WYNIKI OCENY TRZODY CHLEWNEJ W 2007 ROKU

Transkrypt

1 WYNIKI OCENY TRZODY CHLEWNEJ W ROKU Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS

2 Opracowanie: Tadeusz Blicharski Jarosław Ptak Anna Hammermeister Martyna Snopkiewicz Fotografie: Projekt okładki: Marek Gamoń Krzysztof Kaczorowski zbiory archiwalne PZHiPTCh POLSUS Agnieszka Warda Warszawa, 2008 r.

3 Spis treści Wyniki użytkowości świń w Krajowym Programie Hodowlanym w roku... Wyniki oceny wartości użytkowej poszczególnych ras świń... Polska biała zwisłoucha... Wielka biała polska... Duroc... Pietrain... Hampshire... Puławska... Program krzyżowniczy PZHiPTCh POLSUS... Genetyka molekularna w hodowli trzody chlewnej... Program kontroli stanu zdrowia stad zarodowych trzody chlewnej... Adresy... Biuro PZHiPTCh POLSUS... Filie Biura PZHiPTCh POLSUS... Organizacje wojewódzkie zrzeszone w PZHiPTCh POLSUS

4 Wyniki użytkowości świń w Krajowym Programie Hodowlanym w roku Bez wątpienia rok był wyjątkowym w historii hodowli i produkcji świń. Sytuacja rynkowa miała ogromny wpływ na kondycję hodowli, zwłaszcza teraz po zaprzestaniu bezpośrednich dotacji do stad zarodowych. Wynikające ze światowej i unijnej nadprodukcji dość niskie ceny żywca utrzymywały się dłużej niż zwykle. Wystarczy przejrzeć notowania cen trzody z ostatnich pięciu lat by nabrać przekonania o dużej prawidłowości zmian cen trzody na rynku. Zwykle najniższe ceny występują w okresie zimowym począwszy od początku listopada i w niewielkim stopniu pomaga tu także okres świątecznych zakupów, gdyż przetwórcy mają czas na zgromadzenie tanich zapasów, a popyt wcale nie wzrasta tak znacząco. Poprawa cen następuje zwykle w połowie maja by najwyższy poziom osiągnąć na początku sierpnia. Spodziewano się mniejszych niż zwykle zmian cen oczekując silnego działania stabilizującego ze strony wspólnego rynku unijnego. Tym bardziej, że prognozy ekspertów w krajach produkujących najwięcej wieprzowiny w UE były ogólnie dość dobre. Jednak zimowy spadek cen nastąpił wyjątkowo silnie i trwał jak zwykle do maja. Natomiast letnia poprawa cen trwała krócej niż zwykle. Występujący od lat jesienny spadek cen żywca był zawsze w pewnym stopniu rekompensowany przez jednoczesny spadek cen zbóż wynikający z ich dużej podaży po żniwach. W roku po raz pierwszy relacje te zostały załamane. Z powodu mniejszych plonów w krajach południowych na skutek poważnej suszy oraz przeznaczenia większej niż kiedykolwiek puli zbóż, głównie rzepaku, na cele energetyczne oraz działań spekulacyjnych, ceny zbóż zaczęły dramatycznie rosnąć w trakcie żniw. Należy pamiętać, że cały ogólnoświatowy bilans zbóż i roślin oleistych został poważnie zaburzony przez przeznaczenie (zwłaszcza w USA) dużej części plonów na biopaliwa. W efekcie nożyce poziomu produkcji i zapotrzebowania pasz rozwarły się, gdyż przy podaży ok. 250 mln ton, a popyt szacowany był na blisko 270 mln ton. Oczywiście uruchamiano import, lecz w niewystarczającym stopniu. Ceny zbóż wzrosły w stopniu Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 4

5 większym niż wynikałoby to z obiektywnej sytuacji rynkowej. Rozpoczęły się spekulacyjne zakupy zbóż i cena np. w porcie w Hamburgu wzrosła ze 143 $/t. we wrześniu r. do 270 $/t. we wrześniu r. Obecnie ceny zbóż powoli spadają, choć na rynku pasz nadal utrzymuje się dość gorąca atmosfera. W Polsce ciągle grozi, że od sierpnia 2008 roku wejdzie w życie zapis Ustawy z dnia 22 lipca r. o paszach (Dz. U., Nr 144, poz. 1045), który w art. 15 ust. 1 pkt 4 ustanawia zakaz wytwarzania, wprowadzania do obrotu i stosowania w żywieniu zwierząt pasz Fot. K. Kaczorowski genetycznie zmodyfikowanych (GMO). Należy mieć nadzieję, że ta ustawa sprzeczna z dyrektywami UE nie zostanie wprowadzona w życie w tak kontrowersyjnej treści. Bowiem polscy rolnicy skutki wprowadzenia w życie tego zakazu odczują w sposób dramatyczny. Wzrosną koszty pasz, a tym samym produkcji trzody chlewnej powodując niekonkurencyjność naszego żywca trzody i drobiu. Problem w najmniejszym stopniu dotknie konsumentów, bowiem mięso wieprzowe ze świń żywionych paszami z udziałem nowych odmian soi z pewnością będzie importowane i w dużych ilościach trafi na nasz rynek. Należy się tu wyjaśnienie, że nie ma żadnych możliwości laboratoryjnego rozpoznania, czy mięso pochodzi od zwierząt żywionych paszami z udziałem komponentów GMO, czy nie. W UE podnoszony jest także problem związany z komponentami pasz zawierającymi GMO. Otóż stale powstają nowe odmiany roślin, zwłaszcza soi, których wprowadzanie na rynek unijny opóźnia się ze względu na unijne procedury badań i zezwoleń. Jeśli działania UE w tym zakresie nie ulegną przyspieszeniu inne kraje poza UE, będą dysponować tańszymi paszami zdecydowanie obniżając konkurencyjność produkcji trzody w krajach UE. Grozi to poważnym kryzysem gospodarczym przekładającym się nie tylko na produkcję zwierzęcą, ale na całe unijne rolnictwo. Pod presją wielu środowisk trwają w UE prace nad wprowadzeniem w produkcji trzody zakazu kastrowania prosiąt lub co najmniej objęcia kastracji specjalnymi ograniczeniami. Dostępne są preparaty, które mogą ograniczyć lub nawet całkowicie wyeliminować knurzy zapach. Jednak niezależnie od przyjętych ostatecznie rozwiązań każde z nich podniesie koszty produkcji i zmniejszy konkurencyjność europejskiej trzody. A właśnie koszty produkcji trzody w krajach EU wraz ze słabym dolarem w relacji do EURO spowodowały poważny spadek eksp ortu wieprzowiny do krajów trzecich. W Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 5

6 roku eksport wieprzowiny z UE jest szacowany na tys. ton, wobec tys. ton w roku (spadek o 13,2%). Jednocześnie wzrósł import do UE z 32 do 42 tys. ton, czyli o 30 %. Musiało to destabilizująco wpłynąć na rynek. Głosy wielu środowisk producentów trzody jasno wskazywały na główne przyczyny tych perturbacji. Wprowadzane stale kolejne przepisy, zakazy i ograniczenia podnoszą koszty produkcji i powodują, że europejska wieprzowina jest niekonkurencyjna z tą pochodzącą z obu Ameryk. Na rynkach trzecich nikogo specjalnie nie obchodzi, czy trzoda w Europie była żywiona bez udziału mączek mięsno-kostnych, bo wszędzie system żywienia świń z wykorzystaniem pasz zawierających białko zwierzęce jest stosowany jako naturalnie uwzględniający fizjologię świń. Nikomu tez specjalnie nie przeszkadza stosowanie w paszach roślin genetycznie modyfikowanych. Ani śladów żywienia mączkami zwierzęcymi, ani żywienia organizmami modyfikowanymi nie można wykryć w mięsie i zarazem oznacza to, że niczym się ono nie różni. Także antybiotyki paszowe są poza Unią stosowane i tak naprawdę pozostawiają mniej śladów w mięsie niż antybiotyki podawane leczniczo do paszy, bądź iniekcyjnie. Wydaje się, że nadmiar fobii w tym zakresie jest szczególnie szkodliwy. Przecież poza wszystkim trzeba sobie jasno powiedzieć, że wszystkie uprawiane przez człowieka rośliny i hodowane zwierzęta przez lata przeszły ogromne zmiany i te dzisiejsze są bardzo różne od tych sprzed stu lat, i zmiany te zostały trwale zapisane w ich genomach. W niczym to konsumentom nie przeszkadza i aprobują te zmiany. Wszystkie te zmiany rynkowe wraz z wewnętrzną polityką krajową, wpłynęły na stan krajowej hodowli. Zarówno w zakresie aktualnej sytuacji cenowej jak i perspektyw stanu branży w najbliższych latach. Kryzys dotknął przede wszystkim najlepsze gospodarstwa rodzinne. Prowadzone z rozmachem, ukierunkowane na dużą specjalizację, bez większych zasobów finansowych, natomiast obarczone poważnymi obciążeniami kredytowymi, zaczęły popadać w recesję. Odbiorcy materiału hodowlanego ze średnich stad, masowo rezygnowali z zakupów knurków i loszek. Niskie ceny żywca i ekstra wysokie koszty żywienia zwierząt dotykały hodowców pośrednio i bezpośrednio. Zaczęła się powszechna redukcja stanów loch. Kryzys ten dotknął także stad z Krajowego Programu Hodowlanego. Jak jasno widać z danych liczbowych w obniżyły się stany loch w stadach pod oceną oraz, choć w mniejszym stopniu zmniejszyła się liczba ocenionych i zakwalifikowanych loszek i knurków. W największym stopniu zmniejszeniu uległa liczba loch w stadach ras matecznych, a w tym przede wszystkim tych uprawnionych do produkcji loszek. W dużym stopniu zniknęli z rynku dotychczasowi nabywcy, właściciele Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 6

