Część I Rozwój przestrzenny miejscowości w warunkach depopulacji.

Transkrypt

1 Część I Rozwój przestrzenny miejscowości w warunkach depopulacji. Przemiany demograficzne są obecnie pierwszoplanowym czynnikiem determinującym rozwój społeczny, ekonomiczny i przestrzenny Europy. Dzieje się tak ze względu na zaawansowane skutki migracji, spadku dzietności i starzenia się społeczeństw widoczne w krajach geograficznie i kulturowo bliskich Polsce oraz na południa kontynentu, jak również z powodu nieodwracalności tych procesów w perspektywie dziesięcioleci. Czynnikiem determinującym jest wybór cywilizacyjny dokonywany na poziomie jednostkowym polegający na ograniczeniu potomstwa do liczby dalece mniejszej od prostej zastępowalności pokoleń. Piętno przemian jest szczególnie widoczne na obszarach wiejskich, które są bardzo wrażliwe na wszelkie zmiany uwarunkowań makroekonomicznych i społecznych. Owa wrażliwość jest największa w przypadku terenów zmarginalizowanych i strukturalnie słabych, niesamodzielnych ekonomicznie (ujemny bilans pracy), a zatem uzależnionych od transferów środków zabezpieczenia społecznego i budżetowych. Niedobór możliwości życiowych napędza procesy migracyjne. To pociąga za sobą domino zdarzeń przejawiających się zanikaniem jednostek osadniczych. Znaczenie problemu przemian demograficznych jest najbardziej widoczne na najniższych poziomach organizacji terytorialnej zarządzanych przez struktury samorządowe a najmniejsze na poziomie Unii Europejskiej, gdzie nadal nie są traktowane jako priorytetowe. Niemcy i Austria należą do krajów, które posiadają politykę ludnościową i wspierającą antydepopulacyjne działania krajów związkowych oraz jednostek samorządowych jakie są rozwijane od początku lat Wyzwania przed jakimi stają obszary wiejskie świetne przedstawiła Annette Spellerberg1 obrazując sytuację w Niemczech, który to zapis zawiera zaskakująco dużo problemów znanych z obszarów wiejskich woj. opolskiego: Obszary wiejskie z jednej strony widziane są jako idylla: spokojne, bliskie przyrodzie miejsce, z ładnym krajobrazem, żyjąca według zasad tradycji wspólnota lokalna, silne poczucie więzi. 1 A. Spellerberg, Działać czy lamentować? Witalizacja wiejskich centrów miejscowości, w: Witalizacja centrów miejscowości. 29 konferencja informacyjne rad powiatów Nadrenii-Palatynatu na temat odnowy wsi w powiecie Ahrweiler zorganizowana we współpracy z Referatem Odnowy Wsi Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Sportu, s (org.: Vitalisierung der Ortskerne. 29. Informationsveranstaltung des Landkreistages Rheinland-Pfalz zur Dorferneuerung im Landkreis Ahrweiler in Zusammenarbeit mit der Referat Dorferneuerung im Ministerium des Innern und für Sport Rheinland-Pfalz, Mainz 2010, 100 S.). 7

2 Z drugiej natomiast życie na wsi charakteryzowane jest przez pryzmat auto-zależności, znikomej oferty usług i kultury, jak również wysoki poziom kultury społecznej. Przemiany społeczne na wsi w ostatnich dziesięcioleci miały jednak podobnie dramatyczny przebieg jak w miastach. Wiejskie struktury społeczne i formy życia zróżnicowały się pod względem stopnia wykształcenia, pozycji zawodowej, sytuacji ekonomicznej i stylu życia. Co więcej, zmiany wiejskich struktur społecznych coraz bardziej współkształtowane są przez przyjezdnych. Tak jak w warunkach miejskich, prowadzą one do tendencji indywidualistycznych, do pluralizacji stylów życia i form życia, tym samym o jednorodnych homogenicznych społecznościach wiejskich nie może być już mowy. Obszary wiejskie tracą na swej wyrazistości ze względu na powiązania z jednostkami miejskimi oraz spadek liczby przedsiębiorstw rolniczych, stąd jako przedmiot badań są trudne do analizy. Trzeba mimo tego, spojrzeć na obszar wiejskich z perspektywy przestrzennej i socjologicznej. Z jednej strony dochodzi się do nawarstwienia problemów, w szczególności na terenie peryferyjnych, słabo zaludnionych, dotkniętych odpływem ludności, związanych z realizacją zadań publicznych, ekstensywnym wykorzystaniem gruntów, skutkującym powstawaniem ugorów, uszczupleniem oferty publicznej infrastruktury zaopatrzenia, spadkiem obywatelskiej partycypacji. Z drugiej strony natomiast obszary wiejskie posiadają potencjał i szanse rozwoju, które należy zidentyfikować i wykorzystać. ( ) przemiany demograficzne owocują w bardzo zróżnicowanych skutkach przestrzennych i prowadzą do zainicjowania procesów polaryzacyjnych. Migracje jedynie wyostrzają tę sytuację, zwłaszcza na terenach peryferyjnych. Przejście z gospodarki opartej na ekonomii usługowej na opartą na wiedzy produkcję wspieraną systemami IT, prowadzi dla stopniowego wzmacniania centrów i do tego, że obserwowana w latach 90. aktywność osadnicza, także na peryferyjnych obszarach( ), nie będzie kontynuowana. Dla młodych, znajdujących się w fazie planowania rodziny najbardziej wartościowej grupy docelowej na rynku mieszkań własnościowych coraz trudniejszym staje się, także ze względu na uelastycznienie rynku pracy, nabywanie mieszkań własnościowych w oparciu o długoterminowe zobowiązania kredytowe. Decyzje o wyborze miejsca zamieszkania są podejmowane coraz częściej po ocenie, czy w pobliżu zapewnione jest odpowiednie zaopatrzenie i czy nie trzeba używać za każdym razem samochodu. Co więcej, zachodzące zmiany klimatyczne i koszty, związane z możliwością przemieszczania się, wpływają na to, że miejsca zamieszkania ulokowane bliżej centrów wydają się bardziej atrakcyjne niż te położone na peryferiach. Głównymi czynnikami rozwoju obszarów wiejskich stały się: oświata, zdrowie, zaopatrzenie i publiczne środki transportu. Obszary te mogą ulegać modyfikacjom i być uzupełniane dzięki funkcjonowaniu szybkich łącz internetowych, jako nowej infrastruktury, które niestety nie są póki co dostępne powszechnie na obszarach wiejskich. Prywatyzacja i liberalizacja obszarów kluczowych dla funkcjonowania obszarów wiejskich, takich jak: zaopatrzenie w podstawowe produkty i usługi, poczta, telekomunikacja i zaopatrzenie w energię, prowadzą do zaostrzenia się problemów na peryferiach. 8

