Finanse i prawo finansowe

Transkrypt

1 Finanse i prawo finansowe Alina Majchrzycka-Guzowska SERIA AKADEMICKA 10. WYDANIE

2 Finanse i prawo finansowe Alina Majchrzycka-Guzowska Zamów książkę w księgarni internetowej SERIA AKADEMICKA 10. WYDANIE WARSZAWA 2016

3 Stan prawny na 1 sierpnia 2016 r. Wydawca Agata Jędrasik Redaktor prowadzący Katarzyna Gierłowska Opracowanie redakcyjne Małgorzata Masłowska Łamanie Andytex Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na P L K I B K Copyright by Wolters Kluwer SA, 2016 ISBN: wydanie Dział Praw Autorskich Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

4 Spis treści SPIS TREŚCI Wykaz skrótów Wstęp Rozdział I Wprowadzenie. Wybrane zagadnienia ogólne z zakresu finansów i prawa finansowego Pojęcie finansów Zasady gospodarki finansów publicznych Formy organizacyjne finansów publicznych Podstawowe pojęcia gospodarki finansowej, polityki finansowej i systemu finansowego Pojęcie prawa finansowego Charakterystyka norm i podmiotów prawa finansowego Administracja finansów publicznych Kontrola zarządcza i audyt wewnętrzny Wybrana literatura uzupełniająca Rozdział II Budżet państwa i budżety jednostek samorządu terytorialnego Pojęcie budżetu państwa Procedura uchwalania budżetu Podstawowe funkcje budżetu Pojęcie i rodzaje wydatków budżetu państwa Pojęcie i rodzaje dochodów budżetu państwa Tryb opracowania i uchwalania budżetu oraz wykonywanie budżetu państwa Tryb opracowania i uchwalania budżetu Ogólne zasady wykonywania budżetu Finanse jednostek samorządu terytorialnego Podstawy prawne jednostek samorządu terytorialnego

5 6 Spis treści 7.2. Klasyfikacja źródeł zasilania budżetów jednostek samorządu terytorialnego Dochody niepodatkowe jednostek samorządu terytorialnego Inne źródła zasilania budżetów jednostek samorządu terytorialnego Ogólne zasady uchwalania i wykonania budżetu samorządu terytorialnego Wybrana literatura uzupełniająca Rozdział III Podatki system podatkowy Pojęcie podatku Funkcje podatku Elementy konstrukcji podatku Podstawowe rodzaje podatków a klasyfikacje podatkowe Pojęcie i rodzaje systemów podatkowych Zasady podatkowe Przebudowa systemu podatkowego Pojęcia i źródła procesu harmonizacji Geneza procesu harmonizacji VAT Podstawowe konstrukcje podatkowe Podatek dochodowy od osób fizycznych Podatek dochodowy od osób prawnych Podatek tonażowy Podatek od spadków i darowizn Podatek od nieruchomości Opłata skarbowa Podatek od czynności cywilnoprawnych Podatek od środków transportowych Podatek rolny Podatek leśny Podatek od towarów i usług Podatek od sprzedaży detalicznej Podatek akcyzowy Podatek od gier Podatki i opłaty lokalne Podatek od wydobycia niektórych kopalin Podatek od niektórych instytucji finansowych Zobowiązania podatkowe Powstawanie zobowiązań podatkowych Wygasanie zobowiązań podatkowych Odpowiedzialność majątkowa za zobowiązania podatkowe Interpretacje podatkowe Wybrana literatura uzupełniająca

