX w. Oczywiście nie było to zbieranie informacji z wykorzystaniem satelitów kosmicznych a wykonywanie zdjęć i późniejsza ich obserwacja z lotu ptaka. Wtedy to roku Francuz Felix Tournachon wykonał z balonu pierwsze zdjęcie fragmentu Paryża. W 1859 roku francuski pułkownik wykorzystał zdjęcia wykonane za pomocą balonu do sporządzenia map topograficznych. Za początek teledetekcji satelitarnej można uważać rok 1946, kiedy to w USA wystrzelono rakietę V-2, która osiągnęła wysokość 120 km. Na pokładzie tejże rakiety umieszczono kamerę fotograficzną, za pomocą której wykonano pierwsze zdjęcia powierzchni Ziemi z wysokości przekraczającej 100 kilometrów. Jak łatwo można wywnioskować, zjawisko ma niezwykłą doniosłość polityczną i gospodarczą. Z tego powodu Komitet do spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej (cyt. dalej jako Komitet Kosmiczny ) 1 objął je swoim programem prac. Już w 1970 roku Zgromadzenie Ogólne zaleciło Podkomitetowi Naukowo-Technicznemu 1 Angielskanazwabrzmi: The United Nations Committee on the Peaceful Uses of Outer Space (COPUOS). 27

28 powołanie specjalnej Grupy Roboczej do spraw satelitarnej teledetekcji Ziemi, a w 1974r zwróciło się do Podkomitetu Prawnego, który już wcześniej zajmował się tą kwestią, o nadanie jej priorytetowego charakteru. Od początku trwania prac nad unormowaniem traktatowym teledetekcji powstało kilka odrębnych prób zdefiniowania tego zjawiska. W 1971 r. zespół ekspertów powołany w ramach ONZ określił zdalne badanie Ziemi jako system metod identyfikacji charakteru i/lub określania stanu obiektów na powierzchni Ziemi i zjawisk zachodzących na niej, pod nią lub ponad nią, drogą obserwacji z pokładu samolotu lub obiektów kosmicznych 2. Następne próby podjęto w ramach działań Komitetu Kosmicznego ONZ i jego dwóch podkomitetów. Specjalna grupa robocza tego komitetu przyjęła następującą definicję: Zdalne badanie Ziemi z kosmosu jest to metodologia pomagająca określić charakter i stan zasobów naturalnych, naturalnych cech i zjawisk oraz środowiska Ziemi drogą obserwacji i pomiarów z platform kosmicznych. W szczególności takie metody polegają na wysyłaniu i odbiciu promieniowania elektromagnetycznego 3. Warto nadmienić, że ta definicja miała charakter roboczy. W 1977 r. swoją propozycję złożył Związek Radziecki. Zaproponowany tekst definicji brzmiał: Określenie <zdalne badanie Ziemi przez satelity> odnosi się do obserwacji i pomiarów charakterystyk energetycznych i polaryzacji promieniowania własnego i odbitego elementów obszarów lądowych i oceanicznych oraz atmosfery Ziemi w różnych pasmach częstotliwości fal elektromagnetycznych, pomocnych przy opisywaniu lokalizacji, charakteru i zróżnicowania w czasie parametrów i zjawisk przyrodniczych, zasobów naturalnych Ziemi, środowiska oraz obiektów i tworów będących dziełem człowieka 4. Grupa Robocza uznała, że sprawa definicji wymaga dalszych badań. Projekt zasad opracowywanych przez powyższą grupę zawierał stwierdzenie: Dla celów niniejszych zasad dotyczących zdalnego badania zasobów naturalnych Ziemi i jej środowiska : (a) wyrażenie zdalne badanie Ziemi oznacza zdalne badanie zasobów naturalnych Ziemi i jej 2 C.Q. Christol, Remote Sensing and International Law, Annals of Air and Space Law, 1980, vol. V, nr. 1 s. 383, cyt. za R. Szafarz,Badanie Ziemi z kosmosu w świetle prawa międzynarodowego, Warszawa: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, wydawnictwo PAN, 1987, s Dok. ONZ, A/AC.105/C.1/WG.4/L.4, (1973), cyt. za: R. Szafarz, op. cit., s Dok. ONZ, A/AC.105/C.1/L/94, (1977), cyt. za: R. Szafarz, op. cit., s