7 małych stad produkcyjnych. Brak opłacalności produkcji natychmiast zweryfikował ich pozycję rynkową. Mniejszy spadek liczebności zanotowano w stadach ras ojcowskich. Tabela 1. Liczba loch objętych oceną użytkowości rozpłodowej, stan na r. Number of sows under evaluation per breed on Rasa Breed polska biała zwisłoucha (pbz) polish landrace (pl) wielka polska biała (wbp) polish large white (plw) Liczba loch Number of sows duroc 849 pietrain 586 puławska (puł.) pulawska (pul.) 969 hampshire 91 razem total Całkiem dobrze przedstawia się pozycja ras duroc i pietrain. Natomiast nadzwyczajny rozwój rasy puławskiej jest przykładem współdziałania hodowców, ich organizacji, oczekiwań rynku, a może przede wszyst kim wspierania hodowli tej rasy w ramach ochrony zasobów genetycznych. Założenia programu ochrony zasobów genetycznych świń tej rasy są bardzo dobrze wypełniane. Następuje stopniowy wzrost liczebności ocenianych loch, loszek i knurków. Zbieranie i analiza aktualnych wyników użytkowości możliwie największej liczby młodych loszek i knurków pozwala na harmonijny rozwój rasy, utrzymanie specyficznych cech użytkowości i zapobiega niebezpiecznemu wzrostowi spokrewnienia. Wykres 1a-c. Zmiany wielkości pogłow ia loch, - Num ber of sows under evaluat ion, - liczba loch a b c liczba loch liczba loch pbz ( pl) wbp (plw) duroc hampshire piet rain puł. (pul.) Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 7

8 Należy zaznaczyć, że kryzys na rynku trzody spowodował nie tylko ogólne zmniejszenie liczby loch pod oceną i liczby stad, ale także przyczynił się do osłabienia tendencji koncentracji hodowli. Zmniejszenie średniej liczby loch w stadach to zły symptom mogący osłabić tempo postępu hodowlanego. W ykres 2. Zmiany liczby stad oraz średniej liczby loch w stadzie, - Number of herds and number of sow s in one herd, - W y kres 3. Liczba stad z uw zględnieniem liczby loch, Number of herds as regards of sow s in one herd, , liczba stad liczba st ad / number of herds średnia liczba loch w stadzie / number of sows in one herd 0 0 do od 101 liczba loch w stadzie stada produkujące knurki i loszki stada produkujące loszki W ramach oceny liczebności świń pod oceną nie sposób pominąć bardzo znamiennego faktu. Otóż po raz pierwszy liczba loch pod oceną jest większa w woj. kujawskopomorskim niż wielkopolskim! Zapewne przyczyny są dość złożone. Może być to większa elastyczność rynkowa hodowców z Kujaw. Nie można też lekceważyć wybitnego zaangażowania pracowników terenowych filii biura POLSUS w Bydgoszczy. Warto zaznaczyć, że od kilku lat na Krajowej Wystawie Zwierząt Hodowlanych największa liczba nagród - czempionatów przypada właśnie hodowcom z kujawsko-pomorskiego. Kolejnym czynnikiem stymulującym hodowlę są wystawy regionalne, których na terenie województwa kujawsko-pomorskiego jest tradycyjnie dużo. Rosnąca pozycja województwa lubelskiego wynika przede wszystkim z rozwoju hodowli świń rasy puławskiej choć hodowla innych ras utrzymała wysoki poziom. Osłabia się hodowla w województwie mazowieckim. Przyczyną jest zapewne wpływ wielkiej aglomeracji warszawskiej, większy niż gdzie indziej rynek pracy i wyśrubowana renta gruntowa. Utrzymuje się przewaga produkcji loszek i knurków czystorasowych nad mieszańcowymi, co doskonale widać na wykresie 6 prezentującym liczbę ocenianych, a także licencjonowanych (czy kwalifikowanych) loszek i knurków, czystorasowych i mieszańców. Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 8

9 Tabela 2. Liczba loch hodowlanych w poszczególnych województwach, Number of sows under evaluation in the province, filia POLSUS regional unit liczba loch w stadach produkujących number of sows knurki i loszki loszki małopolskie śląskie podkarpackie świętokrzyskie opolskie dolnośląskie zachodniopomorskie podlaskie lubuskie łódzkie mazowieckie pomorskie lubelskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie kujawsko-pomorskie razem total Załamanie popytu ze strony właścicieli małych stad, przy dość twardej pozycji rynkowej większych stad, spowodowało przeniesienie punktu ciężkości popytu z mieszańców na zwierzęta czystorasowe. Może tendencję tę należy łączyć z silniejszymi i szerszymi trendami. Wzrost umiejętności właścicieli dużych stad produkcyjnych, dążenie do ograniczania kosztów wymiany stada loch oraz obawa przed wnikaniem szt. W ykres 4. Liczba knurków i loszek ocenionych i zakw alifikow anych do sprzedaży, Number of tested and qualified young boars and gilts as breeding for sale, knurki czystorasowe / pure breed young boars ocenione / tested knurki mieszańce / cross breed young boars loszki czystorasowe / pure breed gilts loszki mieszańce / cross breed gilts zakw alifikow ane do sprzedaży / qualified for sale wektorów chorobowych do stad (choćby poprzez loszki) powodują generalny wzrost zainteresowania loszkami czystorasowymi i reprodukcją wewnątrz własnego stada. Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 9

10 Należy zwrócić uwagę na wzrost poziomu genetycznego stad. W zakresie cech wysoko odziedziczalnych, łatwych do poprawy w wyniku prostej pracy hodowlanej (mięsność i w mniejszym stopniu tempo wzrostu) uzyskano już niemal pułap możliwości zwierząt i oczekiwań rynku. Wiele do zrobienia jest natomiast w zakresie nisko odziedziczalnych cechach użytkowości rozpłodowej. Decydujący wpływ warunków środowiska (przynajmniej do pewnego stopnia) warunkował poprawę poziomu tych cech. Stąd też przywiązywanie dużej wagi do wyposażenia chlewni, a przy tym powszechność zakupów loszek według ich wyglądu, budowy i wartości rzeźnej, a nie użytkowości rozpłodowej. Zresztą sprawa jest bardziej skomplikowana i wymagająca większych wyjaśnień. W ykres 5. Plenność loch, Fertility, puł. (pul.) 18,94 pietrain 19,22 duroc 19,64 hampshire 20,28 wbp (plw) 21,57 pbz (pl) 21, szt. W ostatnim roku poprawie uległa jedna z najważniejszych cech liczba prosiąt urodzonych w miocie. Pewna zmiana w metodyce oceny cech rozrodu wprowadzona od roku spowodowała czasowe pogorszenie wyników, lecz jednocześnie stanowiła przygotowanie do wdrożenia nowoczesnej oceny cech rozrodu metodą BLUP. Od roku rozpoczęto szacowanie wartości hodowlanej BLUP dla cech użytkowości rozpłodowej i chociaż wyniki nie były szeroko publikowane to już były wykorzystywane w pracy hodowlanej. Jak wskazują doświadczenia innych programów hodowlanych tylko stosowanie w praktyce selekcji i doboru metody BLUP jest jedyną skuteczną metodą poprawy poziomu cech rozrodu. Co ważne poprawie w roku uległa nie tylko płodność, ale także plenność loch większości stad. Jest to niezwykle ważne, bo opiera się na zwiększeniu liczebności miotów w 21 dniu życia, ale także na skróceniu okresu międzymiotu. Wszystko to odpowiada aktualnym tendencjom w programach hodowlanych i produkcyjnych. Nabywcy loszek dni Wykres 6. Okres międzymiotu, - Farrow ing interval, - wbp (plw) pbz ( pl) hampshire duroc piet rain remontowych do stad produkcyjnych poszukują zwierząt zdrowych, zdolnych do intensywnego i długotrwałego użytkowania. Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 10

