Jakość mikrobiologiczna wybranych produktów spożywczych w województwie kujawsko-pomorskim

Transkrypt

1 Szczepańska Probl Hig Epidemiol B i wsp. 20, Jakość 92(): mikrobiologiczna wybranych produktów spożywczych w województwie kujawsko-pomorskim 939 Jakość mikrobiologiczna wybranych produktów spożywczych w województwie kujawsko-pomorskim Microbiological quality of selected food products in the Kujawsko-Pomorskie Voivodeship Bernadeta Szczepańska /, Krystyna Pappelbaum 2/, Małgorzata Szady-Grad /, Małgorzata Andrzejewska /, Dorota Śpica /, Jacek Klawe /, Jerzy Kasprzak 2/ / Katedra i Zakład Higieny i Epidemiologii, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2/ Wojewódzka Stacji Sanitarno-Epidemiologiczna w Bydgoszczy Cel pracy. Ocena jakości mikrobiologicznej wybranych produktów spożywczych produkowanych lub sprzedawanych w województwie kujawskopomorskim, ze szczególnym uwzględnieniem występowania bakterii chorobotwórczych stanowiących zagrożenie dla zdrowia konsumentów. Metodyka. Analizie poddano wyniki oceny mikrobiologicznej jakości produktów spożywczych badanych w ramach urzędowej kontroli żywności oraz monitoringu w Laboratorium Mikrobiologicznego Badania Żywności i Przedmiotu Użytku Wojewódzkiej Stacji Sanitarno- Epidemiologicznej w Bydgoszczy w latach Prowadzono oznaczenia, zgodnie z obowiązującymi normami, w kierunku wykrywania bakterii chorobotwórczych z rodzaju Salmonella i Campylobacter oraz Listeria monocytogenes, Yersinia enterocolitica i Escherichia coli O7. Wyniki. Najczęstszym źródłem mikroorganizmów potencjalnie chorobotwórczych było mięso drobiowe i produkty drobiowe (w 2008 r. 2,38%, w 2009 r.,8% i w 200 r. 8,22%). Najczęściej wykrywano w nich bakterie z rodzaju Campylobacter (,72-8,%) i pałeczki Salmonella (,92-,8%). W mięsie z gatunków innych niż drób stwierdzono występowanie pałeczek Salmonella (0,7-3,76%), Yersina enterocolitica (2,-8,70%) i Listeria monocytogenes (2,8% w 200 r.). Poddane kontroli jaja były wolne od pałeczek Salmonella. Listeria monocytogenes wykrywano również w rybach i produktach rybnych (3,3% w 2008 r.) oraz w grupie produktów mleko i przetwory mleczne (0,% w 2009r. i 0,20% w 200r. Wnioski. Niezadawalająca jakość mikrobiologiczna przebadanych produktów spożywczych wskazuje na potrzebę wzmożonej kontroli i podejmowania badań w celu wyeliminowania z obrotu żywności zanieczyszczonej bakteriami chorobotwórczymi. Słowa kluczowe: jakość mikrobiologiczna żywności, Salmonella, Campylobacter, Listeria monocytogenes Aim. Evaluation of the microbiological quality of certain foods produced or sold in the Kujawsko-Pomorskie Voivodeship with particular consideration of occurrence of pathogenic bacteria, being a threat to consumers health. Material & methods. The results of the evaluation of microbiological quality of food products were analyzed in this study. The products were examined during the official food inspection and the monitoring carried out in the Laboratory of Microbiological Testing of Food and Goods of the Voivodeship Sanitary and Epidemiological Station in Bydgoszcz between The identification was conducted according to the current standards of detecting pathogenic bacteria of Salmonella and Campylobacter, as well as Listeria monocytogenes, Yersinia enterocolitica and Escherichia coli O7. Results. The most common source of microorganisms that are potentially pathogenic were poultry and poultry products (2.38% in 2008,.8% in 2009 and 8.22% in 200). The microorganisms most often detected in these products were Campylobacter (.72-8.