3 ( )Na terenie peryferyjnych regionów, na których nie odnotowuje się większego przypływu liczby ludności, migracja oznacza spadek popytu na dobra i usługi, co skutkuje osłabieniem wewnętrznego potencjału regionu. Rodzi to niebezpieczeństwo wepchnięcia regionu w skierowaną w dół ekonomiczno-społeczną spiralę [negatywnego] rozwoju, ponieważ zaopatrzenie stanie się gorsze, a zarazem droższe. Starzejące się gminy stoją przed wyzwaniem konieczności dopasowania jednostek infrastruktury. Publiczne środki komunikacji są tu brane pod uwagę tak samo, jak usługi socjalne czy zaopatrzenie w dobra codziennego użytku. Ważnym czynnikiem, odpowiadającym za jakość życia na wsi jest także możliwość wykonywania aktywności społecznych, które często organizowane są przez stowarzyszenia i wolontariuszy. Odpływ ludzi młodych i szybko starzejący się mieszkańcy, utrudniają istnienie takich inicjatyw, które dla działań z zakresu integracji społecznej odgrywają decydującą rolę. ( ) Nierówności przestrzenne odpowiadają za nowy wymiar nierówności społecznych, ponieważ w niektórych peryferyjnych regionach, utrzymanie minimalnych standardów stoi pod znakiem zapytania, a znane formy organizacyjne nie mogą być dalej utrzymywane. Obszary wiejskie stoją dla przykładu przede wszystkim przed problemem ponadprzeciętnego wzrostu liczby osób sędziwych, tzn. w wieku powyżej 75 lat. Zaś jakość opieki zdrowotnej jest w wielu regionach w stanie krytycznym, bo dalsze zmniejszenie się zakresu pomocy ambulatoryjnej może zagrozić również istnieniu infrastruktury zaopatrzenia. W dodatku, techniczne i organizacyjne poprawy stanu rzeczy mogą jedynie w ograniczonym stopniu zatrzymać proces likwidacji infrastruktury (np. publicznych środków komunikacji, oświaty, albo systemu lokalnego zaopatrzenia). Niektóre regiony mają problem z jej utrzymaniem, jest to prawdopodobnie konsekwencja wyjazdów mieszkańców, obawami przed wysokim ryzykiem i nakładami [kosztów i pracy]. 9

4 10

5 II Przemiany demograficzne i ich konsekwencje na obszarach wiejskich. Niniejszy rozdział przedstawia zróżnicowany charakter zmian na obszarach wiejskich regionu implikowanych czynnikami demograficznymi oraz zasadniczym rysem planu strukturalnego Opolszczyzny jakim jest pochodzenie ludności. Bezprecedensowa skala wyludnienia upoważnia do przedstawienia problemów w ramach scenariusza kurczenia się obszarów wiejskich, który w praktyce oznacza stosowanie strategii dopasowania polegającej na sterowaniu procesami przemian, nie poprzez wzrost nakładów lecz w kierunku optymalizacji kosztów i poszukiwania nowych rozwiązań. Proponowane strategie postępowania, które stanowią konkluzję rozważań, akcentują konieczność zmierzenia się z problemem negatywnej spirali rozwoju i zanikania wsi, w szczególności z trudnościami jakie stworzy rosnąca bez odpowiedniego wsparcia grupa mieszkańców w najstarszym wieku i najtrudniejszej sytuacji życiowej. W rozdziale tym zaprezentowano uwarunkowania strukturalne przemian obszarów wiejskich w województwie opolskim ich sytuację demograficzną, koncepcję rozwoju wewnętrznego miejscowości, spodziewany kierunek przekształceń oraz adekwatne strategie przeciwdziałania. II.1. Uwarunkowania strukturalne przemian obszarów wiejskich w woj. opolskim Szczegółowa analiza uwarunkowań rozwojowych obszarów wiejskich została zawarta w opracowaniu z 2008 roku Województwo opolskie regionem zrównoważonego rozwoju foresight regionalny do 2020 roku w rozdziale 9: Perspektywy rozwojowe obszarów wiejskich województwa opolskiego. W opracowaniu tym poziom rozwoju gospodarczego określono na podstawie analizy 5 obszarów: poziom dezagraryzacji; stopień rozwoju funkcji rolniczej; stopień rozwoju funkcji pozarolniczej; stopień zrównoważenia lokalnego rynku pracy; charakterystykę zasobności i wyposażenia infrastrukturalnego. Dla ustalenia poziomu rozwoju społecznego zdefiniowano trzy obszary: struktura, jakość i powszechność kształcenia struktura demograficzna aktywność społeczna Charakterystyka struktur demograficznych obejmowała: odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym, liczbę kobiet przypadającą na 100 mężczyzn w wieku lata, wskaźnik starości zasobów pracy (udział osób w starszym wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie osób w wieku produkcyjnym). Na podstawie tak zakrojonej analizy wieloczynnikowej określono syntetyczne miary rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich (ryc.1.), zaprezentowano stosowną typologię gmin (ryc. 2.) i ich charakterystykę (tab. 1.). 11

6 Ryc. 1. Poziom rozwoju społ. - gospodarczego Ryc. 2. Typy gmin w woj. opolskim wg Foresaight regionalnego do roku Źródło: Foresaight regionalny do roku 2020 Według Foresight regionalnego (zob. Tab.1.) gminy typu 1. stanowią obszary rolnicze, o relatywnie dobrych warunkach naturalnych. Prezentują bardzo niski stopień dezagraryzacji, bardzo słaby poziom rozwoju lokalnych funkcji pozarolniczych, bardzo niski poziom rozwoju społecznego. Cechują się niską zasobnością lokalnej gospodarki, względnie dobrze zrównoważonym rynkiem pracy i monofunkcyjnym, rolniczym kierunkiem rozwoju. Gminy typu drugiego, położone przede wszystkim w południowo-zachodniej części województwa, to obszary o relatywnie wysokim poziomie dezagraryzacji gospodarki. Dobrze rozwinięty jest zarówno sektor rolniczy, jak i bardzo dobrze pozarolniczy. Charakteryzują się bardzo dobrym rozwojem społecznym, jednak bardzo słabo zrównoważonym rynkiem pracy i małą zasobnością gospodarki lokalnej. Gminy typu 3. pod kilkoma względami stanowią przeciwieństwo typu 1. Są to gminy pełniące funkcje sypialni osób pracujących w miastach. Cechują je bardzo silnie zaawansowane procesy dezagraryzacyjne i bardzo słaby poziom rozwoju nowoczesnego rolnictwa. Sektor rolniczy rozwinięty jest przeciętnie, z relatywnie małymi gospodarstwami prowadzonymi głównie w celach samozaopatrzenia. Ponadto gminy te, charakteryzują się stosunkowo dobrym wyposażeniem infrastrukturalnym i niskim rozwojem społecznym. Gminy typu trzeciego zajmują w regionie przestrzeń zwartą, kontynuującą się na teren woj. śląskiego, stanowią rdzeń regionu otoczony półpierścieniem asocjacji gmin typów 1, 2 i 4, o dużym, bądź bardzo dużym rozwoju sektora rolniczego. 12