11 Powracając do wyników użytkowości w krajowym programie hodowlanym należy wysoko ocenić stosowane dotychczas metody oceny i selekcji cech tucznych i rzeźnych. Postęp w wartościach genotypowych tych cech jest dość stabilny i bardzo wyraźny. Oczywiście inaczej należy oceniać stan użytkowości w rasach o licznej populacji loch niż w rasach relatywnie mało liczebnie reprezentowanych. Tu uwagę zwraca pozycja świń rasy puławskiej. Gwałtowny wzrost popularności i liczebności świń tej rasy udało się pogodzić z co najmniej utrzymaniem dobrej, wszechstronnej użytkowości. W ykres 7. Przyrost dzienny stand.,1996- Daily gain, W ykres 8. Przyrost dzienny stand.,1996- Daily gain, g g KNURKI LOSZKI hampshire duroc pietrain KNURKI LOSZKI w bp (plw ) pbz (pl) puł.(pul.) Wykres 9. Śr. grubość słoniny stand., Av. backfat thickness, Wykres 10. Śr. grubość słoniny stand., Av. backfat thickness, mm mm KNURKI LOSZKI hampshire duroc pietrain KNURKI LOSZKI w bp (plw ) pbz (pl) puł.(pul.) mm Wykres 11. Wys. oka polędw icy s t and.,1996- Loin highness, mm Wykres 12. Wys. oka polędw icy s t and., Loin highness, KNURKI LOSZKI KNURKI LOSZKI hampshire duroc pietrain w bp (plw ) pbz (pl) puł.(pul.) Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 11

12 W ykres 13. Zaw art ość mięs a w t us zy s t and., Lean meat percent age, W ykres 14. Zaw art ość mięs a w t us zy s t and., Lean meat percent age, % % KNURKI LOSZKI KNURKI LOSZKI hampshire duroc pietrain w bp (plw ) pbz (pl) puł.(pul.) Jak zatem może wyglądać przyszłość produkcji trzody w Polsce i Unii Europejskiej? Po rozszerzeniu UE produkcja trzody zaczęła nieco spadać, by w roku osiągnąć najniższy poziom tysięcy ton przy tys. sztuk. W roku zaczęła rosnąć i planowano, że w roku osiągnie najwyższy poziom ok tys. ton przy tys. sztuk (już wraz z Rumunią i Bułgarią). Jednak kryzys na rynku pasz spowodował spadek chowu od lata i zapewne masa ubitych świń będzie nieco niższa. Na rok 2008 przewidywany jest spadek ubojów do ilości ok tys. sztuk i ok tys. ton. W ostatnim okresie w wielu krajach UE zanotowano spadek liczby kryć loch. Jeszcze na początku roku spodziewano się największego spadku bodaj w Polsce, szacowano go wówczas na ok. 3,6% w skali miesięcznej, niemal taki sam o 3,4% w Holandii, nieco poniżej 1% we Francji i Niemczech. Jednak już w połowie roku prognozy były bardziej pesymistyczne, a po żniwach podwojono prognozowane spadki kryć loch i tym samym przyszłej produkcji. Zwykle spadek produkcji oznacza mniejszą podaż i lepszą cenę, ale tym razem prognozy na rok 2008 są kiepskie. Zakupione w ramach dopłat do przechowywania mięso będzie musiało trafić na rynek. A do 26 listopada było tego mięsa w UE ok. 85 tys. ton z tego 16 tys. t. w Hiszpanii, 14 tys. t. we Włoszech, 12,5 tys. t. w Danii i 12 tys. t. w Niemczech. Zapasy (świeże) w Polsce oceniane są na 4 tys. ton i dużo więcej z zakupów zimowych. Przewiduje się, że w roku 2008 średnie ceny trzody spadną w UE o ok. 0,4%. Największe spadki cen prognozowane są w Polsce i u naszych sąsiadów oraz w Skandynawii. Ceny mogą także drastycznie spaść w krajach będących małymi producentami. Wyśrubowane tam dotychczas wysokie ceny nie będą mogły być dłużej utrzymane, a trudności z eksportem wieprzowiny na zewnątrz Unii spowodują napływ tego mięsa na każdy możliwy rynek. Zatem można przewidywać poprawę sytuacji na rynku wiosną 2008 r., lecz zapewne średnie ceny trzody mogą nie być tak wysokie jak w roku. Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 12

13 Według niektórych zagranicznych analityków rok zweryfikuje stan grona producentów trzody. Wielu nie mogących wytrzymać trudnej sytuacji zrezygnuje z produkcji. Wysokie ceny zbóż zniechęcają do okazjonalnej, koniunkturalnej produkcji. Można się spodziewać, że w Polsce ze względu na rozdrobnioną strukturę gospodarstw produkcja spadnie bardziej niż w krajach o dużej koncentracji i profesjonalizmie produkcji. W pewnym stopniu rynkowi trzody mogą dopomóc decyzje UE w zakresie interwencjonizmu na rynku. Zaniechanie krytykowanych dopłat do prywatnego przechowalnictwa na rzecz dopłat do eksportu mięsa świeżego może rozluźnić europejski rynek. Choć jednocześnie wywoła wiele problemów w relacjach z krajami trzecimi. Obecny kryzys wyniszczy wiele gospodarstw produkujących trzodę, a jego skutki będą dotkliwe dla przemysłu mięsnego i konsumentów zapewne na początku lata przyszłego roku. Szkoda, że działania przemysłu mięsnego są nastawione wyłącznie na chwilową koniunkturę bez bardziej perspektywicznych działań. Trwa zbijanie cen żywca, skłaniając do ograniczania jego produkcji. A jednocześnie brak jakichkolwiek oznak obniżki cen mięsa i przetworów w detalu. Ignorowanie interesów własnego zaplecza surowcowego trwa w Polsce od dawna i nie widać oznak jakichkolwiek zmian. Od początku roku trwają w Polsce dyskusje nad długofalowymi metodami oddziaływania na rynek trzody. W dyskusjach nikt nie neguje celowości tych rozwiązań, lecz postępów nie widać. Przede wszystkim rzuca się w oczy wybitnie dziki charakter polskiego rynku żywca wieprzowego. W wielu krajach funkcjonują systemy ustalania cen trzody Fot. K. Kaczorowski rzeźnej. Zwykle ceny ustalane są na podstawie danych rynkowych, publikowane i respektowane przez strony, czyli kupujących i sprzedających. Takie formy funkcjonują, np. w Austrii, Niemczech, Danii, Francji, Hiszpanii i we Włoszech. W Polsce dopiero w tym roku podjęto próbę wprowadzenia pewnego ładu do cen żywca trzody chlewnej. W styczniu r. powstał w MRiRW Zespół roboczy ds. wieprzowiny, który będzie zajmował się rozwiązywaniem najistotniejszych problemów dotyczących branży trzody chlewnej. Pierwszym zadaniem dla zespołu roboczego ds. wieprzowiny było uregulowanie krajowego rynku sprzedaży i skupu prosiąt oraz tuczników. Do rozwiązania tego problemu powołana została odpowiednia grupa Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 13

14 robocza, w skład której weszli przedstawiciele: Polskiego Związku Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS, Stowarzyszenia Rzeźników i Wędliniarzy, Izby Gospodarczej Polskie Mięso, Krajowej Rady Izb Rolniczych, Departamentu Rynków Rolnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Unii Pracodawców i Producentów Przemysłu Mięsnego UPEMI oraz Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. Zaproponowano, aby podmioty wchodzące w skład zespołu roboczego ds. wieprzowiny podpisały deklarację woli współpracy, która będzie zarówno formalnym umocowaniem grupy i moralnie wiążącą dla wszystkich podmiotów, dając choć cień szansy na lepszą współpracę i bardziej harmonijny rozwój tej części rolnictwa. Kolejnym podmiotem służącym rynkowi, który zaczął działalność w roku jest Komisja Cenowa powstała w wyniku porozumienia następujących podmiotów: 1. Polskiego Związku Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS 2. Krajowej Rady Izb Rolniczych 3. Izby Gospodarczej Polskie Mięso 4. Stowarzyszenia Rzeźników i Wędliniarzy RP Członkowie Komisji Cenowej do jej prac zapraszają jako eksperta-doradcę przedstawiciela: 5. Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. Komisja cenowa zbiera się w każdy piątek i analizuje zebrane ceny od największych Zakładów Mięsnych w Polsce, z bieżącego tygodnia, dla tuczników klasy E w rozliczeniu poubojowym wg wbc. Na podstawie zebranych cen ustala najwyższą i najniższą Fot. POLSUS cenę rynkową. Jeśli ilość zebranych danych na to pozwala wyliczona jest cena średnia. Zamierzeniem Komisji Cenowej jest podawanie w każdy piątek przewidywanych tendencji zmian ceny na przyszły tydzień, na podstawie analizy cen aktualnych, cen z poprzednich notowań, cen z rynku europejskiego (dane z Komisji Europejskiej ceny referencyjne krajów członkowskich), informacji pochodzących ze Zintegrowanego Systemu Rolniczej Informacji Rynkowej, sytuacji popytowo-podażowej w kraju analizowanej na podstawie cen półtusz na giełdach oraz oprócz informacji krajowych także trendów europejskich i światowych. Publikowana przez Komisję Cenową cena będzie mogła stanowić wyjściową ceną bazową, do której będą naliczane premie i potrącenia (według indywidualnych ustaleń sprzedający kupujący). Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 14