%) and Salmonella ( %). In meat other than poultry Salmonella ( %), Yersina enterocolitica ( %) and Listeria monocytogenes (2.8% in 200) were found. The examined eggs were free of Salmonella bacili. Listeria monocytogenes was also found in fish and fish products (3.3% in 2008) and in milk and dairy products (0. % in 2009 and 0.20% in 200). Conclusions. An unsatisfactory level of microbiological quality of the examined food products indicates the need of tightened control and further investigations in order to eliminate from trade food contaminated with pathogenic bacteria. Key words: Microbiological quality of food, Salmonella, Campylobacter, Listeria monocytogenes Probl Hig Epidemiol 20, 92(): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Bernadeta Szczepańska Katedra i Zakład Higieny i Epidemiologii ul. Curie-Skłodowskiej 9, 8-09 Bydgoszcz tel (6), fax b.szczepanska@cm.umk.pl Wstęp Bezpieczeństwo i higiena żywności były zawsze ważnym obszarem działania zdrowia publicznego, ale stały się priorytetem po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej (UE). Monitoring poziomu zanieczyszczeń mikrobiologicznych surowców i produktów gotowych znajdujących się w sprzedaży detalicznej, może dostarczyć informacji o higienie procesu ich produkcji i dystrybucji lub nieprawidłowościach technologicznych, ale przede wszystkim o zagrożeniach

2 90 Probl Hig Epidemiol 20, 92(): bezpieczeństwa konsumenta. Ocena mikrobiologiczna produktu spożywczego powinna dotyczyć zarówno poziomu kontaminacji mikroorganizmami niechorobotwórczymi, odpowiedzialnymi za pogorszenie cech smakowych i zapachowych oraz psucie produktu, szczególnie jednak obecności drobnoustrojów chorobotwórczych, które mogą powodować zatrucia i zakażenia pokarmowe []. Liczba zatruć i zakażeń pokarmowych stanowi swoisty wskaźnik bezpieczeństwa żywności i pewnego rodzaju świadectwo poziomu higieny. Jednym z zadań Państwowego Zakładu Higieny, pełniącego funkcję Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego, jest opracowywanie statystyczne danych dotyczących zachorowań, w tym zatruć i zakażeń pokarmowych. Pozwala to na systematyczną ocenę zagrożeń dla zdrowia konsumentów i ukierunkowywanie mikrobiologicznych badań środków spożywczych przeprowadzanych w laboratoriach stacji sanitarno-epidemiologicznych [2]. Mimo poprawy warunków higienicznych zatrucia i zakażenia pokarmowe są nadal poważnym problemem zdrowia publicznego w wielu krajach. Przez szereg lat najczęstszym ich czynnikiem etiologicznym Tabela I. Liczba zachorowań na bakteryjne zatrucia i zakażenia jelitowe w Polsce i w województwie kujawsko-pomorskim w wybranych latach [3,, ]. Dane dotyczące województwa kujawsko-pomorskiego podano w nawiasach ( ). Table I. Number of cases of bacterial food poisoning and intestinal infections in Poland and in the Kujawsko-Pomorskie Voivodeship between [3,, ]. Data for the Kujawsko-Pomorskie Voivodeship is