7 Poziom rozwoju społecznego Zasobność i wyposażenie Zrównoważenie rynku pracy Rozwój sektora pozarolniczego Rozwój sektora rolniczego Poziom dezagraryzacji bardzo mały mały duży bardzo mały bardzo duży bardzo mały bardzo duży mały bardzo mały bardzo duży duży duży mały duży przeciętny przeciętny bardzo mały bardzo duży duży przeciętny bardzo duży duży duży mały bardzo duży bardzo duży duży duży bardzo mały bardzo duży Tab. 1. Charakterystyka typów gmin wg Foresight regionalnego do roku 2020 Typ Gmina 1 Kamiennik, Świerczów, Domaszowice, Byczyna, Gorzów Śląski, Radłów, Lasowice Wielkie, Zębowice, Leśnica, Cisek, Polska Cerekiew, Pawłowiczki, Baborów, Branice, Kietrz, Głogówek, Strzeleczki, Krapkowice, Biała, Korfantów 2 Paczków, Otmuchów, Głuchołazy, Nysa, Pakosławice, Łambinowice, Skoroszyce, Grodków, Niemodlin, Tułowice, Lewin Brzeski, Lubsza, Wilków, Wołczyn, Kluczbork 3 Popielów, Pokój, Murów, Łubniany, Turawa, Chrząstowice, Prószków, Komprachcice, Tarnów Opolski, Gogolin, Kolonowskie, Ozimek, Zdzieszowice, Izbicko, Cisek, Bierawa, Reńska Wieś, Zawadzkie, Ujazd, Strzelce Opolskie 4 Głubczyce, Lubrza, Prudnik, Skarbimierz, Olszanka, Dąbrowa, Namysłów, Praszka, Rudniki, Olesno, Dobrodzień 5 Dobrzeń Wielki Źródło: opracowanie własne na podstawie: Foresight regionalnego do roku 2020 Dla scharakteryzowania obszarów wiejskich Polski wykonano wiele analiz wieloczynnikowych i powiązanych typologii gmin. Jednak tempo zmian społeczno-gospodarczych oraz demograficznych powoduje, iż szybko tracą one na aktualności. Walor aktualności posiada opracowanie pt. Monitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap I 2 z 2014 r. Według tego opracowania wewnętrzne zróżnicowanie regionu jawi się jako znaczne (tab. 2) lecz nie maksymalnie duże, bowiem brak gmin z grup kwintylowych ocenionych jako strukturalnie najsłabsze w kraju (bardzo niskiego i niskiego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego). Poziom średni rozwoju przypisano tylko 8 gminom położonym peryferyjnie. Aż 60 gmin uznano za reprezentantów grup o wysokim i bardzo wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. 2 Opracowanie wykonało Forum Inicjatyw Rozwojowych. Zob. Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej,

8 Tab. 2. Zróżnicowanie wewnętrzne obszarów wiejskich woj. opolskiego - typologia gmin i ocena poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Typ gminy 2- dominacja rolnictwa wielkoobszarowego 3 - przewaga funkcji rolniczej 4 - wielodochodowe (rozdrobnione rolnictwo) 5 - wielofunkcyjne (równowaga sektorów) 6 - zurbanizowane (redukcja funkcji rolniczej) Liczba gmin 10 9 Poziom rozwoju społeczno - gospodarczego średni wysoki bardzo wysoki Domaszowice, Świerczów, Radłów, Kamiennik Rudniki, Zębowice, Branice, Korfantów Wilków, Wołczyn, Baborów, Skoroszyce, Pakosławice, Paczków Gorzów Śląski, Lasowice Wielkie, Cisek, Pawłowiczki, Biała 1 _ Kolonowskie _ 33 _ 15 Namysłów, Byczyna, Praszka, Dobrodzień, Ujazd, Pokój, Murów, Popielów, Lubsza, Olszanka, Grodków, Strzeleczki, Łambinowice, Otmuchów, Lubrza, Głogówek, Polska Cerekiew, Kietrz Olesno, Zawadzkie, Jemielnica, Leśnica, Izbicko, Skarbimierz, Niemodlin, Dąbrowa, Głuchołazy, Prudnik, Walce, Reńska Wieś Dobrzeń Wielki, Łubniany, Turawa, Chrząstowice, Ozimek, Strzelce Opolskie, Tarnów Opolski, Gogolin, Krapkowice, Prószków, Komprachcice, Tułowice, Zdzieszowice, Nysa, Kluczbork, Bierawa Domaszowice - gminy o najtrudniejszej sytuacji rozwojowej w RPO województwa opolskiego na lata Lasowice Wielkie gminy o najniższym stopniu rozwoju społeczno gospodarczego wg. Foresight 2008 Źródło: opracowanie własne na podstawie Monitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap I Gminy uznane przez Regionalny Program Operacyjny na lata za będące w najtrudniejszej sytuacji rozwojowej w regionie (zaznaczono je w tabeli podkreśleniem) reprezentują typ gmin zdominowanych przez rolnictwo wielkoobszarowe lub typ gmin o przewadze funkcji rolniczej. Niemniej pięć problemowych gmin ma charakter wielofunkcyjny, a wiec ich trudna sytuacja rozwojowa wynika z innych czynników niż dominacja rolnictwa. Zaskakuje, że 14 gmin, które Foresight regionalny uznał za jednostki o najniższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego (zaznaczono je w tabeli wytłuszczeniem) w omawianej klasyfikacji reprezentują wszystkie typy gmin oraz charakteryzuje je poziom rozwoju społeczno gospodarczego od średniego po bardzo wysoki. Taka rozbieżność pokazuje słabość ocen wieloczynnikowych i trudność wnioskowania na ich podstawie o sytuacji rozwojowej gmin. R. Wilczyński (2014) zwrócił uwagę, iż analizy te w jeszcze mniejszym stopniu są przydatne dla ustalenia sytu- 14