29 środowiska. 5 Spowodowało to przedstawienie następnej propozycji przez Związek Radziecki, która to w niewielkim stopniu różniła się od poprzedniej. Przedstawiony dokument zawierał następującą definicję tego zjawiska: Określenie zdalne badanie Ziemi z kosmosu oznacza obserwacje i pomiary charakterystyk energetycznych i polaryzacyjnych promieniowania własnego i odbitego elementów lądu, oceanu i atmosfery Ziemi w różnych pasmach częstotliwości fal elektromagnetycznych, pozwalające na zlokalizowanie i opisanie charakteru zachodzących w czasie zmian parametrów i zjawisk przyrodniczych, naturalnych zasobów Ziemi i środowiska, jak również obiektów i tworów będących dziełem człowieka. 6. Tę właśnie wersję definicji zamieszczono w tekście moskiewskiej Konwencji o przekazywaniu i wykorzystywaniu danych zdalnego badania Ziemie z przestrzeni kosmicznej z 1978 r., która to grupowała państwa-uczestników programu Interkosmos 7. W dalszych latach swoje propozycje zgłosiły państwa południowoamerykańskie. Pierwszym z nich była Kolumbia, która w 1981 r. przestawiła swoją koncepcję zdefiniowania teledetekcji. Definicja ta była długa, lecz rozróżniała makroskopowe i mikroskopowe zdalne badanie Ziemi. Brzmiała ona następująco: Dla celów niniejszych zasad zdalne badanie Ziemi oznacza funkcję badawczą, która jest wykonywana z satelitów lub z pokładów samolotów i innych urządzeń aeronautycznych lub balistycznych, przez co: 1. Uzyskuje się z przestrzeni kosmicznej informacje o cechach Ziemi i zjawiskach przyrodniczych na niej zachodzących za pomocą czujników biernych i czynnych umieszczonych na pokładzie satelitów, które okrążają Ziemię na orbicie grawitacyjnej, co określa się mianem <zdalnego badania makroskopowego>. 2. Zbiera się informacje o podobnym charakterze, ale o znacznie większej zdolności rozdzielczej lub określeniu szczegółów, z pokładu samolotów lub za pomocą jakichkolwiek innych urządzeń aeronautycznych lub balistycznych operujących z jakiejkolwiek wysokości ponad Ziemią aż do granicy, od której zaczyna się 5 Dok. ONZ, A/AC.105/281, Annex III (1978), s.5, cyt. za: R. Szafarz, op. cit., s Dok. ONZ, A/AC.105/C.1 WG.III/WP.9 (1979), cyt. za: R. Szafarz, op. cit., s Konwencja o przekazywaniu i wykorzystywaniu danych ze zdalnego badania Ziemi z kosmosu. Dz.U Nr. 10, poz

30 przestrzeń kosmiczna, co określa się mianem <zdalnego badania mikroskopowego>. 8 Kolejnym państwem był Meksyk, który przedstawił niezwykle zwięzłą próbę zdefiniowania teledetekcji. Oto jej treść: Dla celów niniejszych zasad wyrażenie <zdalne badanie Ziemi> oznacza zdalne badanie Ziemi, jej zasobów naturalnych i jej środowiska z przestrzeni kosmicznej. 9 Kolejną propozycję definicji teledetekcji została wysunięta przez Francję w 1984 roku. Zgodnie z jej treścią wyrażenie <zdalne badanie> oznacza badanie powierzchni Ziemi z przestrzeni kosmicznej przez wykorzystanie właściwości fal elektromagnetycznych wysyłanych, odbitych lub ugiętych przez przedmioty badane, dla celów poprawy zarządzania zasobami naturalnymi, użytkowania lądu i ochrony środowiska. 10 Jak słusznie zauważa R. Szafarz, żadna z powyższych definicji nie jest zadowalająca. Wszystkie one bowiem mają podobne wady, do których zalicza się pewna tautologia (propozycja z projektu Grupy Roboczej), zbyt duża ilość technicznych szczegółów a czasem nieuwzględnienie pewnych istotnych elementów. Wg. R. Szafarz idealna definicja teledetekcji powinna cechować się następującymi elementami, z czym trudno się nie zgodzić: 1. Definicja powinna zawierać sformułowanie dla celów niniejszej konwencji. 