presented in parenthesis ( ). Jednostka chorobowa 2000 r. 200 r r r r. 200 r. /Disease entity Ogółem /Total (2 00) ( 99) ( 32) ( 08) ( 002) (67) Salmonellozy /Salmonellosis Inne bakteryjne zakażenia jelitowe /Other bacterial intestinal infections Escherichia coli enterokrwotoczna /enterohaemorrhagic Campylobacter Inne bakteryjne zatrucia pokarmowe ogółem /Other bacterial food poisoning total Gronkowcowe /Staphylococcal Jadem kiełbasianym /Botulizm Clostridium perfringens Nieokreślone /Unspecified ( 78) ( 23) (80) 873 (62) X (x) X (x) 3 66 (3) 382 () 70 (3) (268) (0) 2 02 (268) 6 (6) 3 (9) (88) 6 30 (207) 3 97 (2) 30 (86) () (8) 9 78 (7) 7 (26) 27 () 2 70 (78) 202 () 6 (2) (28) 8 87 (09) 6 7 (9) 36 (2) 970 (92) 6 () 3 () 9 (2) 9 37 (63) 6 82 (7) 37 (3) 93 (97) 27 () (9) były bakterie z rodzaju Salmonella z dominującym gatunkiem Salmonella enteritidis. W Polsce w ostatnich latach notuje się wyraźny spadek tych zachorowań i stopniową zmianę etiologii bakteryjnych zatruć i zakażeń pokarmowych (tab. I). Z raportu Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) wynika, że w 200 roku po raz pierwszy w UE liczba zachorowań ludzi na kampylobakteriozę (9 26 zarejestrowane i potwierdzone klinicznie przypadki) przekroczyła liczbę zakażeń na tle Salmonella ( zachorowania). W przypadku Polski oficjalne dane dostarczone do EFSA wskazywały na 7 przypadków zachorowań. W kolejnych latach liczba zarejestrowanych przypadków kampylobakteriozy z 2 państw członkowskich UE była równie wysoka, a bakterie z rodzaju Campylobacter stały się najczęstszą przyczyną zatruć i zakażeń pokarmowych [6]. Pomimo faktu, że zaobserwowano wzrost liczby zgłoszonych przypadków Campylobacter spp. między 200 a 200 rokiem z 2 do 37 jesteśmy bardzo dalecy od oszacowania rzeczywistej liczby przypadków i częstości kampylobakteriozy w naszym kraju (tab. I). Ze względu na trudną hodowlę, diagnostyki bakterii z rodzaju Campylobacter w Polsce podejmują się tylko nieliczne, wyspecjalizowane laboratoria i stąd najczęściej pozostają one nierozpoznawalne. Zdaniem ekspertów Komisji Higieny i Mikrobiologii Żywności Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), rzeczywista liczba przypadków zatruć i zakażeń pokarmowych, również o innej etiologii, jest w wielu krajach razy większa od liczby przypadków zarejestrowanych oficjalnie. Problemem są indywidualne przypadki tych zachorowań, które bardzo często wymykają się statystyce, ponieważ ze względu na lżejszy przebieg choroby najczęściej chorzy nie zgłaszają się do lekarza. O ile większość ognisk zatruć lub zakażeń pokarmowych jest rejestrowana, o tyle, wątpliwości budzi rzetelność rejestracji przypadków indywidualnych [2]. Rosnąca liczba rozpoznawanych zagrożeń bezpieczeństwa żywności i powiększająca się lista patogenów (Listeria monocytogenes, Yersinia enterocolitica, Campylobacter spp.) występujących w żywności wskazuje na konieczność zintensyfikowania i rozszerzenia kontroli jakości mikrobiologicznej żywności. Cel badań Ocena jakości mikrobiologicznej wybranych produktów spożywczych produkowanych lub sprzedawanych w województwie kujawsko-pomorskim, ze szczególnym uwzględnieniem występowania bakterii chorobotwórczych stanowiących zagrożenie dla zdrowia konsumentów.