9 Liczba gmin acji konkretnych miejscowości, gdyż na relatywnie niewielkim obszarze gminy może być ona bardzo różna. II.2. Zaludnienie W województwie opolskim obszary wiejskie 3 stanowią 91,9 % łącznej powierzchni regionu, zamieszkuje je mieszkańców (30 VI 2014). Dane meldunkowe z końca listopada 2014 wykazują liczbę mniejszą osób. Przeciętna gęstość zaludnienia w regionie obszarów wiejskich - 56 osób/km 2 jest niska (średnia dla kraju 52 osoby na km 2 ). W przedziale do 60 osób/km 2 znajduje się połowa gmin i 2/3 obszaru (zob. ryc. 3 i 4). Najniższe wskaźniki do 40 osób / km 2 ma większość gmin powiatów północnej części województwa oraz dwie gminy obrzeża regionu: Grodków i Głubczyce. Zwarty eliptyczny obszar wyższych gęstości zaludnienia obejmuje Opole i poszerza się w kierunku Górnego Śląska. Jednym ramieniem sięga on Zawadzkiego, a drugim otacza Kędzierzyn-Koźle. Niemniej wartości powyżej 100 mieszkańców /km 2 mają zaledwie 3 gminy: Tarnów Opolski 118, Dobrzeń Wielki i Komprachcice osób / km 2. Nieco wyższa od średniej gęstość zaludnienia jest w gminie Skarbimierz oraz w gminie Kluczbork, Praszka i Rudniki. Podobnie zaludnione obszary wiejskie gmin miejsko-wiejskich w południowo-zachodniej części regionu (otoczenie Nysy) poprzez teren gmin: Tułowice, Łambinowice, Skoroszyce łączą się z silniej zaludnionym otoczeniem Opola. Ryc.3. Liczba gmin wg gęstości zaludnienia Ryc. 4. Gęstość zaludnienia w woj. opolskim (os/ km 2) Liczba ludności na km 2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, W Polsce pod tą kategorią rozumie się obszary nie leżące w granicach administracyjnych miast. 4 Obie gminy wg kryterium OECD 150 osób / km 2 nie są obszarem wiejskim. 15

10 Równie istotna jest wielkość jednostek osadniczych. W analizie posłużono się wielkością sołectw 5, których w woj. opolskim jest Przeciętne sołectwo liczy 466 mieszkańców. Wartość ta, gdy pominąć miejscowości stanowiące siedzibę gminy, jest istotnie niższa i wynosi 422 osoby, bowiem przeciętne stołeczne sołectwo liczy 1518 mieszkańców. Tabela 3 pokazuje bardzo duże zróżnicowanie wielkości takich miejscowości. Wielkość dużych wsi - siedzib gmin wiejskich ma aż 10 miasteczek będących w roli stolic gmin miejsko - wiejskich. Tab.3. Liczba gmin wg ludności w miejscowości będącej siedziba gminy Liczba mieszkańców w miejscowości będącej siedzibą gminy Liczba gmin wg statusu miejscowości siedziby gminy wsie miasta powyżej do Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, 2014 Największą średnią wielkością sołectw legitymują się gminy sąsiadujące z Opolem i gminy dawniej i obecnie uprzemysłowione pomiędzy Opolem - Zawadzkiem i Opolem a Kędzierzynem Koźle. Przeciętna wielkość sołectw wyraźnie koreluje z przeciętną gęstością zaludnienia (porównaj obraz map ryc. 3 i 4). Tam gdzie jest ona wyższa, większe są też sołectwa i na odwrót. Aż 77,8% ludności wiejskiej zamieszkuje w gminach, w których przeciętna wielkość sołectwa (z obliczeń wyłączono sołectwa będące siedzibami gmin) nie przekracza 600 mieszkańców (zob. tab. 4 ). Tylko 11% mieszkańców zamieszkuje tereny, gdzie przeciętne sołectwo w gminie ma ponad 800 osób. 5 Sołectwo może składać się z większej liczby niż jedna jednostek osadniczych wykazanych w systemie TERYT. Niemniej sołectwa jako jednostki pomocnicze gminy stanowią najniższy poziom organizacji terytorialnej kraju. 16

11 Tab. 4. Liczba mieszkańców w gminach Ryc. 5. Średnia wielkość sołectw 6 o danej średniej wielkości sołectw (os/km 2) Przeciętna wielkość sołectwa w gminie Liczba gmin Liczba mieszkańców (XI 2014) osób % ponad , , , , ,5 Razem Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, 2014 Wsi liczących ponad 1000 mieszkańców w regionie jest 93, a wsi mniejszych niż 300 mieszkańców niemal II.3. Wyludnianie Liczba mieszkańców woj. opolskiego od lat spada najszybciej w kraju. Według danych na r. region zamieszkuje 1002,4 tysiąca osób, z tego na obszarach wiejskich 480,5 tys. W województwie rodzi się najmniej dzieci w kraju. W 1960 r. urodziło się ponad 25 tysięcy dzieci. Na początku lat 80. rodziło się blisko 20 dzieci na tysiąc mieszkańców. Od roku 1983 do połowy lat 90. liczba urodzeń spadła dwukrotnie. W roku 2010 urodziło się 9163 dzieci, w roku a w roku 2013 zaledwie Dzietność kobiet jest najniższa spośród wszystkich województw. W roku 2012 wskaźnik dzietności wyniósł 1,146 (w Polsce 1,299), czyli ok. 0,95 poniżej poziomu prostej zastępowalności pokoleń. W roku 2013 przyrost naturalny wyniósł minus 2, a saldo migracji stałej wyniosło minus 3,3. W wyniku migracji wewnętrznych i zagranicznych w ostatniej dekadzie region tracił rocznie 2 3 tys. mieszkańców. 6 Nie uwzględniono sołectw będących siedzibą gminy 7 Zagadnienia rozmieszczenia ludności w regionie zostały szczegółowo opracowane przez K. Szczygielskiego Szczygielski K., Przestrzenne zróżnicowanie ludności województwa opolskiego w kontekście etnicznym jako potencjalne uwarunkowanie rozwoju regionalnego; Opole

