USTAWA O OCHRONIE ZWIERZĄT OGRANICZENIE CZY HUMANIZACJA BADAŃ PSZCZELNICZYCH?

Transkrypt

1 BIULETYN NAUKOWY Skrót: Biul. Nauk., Nr 19, 2002 USTAWA O OCHRONIE ZWIERZĄT OGRANICZENIE CZY HUMANIZACJA BADAŃ PSZCZELNICZYCH? Katedra Pszczelnictwa UWM, Olsztyn S ł o w a k l u c z o w e: ustawa, badania, pszczoły. Streszczenie Obowiązujące akty prawne dotyczą również odpowiedzialnego traktowania pszczół jako zwierząt doświadczalnych. Podporządkowanie badań pszczelniczych wymogom stawianym przez polską ustawę o ochronie zwierząt może prowadzić do pewnego ograniczenia swobody dotyczącej głównie celu prowadzonych badań i liczby pszczół lub larw użytych w doświadczeniu. Wprowadzenie zasad obowiązujących w ustawie będzie sprzyjać rozwojowi kadry naukowej i placówek badawczych, co niewątpliwie przyczyni się do humanizacji badań pszczelniczych. ANIMAL PROTECTION ACT RESTRICTION OR HUMANIZATION OF INVESTIGATIONS IN THE FIELD OF APICULTURE? Department of Apiculture, University of Warmia and Mazury in Olsztyn K e y w o r d s: act, investigations, bees. Abstract The legal acts that are currently in force also concern responsible treatment of bees as experimental animals. The adjustment of investigations in the field of apiculture to the requirements of the Animal Protection Act of August 21, 1997, may lead to certain restrictions, regarding mainly the goals of experiments and the number of bees or pupae used for experimental purposes. On the other hand, practical application of the above provisions is conducive to the development of research and scientific centers, as well as humanization of apiculture studies.

2 76 Wprowadzenie Od ponad 20 lat toczy się ostry spór między zwolennikami i przeciwnikami wykorzystywania zwierząt do doświadczeń naukowych. W USA rocznie poświęca się ok. 22 mln zwierząt (szczurów, myszy, ptaków, kotów, psów i in.), w Wielkiej Brytanii ok. 3 mln, w innych krajach są to również liczby bardzo znaczne (WĘGRZYNOWICZ 1998). Zupełna eliminacja zwierząt z tej działalności jest trudna, ponieważ nie można hamować rozwoju nauki rozwiązującej życiowe problemy człowieka w zmieniającym się świecie (BOT- TING, MORRISON 1997). Zwierzęta doświadczalne w świetle aktów prawnych Wzrost świadomości ekologicznej społeczeństw Europy Zachodniej oraz Północnej Ameryki, rozwój i gwałtowne protesty różnych federacji obrońców praw zwierząt spowodowały, iż eksploatacja zwierząt doświadczalnych została ujęta w normy prawne. Karta praw zwierząt, wydana przez UNESCO, była jednym z podstawowych aktów prawnych chroniących zwierzęta. W 1956 r. UNESCO powołało międzynarodowy komitet do spraw zwierząt laboratoryjnych (ICLA), w którego skład weszli: Międzynarodowa Unia Nauk Biologicznych (IUBS), Międzynarodowa Unia Nauk Medycznych (CIOMS), Unia Nauk Fizjologicznych (IUPS), Unia Walki z Rakiem (VICC), Nauk Biochemicznych (IUB), w ścisłej współpracy ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO). W 1979 r. komitet przekształcił się w Międzynarodową Radę ds. Wiedzy o Zwierzętach Laboratoryjnych (ICLAS), której zadaniem jest koordynacja ochrony praw zwierząt w skali światowej. W Polsce istnieją dwa ośrodki referencyjne podlegające ICLAS w Warszawie i Wrocławiu (WĘGRZYNOWICZ 1998). W 1986 r. Rada Europy wydała dyrektywę nr 86/609/EWG w sprawie zbliżenia ustaw i innych aktów normatywnych oraz decyzji administracyjnych państw członkowskich dotyczących ochrony zwierząt wykorzystywanych do celów doświadczalnych i do innych celów naukowych. W artykule drugim zawarto wszystkie definicje pojęć, z których pierwsze cztery brzmią: zwierzę każdy żyjący gatunek kręgowca nie będący istotą ludzką, łącznie z wolno żyjącymi larwami i/lub zdolnymi do rozmnażania formami larwalnymi, ale z wyłączeniem form płodowych lub embrionalnych, jeśli dalej nie określono inaczej; zwierzęta doświadczalne zwierzęta wykorzystywane lub przeznaczone do wykorzystania w doświadczeniach; zwierzęta hodowlane zwierzęta hodowane specjalnie w celu wykorzys-