3 Szczepańska B i wsp. Jakość mikrobiologiczna wybranych produktów spożywczych w województwie kujawsko-pomorskim 9 Materiał i metody badań Badania przeprowadzono w Laboratorium Mikrobiologicznego Badania Żywności i Przedmiotu Użytku Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Bydgoszczy (działającym w Zintegrowanym Systemie Badania Żywności) w latach Oceniono stopień zanieczyszczenia mikrobiologicznego wybranych grup produktów spożywczych produkowanych lub sprzedawanych w województwie kujawsko-pomorskim, pobieranych zgodnie z obowiązującymi przepisami, w ramach urzędowej kontroli żywności i monitoringu. Materiałem badawczym były także próbki żywności pobierane do badań w trakcie dochodzenia epidemiologicznego w ogniskach zbiorowych zatruć pokarmowych. Do analizy włączono również próbki drobiu i produktów drobiarskich pobieranych systematycznie i losowo z punktów sprzedaży detalicznej, a badanych na obecność Campylobacter spp. w Laboratorium Mikrobiologii Żywności Katedry i Zakładu Higieny i Epidemiologii Collegium Medicum w Bydgoszcz, UMK Toruń. Analiza mikrobiologiczna, przeprowadzona zgodnie z obowiązującymi normami, obejmowała wykrywanie: obecności Listeria monocytogenes [7] bakterii z rodzaju Campylobacter [8] obecności pałeczek Salmonella [9] Escherichia coli O7 [0] przypuszczalnie chorobotwórczych Yersinia enterocolitica []. Wyniki i ich omówienie Z badań przeprowadzonych w latach wynika, że najczęstszym w województwie kujawskopomorskim źródłem mikroorganizmów potencjalnie chorobotwórczych było mięso drobiowe i produkty drobiowe (tab. II). W 2008 roku aż w 2,38% przebadanych próbek tych produktów stwierdzono obecność Tabela II. Występowanie bakterii chorobotwórczych w środkach spożywczych z grupy produktów: drób, podroby i produkty drobiarskie, jaja i ich przetwory. Liczba próbek zbadanych / liczba próbek dodatnich (% próbek dodatnich) Table II. Occurrence of pathogenic bacteria in food products such as: poultry and poultry products, egg products. Number of examined samples/number of samples with a positive result (% of samples with a positive result) Bakterie /Pathogens Salmonella spp. / 3 (,99%) Campylobacter spp. 86 / 87 (6,77%) L. monocytogenes 8 / 0 Ogółem /Total 2 / 90 (2,38%) 2008 r r. 200 r. Ogółem /Total 208 / (,92%) 63 /68 (,72%) 9 / 0 62 / 72 (,8%) 2 / 6 (,8%) 8 / 39 (8,%) 2 / 0 27 / (8,22%) 83 / 3 (2,69%) 30 / 9 (,2%) 7 / / 207 (,6%) patogenów, w 2009 roku w,8%, a w 200 roku w 8,22%. Najczęściej wykrywano w nich bakterie z rodzaju Campylobacter (,72-8,%) i pałeczki Salmonella (,92-,8%). To właśnie mięso drobiowe jest uważane za najważniejszy nośnik Campylobacter spp. Wcześniej prowadzone badania własne w kierunku obecności pałeczek Campylobacter na powierzchni tuszek drobiowych z terenu województwa kujawsko-pomorskiego, wykazały znaczne ich zanieczyszczenie, sięgające nawet 80% [2, 3]. Potencjanie niebezpiecznym dla zdrowia konsumentów okazał się również drób znajdujący się w sprzedaży w Wielkiej Brytanii (66% próbek skażonych Campylobacter) i w Niemczech (2% próbek dodatnich) []. Do zakażenia dochodzi po spożyciu mięsa drobiowego poddanego niewłaściwej obróbce termicznej (grill, rożno) lub w skutek zakażenia krzyżowego, kiedy to, przy braku zachowania podstawowych zasad higieny, może dojść do przeniesienia