12 Obszary wiejskie od lat mają dodatnie wskaźniki migracji wewnętrznych i niższe, choć również ujemne wskaźniki migracji zagranicznych. W wyniku tego okresowo, w roku 2009, saldo migracji było dodatnie i wyniosło 0,3 tys. osób. Niemniej oba czynniki - ujemny przyrost naturalny i ujemne saldo migracji powodowały, że w latach liczba ludności w województwie spadła o osób, czyli niemal o 4,3 tys. osób rocznie. Rzeczywista liczba mieszkańców jest faktycznie niższa z powodu emigracji czasowej. Według NSP 2011 blisko 108 tys. mieszkańców regionu to emigranci (56,9 tys. osób pochodzi z terenu wsi). Współczynnik 106 emigrantów na 1000 mieszkańców w woj. opolskim jest najwyższy w kraju (zob. ryc. 6.) Oznacza to, że faktycznie region jest miejscem stałego zamieszkania niespełna 900 tys. osób, w tym ok. 425 tys. na wsi. Ryc. 6. Liczba emigrantów na 1000 mieszkańców w Polsce wg województw w 2011 roku (dane NSP) Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Charakter zmian związany z emigracja zarobkową implikowaną pochodzeniem ludności (autochtoni, napływowi) został dogłębnie zdiagnozowany i szeroko opisany. R. Jończy (2010), na próbie losowo wybranych 55 miejscowości z terenu województwa, stwierdził, iż na początku roku 2007 faktycznie zamieszkiwało je osób, podczas gdy zameldowanych było osób. Zatem poziom emigracji zawieszonej wyniósł 5740 osób, czyli 18,9 %. Powyżej tej średniej sytuowało się 21 miejscowości, w tym 18 głównie zamieszkałych przez autochtonów legitymujących się podwójnym obywatelstwem 8. Najmniejszy udział migrantów zawieszonych wystąpił we wsiach zamieszkałych przez ludność napływową w południowej i zachodniej części województwa. W analizowanych miejscowościach faktycznie zamieszkali mieszkańcy z podwójnym obywatelstwem polskim i niemieckim stanowili 46,3%, a mieszkańców jedynie z obywatelstwem polskim było 53,7%. R. Jończy ustalił też skalę zmiany liczby mieszkańców w latach dla 50 miejscowości 10. Wsie te utraciły 6991 osób. W stosunku do liczby tam zameldowanych oznacza to ubytek 25,5% 11. Jedna wieś utraciła aż 72,8% zamieszkałych. W 9 wsiach spadek liczby ludności osiągnął przedział 40,6 47,4 %. Zmniejszenie liczby miesz- 8 Cechą wspólna tych miejscowości jest oddalenie od Opola i innych miast z dobrą sytuacja na rynku pracy. 9 Na ustalenia pozwoliły unikalne badania spisu rolnego z roku 1977 wykonane przez J. Balaryna, podczas których uokreślono pochodzenie ludności (miejscowe i nie miejscowe) 10 Nie wzięto pod uwagę 5 miejscowości leżących w roku 1997 poza granicami woj. opolskiego. 11 Ubyło 9771 autochtonów a przybyło 2780 osób napływowych, co spowodowało spadek udziału tej pierwszej grupy z 66,99% do 46,4% ogółu zamieszkałych. 18

13 kańców o % dotknęło 17 miejscowości, a 11 o 20-30%. Wzrost wystąpił jedynie w 3 miejscowościach po wybudowaniu tam przyzakładowych osiedli mieszkaniowych. W roku 1975 wsie ówczesnego woj. opolskiego 12 zamieszkiwało 516,6 tys mieszkańców o 16,6% więcej niż w tym obszarze obecnie - 442,5 tys. W aktualnych granicach województwa wówczas zamieszkiwało 558,7 tys. osób, tj. o 13,9% więcej - obecnie osób (dane na 30 VI 2014). Spadek liczby mieszkańców nie jest równomierny (zob. ryc. 7.). W stopniu przekraczajacym 20% wystapił w czternastu gminach na obszarze pogranicza polsko-czeskiego wewnętrznej peryferii regionu, tj. pomiędzy gminami: Korfantów na zachodzie, Kietrz na południowym wschodzie oraz Bierawa i Ujazd na wschodzie. Ryc.7. Zmiany liczby ludności w latach oraz przyrost ponad 30% przyrost 3-8% spadek 1-4,99% spadek 5-9,99% spadek 10-14,99% spadek 15-19,99% przyrost ponad 40% przyrost 1-10% spadek 1 4% spadek 5 9,99% spadek % spadek 20-30% spadek ponad 30% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, 2014 spadek 15 20% spadek ponad 20% Maksymalne wyludnienie nastapiło na terenach z ludnością autochtoniczną lub o przewadze tej ludności, osiagając najwyższą wartość - 36,21% w gminie Polska Cerekiew. W gminach sąsiednich oraz w gminach Branice i Korfantów depopulacja przekroczyła również 30%. Wśród 10 najbardziej wyludniajacych się gmin w okresie (zob. Tab.5.) poza tym obszarem jest tylko jedna gmina - Górzów Ślaski, również z ludnościa autochtoniczną. Gminy: Gorzów Śląski, Byczyna, Murów, Zębowice, Kolonowskie, niejako symetrycznie względem obszaru depopulacji południowego wschodu regionu, tworzą teren wyludniania się w części północnej i północno wschodniej. Spadek ludności w latach osiągnął tu przedział 20 26%. Wspólną cechą obu obszarów jest ich peryferyjność - na obrzeżach regionu lub o charakterze peryferii wewnętrznych. 12 Bez gmin: Rudniki, Praszka, Gorzów Śl., Olesno, Radłów, Dobrodzień. 19

14 Tab. 5 Gminy z największym ubytkiem ludności w latach L.p gmina % gmina % gmina % gmina % 1 Polska Cerekiew -36,21 Korfantów -28,88 Branice -21,56 Cisek -14,37 2 Korfantów -34,72 Cere- Polska kiew -24,62-18,42 Branice 3 Baborów -33,40 Cisek -22,26 Cisek -17,42 Leśnica -9,21 4 Branice -32,79 Branice -21,44 Reńska Wieś -15,32 Zębowice -8,78 5 Cisek -31,32 Baborów -20,60 Kolonowskie -14,58 Cere- Polska kiew 6 Pawłowiczki -30,40 Kolonowskie -19,52 Leśnica -14,47 Głogówek -7,85 7 Biała -28,34 Pawłowiczki -17,40 Baborów -13,65 Biała -7,51 8 Głogówek -27,99 Bierawa -16,83 Zębowice -13,29 Korfantów -7,20 9 Kietrz -25,82 Leśnica -16,57 Pawłowiczki -12,69 Baborów -7,19 10 Gorzów Śląski -25,71 Reńska Wieś -16,57 Murów -12,28 Pawłowiczki -7,04 Polska Cerekiew -12,07-8,69 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, 2014 Trwały kilkuprocentowy wzrost liczbyby ludności na terenach wiejskich w latach dotyczy zaledwie 5 gmin (zob. tab. 6). Z wyjątkiem gminy Skoroszyce zadziałał czynnik bliskości relatywnie dużych miast (Opole, Nysa), a w gminie Dobrzeń Wielki motorem wzrostu była budowa elektrowni Opole. Osobny fenomen stanowi gmina Skarbimierz, w której po roku 1990 wzrosła liczba ludności aż o 43,5%. Było to związane z zasiedleniem poradzieckiego osiedla mieszkaniowego oraz inwestycjami w utworzonej tam Specjalnej Strefie Ekonomicznej. Po roku 2000 przybyło gmin notujacych niewielkie wzrosty ludności, głównie w zwiazku z procesami suburbanizacji i uprzemysłowienia, a w przypadku Gogolina z tytułu realizacji strategii oferowania wysokiej jakości życia. Tab. 6. Gminy z najwiekszym przyrostem ludności w latach L.p gmina % gmina % gmina % gmina % 1 Skarbimierz 34,54 Skarbimierz 43,51 Skarbimierz 14,32 Skarbimierz 7,76 2 Tarnów Opolski 7,59 Dobrzeń Wielki 10,05 Lubsza 7,00 Łubniany 5,59 3 Nysa 7,07 Nysa 6,94 Nysa 6,58 Lubsza 5,46 4 Dobrzeń Wielki 5,86 Chrząstowice 4,04 Dobrzeń Wielki 1,81 Nysa 5,21 5 Skoroszyce 5,08 Dąbrowa 3,73 Łubniany 1,39 Dobrzeń Wielki 3,07 6 Chrząstowice 3,56 Łubniany 2,79 Dąbrowa 1,38 Praszka 3,05 7 Komprachcice 2,45 Chrząstowice 1,19 Zdzieszowice 2,54 8 Lubsza 1,95 Świerczów 0,25 Chrząstowice 2,34 9 Turawa 1,25 10 Gogolin 1,20 11 Olszanka 0,49 12 Dąbrowa 0,38 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS,