15 Jeśli wyniki prac Komisji Cenowej nie znajdą zastosowania w realizacji umów między kupującymi i sprzedającymi żywiec jej prace będą zmarnowane. A właśnie umowy kontraktacyjne postrzegane są jako ważny element regulacji rynku trzody. Bazując na osiągnięciach wielu podmiotów, w tym np. RGŻ oraz dzięki pomocy biura prawnego MRiRW opracowano wzór umowy kontraktacyjnej. Jako, że funkcjonujące obecnie na rynku umowy nie spełniają swego najważniejszego założenia, czyli równości deklaracji stron, faktycznie nie są umowami. Albowiem jedna ze stron (rolnik) jest zobowiązana do dostarczenia odpowiedniego towaru, w odpowiednim czasie, a druga strona odbiorca może zapłacić za dostarczony towar ile zechce. Stąd propozycja POLSUS, aby umowa zawierała odniesienie do wyników prac Komisji Cenowej poprzez zapis o korzystaniu z informacji o cenach rekomendowanych przez Komisję Cenową przy rozliczeniach. Jednak przedstawiciele przemysłu mięsnego dopuszczają w umowach kontraktacyjnych jedynie zapis o możliwości wykorzystania ustaleń Komisji Cenowej dla przyjęcia cen transakcji. Od zobowiązania do ewentualności brania pod uwagę droga daleka. Tak daleka jak interesy stron. Jednak rozwiązania funkcjonujące w innych krajach każą domyślać się, że Polska jest poligonem dla najbardziej agresywnych rozwiązań rynkowych. Fot. K. Kaczorowski Trudna sytuacja na rynku była stymulatorem jak najszybszego spotkania z nowym Ministrem Rolnictwa w nowym Rządzie RP. W pierwszym spotkaniu Ministra Rolnictwa Marka Sawickiego z przedstawicielami producentów trzody chlewnej uczestniczyli także reprezentanci PZHiPTCh POLSUS i Krajowej Rady Izb Rolniczych. Przedstawiono Ministrowi pakiet zawierający najważniejsze problemy branży i propozycje ich rozwiązań: 1. Uruchomienia silnej giełdy żywca; 2. Przygotowania metodyki i wdrożenia do praktyki etykietowania mięsa wieprzowego; 3. Wprowadzenia niezależnej jednostki prowadzącej obiektywna ocenę poubojową; 4. Przyjęcia projektu ustawy o funduszu promocji mięsa zachowującej właściwą pozycję producentów trzody chlewnej w procesach decyzyjnych; 5. Wspierania powstania porozumienia branżowego producentów i przetwórców trzody chlewnej; Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 15

16 6. Wspierania tworzenia grup producentów trzody chlewnej; 7. Utrzymania dotychczasowych osiągnięć w zakresie kontraktacji i działań Komisji Cenowej; 8. Zmiany ustawy o paszach z dnia 22 lipca r. (Dz. U. nr 144, poz. 1045) dotyczącego zakazu stosowania organizmów genetycznie modyfikowanych (GMO) w żywieniu świń; 9. Przygotowania programu monitoringu i zwalczania salmonellozy u trzody chlewnej; 10. Zabezpieczenia środków z budżetu państwa na realizację Wieloletniego programu zwalczania choroby Aujeszkyego u świń na terytorium Rzeczypospolitej. 11. Zobowiązanie podmiotu ubezpieczającego do uzyskania akceptacji związku branżowego warunków ubezpieczenia i likwidacji szkód; 12. Prywatyzacji Stacji Unasienniania Loch na rzecz hodowców i producentów trzody chlewnej; 13. Prywatyzacji Zakładów Mięsnych na rzecz hodowców i producentów trzody chlewnej; 14. Zwiększenia skuteczności przepływu informacji z MRiRW do hodowców i producentów trzody chlewnej. Część z tych wniosków była już przedstawiana dawniej i w przypadku niektórych były już podjęte pewne działania. W krajowych realiach struktury produkcji trzody i relacji między producentami trzody i przemysłem mięsnym, szczególnie ważne jest ułatwianie powstawania grup producenckich, czy innych form współpracy producentów trzody. Taki też był przewodni motyw spotkania z Ministrem. Wskazywano na konieczność upraszczania procedur prawnych przy funkcjonowaniu podmiotów zrzeszających producentów oraz zbyt małą atrakcyjność ekonomiczną takiego przedsięwzięcia. Podkreślano także wagę rozwiązań, które mogłyby chronić krajowy rynek i promować rozwój branży. Możliwymi do zrealizowania i działającymi długofalowo na rynek rozwiązaniami są np. organizacja giełdy żywca i etykietowanie mięsa, które jest dopuszczoną w UE metodą zapewnienia bezpieczeństwa żywności i ochrony konsumentów oraz w dużym stopniu zabezpiecza rynek przed napływem importowanego mięsa. Należy mieć nadzieję, że trudności na rynku trzody będą spoiwem łączącym działania podmiotów reprezentujących hodowców i producentów trzody. Należy ten czas dobrze wykorzystać i wejść lepiej przygotowanym w rok Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 16

17 POLSKA BIAŁA ZWISŁOUCHA RRaas saa mmaat tteeccz znnaa Udział rasy pbz w strukturze ocenionych loch Percentage of pl sows under evaluation 51,4% Wzorzec rasy Świnia duża, długa, średnio szeroka i głęboka, z dobrze umięśnioną szynką. Szczegóły pokroju: głowa nieduża, z szerokim czołem, o profilu lekko załamanym, ryj średnio długi, uszy od dużych i szerokich, bezwładnie zwisających i sięgających do tarczki ryjowej do niedużych, dość wąskich, półsztywnych, nie zasłaniających oczu, szyja długa, cienka i lekka, łopatki małe, dobrze przylegające, klatka piersiowa raczej płytka, szeroka, dobrze wysklepiona, grzbiet długi, szeroki, lekko łukowaty, zad długi, nieco spadzisty, szynki szerokie, nisko opuszczone, bez fałd tłuszczowych, brzuch - głęboki, co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutków, dopuszcza się asymetrię 1 sutka, sutki kraterowe niedopuszczalne, nogi kościste, stosunkowo krótkie, prosto postawione, skóra bez poprzecznego fałdowania, biała, dopuszczalne niewielkie ciemne plamy pokryte białym włosem, szczecina biała. Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 17

18 Koncentracja loch rasy polskiej białej zwisłouchej objętych oceną użytkowości rozpłodowej, stan na dzień r. Number of pl sows under evaluation on liczba stad liczba loch 1997 liczba stad / number of herds śr. liczba loch w stadzie / av. number of sows in one herd 150 liczba stad liczba loch w stadzie do 500 loch do 200 lo ch do 50 loch liczba stad z uwzględnieniem liczby loch, / number of herds as regards of sows in one herd, Średnie wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy polskiej białej zwisłouchej w okresie od do r. Average results of reproductive performance of pl sows from to Średnia liczba loch pod oceną Average number of sows under evaluation Liczba ocenionych miotów Number of litters Liczba prosiąt żywo urodzonych Number of piglets born alive Liczba prosiąt w 21 dniu Number of piglets at the 21 day Wiek pierwszego oproszenia (dni) Age at the first farrowing Okres międzymiotu (dni) Farrowing interval , ,43 10, szt dni szt. 12,0 11,0 10,0 plenność / fertility okres międzymiotu / farrow ing interval liczba prosiąt w 21 dniu / number of piglet s at t he 21 day liczba prosiąt żyw o urodzonych / number of piglet s born alive Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 18

19 Średnie wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej knurków i loszek rasy pbz ocenionych przyżyciowo okresie od do r. Average results on farm tested pl boars and gilts from to w Liczba ocenionych knurków/loszek Number of boars/gilts Przyrost dzienny stand. (g) Daily gain Średnia grubość słoniny stand. (mm) Average backfat thickness Wysokość oka polędwicy stand. (mm) Loin highness Zawartość mięsa w tuszy stand. (%) Lean meat percentage Indeks oceny przyżyciowej (pkt) Index Knurki Boars Loszki Gilts ,2 10, ,3 57, Przyrost dzienny stand. Daily gain Średnia grubość słoniny stand. Average backfat thickness g mm knurki / young boars loszki / gilts knurki / young boars loszki / gilts Wysokość oka polędwicy stand. Loin highness Zawartość mięsa w tuszy stand. Lean meat percentage mm 50 % knurki / young boars loszki / gilts knurki / young boars loszki / gilts Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 19

20 Czempiony XXII Krajowej Wystawy Zwierząt Hodowlanych Poznań, r. POLSKA BIAŁA ZWISŁOUCHA KNUREK hodowca Henryk Lesiński, woj. warmińsko-mazurskie wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej: średni przyrost dzienny 815 g zawartość mięsa w tuszy 63,3 % indeks oceny przyżyciowej 144 pkt LOSZKA hodowca Grupa IZ SBTCh Żerniki Wielkie Sp. z o.o., woj. dolnośląskie wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej: średni przyrost dzienny 719 g zawartość mięsa w tuszy 59,6 % indeks oceny przyżyciowej 129 pkt Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 20