2. Do wyjaśnienia znaczenia zdalnego badania należy wykorzystać inne wyrażenie, np. badanie z odległości kosmicznej (czyli z kosmosu) bądź badanie przez obiekty kosmiczne (nie tylko satelity). 3. Wyraźnie powinno być zaznaczone, że miejscem przeprowadzania badań jest przestrzeń kosmiczna. 4. Istotnym jest podkreślenie, że końcowym etapem zdalnego badania Ziemi jest przekazanie odnośnych obserwacji i pomiarów do stacji naziemnych. 5. Wartym zaznaczenia byłby fakt, że chodzi tylko i wyłącznie o badanie dla celów cywilnych. 8 Dok. ONZ, A/AC.105/305, (1982),s. 12, cyt. za: R. Szafarz, op. cit., s Ibidem, s Dok. ONZ, A/AC.105/

31 6. Słusznie zauważa, że należy unikać wyliczania aktualnie stosowanych metod badań. Rodzi to ryzyko szybkiej dezaktualizacji definicji wraz z postępem technicznym. 7. W definicji powinno uwzględnić się okoliczność, że chodzi o badanie zasobów naturalnych Ziemi oraz środowiska okołoziemskiego, na powierzchni i pod powierzchnią bez konieczności wyszczególnienia obszarów badań takich jak lądy czy oceany. 11 Definicja spełniająca powyższe cechy zaproponowana została przez Renatę Szafarz w następującej treści: Dla celów niniejszej konwencji: (a) zdalne badanie Ziemi oznacza dokonywanie z przestrzeni kosmicznej i przekazywanie do stacji naziemnych obserwacji i pomiarów, dla celów cywilnych, zasobów naturalnych Ziemi oraz jej środowiska okołoziemskiego, naziemnego i podziemnego, a także jego elementów i zjawisk w nim zachodzących. 12 Podczas XXIV sesji Podkomitetu Prawnego Komitetu Kosmicznego III Grupa Robocza zajmująca się zagadnieniem teledetekcji kontynuowała rozważania swojego projektu. Wobec niemożności przełamania impasu w różnych sprawach, które objęte były dotychczasowym projektem zrodziła się nowa inicjatywa. Po intensywnych konsultacjach przewodniczący Grupy Roboczej przedstawił 1 kwietnia 1985 r. dokument roboczy na temat zasad prawnych teledetekcji. Konsensus w sprawie tego projektu został osiągnięty dokładnie rok później na XXV sesji Podkomitetu Prawnego. W czerwcu 1986 r. został uchwalony przez Komitet Kosmiczny, a następnie w grudniu 1986 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ jako rezolucja. 13 W dokumencie tym podjęto próbę zdefiniowania pojęcia zdalnego badania. Definicja ta brzmi następująco: (a) Wyrażenie <zdalne badanie> oznacza badanie powierzchni Ziemi z przestrzeni kosmicznej przez wykorzystanie właściwości fal elektromagnetycznych emitowanych, odbitych lub ugiętych przez przedmioty badane, dla celów poprawy zarządzania zasobami naturalnymi, użytkowaniem lądów i ochrony środowiska." R. Szafarz, op. cit., s Ibidem. 13 Rez. ONZ 41/ Ibidem. 31

32 Wydaje się, że w powyższym brzmieniu definicja ta spełnia wymogi wymienione przez R. Szafarz. Jednak, jak słusznie zauważa jeden z członków Grupy Roboczej, problem zdefiniowania pojęcia zdalne badanie dla celów zasad nie jest problemem naukowym czy technicznym lecz raczej politycznym i prawnym dla określenia właściwego zakresu zasad. 15 Mając więc na uwadze ogromne znaczenie polityczne i gospodarcze, jakie teledetekcja odgrywa trudno nie zgodzić się z powyższym twierdzeniem. Kompromis w kwestii zdefiniowania tego pojęcia jest niezwykle trudny do osiągnięcia. 