15 Prognozy 13 zapowiadają szybki spadek liczby mieszkańców regionu do 902 tysięcy w roku 2030 i 826 tys. w roku 2040 oraz 745 tys. w roku Za 35 lat na wsi będzie zamieszkiwać ok. 385,2 tys osób o 19,6 % (94,4 tys.) mniej niż obecnie 14. Region będzie też miał silnie zmieniona strukturę wiekową (zob. ryc. 8). Ryc. 8. Prognoza ludności w woj. opolskim według grup wieku (w tys.) Wiek ogółem Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, 2014 W roku 2050 grupy wiekowe 0-14 lat oraz lat będą mniejsze o ok. 44%. Aż o 75% wzrośnie liczba osób w przedziale lat. Osób najstarczych - w wieku 80 lat i więcej, przybędzie ok. 110 tys., co oznacza przyrost o 140%. Mieszkańcy w wieku poprodukcyjnym stanowić będą aż 48% populacji, natomiast dzieci i młodzież (0-14 lat) zaledwie 10%. Oznacza to niezmiernie trudną (ekonomicznie i społecznie) sytuację nierównowagi pomiędzy liczebnością grupy produkcyjnej a całością grupy nieprodukcyjnej. Średnia długość życia mężczyzn wydłuży się o 9,1 lat i wyniesie 82,8 lat, a średnia długość życia kobiet wzrośnie o 6,4 lat do 87,5 roku. Przeciętny wiek mieszkańca regionu będzie wyższy o 15,4 lata i wyniesie 55,6 lat (obecnie 40,2 lata). W roku 2050 urodzi się zaledwie 4560 dzieci, natomiast umrą osoby. II.4. Starzenie się społeczeństwa Dotąd kwestia starzenia się społeczeństwa pozostawała w tle rozważań dot. wpływu na rynek pracy depopulacji, a w szczególności emigracji zarobkowej. W koncepcji Specjalnej Strefy Demograficznej aspekt ten jest potraktowany jako wyzwanie dla rozwoju gospodarki senioral- 13 Prognoza ludności na lata , GUS, Wa-wa Stanowiąc ponad połowę ludności regionu 51,7 % (obecnie 47,9 %). 21

16 nej (silver economy). W istocie najistotniejszą kwestią są narastające potrzeby w sferze pomocy społecznej i zdrowotnej oraz związane z tym obciążenia budżetów samorządów i państwa. Na terenach wiejskich Opolszczyzny osoby powyżej 65 lat stanowią 14,66% (w kraju 13,48%), a w wieku powyżej 80 lat 3,97% (w kraju 3,82%). W miastach regionu jest to odpowiednio 16,45% i 3,81%. Według ustaleń Foresight regionalnego do roku 2020 w województwie opolskim relatywnie stara populacja występuje na obszarach wiejskich jego wschodniej części, a zwłaszcza w południowo-wschodniej. Zachodnia połowa województwa charakteryzuje się wskaźnikiem starości o parę punktów procentowych niższym, co w tym przypadku stanowi istotną różnicę. Starsza demograficznie ludność występuje więc w tej części województwa, która po II wojnie światowej nie była zasiedlana i z której miało miejsce kilka fal migracji stałych 15 do Niemiec. ( ) Struktura demograficzna ludności wiejskiej wschodniej części województwa została ukształtowana w znacznym stopniu pod wpływem migracji zagranicznych, zachodnia wewnętrznych. Część wschodnia wykazuje większą starość demograficzną, przewagę liczebną młodych kobiet nad mężczyznami i gorszą strukturę z punktu widzenia wykształcenia, zachodnia niedostatek młodych kobiet, mniej zaawansowany proces starości demograficznej, lepszą strukturę wykształcenia, ale zarazem mniej zrównoważony rynek pracy. By zobrazować zaawansowanie procesu starzenia się populacji na obszarach wiejskich przyjęto za jednostką miary demograficznego starzenia się mieszkańców tak zwany wskaźnik Billeter a - J: J = osoby 0 do poniżej 15 lat - osoby 50 lat i starsze / osoby w wieku 15 do 49 lat W danej populacji wskaźnik obrazuje przewagę osób w wieku poreprodukcyjnym (50 lat i więcej) nad grupą w wieku przedreprodukcyjnym (od 0 do 14 lat) w stosunku do grupy w wieku reprodukcyjnym (15-49 lat). Wskaźnik J przyjmuje wartość ujemną, tym niższą im liczniejsza i przeważająca nad grupą najmłodszą (0-14 lat) jest grupa najstarsza (50 lat i więcej) oraz im mniej jest osób w wieku reprodukcyjnym (15-49 lat). Im niższe ujemne wartości przyjmuje J tym szybciej będzie postępować proces starzenia się populacji. Liczby poniżej - 0,30-0,35, np. 0,50 do 0,60, wskazują na panującą tendencję do starzenia się. Wskaźnik J, na podstawie danych GUS na 30 VI 2014, obliczony dla obszarów wiejskich w Polsce wynosi 0,32, w woj. opolskim - 0,45 (dla porównania w miastach Opolszczyzny - 0,55). Dla obszarów wiejskich Polski jest on na podobnym poziomie co w Bawarii 10 lat temu 16. Wskaźnik Billeter a obliczony dla wsi objętych badaniami R. Jończego wynosi - 0, Migracje tego rodzaju charakteryzują się mniejszą selekcyjnością ze względu na płeć (często obejmują całe rodziny), ale rzadziej uczestniczą w nich ludzie w starszym wieku. 16 W roku 2006 land ten rozpoczął akcję Dorfvital (szerzej w rozdz. IV) jako przeciwdziałanie negatywnym tendencjom, które zarysowały się w postaci notowanego od końca lat. 90. ujemnego przyrostu naturalnego jedynie 22