21 WIELKA BIAŁA POLSKA RRaas saa mmaat tteeccz znnaa Udział rasy wbp w strukturze ocenionych loch Percentage of plw sows under evaluation 35,7% Wzorzec rasy Świnia duża, długa, średnio szeroka i głęboka, o płaskich bokach, w zadzie szeroka, z dobrze umięśnionymi szynkami. Szczegóły pokroju: głowa średniej wielkości, o szerokim czole, bez poprzecznych fałd skórnych w profilu lekko załamana, policzki mięsiste, lecz płaskie, ryj prosty, uszy dość duże, szeroko ustawione, stojące, lekko pochylone do przodu i na boki, szyja lekka bez przetłuszczonego karku i bez uwydatnionego podgardla, łopatki płaskie, nieduże, przylegające do tułowia nie wykazujące rozluźnień w kłębie, klatka piersiowa dość głęboka, silnie wysklepiona, z boków płaska bez zagłębień za łopatkami, grzbiet długi, mocny lekko łukowaty, zad długi, łagodnie spadzisty, ogon wysoko osadzony, szynki szerokie, sięgające do stawów skokowych, bez fałd tłuszczowych, brzuch o poziomej linii podbrzusza, co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutków; dopuszcza się asymetrię 1 sutka, sutki kraterowe są niedopuszczalne, nogi kościste, szeroko rozstawione i proste, skóra cienka, bez poprzecznego fałdowania, biała, szczecina biała. Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 21

22 Koncentracja loch rasy wielkiej białej polskiej objętych oceną użytkowości rozpłodowej, stan na dzień r. Number of plw sows under evaluation on d liczba sta liczba loc h liczba stad / number of herds średnia liczba loch w stadzie / av. number of sows in one herd 100 zba stad lic liczba loch w stadzie do 500 loch do 200 loch do 50 loch liczba stad z uwzględnieniem liczby loch, / number of herds as regards of sows in one herd, Średnie wyniki oceny użytkowości rozpłodowej lo ch rasy wielkiej białej polska w okresie od do r. Average results of reproductive performance of plw sows from to Średnia liczba loch pod oceną Average number of sows under evaluation Liczba ocenionych miotów Number of litters Liczba prosiąt żywo urodzonych Number of piglets born alive Liczba prosiąt w 21 dniu Number of piglets at the 21 day Wiek pierwszego oproszenia (dni) Age at the first farrowing Okres międzymiotu (dni) Farrowing interval 9 110, ,37 10, szt. 22 dni , szt. 11,0 10,0 plenność / fertility okres międzymiotu / farrow ing interval liczba prosiąt w 21 dniu / number of piglet s at t he 21 day liczba prosiąt żyw o urodzonych / number of piglet s born alive Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 22

23 Średnie wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej knurków i loszek rasy wbp ocenionych przyżyciowo w okresie od do r. Average results on farm tested plw boars and gilts from to Liczba ocenionych knurków/loszek Number of boars/gilts Przyrost dzienny stand. (g) Daily gain Średnia grubość słoniny stand. (mm) Average backfat thickness Wysokość oka polędwicy stand. (mm) Loin highness Zawartość mięsa w tuszy stand. (%) Lean meat percentage Indeks oceny przyżyciowej (pkt) Index Knurki Loszki Boars Gilts ,6 10, ,9 58, Przyrost dzienny stand. Daily gain Średnia grubość słoniny stand. Average backfat thickness g mm knurki / young boars loszki / gilts knurki / young boars loszki / gilts Wysokość oka polędwicy stand. Loin highness Zawartość mięsa w tuszy stand. Lean meat percentage mm % knurki / young boars loszki / gilts knurki / young boars loszki / gilts Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 23

24 Czempiony XXII Krajowej Wystawy Zwierząt Hodowlanych Poznań, r. WIELKA BIAŁA POLSKA KNUREK hodowca Mieczysław Gawełek, woj. wielkopolskie wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej: średni przyrost dzienny 783 g zawartość mięsa w tuszy 63,4 % indeks oceny przyżyciowej 139 pkt LOSZKA hodowca Jan Deka, woj. łódzkie wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej: średni przyrost dzienny 731 g zawartość mięsa w tuszy 61,2 % indeks oceny przyżyciowej 136 pkt Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 24

25 DUROC RRaas saa ooj jjccoowws skkaa Udział rasy duroc w strukturze ocenionych loch Percentage of duroc sows under evaluation 4,4% Wzorzec rasy Świnia o średnich do dużych wymiarach ciała, śródtułowie dość krótkie, nogi mocne, charakteryzuje się mocną konstytucją, szerokim grzbietem oraz rozbudowaną partią zadu z wydatnymi szynkami. Szczegóły pokroju: głowa średniej wielkości, dość krótka, o profilu wklęsłym, uszy średniej wielkości, przy czym 2/3 do 3/4 ucha jest zawieszone-załamane i opadają ku przodowi, tułów mocny, średnio długi, o szerokim lekko karpiowatym grzbiecie, brzuch co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutków, dopuszcza się asymetrię 1 sutka, sutki kraterowe niedopuszczalne, klatka piersiowa dobrze wysklepiona, nogi raczej wysokie, proste, dobrze ustawione, szeroko rozstawione o nieco stromych pęcinach, umaszczenie brązowe o różnych odcieniach: od jasnozłotego do ciemnoczerwonego (mahoniowego). Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 25

26 Koncentracja loch rasy duroc objętych oceną użytkowości rozpłodowej, stan na dzień r Number of duroc sows under evaluation on liczba stad liczba loch liczba stad / number of herds średnia liczba loch w stadzie / av. number of sows in one herd 30 liczba stad liczba loch w stadzie do 200 loch do 20 loch do 10 loch liczba stad z uwzględnieniem liczby loch, / number of herds as regards of sows in one herd, Średnie wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy duroc w okresie od do r. Average results of reproductive performance of duroc sows from to Średnia liczba loch pod oceną Average number of sows under evaluation Liczba ocenionych miotów Number of litters Liczba prosiąt żywo urodzonych Number of piglets born alive Liczba prosiąt w 21 dniu Number of piglets at the 21 day Wiek pierwszego oproszenia (dni) Age at the first farrowing Okres międzymiotu (dni) Farrowing interval 1 110, ,36 9, szt. 20 dni , szt. 9, ,5 plenność / fertility okres międzymiotu / farrow ing interval liczba prosiąt w 21 dniu / number of piglet s at t he 21 day liczba prosiąt żyw o urodzonych / number of piglet s born alive Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 26

27 Średnie wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej knurków i loszek rasy duroc ocenionych przyżyciowo w okresie od do r. Average results on farm tested duroc boars and gilts from to Liczba ocenionych knurków/loszek Number of boars/gilts Przyrost dzienny stand. (g) Daily gain Średnia grubość słoniny stand. (mm) Average backfat thickness Wysokość oka polędwicy stand. (mm) Loin highness Zawartość mięsa w tuszy stand. (%) Lean meat percentage Indeks oceny przyżyciowej (pkt) Index Knurki Loszki Boars Gilts ,4 8, ,1 59, Przyrost dzienny stand. Daily gain Średnia grubość słoniny stand. Average backfat thickness g mm knurki / young boars loszki / gilts knurki / young boars loszki / gilts Wysokość oka polędwicy stand. Loin highness Zawartość mięsa w tuszy stand. Lean meat percentage mm % knurki / young boars loszki / gilts knurki / young boars loszki / gilts Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 27

28 Czempiony XXII Krajowej Wystawy Zwierząt Hodowlanych Poznań, r. DUROC KNUREK hodowca Paweł Błoński, woj. mazowieckie wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej: średni przyrost dzienny 730 g zawartość mięsa w tuszy 62,5 % indeks oceny przyżyciowej 123 pkt Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 28

29 PIETRAIN RRaas saa ooj jjccoowws skkaa Udział rasy pietrain w strukturze ocenionych loch Percentage of pietrain sows under evaluation 3,0% Wzorzec rasy Świnia średniej wielkości. Szczegóły pokroju: głowa średniej wielkości, z prostym lub lekko załamanym ryjem, uszy krótkie, dość szerokie, zdecydowanie stojące, rzadziej lekko pochylone ku przodowi, szyja krótka, mocno umięśniona, bez przetłuszczenia i bez wyraźnego podgardla, klatka piersiowa pojemna o mocno wysklepionych żebrach, łopatka silnie umięśniona, dająca dobrze uformowaną szynkę przednią, grzbiet długi, szeroki, mocny, równy, szynka szeroka, głęboka, sięgająca do stawu skokowego, mocno wypełniona, przy czym nie przetłuszczona, zad bardzo długi, łagodnie spadzisty, w lędźwiach i pośladkach szeroki, ogon wysoko osadzony, brzuch co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutków, dopuszcza się asymetrię 1 sutka, sutki kraterowe niedopuszczalne, skóra cienka, elastyczna, w kolorze od różowego do ciemnoszarego, szczecina cienka, krótka, umaszczenie łaciate, przy czym rozmieszczenie łat ciemnych i białych nieregularne często na białych łatach występuje owłosienie rude. Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 29