2. Pojęcia: dane pierwotne i zanalizowane informacje. Zgodnie z tym, co powiedziano wcześniej, satelitarna teledetekcja Ziemi, czyli badanie Ziemi z kosmosu, oznacza dokonywanie z przestrzeni kosmicznej i przekazywanie do stacji naziemnych obserwacji i pomiarów zasobów naturalnych Ziemi oraz środowiska okołoziemskiego, naziemnego i podziemnego, a także jego elementów i zjawisk w nim zachodzących. Wyniki uzyskane w tym procesie wymagają dalszej obróbki zanim będą mogły nieść jakieś informacje. Dlatego od początku prac nad zagadnieniem teledetekcji rozróżniano w obu podkomitetach pojęcie danych i pojęcie informacji ze zdalnego badania Ziemi. W 1976 r. Podkomitet Naukowo-Techniczny wyróżnił następujące stadia składające się na proces zdalnego badania Ziemi: 1. Zbieranie danych (obiekty kosmiczne); 2. Uzyskanie danych (anteny, odbiorniki); 3. Wstępne przetworzenie danych; 4. Składowanie i rozpowszechnianie danych 5. Analiza danych (interpretacja lub obróbka przeprowadzona przez użytkownika) 6. Użytkowanie informacji (praktyczne zastosowanie przez użytkowników) 16 Specjalna Grupa Robocza Podkomitetu Prawnego do spraw zdalnego badania Ziemi uznała w tym samym roku, że punkty 1-4 dotyczą danych zdalnego badania Ziemi, a punkty 5-6 odnoszą się do informacji. Widać tu wyraźnie, że kryterium dla takiego rozróżnienia jest stopień przetworzenia danych uzyskanych w toku teledetekcji. Pod pojęciem danych 15 Dok. ONZ, A/AC.105/305, Annex I, s. 3, cyt. za R. Szafarz, op. cit., s C.Q. Christol, op. cit., cyt. za R. Szafarz, op. cit., s

33 pierwotnych można rozumieć wszelkie nieprzetworzone, surowe materiały przesłane przez urządzenie oraz wstępnie przetworzone, lecz nie przeanalizowane dane jakie można uzyskać z tych materiałów. Pod pojęciem informacji można rozumieć rezultaty analizy powyższych danych. By zapobiec ewentualnej dwuznaczności wyrażeń dane i informacje Podkomitet Naukowo-Techniczny Komitetu Kosmicznego zaproponował używanie wyrażeń dane pierwotne i zanalizowane informacje. W tym celu również sformułowane definicje w następującym brzmieniu: (b) wyrażenie dane (pierwotne) oznacza te (pierwotne) dane, które zostały uzyskane przez znajdujące się na satelitach czujniki działające na odległość i przekazane z satelity albo drogą telemetryczną w formie sygnałów elektromagnetycznych, albo fizycznie w jakiejkolwiek formie, takiej jak film fotograficzny lub taśma magnetyczna, jak również wstępnie przetworzone produkty wynikające z tych danych, które mogą być poddane dalszej analizie. (c) Wyrażenie (zanalizowana) informacja oznacza produkt końcowy, będący rezultatem procesu analizy dokonanego na danych (pierwotnych) (zdefiniowanych w ustępie (b) powyżej) łącznie z danymi i/lub wiedzą uzyskaną ze źródeł innych niż działające na odległość czujniki znajdujące się na satelitach. 17 Podkomitet jednocześnie zwrócił uwagę na fakt, iż powyższe definicje są aktualne na stan technologii w 1977 r. a więc w czasie ich powstania. Tym samym jeśli w przyszłości postęp techniczny umożliwi np. przetworzenie i analizę danych już w samym obiekcie kosmicznym, powyższe definicje będą wymagały rewizji i być może zmiany. W tym miejscu należy zaznaczyć, że w trakcie prac Podkomitetu Prawnego nad omawianym zagadnieniem, niektóre państwa wystąpiły z własnymi koncepcjami w kwestii definicji pojęć danych pierwotnych i zanalizowanych informacji. Przykładowo Kolumbia zaproponowała następującą definicję: 4. zanalizowana informacja oznacza jakikolwiek intelektualny lub materialny produkt wynikający z oceny danych pierwotnych, o których mowa w ustępie 3 powyżej, z uwzględnieniem, gdzie to właściwe, innych danych i/lub wiedzy uzyskanych ze źródeł innych niż znajdujące się na satelitach czujniki i urządzenia działające na odległość Dok. ONZ, A/AC.105/218, (1978), s.5, cyt. za R. Szafarz, op. cit., s Dok. ONZ, A/AC.105/305 (1982) s.12, cyt. za R. Szafarz, op. cit., s