17 Obliczony na podstawie danych meldunkowych z XI.2014 dla wytypowanych 5 gmin z ludnością autochtoniczną (nazwy tych gmin wytłuszczono) i 5 z ludnością napływową lub z przewagą ludności napływowej ma wartość od - 0,372 do - 0,597: Polska Cerekiew - 0,597 Głogówek 0,507 Cisek 0,497 Pawłowiczki - 0,479 Biała - 0,468 Pakosławice 0,432 Łambinowice -0,417 Skoroszyce - 0,398 Korfantów - 0,378 Nysa 0,372 Najgorsze wskaźniki, świadczące zawansowanym procesie starzenia populacji, uzyskano w gminach z ludnością autochtoniczną leżących w obszarze wyżej wspomnianej wewnętrznej peryferii regionalnej, gdzie wyludnienie przyjęło wartości maksymalne. II.5. Przekształcenia struktury osadniczej wsi i stan substancji budowlanej Na obszarze wiejskim województwa opolskiego grunty zabudowane i zurbanizowane w roku 2003 stanowiły 4,2 %, a w roku ,4%. W roku 2009 wartość ta była jedynie wyższa w woj. dolnośląskim 4,5% i śląskim - 5,2%. W regionie, wg NSP 2011, znajdowało się 110,6 tys. zamieszkałych budynków mieszkalnych. Budynki jednorodzinne stanowiły 95,9% tego zasobu. Mieszkań w tych budynkach było i przeciętnie miały 96m 2 powierzchni użytkowej (w kraju 87,2 m 2 ). Mieszkanie zasiedlały przeciętnie 3,3 osoby, co też odpowiada przeciętnej wielkości gospodarstwa domowego. Na osobę przypadało 24,8 m Stan substancji budowlanej ma szczególne znaczenie w przekształceniach przestrzennych miejscowości. W dużej mierze zależny od wieku. Budynków wzniesionych przed rokiem 1918 było (18,7%), a wybudowanych w okresie (33,6%). Stanowiło to 52,3% substancji (49,4% mieszkań). Pod tym względem jest to 5 miejsce w kraju 19. W Polsce w części landu, tj. na terenach przygranicznych i słabiej rozwiniętych strukturalnie. Warto zauważyć, że wówczas większość obszarów landu w prognozach (wykonanych w roku 2003) do roku 2020 miała wskaźniki korzystne lub bardzo korzystne. 17 Wg danych meldunkowych z Opolskiego Wojewódzkiego Zbioru Meldunkowego Rocznik Statystyczny Województw 2013 (str. 362) zasoby mieszkaniowe podaje na podstawie bilansu zasobów mieszkaniowych: wg stanu na 31 XII 2012 na obszarach wiejskich województwa jest 145,5 tys. mieszkań o powierzchni użytkowej14369 tys. m 2. Na mieszkanie przypada 3,32 osoby. Na 1 osobę przypada 29,8 m Po województwach: lubuskim (64%), dolnośląskim (60,6%), zachodniopomorskim (55,6%) i warmińskomazurskim (53%). 23

18 budynków wzniesionych w podanych okresach było odpowiednio: 8,1% i 16,9% i mieściły one 22,7% zasobu mieszkań. Na Opolszczyźnie budynki z okresu sprzed 1918 stanowią aż 8,9% takich budynków w kraju mają przeciętnie 88,3 m 2 powierzchni mieszkalnej. Udział nowych budynków mieszkalnych w całości substancji budowlanej wsi jest niewielki; wzniesionych po roku 1988 jest tylko 8,7%. Nowych domów przybywa relatywnie niewiele, w latach: , , , a w roku Oznacza to przyrost mieszkaniowej substancji budowlanej na poziomie od 0,7 do 0,9 % rocznie 20. W ok. 99% są to budynki jednorodzinne, o powierzchni mieszkalnej ok. 147 m 2. Większy ruch budowlany miał miejsce w powiatach opolskim i namysłowskim, mały w powiatach południowo-wschodniej części regionu. NSP z 2011 roku wykazał znaczną ilość pustostanów ok 8686 budynków mieszkalnych niezamieszkałych. Budynki sprzed 1945 roku stanowiły 64,6 % tego zasobu. Podane wartości uzmysławiają, iż pustostany mieszkaniowe stanowią obecnie ok 8% budynków wiejskich. Na budynków zamieszkałych przypada 1 pustostan. Struktura i stan obecny jednostek osadniczych są zależne od uwarunkowań środowiskowych, historycznych, ekonomicznych i społecznych, w szczególności demograficznych. Warunki środowiskowe i historia osadnictwa decydowały o typach morfogenetycznych wsi. Pod tym względem Opolszczyzna jest integralną częścią historycznego Śląska. Na bezpośrednim przedpolu Sudetów oraz fragmentarycznie na ziemi namysłowskiej, kluczborskiej i oleskiej są średniowieczne łańcuchówki. Od północy, północnego-wschodu i wschodu przylega szeroki pas z dużymi ulicówkami 21 oraz wsiami owalnicowymi, który poprzez ziemie po zachodniej stronie Nysy Kłodzkiej i rejon Brzegu, jednym ramieniem kontynuuje się na północ po Namysłów, a drugim - poprzez dorzecze Stobrawy, rejon Opola, Jeziora Turawskiego rozciąga się na wschód do granicy regionu. Teren ten urozmaicają miejscowości kolonizacji fryderycjańskiej lokowane w okolicach Nysy i Brzegu. Dalej od Nysy Kłodzkiej ku wschodowi, obszar jest zdominowanym przez wsie drogowe, z wyraźną tendencją do przekształcania się w wielodrożnice oraz struktury o luźnej zabudowie zagrodowej. Wśród nich wyspowo występują też wspomniane ulicówki placowe. Zwarty ich obszar biegnie równoleżnikowo od Odry, przez wyniesienie Chełmu, aż do granic województwa, kolejny taki obszar jest na terenie ziemi kluczborskiej. Umowny profil charakteru zabudowy w regionie (XIX wiecznej i z początku XX wieku) jest następujący: Pod Sudetami zabudowa jest relatywnie zwarta, sytuowana wzdłuż jednej drogi lub dwóch dróg biegnących równolegle po obu stronach cieku. Wielkie i wydłużone zagrody składają się z potężnych zabudowań gospodarczych i wysokich budynków mieszkalnych, obszernych, tynkowanych i zdobionych. W budynku głównym do podstawy dachu są dwie kondygnacje mieszkalne i jedna jest w szczycie, budynek wycużny jest węższy i niższy. W centrum, pod Opolem, zagrody są typowej wielkości jak w zachodniej części kraju. Budynki mieszkalne, często z kamienia wapiennego, mają zwykle jedną kondygnacją mieszkalną parteru i jedną (nie zawsze) 20 Przeciętny proces budowy zajmuje ponad 4 lata. 21 Charakteryzują się centralnie położonym wydłużonym placem (ulicówki placowe) lub układem dwudrożnym, co sprzyjało kształtowaniu się wyraźnych centrów miejscowości. 24