bakterii znajdującej się w posoce pochodzącej z surowego mięsa na inne potrawy. Tej drodze rozprzestrzeniania sprzyja bardzo niska dawka zakażająca obliczona na około 00 komórek [2, ]. W latach mięso drobiowe i jego przetwory były najczęstszym źródłem patogenów zgłaszanym w działającym na terenie UE Systemie Wczesnego Ostrzegania o Niebezpiecznej Żywności i Paszach (RASFF Rapid Alert System for Food and Feed) (8-28% zgłoszeń) [6, 7, 8]. W ramach monitorowania występowania pałeczek Salmonella w środkach spożywczych, badano jaja kurze znajdujące się w sprzedaży na bazarach i w sklepach oraz pochodzące z punktów skupu i produkcji fermowej. Wszystkie jaja (powierzchnia skorupy i treść) były wolne od tych drobnoustrojów. Natomiast obecność pałeczek Salmonella stwierdzono w 0,6-,90% ciastek z kremem, gdzie potwierdzono, że to właśnie jaja były ich nośnikiem (tab. III). Drugą kategorią żywności pod względem częstości występowania mikroorganizmów potencjalnie chorobotwórczych było mięso i przetwory mięsne (z gatunków innych niż drób) (tab. III). W produktach tych stwierdzono występowanie pałeczek Salmonella (0,7 3,76% przebadanych próbek), Yersina enterocolitica (2,-8,70%) i Listeria monocytogenes (2,8% w 200 r.). Wszystkie wcześniej analizowane środki spożywcze wymagają przed spożyciem obróbki termicznej, która prawidłowo przeprowadzona eliminuje patogeny. Jednak produkty te bywają niedopuszczane do obrotu, ze względu na konieczność ograniczania rozprzestrzeniania drobnoustrojów chorobotwórczych w środowisku [9].

4 92 Probl Hig Epidemiol 20, 92(): Tabela III. Występowanie bakterii chorobotwórczych w wybranych środkach spożywczych. Liczba próbek zbadanych / liczba próbek dodatnich (% próbek dodatnich) Table III. Occurrence of pathogenic bacteria in selected food products. Number of examined samples/ Number of samples with a positive result (% of samples with a positive result) Grupa produktów /Group of products Mięso i przetwory mięsne /Meat and meat products Ryby i przetwory rybne /Fish and fish products Mleko i przetwory mleczne /Milk and dairy products Wyroby cukiernicze i ciastkarskie /Cakes and pastries 2009 r. 200 r r. L. mono* Y.enter* Salm* E. coli* Salm* L. mono* Y.enter* E. coli* Salm* L. mono* Y.enter* E. coli* / 0 8 / 3 (3,3%) 9 / / 0 Warzywa /Vegetables 3 / 0 Owoce /Fruit 3 / 0 Wyroby garmażeryjne /Gourmet food 96 / (0,%) Ogółem /Total 09 / (0,28%) 73 / (,8%) 33 / (0,7%) / 0 8 / 0 6 / 8 (,%) 3 / 0 3 / 0 72 / 0 28 / 0 26 / 620 / 9 (3,7%) (0,6%) 33 / (3,76%) 3 / / / 0,6%) 0 / 0 73 / / 0 7 / 6 (0,3%) 08 / 0 / 0 37 / 6 (0,%) 3 / 0 90 / 0 27 / 7 (7,83%) 286 / 23 (,79%) 6 / (8,70%) 0 / 2 (,92%) 22 / 0 66 / / 3 (,90%) 6 / (6,2%) / 0 96 / 0 86 / / (,92%) 62 / (8,06%) / 0 86 / 9 (,02%) 7 / 2 (2,8%) 26 / 0 03 / (0,20%) 09 / 0 7 / 0 32 / 0 72 / / 3 (0,23%) * skróty /abbreviations: Salm Salmonella spp L., mono Listeria monocytogenes, Y. enter Yersinia enterocolitica, E.coli E. coli O7 / (2,%) / 0 2 / 0 2 / 0 7 / (,3%) / 0 Tabela IV. Występowanie patogenów w próbkach żywności pobieranych do badań w trakcie dochodzenia epidemiologicznego w ogniskach zbiorowych zatruć pokarmowych. Liczba próbek zbadanych / liczba próbek dodatnich (% próbek dodatnich) Table IV. Occurrence of pathogens in food samples taken for examination during an