6 Spis treści 7 Rozdział IV System finansowy ubezpieczeń Ubezpieczenia społeczne System ubezpieczeń społecznych Ubezpieczenia majątkowe i osobowe Wybrana literatura uzupełniająca Rozdział V Prawo walutowe i dewizowe Podstawowe rozwiązania z zakresu prawa walutowego Podstawowe pojęcia prawa walutowego Unia Gospodarczo-Walutowa przyszłość Polski. Warunki przystąpienia do Unii Podstawowe rozwiązania z zakresu prawa dewizowego w Polsce Podstawowe pojęcia prawa dewizowego Ograniczenia w obrocie dewizowym oraz obowiązki wynikające z prawa dewizowego Kontrola dewizowa Wybrana literatura uzupełniająca Rozdział VI Banki i prawo bankowe Banki w Polsce w okresie transformacji systemowej Rodzaje banków, organizacja systemu bankowego Narodowy Bank Polski i jego funkcje w świetle ustawy Prawo bankowe i ustawy o Narodowym Banku Polskim Środki oddziaływania Narodowego Banku Polskiego na banki handlowe Stopy procentowe Operacje depozytowo-kredytowe Operacje otwartego rynku Rezerwy obowiązkowe Nadzór finansowy Pojęcie nadzoru finansowego Zasady tworzenia banków Rozwiązania dotyczące uzdrawiania gospodarki banków Operacje bankowe Operacje czynne Rodzaje kredytów Kredyt hipoteczny Warunki udzielania kredytów Zabezpieczenie kredytu Ustalenie formy zabezpieczenia kredytu Zabezpieczenia osobiste jako forma zabezpieczeń kredytowych

7 8 Spis treści 9.3. Zabezpieczenia rzeczowe Ocena stosowanych przez banki zabezpieczeń kredytu Czynności bierne Czynności usługowe banków Prowadzenie rachunków bankowych Formy rozliczeń pieniężnych Podstawowe formy rozliczeń Inne usługi bankowe Wybrana literatura uzupełniająca Rozdział VII Finanse i prawo finansowe przedsiębiorców wybrane zagadnienia Podstawowe podmioty gospodarcze w polskiej gospodarce rynkowej Podstawowe zasady funkcjonowania przedsiębiorców Formy prawne prowadzenia działalności gospodarczej Spółki handlowe, które nie mają osobowości prawnej Spółki handlowe, które mają osobowość prawną Przedsiębiorstwa państwowe Spółdzielnie Organizacja gospodarki finansowej podmiotów gospodarczych Zasady finansowania działalności przedsiębiorców Zasilanie zewnętrzne Nowe źródła finansowania działalności gospodarczej Faktoring Leasing Akcje i obligacje Niekorzystne zjawiska charakteryzujące gospodarkę finansową przedsiębiorstw Utrata zdolności kredytowej Postępowanie restrukturyzacyjne Podstawowe obciążenia podatkowe przedsiębiorców Uproszczone formy opodatkowania Inne obciążenia Ubezpieczenia społeczne Wybrana literatura uzupełniająca

8 Wykaz skrótów WYKAZ SKRÓTÓW dyrektywa z 2006 r. FRD FUS IKE k.c. k.h. k.k.s. dyrektywa 2006/112/WE Rady z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej (Dz. Urz. UE L 347 z , s. 1 z późn. zm.) Fundusz Rezerwy Demograficznej Fundusz Ubezpieczeń Społecznych indywidualne konto emerytalne ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 380 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 503 z późn. zm.) uchylone ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 186 z późn. zm.) k.p. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 101 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz z późn. zm.) KRUS Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego k.s.h. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz z późn. zm.) OFE Otwarty Fundusz Emerytalny ord. pod. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 613 z późn. zm.) pr. bank. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 128 z późn. zm.) pr. weks. ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 160 z późn. zm.) PTE powszechne towarzystwo emerytalne p.u. ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 233 z późn. zm.) SPW Skarbowe Papiery Wartościowe TFI towarzystwo funduszy inwestycyjnych