34 Meksykański projekt zasad odnoszących się do zdalnego badania Ziemi z kosmosu nie używa pojęć dane pierwotne i zanalizowane informacje. Zamiast tego posługuje się terminem rezultaty zdalnego badania Ziemi 19 nie podając jego znaczenia. Kolejną propozycję wysunęła Francja, która zgłaszając swoją, kolejną już, wersję zasad, zaproponowała definicję trzech istotnych pojęć: dane pierwotne, dane przetworzone i zanalizowane informacje. W myśl tego projektu, definicje brzmią następująco: (b) Wyrażenie dane pierwotne oznacza te surowe dane, które są uzyskiwane przez działające na odległość czujniki znajdujące się na obiekcie kosmicznym i które są przekazywane na ziemię z kosmosu drogą telemetryczną w formie sygnałów elektromagnetycznych, za pomocą filmu fotograficznego, taśmy magnetycznej lub za pomocą czegokolwiek innego; (c) Wyrażenie dane przetworzone oznacza: Produkty będące rezultatem wstępnego przetworzenia danych pierwotnych, potrzebnego po to, by dało się te dane zużytkować; Produkty pochodzące z produktów wstępnie przetworzonych i będące rezultatem dalszego przetworzenia lub uwzględnienia danych i wiedzy uzyskanych z innych źródeł. (d) Wyrażenie zanalizowane informacje oznacza informacje wynikające z interpretacji danych przetworzonych. 20 Odmienną koncepcję podziału danych pochodzących ze zdalnego badania Ziemi wysunął Związek Radziecki. Zaproponował on bowiem podział danych na globalne, regionalne i lokalne a kryterium podziału między nimi byłaby zdolność rozdzielcza (ang. spatial resolution), którą jest możliwość wyróżnienia na zdjęciu obiektów o określonej wielkości zdefiniowana następująco: 1. Informacja globalna, o zdolności rozdzielczej od kilkuset metrów do kilku kilometrów, obejmująca odległości od kilkuset kilometrów do kilometrów; 2. Informacja regionalna, o zdolności rozdzielczej od do metrów, obejmująca odległości od do kilometrów; 3. Informacja lokalna, o zdolności rozdzielczej od kilku metrów do metrów, obejmująca odległości mniejsze niż kilometrów Dok. ONZ, A/AC.105/305, (1982), cyt. za R. Szafarz, op. cit., s Dok. ONZ, A/AC.195/337, (1984), s. 33, cyt. za ibidem. 21 Dok. ONZ, A/AC.105/C.1/L.94, (1977), cyt. za ibidem. 34

35 W swej koncepcji zaproponowali następujące zasady rozpowszechniania tych danych: informacje globalne i o charakterze regionalnym mogłoby być rozpowszechniane bez ograniczeń. Jeśli chodzi zaś o informacje lokalne, to ich udostępnianie wymagałoby zgody tego państwa, którego one dotyczą. 22 Kolejna koncepcja, która również odwoływała się do kryterium zdolności rozdzielczej polegała na skonstruowaniu definicji pojęć niedokładne (ang. coarse), średnio dokładne (ang. medium) i dokładne (ang. fine). Rozpowszechnianie danych pochodzących z teledetekcji satelitarnej miałoby być zależne od jednego z powyższych stopni dokładności. Jak łatwo się domyślić, koncepcje oparte na kryterium dokładności zdjęć nie zostały zaakceptowane. Niezwykle trudno byłoby stworzyć reżim prawny regulujący dysponowanie poszczególnymi kategoriami danych. Trudno bowiem sobie wyobrazić, by o jakości rozdzielczej decydowały inne niż subiektywne oceny konkretnej osoby analizującej konkretne dane. Dlatego w Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego odnośnie do zasad prowadzenia teledetekcji satelitarnej widać wyraźnie zwycięstwo koncepcji opartych na kryterium stopnia zanalizowania danych. W tekście tych zasad przyjęto następujące definicje: (b) Wyrażenie dane pierwotne (ang. primary data) oznacza te surowe dane, które są uzyskiwane przez czujniki zdalnego badania znajdujące się na obiektach kosmicznych i które są przekazywane lub dostarczone na Ziemię z kosmosu telemetrycznie w formie sygnałów elektromagnetycznych, drogą filmu fotograficznego, taśmy magnetycznej lub w jakikolwiek inny sposób; (c) Wyrażenie dane przetworzone (ang. processed data) oznacza produkty powstające z przetworzenia danych pierwotnych potrzebnego w tym celu, ażeby dane pierwotne mogły być użytkowane; (d) Wyrażenie zanalizowane informacje (ang. analysedinformation) oznacza informacje wynikające z interpretacji przetworzonych danych, wkładu danych i wiedzy z innych źródeł; Ibidem. 23 Rezolucja ONZ A/RES/41/65. 35