epidemiological investigation in areas of collective food poisonings. Number of examined samples/ Number of samples with a positive result (% of samples with a positive result) Patogeny /Pathogens 2008 r r. 200 r. Razem /Total Salmonella spp. 308 / 2 (8,2%) L. monocytogenes 67 / (2,99%) 08 / 3 (2,0%) 33 / 23 (69,70%) Y.entrocolitica 3 / (33,33%) Ogółem /Total 7 / 30 (6,32%) / 37 (2,69%) / 6 (3,9%) 67 / (,9%) 6 / / 7 (3,08%) 70 / (7,72%) 267 / 29 (0,86%) 9 / (,%) 86 / 7 (8,7%) W ostatnich latach szczególną uwagę zwraca się na psychrofilne patogeny, zdolne do wzrostu i rozwoju w warunkach chłodniczych, co stanowi poważne zgrożenie dla zdrowia konsumentów i problem dla przemysłu spożywczego. Należą do nich przede wszystkim Listeria monocytogenes i Yersina enterocolitica. Listeria monocytogenes wykrywano oprócz produków mięsnych, również w rybach i produktach rybnych (3,3% w 2008 r.) oraz w lodach należących do grupy produktów mleko i przetwory mleczne (0,% w 2009 r. i 0,20% w 200 r.). Zaobserwowano poprawę jakości mikrobiologicznej warzyw; w analizowanym okresie zakwestionowano tylko jedną próbkę marchwi ze względu na obecność Y. enterocolitica. W badaniach prowadzonych w latach stwierdzono niepokojąco wysoki odsetek (2,8%) próbek warzyw mrożonych (brokuły, cukinia, kalafiory) zanieczyszczonych Listeria monocytogenes. Produkty te stanowiły zagrożenie dla zdrowia konsumentów, jeżeli przed spożyciem nie były poddawane właściwej obróbce termicznej [2]. Spadek liczby próbek warzyw zdyskwalifikowanych z powodu obecności L. monocytogenes wynika nie tylko z działań podjętych przez producentów mrożonek w celu ograniczania rozprzestrzeniania się tych bakterii w środowisku zakładu produkcyjnego (bezwzględne przestrzeganie zasad higieny, a przede wszystkim uniemożliwienie wszelkich kontaktów pomiędzy miejscami, tzw. brudnymi a produktami gotowymi), ale także łagodniejszych kryteriów mikrobiologicznego kwestionowania próbek. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2073/200 z dnia listopada 200 r. w sprawie kryteriów mikrobiologicznych dotyczących środków spożywczych określa, że jakość produktu jest zadowalająca, jeżeli liczba bakterii L. monocytogenes jest mniejsza niż 00 jtk (jednostek tworzących kolonie) w g, a nie jak wcześniej bakterie te mają być nieobecne w 2 g żywności [20]. Wśród wyrobów garmażeryjnych, najczęściej wykrywano drobnoustroje chorobotwórcze (L. monocytogenes i pałeczki Salmonella) w pierogach produkcie gotowym do spożycia, wymagającym tylko krótkiego podgrzania. Przebadano również 86 próbek żywności pobieranej do badań w trakcie dochodzenia epidemiologicznego w ogniskach zbiorowych zatruć pokarmowych. W 7 próbkach, co stanowiło 8,7%, potwierdzono występowanie oznaczanych patogenów. W 2009 roku uzyskano aż 69,70% prób dodatnich na obecność L. monocytogenes w produktach, takich, jak: lody,