30 Koncentracja loch rasy pietrain objętych oceną użytkowości rozpłodowej, stan na dzień r. Number of pietrain sows under evaluation on liczba stad liczba loch 1997 liczba stad / number of herds średnia liczba loch w stadzie / av. number of sows in one herd 30 liczba stad liczba loch w stadzie do 50 loch do 20 loch do 10 loch liczba stad z uwzględnieniem liczby loch, / number of herds as regards of sows in one herd, Średnie wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy pietrain w okresie od do r. Average results of reproductive performance of pietrain sows from to Średnia liczba loch pod oceną Average number of sows under evaluation Liczba ocenionych miotów Number of litters Liczba prosiąt żywo urodzonych Number of piglets born alive Liczba prosiąt w 21 dniu Number of piglets at the 21 day Wiek pierwszego oproszenia (dni) Age at the first farrowing Okres międzymiotu (dni) Farrowing interval 690, ,39 9, szt. dni szt. 11,0 10,0 9,0 plenność / fertility okres międzymiotu / farrow ing interval liczba prosiąt w 21 dniu / number of piglet s at t he 21 day liczba prosiąt żyw o urodzonych / number of piglet s born alive Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 30

31 Średnie wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej knurków i loszek rasy pietrain ocenionych przyżyciowo w okresie od do r. Average results on farm tested pietrain boars and gilts from to Liczba ocenionych knurków/loszek Number of boars/gilts Przyrost dzienny stand. (g) Daily gain Średnia grubość słoniny stand. (mm) Average backfat thickness Wysokość oka polędwicy stand. (mm) Loin highness Zawartość mięsa w tuszy stand. (%) Lean meat percentage Indeks oceny przyżyciowej (pkt) Index Knurki Loszki Boars Gilts ,8 8, ,3 62, Przyrost dzienny stand. Daily gain Średnia grubość słoniny stand. Average backfat thickness g 8 6 mm knurki / young boars loszki / gilts knurki / young boars loszki / gilts Wysokość oka polędwicy stand. Loin highness Zawartość mięsa w tuszy stand. Lean meat percent age mm % knurki / young boars loszki / gilts knurki / young boars loszki / gilts Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 31

32 Czempiony XXII Krajowej Wystawy Zwierząt Hodowlanych Poznań, r. PIETRAIN KNUREK hodowca Henryk Lesiński, woj. warmińsko-mazurskie wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej: średni przyrost dzienny 807 g zawartość mięsa w tuszy 65,0 % indeks oceny przyżyciowej 145 pkt Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 32

33 HAMPSHIRE RRaas saa ooj jjccoowws skkaa Udział rasy hampshire w strukturze ocenionych loch Percentage of hampshire sows under evaluation 0,5% Wzorzec rasy Świnia charakteryzuje się średnią wielkością, mocną konstytucją, szerokim grzbietem oraz rozbudowaną partią zadu z wydatnymi szynkami. Szczegóły pokroju: głowa lekka, dość krótka, uszy małe wyprostowane, ryj długi lekko wklęsły, tułów średniej długości, szeroki, lekko karpiowaty grzbiet, brzuch co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutków, dopuszcza się asymetrię 1 sutka, sutki kraterowe niedopuszczalne, nogi wysokie, proste, kości palców ustawione pionowo (pionowo ustawione raciczki), umaszczenie czarne z charakterystycznym białym pasem o rożnej szerokości, przechodzącym przez łopatki, przednie kończyny i brzuch. Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 33

34 Koncentracja loch rasy hampshire objętych oceną użytkowości rozpłodowej, stan na dzień r. Number of hampshire sows under evaluation on liczba stad liczba loch 1997 liczba stad / number of herds średnia liczba loch w stadzie / av. number of sows in one herd 10 liczba stad 5 0 do 20 loch do 10 loch liczba loch w stadzie liczba stad z uwzględnieniem liczby loch, / number of herds as regards of sows in one herd, Średnie wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy hampshire w okresie od do r. Average results of reproductive performance of hampshire sows from to Średnia liczba loch pod oceną Average number of sows under evaluation Liczba ocenionych miotów Number of litters Liczba prosiąt żywo urodzonych Number of piglets born alive Liczba prosiąt w 21 dniu Number of piglets at the 21 day Wiek pierwszego oproszenia (dni) Age at the first farrowing Okres międzymiotu (dni) Farrowing interval 123, ,80 10, szt plenność / fertility okres międzymiotu / farrow ing interval dni szt. 10,5 9,5 8,5 liczba prosiąt w 21 dniu / number of piglet s at t he 21 day liczba prosiąt żyw o urodzonych / number of piglet s born alive Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 34

35 Średnie wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej knurków i loszek rasy hampshire ocenionych przyżyciowo w okresie od do r. Average results on farm tested hampshire boars and gilts from to Liczba ocenionych knurków/loszek Number of boars/gilts Przyrost dzienny stand. (g) Daily gain Średnia grubość słoniny stand. (mm) Average backfat thickness Wysokość oka polędwicy stand. (mm) Loin highness Zawartość mięsa w tuszy stand. (%) Lean meat percentage Indeks oceny przyżyciowej (pkt) Index Knurki Loszki Boars Gilts ,9 8, ,5 60, Przyrost dzienny stand. Daily gain Średnia grubość słoniny stand. Average backfat thickness g mm knurki / young boars loszki / gilts knurki / young boars loszki / gilts Wysokość oka polędwicy stand. Loin highness Zawartość mięsa w tuszy stand. Lean meat percent age mm % knurki / young boars loszki / gilts knurki / young boars loszki / gilts Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 35

36 Czempiony XXII Krajowej Wystawy Zwierząt Hodowlanych Poznań, r. HAMPSHIRE KNUREK hodowca Marek Gręźlikowski, woj. kujawsko-pomorskie wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej: średni przyrost dzienny 809 g zawartość mięsa w tuszy 62,1 % indeks oceny przyżyciowej 132 pkt Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 36

37 PUŁAWSKA RRaas saa oobbj jjęęt ttaa PPr rrooggr rraammeemm OOcchhr rroonnyy ZZaas soobbóóww GGeenneet ttyyccz znnyycchh Udział rasy puł. w strukturze ocenionych loch Percentage of pul. sows under evaluation 5,0% Wzorzec rasy Świnia średniej wielkości, szeroka i głęboka, dość długa i nisko osadzona. Szczegóły pokroju: głowa nieduża, szeroka w partii czołowej, o profilu lekko załamanym, ryj prosty, niezbyt długi, policzki umięśnione, uszy nieduże, szeroko ustawione, stojące, z wiekiem pochylające się ku przodowi, szyja dość krótka, w karku szeroka, bez uwydatnionego podgardla, łopatki dobrze przylegające, kłąb szeroki i dobrze związany, klatka piersiowa szeroka i głęboka, z silnie wysklepionym ożebrowaniem (beczkowata), grzbiet szeroki, średnio długi, mocny, o linii łukowatej; lędźwie krótkie lecz szerokie, zad dość długi, szeroki i mocny, dobrze związany z lędźwiami, lekko spadzisty, ogon wysoko osadzony, szynki szerokie, uwypuklone ku tyłowi, sięgające do stawów skokowych, bez fałd tłuszczowych, brzuch z wypełnionymi słabiznami, co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutków, dopuszcza się asymetrię 1 sutka, sutki kraterowe niedopuszczalne, nogi średniej długości, o kości względnie cienkiej, lecz mocnej, postawione szeroko i prawidłowo, skóra średnio gruba, bez fałdów, o barwie od łupkowo szarej do pomarańczowej, szczecina przybiera barwę pigmentu skóry, umaszczenie łaciate czarno-białe z nieregularnym rozmieszczeniem czarnych plam na białym tle, których nasilenie nie powinno przekraczać 70% powierzchni skóry, dopuszcza się umaszczenie trójbarwne czarno-biało-rude; skóra na całym ciele pigmentowana, z wyjątkiem dolnych części nóg i końca ryja, które mogą być białe. Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 37

38 Koncentracja loch rasy puławskiej objętych oceną użytkowości rozpłodowej, stan na dzień r. Number of pul. sows under evaluation on liczba stad stad loch liczba stad / number of herds średnia liczba loch w stadzie / av. number of sows in one herd 60 liczba stad liczba loch w stadzie do 200 loch do 50 loch do 10 loch liczba stad z uwzględnieniem liczby loch, / number of herds as regards of sows in one herd, Średnie wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch rasy puławskiej w okresie od do r. Average results of reproductive performance of pul. sows from to Średnia liczba loch pod oceną Average number of sows under evaluation Liczba ocenionych miotów Number of litters Liczba prosiąt żywo urodzonych Number of piglets born alive Liczba prosiąt w 21 dniu Number of piglets at the 21 day Wiek pierwszego oproszenia (dni) Age at the first farrowing Okres międzymiotu (dni) Farrowing interval 1 026, ,87 9, szt dni szt plenność / fertility okres międzymiotu / farrow ing interval liczba prosiąt w 21 dniu / number of piglet s at t he 21 day liczba prosiąt żyw o urodzonych / number of piglet s born alive Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 38