9 10 Wykaz skrótów TFUE (od dnia 1 grudnia 2009 r.) wersje skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2 z późn. zm.) TWE (przed dniem 1 grudnia 2009 r.) Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2 z późn. zm.) u.d.j.s.t. ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 198 z późn. zm.) UFG Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny u.f.p. ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 885 z późn. zm.) u.g.h. ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 471) u.o.s. ustawa z dnia 16 listopada 2006 r. o opłacie skarbowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 783 z późn. zm.) u.p.a. ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 752 z późn. zm.) u.p.d.o.f. ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 361 z późn. zm.) u.p.d.o.p. ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 851 z późn. zm.) u.s.d.g. ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 584 z późn. zm.) u.s.g. ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 446 z późn. zm.) u.s.p. ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 814 z późn. zm.) u.s.w. ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 486 z późn. zm.) ustawa o BFG ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz z późn. zm., uchylona z dniem 9 października 2016 r.) ustawa o BFG z 2016 r. ustawa z dnia 10 czerwca 2016 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, systemie gwarantowania depozytów oraz przymusowej restrukturyzacji (Dz. U. poz. 996) ustawa o NBP ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 908 z późn. zm.) ustawa o VAT ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 710 z późn. zm.) u.zrycz.pod.doch. ustawa z dnia 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz. U. Nr 144, poz. 930 z późn. zm.)

10 Wstęp WSTĘP Niniejsza publikacja stanowi całościowe opracowanie problematyki finansów i prawa finansowego. W podręczniku przedstawiono nie tylko zasady funkcjonowania publicznej gospodarki finansowej, lecz także jej powiązania z gospodarką prywatną. Choć opracowanie to powstało w powiązaniu z wykładami prowadzonymi na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, praca jest pomyślana jako podręcznik dla studentów wydziałów prawa i administracji, zarządzania oraz wydziałów ekonomicznych. Może być również wykorzystywana przez praktyków zajmujących się problematyką finansową. Regulacje prawne dotyczące problematyki finansów i prawa finansowego ulegają częstym zmianom. Wynika to m.in. z przynależności Polski do struktur Unii Europejskiej, a tym samym dostosowania prawa także finansowego do powyższych regulacji. W związku z tym prawo finansowe jest niestabilne, skomplikowane, a przez to wywołuje wiele wątpliwości i kontrowersji. Zagadnienia, które są przedmiotem niniejszego opracowania, przysparzają dużo trudności studentom zarzadzania, ekonomii i prawa zarówno na studiach magisterskich, jak i licencjackich. Stanowią one jednak niezbędny zakres wiedzy dla studentów kierunków związanych z funkcjonowaniem gospodarki. Przekazywane do rąk Czytelników dziesiąte wydanie Finansów i prawa finansowego zostało rozszerzone i zaktualizowana (stan prawny na sierpień 2016 r.), a także wzbogacone o nowe zagadnienia prawa finansowego oraz najnowszą literaturę.

11

12 Rozdział I. Wprowadzenie. Wybrane zagadnienia ogólne z zakresu finansów 1. Pojęcie finansów Rozdział I WPROWADZENIE. WYBRANE ZAGADNIENIA OGÓLNE Z ZAKRESU FINANSÓW I PRAWA FINANSOWEGO 1. Pojęcie finansów Finanse w sensie ogólnym są to zjawiska i procesy pieniężne. Tym samym w gospodarce naturalnej, nieposługującej się pieniądzem (bezpieniężnej), finanse nie występują 1. Jednakże takie ogólne określenie finansów rodzi pytanie, czy każde zjawisko pieniężne, czy też tylko niektóre z nich, możemy zaliczyć do zjawisk finansowych. 1 W literaturze przeważa pogląd, że do zjawisk finansowych zaliczamy jedynie te zjawiska, w których pieniądz występuje w postaci przepływających strumieni pieniężnych. W zjawiskach finansowych pieniądz występuje zatem w ruchu w konkretnej postaci: gotówki, wkładów bankowych, należności lub zobowiązań, pełni funkcje środka: wymiany, płatniczego lub przechowywania wartości. Z ekonomicznego punktu widzenia przez finanse rozumiemy zjawiska finansowe polegające na gromadzeniu i podziale środków pieniężnych. Z punktu widzenia nauki finansów interesują nas zatem przede wszystkim strumienie pieniężne gromadzone i wydatkowane w toku tych procesów. Niektórzy autorzy zamiast pojęcia finanse używają określenia gospodarka finansowa. Na przykład L. Kurowski przez ten termin rozumie posługiwanie się pieniądzem przez państwo, samorządy terytorialne i inne podmioty gospodarcze, gospodarstwa domowe i instytucje międzynarodowe 2. 1 S. Bolland, Wstęp do nauki finansów, Warszawa 1976, s. 5 i n. Podobne, choć nieco szersze określenie finansów podaje M. Weralski, dla którego finanse to pieniężna forma podziału dochodu narodowego (Finanse publiczne i prawo finansowe, Warszawa 1984, s. 12 i n.). Por. także Podstawy finansów i prawa finansowego, red. A. Drwiłło, Warszawa 2014, s. 23 i n. 2 L. Kurowski, Wstęp do nauki prawa finansowego, Warszawa 1982, s. 7.