36 W niniejszej pracy będę używał terminów dane pierwotne, dane przetworzone oraz zanalizowane informacje w znaczeniu nadanym im przez ten dokument. 3. Praktyczne znaczenie teledetekcji satelitarnej W celu zbierania danych w teledetekcji wykorzystuje się przede wszystkim zjawisko promieniowania elektromagnetycznego. Powszechnie przyjęto, że mianem teledetekcji określa się te metody, które wykorzystują te zjawisko. Mowa tu m.in. o: świetle, cieple, promieniowaniu mikrofalowym. Te zjawiska wykorzystują promieniowanie elektromagnetyczne jako nośnik informacji o badanych obiektach. 24 Takie ograniczenie pociąga za sobą daleko idące skutki. Otóż nie wszystkie długości fal emitowanych przez Słońce docierają do powierzchni Ziemi, część bowiem jest pochłaniana przez występującą w atmosferze parę wodną, dwutlenek węgla i ozon. Ten wpływ atmosfery sprawia, że w teledetekcji wykorzystuje się tylko tak zwane okna atmosferyczne, czyli te zakresy widna, z których promieniowanie bez większych przeszkód przechodzi przez atmosferę. Takie okna tworzą promieniowanie widzialne (światło) obejmujące faje o długości 0,4 0,7 mm, krótkofalowe promieniowanie podczerwone (podczerwień fotograficzna - 0,7-1,3 mm), podczerwień środkowa (3,0-5,0 mm), podczerwień długofalowa (termalna mm), a także promieniowanie mikrofalowe (1-100 cm), dla którego atmosfera ziemska jest niemal przezroczysta. Zakres fal o długościach 0,3-12 mm jest nazywany widmem optycznym. Promieniowane elektromagnetyczne docierające ze Słońca do powierzchni Ziemi jest od niej odbijane lub pochłaniane, a następnie emitowane w postaci długofalowego promieniowania podczerwonego. Zarówno promieniowanie odbite, jak i emitowane rejestrowane jest za pomocą specjalnych detektorów umieszczanych na samolotach lub satelitach. 25 W procesie teledetekcji wykorzystaniu podlega fakt, że większość substancji występujących na Ziemi, zarówno naturalnych jak i stworzonych przez człowieka pochłania, przekazuje, odbija, wysyła lub można sprawić by wysyłała promieniowanie elektromagnetyczne o specyficznych długościach fal, które są charakterystyczne dla składu 24 A.Ciołkosz, Wstęp do teledetekcji, 25 Ibidem. 36

37 obiektu, który jest obserwowany. Ten specyficzny podpis można porównać do odcisków palców. 26 Same zdalne badanie może przebiegać na dwa sposoby: 1. Sposób aktywny aktywne metody teledetekcji polegają na wysyłaniu sygnału, który jest analizowany. Urządzenia wykorzystujące ten sposób to między innymi RADAR i LIDAR. W ten sposób można m.in. ocenić ilość zanieczyszczeń w atmosferze. 2. Sposób pasywny te metody polegają na obserwowaniu sygnałów dochodzących z Ziemi do urządzeń. Na przykład kolor wody w oceanie można odróżnić z kosmosu za pomocą zdjęcia zrobionego kamerą fotograficzną. 27 Następnie dane należy zanalizować. Metody teledetekcyjne są metodami odwrotnymi. Najkrócej można opisać to tak, że rozwiązanie jest zgadywane a następnie rezultaty są stopniowo poprawiane. Wyjaśnieniu tej metody może służyć analogia do rozpoznawania zwierzęcia poprzez pozostawione przez niego ślady. Rysunek 1 - Fotomapa satelitarna Polski opracowana na podstawie zdjęć z satelity Landsat. 26 E. Brooks,Technological and Legal Aspects of Environmental Monitoring, Journal of Space Law, 1973, vol. 1, nr