39 Średnie wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej knurków i loszek rasy puławskiej ocenionych przyżyciowo w okresie od do r. Average results on farm tested pul. boars and gilts from to Liczba ocenionych knurów/loszek Number of boars/gilts Przyrost dzienny stand. (g) Daily gain Średnia grubość słoniny stand. (mm) Average backfat thickness Wysokość oka polędwicy stand. (mm) Loin highness Zawartość mięsa w tuszy stand. (%) Lean meat percentage Indeks oceny przyżyciowej (pkt) Index Knurki Loszki Boars Gilts ,5 13, ,3 55, Przyrost dzienny stand. Daily gain Średnia grubość słoniny stand. Average backfat thickness mm g knurki / young boars loszki / gilts knurki / young boars loszki / gilts Wysokość oka polędwicy stand. Loin highness Zawartość mięsa w tuszy stand. Lean meat percent age mm % knurki / young boars loszki / gilts knurki / young boars loszki / gilts Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 39

40 Historia świń rasy puławskiej w obiektywie * Fot....Ze świń krajowych na terenie województwa lubelskiego (powiaty: garwoliński, puławski, łukowski i lubartowski) spotykamy świnię szlachetną, szybkorosnącą o umaszczeniu łaciastem... (Dusoge W., Przegląd Hodowlany, 1932) Fot. Gospodarstwo Stanisława Sidora MADZIAREK we wsi Bełcząc gmina Czemierniki, 1938 r. własność Janiny Kostrzewa. Fot. Zdzisław Zabielski Studja nad świnią gołębską cz. I, Puławy 1933 r., cz. II, Puławy 1939 r. Fot. Knur Emil (G LB 119) typ świni gołębskiej z lat 40-tych XX w. Fot. Świnie gołębskie w gospodarstwie Jana Wójcika we wsi Krasienin, 1941 r. własność Grzegorza Muzyki Fot. Tuczniki świni gołębskiej (Zabielski Z., Studja nad świnią gołębską, 1933 r. ) Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 40

41 Fot. Locha rasy puławskiej DALITKA ur r. z prosiętami w gospodarstwie Henryka Brzyskiego, 1956 r. Fot. Świnie gołębskie w gospodarstwie Jana Wójcika we wsi Krasienin, 1941 r. własność Grzegorza Muzyki Fot. Karty książki rejestracyjnej materiału Fot. Warchlaki świń gołębskich, Zespół Szkół Rolniczych im. hr. Kajetana Kickiego Sobieszyn Brzozowa w Sobieszynie, 1942 r. hodowlanego trzody chlewnej, 1955 r. (po lewej karta knura DAMOR 248 Lb/K ur r. ze zdjęcia poniżej) Fot. Warchlaki świń gołębskich, Zespół Szkół im. hr. Kajetana Kickiego Rolniczych Sobieszyn Brzozowa w Sobieszynie, 1942 r. Fot. Knur DAMOR 248 Lb/K ur r. (Zarodowa trzoda chlewna w Polsce. Warszawa 1961 r.) Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 41

42 Fot. Knur rasy puławskiej, 1959 r. Fot. Knur rasy puławskiej, r. Fot. Locha EMZA 396 Lb, ur r. (Zarodowa trzoda chlewna w Polsce. Warszawa 1961 r.) Fot. Warchlaki świń puławskich, r. Fot. Locha rasy puławskiej w gospodarstwie w Końskowoli, 1965 r. Fot. Warchlaki świń puławskich, r. * zdjęcia udostępnione dzięki uprzejmości Pana dr Zbigniewa Bajdy Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 42

43 PROGRAM KRZYŻOWNICZY Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS na podstawie Decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 lutego r. prowadzi rejestry dla mieszańców świń, które pochodzą z krzyżowania następujących ras: 1. duroc x pietrain 2. duroc x hampshire 3. hampshire x pietrain. Celem programu hodowlano-produkcyjnego realizowanego przez Związek POLSUS, obok doskonalenia czystych ras trzody chlewnej, jest również produkcja knurków i loszek mieszańcowych. Produkcja ta oparta jest o zalecane kombinacje krzyżowania, które uwzględniają predyspozycje komponentów matecznych i ojcowskich. Efektem krzyżowania jest poprawa pożądanych cech użytkowych mieszańców w stosunku do zwierząt czystorasowych oraz zwiększenie opłacalności produkcji. Loszki mieszańcowe mogą być produkowane tylko i wyłącznie w oparciu o następujące rasy mateczne: - wielką białą polską - polską białą zwisłouchą - puławską Natomiast knury mieszańce produkowane są tylko i wyłącznie z wykorzystaniem następujących ras ojcowskich: - hampshire - duroc - pietrain. Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 43

44 Średnie wyniki użytkowości tucznej i rzeźnej knurków i loszek mieszańcowych ocenionych przyżyciowo w okresie od do Average results on farm tested cross breed boars and gilts from to Liczba Przyrost Śr. grubość Wys. oka Zawartość Rasa ocenionych dzienny słoniny polędwicy mięsa w tuszy Breed knurków/loszek stand. (g) stand. (mm) stand. (mm) stand. (%) Number of boars/gilts Daily gain Av. backfat thickness Loin highness Lean meat percentage KNURKI boars hampshire x duroc , ,9 hampshire x pietrain , ,3 duroc x pietrain , ,0 LOSZKI gilts wbp x pbz plw x pl , ,1 puławska x wbp pul. x plw , ,8 puławska x pbz pul. x pl , ,7 Przyrost dzienny stand. Daily gain Średnia grubość słoniny stand. Average backfat thickness g mm KNURKI LOSZKI KNURKI LOSZKI Wysokość oka polędwicy stand. Zawartość mięsa w tuszy stand. Loin highness Lean meat percent age mm % 50 KNURKI LOSZKI KNURKI LOSZKI knurki / boars hamp. x dur. knurki / boars dur. x pietr. loszki puł. x w bp / gilts pul. x plw knurki / boars hamp. x pietr. loszki w bp x pbz / gilts plw x pl loszki puł. x pbz / gilts pul. x pl Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 44

45 Genetyka molekularna w hodowli trzody chlewnej W prowadzonej przez POLSUS pracy hodowlanej wykorzystywane są najnowsze osiągnięcia z zakresu genetyki molekularnej. W praktyce hodowlanej stosowany jest powszechnie test genetyczny, który umożliwia identyfikację polimorfizmu genu RYR1, a w szczególności niekorzystnej mutacji genu RYR1 T zwanej genem wrażliwości na stres. Naukowo udowodniony negatywny pływ tej mutacji, m. in. na cechy jakości mięsa, cechy użytkowości rozpłodowej, czy zwiększone upadki w czasie obrotu przedubojowego, potwierdza konieczność brakowania z hodowli zwierząt posiadających w swoim genotypie zmutowany gen RYR1 T. Prace nad uwalnianiem stad zarodowych od tej mutacji trwają od roku. Na początku uwalniano przede wszystkim stada ras matecznych. W roku rozpoczęto intensywny, ogólnopolski program eliminacji niekorzystnej mutacji genu RYR1 T ze wszystkich stad zarodowych. Obecnie, zgodnie z Fot. K. Kaczorowski założeniami wzorca rasy w Krajowym Programie Hodowlanym, do ksiąg hodowlanych świń ras wbp, pbz, duroc i hampshire można wpisywać tylko zwierzęta niewrażliwe na stres (genotyp NN). Zatem, badania w kierunku wrażliwości na stres prowadzone są przede wszystkim u zwierząt przeznaczonych na remont stada a więc u młodych zwierząt hodowlanych. Koszty uwolnienia całej krajowej populacji hodowlanej od szkodliwej mutacji tego genu (RYR1 T ) są bardzo wysokie. POLSUS uzyskał z Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi pewne środki finansowe, które pozwalają pokryć część kosztów programu uwalniania stad od genu RYR1, w tym badań laboratoryjnych prób krwi pobranej od badanych zwierząt, tj. knurków i loszek. Hodowcy ponoszą przede wszystkim koszty próbobrania, obsługi technicznej i prowadzenia dokumentacji. Wykonano próbobranie i badania laboratoryjne prób krwi od większości loch, loszek i knurów. Wynik badania trzody w kierunku wrażliwości na stres otrzymuje hodowca w postaci certyfikatu przydatności knura/lochy do realizacji programu hodowlanego ze względu na wrażliwość na stres. Certyfikat wydawany jest przez PZHiPTCh POLSUS. Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 45

46 Tabela 1. Procentowy udział genotypów w locus NN w zbadanej populacji trzody chlewnej w poszczególnych rasach w r. Percentage of genotypes in NN locus in the tested pig population for individual breeds in Rasa Breed Udział genotypu, % Genotype, % NN Nn nn pbz 74,7 23,9 1,4 wbp 91,5 8,2 0,3 duroc 90,2 9,8 - hampshire 94,4 5,6 - pietrain 27,2 47,8 25 puławska 49,2 49,2 1,6 Mimo wykonania ogromu pracy nie zakończono jeszcze zadania i będzie ono kontynuowane w najbliższych latach. Należy liczyć się z faktem, że eliminacja zwierząt obciążonych genem wrażliwości na stres spowolni postęp hodowlany, zwłaszcza w zakresie poprawy mięsności tusz. Jednak, zgodnie z aktualnymi trendami oczekiwań odbiorców żywca i konsumentów, eliminacja genu wrażliwości na stres z populacji świń jest procesem koniecznym i nieuniknionym. Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 46