3 Ustawa o ochronie zwierząt tania w doświadczeniach w miejscach zatwierdzonych lub zarejestrowanych przez organ władzy; doświadczenie jakiekolwiek wykorzystanie zwierzęcia do celów doświadczalnych lub innych celów naukowych, które może u niego spowodować ból, cierpienie, silny niepokój lub trwałe uszkodzenie, łącznie z wszelkimi czynnościami mającymi na celu lub powodującymi urodzenie się zwierzęcia w każdej z wymienionych sytuacji, ale z wyłączeniem najmniej bolesnych sposobów zabijania lub znakowania zwierząt przyjętych w nowoczesnej praktyce (tj. sposobów humanitarnych ); doświadczenie rozpoczyna się, gdy zwierzę zostaje po raz pierwszy przygotowane do wykorzystania, a kończy, gdy nie mają już być wykonywane żadne dalsze obserwacje związane z celem tego doświadczenia; eliminowanie bólu, cierpienia, silnego niepokoju lub trwałego uszkodzenia przez skuteczne zastosowanie znieczulenia, środków przeciwbólowych lub innych metod nie powoduje wyłączenia wykorzystania zwierzęcia z tego określenia; praktyki niedoświadczalne, rolne i kliniczno-weterynaryjne są wyłączone. W dalszej części dyrektywa precyzuje cele doświadczalne, w których mogą być użyte zwierzęta oraz zasady organizacji, prowadzenia i kontroli doświadczeń. W Polsce w 1959 r., na podstawie ustawy z 1928 r. o ochronie zwierząt, wydano rozporządzenie ministra szkolnictwa wyższego w sprawie określenia warunków i sposobu dokonywania doświadczeń oraz trybu wydawania zezwoleń na prowadzenie doświadczeń. W praktyce rozporządzenie to nie było przestrzegane, a wykorzystywanie zwierząt w doświadczeniach nie było kontrolowane. Uchwalona w 1997 r. ustawa o ochronie zwierząt, w rozdz. 9, ściśle precyzuje procedury doświadczalne z użyciem zwierząt. Powołane mocą ustawy krajowe i lokalne komisje etyczne mają za zadanie przestrzeganie praw i zasad etycznych w postępowaniu ze zwierzętami w trakcie badań. Pszczoła jako zwierzę doświadczalne W polskiej ustawie o ochronie zwierząt (DzU nr 111, poz. 724, 1997) nie wymienia się pszczół jako zwierząt doświadczalnych. Sprawia to wrażenie, jakby pszczoły zostały pominięte w ustawie i prowadzenie doświadczeń na nich nie wymaga uzyskania akceptacji lokalnej komisji etycznej. Podobne stanowisko zostało przyjęte w postulatach konferencji, jaka odbyła się 26 maja 2000 r. w Warszawie w Katedrze Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierząt Wydziału Nauki o Zwierzętach SGGW (WIRTH-DZIĘCIOŁOWSKA 2000). Wrażenie to pogłębia fakt, że pszczoły stanowią znikomy procent zwierząt doświadczalnych i ochrona ich cierpień nie stanowi problemu. Wiadomo ponadto, że bezkręgow-