13 14 Rozdział I. Wprowadzenie. Wybrane zagadnienia ogólne z zakresu finansów W ujęciu innych autorów finanse są to zasoby pieniężne, operacje oraz normy prawne ich dotyczące. 2 Podział finansów. Finanse dzielimy na publiczne i prywatne. Przez pojęcie finansów publicznych 3 najczęściej rozumie się publiczne zasoby pieniężne, operacje tymi zasobami oraz normy prawne je regulujące. W Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. pojęcie to wprowadzono jako tytuł rozdziału Finanse publiczne i określono w art. 216 ust. 1 jako środki finansowe na cele publiczne, które są gromadzone i uzyskiwane w sposób określony w ustawie. Natomiast w obecnie obowiązującej ustawie z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (art. 3) (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 885 z późn. zm.) zdefiniowano finanse publiczne jako procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowywaniem, w szczególności: 1) gromadzenie dochodów i przychodów publicznych; 2) wydatkowanie środków publicznych; 3) finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa; 4) zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne; 5) zarządzanie środkami publicznymi; 6) zarządzanie długiem publicznym; 7) rozliczenia z budżetem Unii Europejskiej. Przepisy ustawy stosuje się do: 1) jednostek sektora finansów publicznych; 2) innych podmiotów w zakresie, w jakim wykorzystują środki publiczne lub dysponują tymi środkami. Zasadniczą przyczyną gromadzenia funduszy publicznych jest konieczność sfinansowania przez państwo potrzeb publicznych społeczeństwa, takich jak potrzeby w zakresie obrony narodowej, bezpieczeństwa publicznego, administracji, ochrony środowiska czy też ochrony zdrowia, edukacji itp. 3 Zasadnicze różnice między finansami publicznymi a prywatnymi polegają m.in. na tym, że: 1) fundusze publiczne gromadzone są na zasadzie władztwa finansowego (przymusu) i przeznaczone na zaspokojenie potrzeb publicznych (ogółu społeczeństwa) przez państwo lub samorządy, natomiast fundusze prywatne służą realizacji celów głównie osobistych, 2) zakres finansów publicznych jest dużo szerszy, 3) operacje finansowe dokonywane w zakresie finansów publicznych rzutują na ogólną równowagę finansową państwa 4. 3 Na przykład P.M. Gaudemet uważa, że przedmiotem finansów publicznych jest badanie norm dotyczących publicznych zasobów pieniężnych oraz operacji tymi zasobami. Por. P.M. Gaudemet, Finanse publiczne, Warszawa 1990, s Finanse publiczne i prawo finansowe, red. C. Kosikowski, E. Ruśkowski, Warszawa 2008, s. 22.