47 Program Kontroli Stanu Zdrowia Stad Zarodowych Trzody Chlewnej W nowoczesnej hodowli trzody chlewnej coraz częściej uwzględniane są istniejące silne powiązania pomiędzy genetycznie uwarunkowanymi możliwościami produkcyjnymi zwierząt, a realizacją ich podstawowych potrzeb w zakresie zdrowotności oraz dobrostanu. Zarówno krajowi jak i zagraniczni odbiorcy materiału hodowlanego poszukują zwierząt o wysokim statusie zdrowotnym. Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom Związek POLSUS wprowadził Program Kontroli Stanu Zdrowia Stad Zarodowych Trzody Chlewnej. Głównym celem programu jest prowadzenie monitoringu weterynaryjnego w zakresie diagnozowania i eliminowania konkretnych chorób oraz bioasekuracja, tj. niedopuszczanie do rozprzestrzeniania się zarazków pomiędzy stadami. Certyfikacja stad stanowi ważnym element w aktualnie realizowanym kierunku rozwoju POLSUS. Patronat nad Programem sprawuje Rada Weterynaryjna powołana przy PZHiPTCH POLSUS. Rada W eterynaryjna PZHiPTCh POLSUS Przewodniczący prof. dr hab. Zygmunt Pejsak Członkowie prof. dr hab. Marian Truszczyński dr Piotr Kołodziejczyk dr Marian Porowski Kontrola statusu zdrowotnego Kontrola statusu zdrowotnego zwierząt przeprowadzana jest przez nadzorującego chlewnię lekarza weterynarii. Oprócz monitorowania występowania chorób zwalczanych z urzędu i podlegających rejestracji (Dz. U. z r. nr 69, poz. 625) obejmuje ona dodatkowo: 1. Badanie kliniczne przeprowadzane regularnie raz w miesiącu, we wszystkich sektorach produkcyjnych i wszystkich grupach technologicznych, które uwzględnia następujące jednostki chorobowe: ZZZN, dyzenterię, adenomatozę, salmonellozę, pleuropneumonię, Mhp, świerzb, streptokokozę, chorobę Glässera. Badania takie są wykonywane również w przypadku podejrzenia jakiejkolwiek choroby. Fot. M. Gamoń Badaniom klinicznym towarzyszy analiza wskaźników produkcyjnych. Ich niewłaściwy poziom może budzić podejrzenie występowania choroby. Lekarz Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 47

48 weterynarii kontroluje także dobrostan zwierząt, zgodnie z Ustawą o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997 r. (Dz. U. z r. nr 106, poz. 1002). 2. Badanie laboratoryjne wykonywane zawsze w przypadkach podejrzenia jednej z wyżej wymienionych chorób oraz innych jednostek tak, aby można było postawić dokładną diagnozę. Powinny także towarzyszyć badaniom sekcyjnym, zwłaszcza gdy obraz sekcyjny jest niejasny i budzi wątpliwości. 3. Badania poubojowe wykonywane co 3 miesiące w celu Fot. K. Kaczorowski diagnostyki następujących chorób: ZZZN, dyzenterii, salmonellozy, pleuropneumonii, Mhp i endopasożytów. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości rozstrzyga badanie bakteriologiczne i parazytologiczne. 4. Badanie serologiczne obejmujące następujące jednostki chorobowe (wszystkie badania wykonywane co 6 miesięcy): - PRRS - choroba Aujeszky ego - Mhp - leptospiroza - ZZZN (w chlewniach, w których nie szczepi się przeciwko ZZZN) Ilość prób do badań jest określona statystycznie w stosunku do wielkości stada przy 99% prawdopodobieństwie wykrycia czynnika zakaźnego. Elementem badań przeglądowych mogą być wyniki badań serologicznych loszek i knurków przeznaczonych do sprzedaży, jeżeli liczba prób spełnia kryteria próbobrania, a zwierzęta pochodzą ze wszystkich budynków chlewni. Nie dotyczy badania inicjującego. Próby pobierane przekrojowo ze wszystkich grup technologicznych. Przy pierwszej certyfikacji jednorazowo, przy kolejnej można łączyć próby w okresie półrocznym w liczbach poniżej podanych, np.: stado: 50 loch - 17 prób 100 loch - 19 prób 150 loch - 20 prób Całe stado podstawowe raz w roku podlega tuberkulinizacji z jednoczesnym użyciem tuberkuliny bydlęcej i ptasiej. Fot. K. Kaczorowski Obowiązkowo w stadzie podstawowym prowadzone są szczepienia loch, loszek i knurów przeciw parwowirozie i różycy z zastosowaniem szczepionki zabitej. Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 48

49 Certyfikat zdrowia Certyfikat Zdrowia przyznawany jest na okres 6 miesięcy i otrzymuje go stado wolne od najważniejszych chorób, w tym m.in.: choroby Aujeszky ego PRRS (zespołu rozrodczo-oddechowego świń) leptospirozy ZZZN (zakaźnego zanikowego zapalenia nosa) Mhp (mykoplazmowego zapalenia płuc). Dopuszcza się prowadzenie szczepień w kierunku Mhp i ZZZN - wtedy można nie wykonywać badań laboratoryjnych. Uzyskanie Certyfikatu Zdrowia stanowi gwarancję wysokiego statusu zdrowotnego oferowanego materiału hodowlanego. Wykaz stad, które posiadają aktualny Certyfikat Zdrowia znajduje się na stronie internetowej POLSUS Ważnym elementem Programu Zdrowotnego realizowanego przez POLSUS jest bioasekuracja, która ma na celu niedopuszczenie rozprzestrzeniania się chorób pomiędzy fermami. W tym przypadku zadaniem nadzorującego lekarza weterynarii jest pomoc we właściwej organizacji fermy, ustaleniu punktów szczególnego ryzyka i kontrola przestrzegania zasad bioprewencji, ze zwróceniem uwagi m.in. na obecność śluzy sanitarnej, ograniczenie do koniecznego minimum wjazdu samochodów na fermę, kontroli odwiedzin fermy, obecność mat dezynfekcyjnych przed wejściem do budynków, przestrzeganie zasady całe pełne całe puste, poddawanie zakupionych zwierząt kwarantannie i aklimatyzacji. Lekarz sprawujący opiekę nad chlewnią zarodową raz na 6 miesięcy przygotowuje okresowy raport z wizyty. Raport ten włączany jest do dokumentacji PZHiPTCh POLSUS. Ustalony program badań przeglądowych i postępowania profilaktycznego może być modyfikowany w zależności od sytuacji epizootycznej. Aktualne informacje o bieżącym stanie Programu Zdrowotnego, zasadach certyfikacji stad, współpracujących lekarzach weterynarii oraz hodowcach będących uczestnikami programu można uzyskać w PZHiPTCh POLSUS : osoba prowadząca Marek Marciniak (tel , marciniak@polsus.pl) oraz we wszystkich Filiach Biura POLSUS, jak również na stronie internetowej Związku Fot. K. Kaczorowski Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 49

50 Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS BIURO ul. Ryżowa 90, Warszawa tel.: , fax: Dyrektor: dr inż. Tadeusz Blicharski Z-ca Dyrektora: mgr inż. Jarosław Ptak Koszalin Poznań Zielona Góra Wrocław Gdańsk Dział Hodowli tel.: , hodowla@polsus.pl Dział Promocji i Marketingu tel.: , marketing@polsus.pl Księgowość tel.: , ksiegowosc@polsus.pl Kadry i Płace tel.: , kadry@polsus.pl Olsztyn Bydgoszcz Opole Łódź llssuuss..pl ll Warszawa Kielce Kraków Białystok Lublin Rzeszów, Filia POLSUS Adres Kontakt Białystok ul. Handlowa 1, Białystok polsusb@op.pl tel./fax: Bydgoszcz ul. Hetmańska 28, Bydgoszcz bydgoszcz@polsus.pl tel./fax: Gdańsk ul. Ogrodowa 10/13, Tczew polsus_gd@wp.pl tel./fax: Kielce ul. Mickiewicza 5, Kielce kielce@polsus.pl tel.: , fax: Koszalin ul. Partyzantów 15a, Koszalin koszalin@polsus.pl tel./fax: Kraków ul. Cmentarna 6, Zabierzów krakow@polsus.pl tel./fax: Lublin ul. Sławinkowska 126a, Lublin polsuslublin@poczta.onet.pl tel./fax: Łódź ul. Północna 27/29, Łódź lodz@polsus.pl tel./fax: Olsztyn ul. Niepodległości 53/55, Olsztyn olsztyn@polsus.pl tel./fax: Opole ul. Wrocławska 170, Opole opole@polsus.pl tel./fax: Poznań ul. Naramowicka 144, Poznań poznan@polsus.pl tel./fax: Rzeszów ul. Hanasiewicza 6, Rzeszów rzeszowpolsus@poczta.onet.pl tel./fax: Warszawa ul. Ryżowa 90, Warszawa warszawa@polsus.pl tel./fax: Wrocław ul. Ofiar Oświęcimskich 12, Wrocław wroclaw@polsus.pl tel. kom Zielona Góra ul. Kożuchowska 15a, Zielona Góra zielonagora@polsus.pl tel./fax: Wykorzystanie możliwe z dokładnym podaniem źródła 50