5 Szczepańska B i wsp. Jakość mikrobiologiczna wybranych produktów spożywczych w województwie kujawsko-pomorskim 93 sery dojrzewające oraz wędliny. Obecność pałeczek Salmonella najczęściej była stwierdzana w jajach, drobiu i produktach drobiarskich oraz ciastkach z kremem. Natomiast Y. enterocolitica została wykryta tyko w jednej badanej próbce surówki. Wnioski. Mięso drobiowe należy do najważniejszych potencjalnych źródeł zakażeń pokarmowych, szczególnie pałeczkami Campylobacter i Salmonella. 2. Niepokój budzi obecność Listeria monocytogenes w lodach, przetworach mlecznych, wędlinach i wyrobach garmażeryjnych w produktach spożywanych bez obróbki cieplnej i często przechowywanych w lodówkach, co sprzyja namnażaniu tych bakterii. 3. Niezadawalająca jakość mikrobiologiczna przebadanych produktów spożywczych wskazuje na potrzebę wzmożonej kontroli i podejmowania badań w celu wyeliminowania z obrotu żywności zanieczyszczonej bakteriami chorobotwórczymi. Piśmiennictwo / References. Ołtuszak-Walczak E. Jakość mikrobiologiczna wybranych produktów garmażeryjnych. Żywn Nauk Technol Jakość 2006, 6()supl: Windyga B, Ścieżyńska H. Jakość mikrobiologiczna żywności w Polsce. Przem Spoż 200, 6 (2): Choroby zakaźne i zatrucia pokarmowe w Polsce w 2008 roku. NIZP PZH, Warszawa Choroby zakaźne i zatrucia pokarmowe w Polsce w 2009 roku. NIZP PZH, Warszawa Meldunki o zachorowaniach na choroby zakaźne, zakażenia i zatrucia w Polsce w 200 roku. NIZP PZH. pl ( ). 6. EFSA.200. The Community Summary Report on Trends and Sources of Zoonoses, Zoonotic Agents, Antimicrobial resistance and Foodborne outbreaks in the European Union in Zoon_report_200_en.pdf 7. PN-EN ISO 290-2:2000+ A:200+ Ap:2006 Mikrobiologia żywności i pasz. Horyzontalna metoda wykrywania obecności i oznaczania liczby Listeria monocytogenes. Metoda oznaczania liczby. 8. PN-ISO 0272:2002 Mikrobiologia żywności i pasz. Horyzontalna metoda wykrywania termotolerancyjnych bakterii z rodzaju Campylobacter. 9. PN-ISO 679:2003+ A:2007 Mikrobiologia. Ogólne zasady metod wykrywania pałeczek Salmonella. 0. PN-EN ISO 66:2002 Mikrobiologia żywności i pasz. Horyzontalna metoda wykrywania Escherichia coli 07.. PN-EN ISO 0273:200+ Ap:200+ Ap2:2006 Mikrobiologia żywności i pasz. Horyzontalna metoda wykrywania przypuszczalnie chorobotwórczych Yersinia enterocolitica. 2. Szczepańska B, Pappelbaum K, Klawe JJ, Szady-Grad M, Borowiecki M. Monitoring of the microbiological contamination of food in production process and for sale in the Kujawsko-Pomorskie Voivodship. Pol J Environ Stud 2007, 6, C part 2: Szczepańska B, Klawe JJ, Szady-Grad M, Jurgoński A, Andrzejewska M. Występowanie bakterii z rodzaju Campylobacter u drobiu w trakcie procesu ubojowego. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(): Humphrey T, O Brien S, Madsen M. Campylobacters as zoonotic pathogens: a food production perspective. Int J Food Microbiol 2007, 7: Carrique-Mas J, Andersson Y, Hjertqvist M, Svensson A, Torner A, Giesecke J. Risk factors for domestic sporadic campylobacteriosis among young children in Sweden. Scandinavian J Inf Diseases 200, 37: The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF) Annual Report The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF) Annual Report The Rapid Alert System for Food and Feed of the European Union. 30 years of keeping consumers safe. Luxembourg, Ścieżyńska H, Mąka Ł, Grochowska A, Pawłowska K, Windyga B, Karłowski K. Jakość mikrobiologiczna żywności w krajach Unii Europejskiej na podstawie doniesień RASFF. Przem Spoż 200, 6(2): Rozporządzenie Komisji (WE) NR 2073/200 z dnia listopada 200 r. w sprawie kryteriów mikrobiologicznych dotyczących środków spożywczych. Dz.U. UE L z dnia 22 grudnia 200.