14 1. Pojęcie finansów 15 Ustawodawca do sektora finansów publicznych zalicza następujące podmioty: 1) organy władzy publicznej, w tym organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej i ochrony prawa oraz sądy i trybunały; 2) jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki; 3) związki metropolitalne; 4) jednostki budżetowe; 5) samorządowe zakłady budżetowe; 6) agencje wykonawcze; 7) instytucje gospodarki budżetowej; 8) państwowe fundusze celowe; 9) Zakład Ubezpieczeń Społecznych i zarządzane przez niego fundusze oraz Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i fundusze zarządzane przez Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego; 10) Narodowy Fundusz Zdrowia; 11) samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej; 12) uczelnie publiczne; 13) Polską Akademię Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne; 14) państwowe i samorządowe instytucje kultury; 15) inne państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, instytutów badawczych, banków i spółek prawa handlowego (art. 9 u.f.p.). Dostosowując sektor finansów publicznych do wymogów określonych w Europejskim Systemie Rachunków Narodowych i Regionalnych, można podzielić sektor finansów publicznych na rządowy, samorządowy i ubezpieczeń społecznych, choć aktualnie obowiązująca ustawa o finansach publicznych nie wymienia tych podsektorów. Środkami publicznymi są środki osiągane przez podmioty zaliczane do funduszy publicznych (art. 5 u.f.p.): 1) dochody publiczne; 2) środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej oraz niepodlegające zwrotowi środki z pomocy udzielonej przez państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA); 3) środki pochodzące ze źródeł zagranicznych, niepodlegające zwrotowi, inne niż wymienione w pkt 2; 4) przychody budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek zaliczanych do sektora finansów publicznych pochodzące: a) ze sprzedaży papierów wartościowych, b) z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa oraz majątku jednostek samorządu terytorialnego, c) z otrzymanych pożyczek i kredytów, 4

15 Alina Majchrzycka-Guzowska jest profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Warszawskiego na Wydziale Zarządzania. Specjalizuje się w dziedzinie finansów, prawa finansowego i podatkowego. Jest autorką wielu publikacji z zakresu szeroko rozumianych finansów i prawa podatkowego, m.in. książki Podatki w gospodarce narodowej (Warszawa 2011). Finanse i prawo finansowe to podręcznik, który zawiera jasne i zwięzłe ujęcie najnowszych rozwiązań systemu finansowego w Polsce. Przedstawiono w nim zasady funkcjonowania publicznej gospodarki finansowej i jej powiązania z gospodarką prywatną. Regulacje prawne dotyczące problematyki finansów i prawa finansowego ulegają częstym zmianom. Wynika to m.in. z przynależności Polski do struktur Unii Europejskiej, a tym samym dostosowania prawa także finansowego do powyższych regulacji. W związku z tym prawo finansowe jest niestabilne, skomplikowane, a przez to wywołuje wiele wątpliwości i kontrowersji. Podręcznik zaś jest odpowiedzią na te problemy. Zagadnienia, które są przedmiotem opracowania, przysparzają dużo trudności studentom zarządzania, ekonomii i prawa zarówno na studiach magisterskich, jak i licencjackich. Stanowią one jednak niezbędny zakres wiedzy dla studentów kierunków związanych z funkcjonowaniem gospodarki. Publikacja ta może być również wykorzystywana przez praktyków zajmujących się problematyką finansową. Wykład obejmuje nie tylko zagadnienia z zakresu finansów i prawa finansowego, lecz także kwestie budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego, systemu podatkowego, systemu finansowego ubezpieczeń, prawa walutowego i dewizowego, prawa bankowego oraz finansów i prawa finansowego przedsiębiorców. Obecne wydanie zostało rozszerzone i zaktualizowane, m.in. o najnowsze dane dotyczące wydatków sektora publicznego i dochodów publicznych w poszczególnych krajach. Zaprezentowano zagadnienia dotyczące obligacji, podatku od sprzedaży detalicznej, prawa restrukturyzacyjnego oraz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego. Podręcznik został również wzbogacony o najnowszą literaturę. zamówienia: infolinia , fax zamowienia@wolterskluwer.pl CENA 75 ZŁ (W TYM 5% VAT)