4 78 ce mają inny system nerwowy, nie cierpią tak jak kręgowce, a negatywne zjawiska stresowe występujące u pszczół podczas badań laboratoryjnych są stosunkowo słabo poznane. Należy zaznaczyć, że sporadycznie tylko badania takie są prowadzone na całych rodzinach pszczelich. Zazwyczaj doświadczenia są prowadzone na losowo pobranych próbach pszczół i czerwiu, więc nie zagrażają istnieniu rodzin pszczelich (BÜCHLER 1992). W badaniach wykorzystuje się również pszczoły martwe, które, z powodu swojego wieku lub innych przyczyn, zginęły śmiercią naturalną i znajdują się przed ulem lub na dennicy (HARTWIG, TOPOLSKA 1995). Cierpienia zadawane pszczołom lub ich larwom w trakcie doświadczenia nie wzbudzają takich samych emocji wśród opinii społecznej jak cierpienie kręgowców. Najczęściej wynika to z faktu, iż pszczoły stanowią dla ogółu społeczności zwierzę tajemnicze i groźne z racji posiadanego żądła. Sytuacja ta jest jednak trudna do zaakceptowania przez grono miłośników, często amatorskich hodowców pszczół. Wystarczy wspomnieć oburzenie, jakie w ostatnim czasie wywołała próba celowego uśmiercania pszczół w celu pozyskiwania chityny. W myśl artykułu 1. pszczoła, jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą, a człowiek jest jej winien poszanowanie, ochronę i opiekę. Należy zaznaczyć, że w naukach pszczelniczych w zasadzie nie dochodziło do nadużyć norm etycznych i obowiązującego prawa. Wynika to po części z zamiłowania samych badaczy zarówno do pszczół, jak i pszczelarskich tradycji. W świadomości pszczelarzy głęboko jest zakorzenione przeświadczenie o ważności każdej pszczoły tworzącej rodzinę pszczelą, sięgające jeszcze dawnych wierzeń (WRÓBLEWSKI 1997). Podporządkowanie badań pszczelniczych wymogom stawianym przez polską ustawę o ochronie zwierząt może prowadzić do pewnego ograniczenia swobody w tym zakresie, tym bardziej iż można się spodziewać jej nowelizacji i dostosowania do bardziej restrykcyjnych norm obowiązujących w UE. Ograniczenia te będą głównie dotyczyć celu prowadzonych badań i liczby pszczół lub larw użytych w doświadczeniu. Poddawanie pszczelniczych placówek naukowych ocenie lokalnych komisji etycznych może wpłynąć na poprawę bazy doświadczalnej i jakości przedstawianych założeń metodycznych. Należy sądzić, że wymusi to na badaczach intensywniejsze śledzenie literatury w celu wyeliminowania powtórzeń oraz precyzyjnego wyliczenia niezbędnej minimalnej liczby pszczół lub larw (MATU- SIAK 1996). Ocena projektów powinna również skłonić wielu pracowników naukowych, szczególnie młodych, do uzupełnienia wiedzy z zakresu etyki (WĘGRZYNOWICZ 1998). Wszystkie te czynności będą sprzyjać tworzeniu właściwych warunków utrzymania zwierząt oraz przystosowaniu placówek naukowych do wymagań zawartych w przepisach Good Laboratory Practice (Etyczne

5 Ustawa o ochronie zwierząt i prawne ). Wprowadzenie zasad obowiązujących w ustawie będzie sprzyjać rozwojowi kadry naukowej i placówek badawczych, co niewątpliwie przyczyni się do humanizacji badań pszczelniczych. Wnioski 1. Obowiązujące akty prawne dotyczą również odpowiedzialnego traktowania pszczół jako zwierząt doświadczalnych. Placówki naukowe prowadzące badania z zakresu pszczelnictwa powinny poddać się procedurze weryfikacji przez lokalne komisje etyki. 2. Podporządkowanie badań pszczelniczych wymogom stawianym przez polską ustawę o ochronie zwierząt może prowadzić do pewnego ograniczenia swobody prowadzenia badań. Ograniczenia te będą głównie dotyczyć celu prowadzonych badań i liczby pszczół lub larw użytych w doświadczeniu. 3. Wprowadzenie zasad obowiązujących w ustawie będzie sprzyjać rozwojowi kadry naukowej i placówek badawczych, co niewątpliwie przyczyni się do humanizacji badań pszczelniczych. Piśmiennictwo BOTTING J., MORRISON A Badania na zwierzętach niezbędne medycynie. Świat Nauki, 4: BÜCHLER R Die Leistungsprüfung von Bienenvölkern unter Berücksichtigung der Varroatoleranz. Imkerfreund, 37 (6): Dyrektywa nr 86/609/EWG. Etyczne i prawne warunki użycia zwierząt w dydaktyce i badaniach naukowych Olsztyńska Lokalna Komisja Etyczna. HARTWIG A., TOPOLSKA G Przydatność rutynowych badań pszczół z osypu zimowego. Pszczeln. Zesz. Nauk., 39 (1): MATUSIAK J W imię nauki... Czy doświadczenia na zwierzętach są konieczne? Ustawa o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997 r. DzU Nr 111, poz WĘGRZYNOWICZ R Ochrona zwierząt poddawanych doświadczeniom w świetle prawa i norm etycznych. WIRTH-DZIĘCIOŁOWSKA E Konferencja Przepisy prawne i warunki prowadzenia doświadczeń na zwierzętach. Medycyna Wet., 56 (11): WRÓBLEWSKI R Wierzenia i obyczaje pszczelarzy polskich. Sądecki Bartnik, Nowy Sącz:

6 80