19 w szczycie, a zagrody tworzą odpowiednio mniejsze zabudowania gospodarskie. Struktura wsi jest tu nadal zwarta, dopiero dalej na północ i północny wschód staje się bardziej luźna, a kształt wsi jest bardziej izometryczny z powodu rozciągnięcia zabudowy wzdłuż krzyżujących się we wsi dróg. Domy o umiarkowanej kubaturze wznoszono z czerwonej cegły. Na całym obszarze domy budowane od lat 30. po lata 60. XX wieku, są duże piętrowe, na planie kwadratu lub prostokąta, z kopertowym dachem. W okresie przedwojennym pojawiały się też wille budowane na wzór mieszczański. We wsiach autochtonicznych rozbudowy, modyfikacje i dobudowy były procesem ciągłym, przez co w latach 50. czy 60. XX wieku nowe budynki były kontynuacją dawnych form i materiałów. We wsiach zasiedlanych ludnością napływową łatwo jest odczytać, które budynki zbudowane zostały przed 1945 rokiem, gdyż brak kontynuacji takiej zabudowy po tym czasie. Konserwatywny styl zabudowy i ciągłość tradycji budowlanej we wsiach z ludnością miejscową znika w latach 70. Wówczas, w całym regionie wznoszono różnorodne pseudomodernistyczne piętrowe klocki z płaskim dachem lub konstrukcje typu domek namysłowski z dachem jednospadowym. W latach 90. dominowała twórcza fantazja owocująca nowobogackimi eklektycznymi bryłami z motywami: łuków, wieżyczek, wykuszy i baszt. Domy takie, trafnie określano mianem gargameli. W budynkach modernizowanych przez autochtonów od lat 70. pojawiają się importy wiejskiej architektury niemieckiej - daleko wysunięta połać dachu przykrywa ciężki, bogato zdobiony tyrolski balkon rozpięty na piętrze ściany szczytowej,. Lata przyniosły unistyl parterowych budynków katalogowych opartych na motywie szlacheckiego dworku lub amerykańskiego bungalowu. Wznoszono je zarówno na wsi jak i w miastach. Tu i ówdzie zawitała góralszczyzna - obiekty z bali drewnianych, zarówno wielkie zajazdy jak też domy mieszkalne. Wsie aż do czasu II Wojny Światowej rozrastały się ewolucyjnie, obrastając tzw. siedlungami utrzymywały zwartą strukturę i historyczny plan lokacji. Warunki rozwoju jednostek osadniczych zmieniły się drastycznie w okresie powojennym. Inaczej kształtowały się w uprzemysłowionym obszarze centralnym i wschodnim, w którym pozostawiono ludność rodzimą, a inaczej na terenach południowych, zachodnich i północnych - rolniczych i z dobrymi glebami, gdzie wysiedlono Niemców, a następnie przeprowadzono akcję osiedleńczą. Niektóre czynniki działały podobnie na całym obszarze województwa, choć z różną intensywnością, gdyż PGR-y powstały głównie tam skąd usunięto ludność rodzimą. Zniszczenie posiadłości dawnych posiadaczy ziemskich; licznych obiektów przemysłowych oraz zabudowa gospodarki socjalistycznej (bazy SKR i PGR, pawilony handlowe zaopatrzenia ludności i rolnictwa, wielorodzinne bloki pracowników PGR-ów) naruszyło strukturę wsi. Na skutek przemian w rolnictwie w latach 90., wraz upadkiem uspołecznionych gospodarstw rolnych, doszło do wyłączenia z eksploatacji dużej części zabudowy gospodarskiej. We wsiach pojawiły się wielohektarowe przestrzenie niewykorzystywanej i niszczejącej zabudowy folwarcznej należącej niegdyś do PGR. Dekapitalizacja i wyłączenie z eksploatacji spotkało też pawilony, bazy, punkty skupu ulokowane w historycznych centrach wsi. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej, pod wpływem mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej, gospodarstwa ewoluowały w kierunku rynkowej produkcji towarowej lub pozostawały z funkcją samozaopatrzenia. Nastąpił przepływ ziemi (kupno lub dzierżawa) do pierwszej grupy 25

20 profesjonalizujących się gospodarstw, w których zabudowa gospodarska została zmodernizowana i wyposażona w nowe obiekty, w szczególności niezbędne np. silosy paszowe w przypadku profilu hodowlanego. Równocześnie wiele zagród utraciło funkcje rolnicze, a ich zabudowa zaczęła podlegać przyspieszonej dekapitalizacji. W pierwszej kolejności zniszczenie objęło największe obiekty wolnostojące stodoły. Migracja zarobkowa, spadek dzietności oraz odpływ osób młodych, (młodzieży studiującej i absolwentów szkół wyższych) umocniły trend spadku liczby ludności. Nastąpił przyrost pustostanów mieszkalnych, obiektów handlowych, skupowych i produkcyjnych. Zanikła część infrastruktury społecznej wsi, np. liczba szkół podstawowych spadła o połowę. Drastycznie zmniejszył się zakres obsługi ludności środkami transportu publicznego. Masowy udział sołectw w programie odnowy wsi oraz inwestycje gminne na rzecz poprawy warunków życia ludności łagodziły sytuację, doprowadzając niekiedy do istotnej poprawy wizerunku wsi i zakresu wyposażenia w elementy warunkujące wyższy poziom życia społecznego, generalnie jednak nie powstrzymały negatywnych trendów. W części województwa zamieszkanej przez ludność autochtoniczną substancja budowlana zagród przeszła proces gruntownej modernizacji. Było to możliwe na skutek inwestowania środków z pracy zarobkowej poza krajem, pozyskany w rolnictwie (często też skojarzonemu z działalnością gospodarczą) nastawionym na produkcję roślinną wraz ze zwierzęcą lub dzięki przychodom rodzinnych firm zasilanych zagranicznym know-how i korzystających z zachodnich rynków. Budynki mieszkalne po rozbudowie, często wg niemieckich standardów i inspiracji, przyjęły formę wiejskich rezydencji. Po powiększeniu otworów okiennych, wymianie dachu i dociepleniu (o ile nie zostały podniesione o dodatkową użytkową kondygnację) zachowały one wyjściowy kształt bryły tracąc pierwotne podziały okien, zdobienia i inne walory regionalnego stylu. W zagrodach rozdzielono funkcję mieszkalną od produkcyjnej wydzielając reprezentacyjne ogrody i miejsca wypoczynku w zieleni przydomowej. Podwórza pełniące rolę placów manewrowych dla maszyn rolniczych i sprzętu, wybrukowano często ozdobną granitową kostką, a w przestrzeniach wolnych (np. po gnojownikach) usytuowano komponowane zieleńce, skalniaki, z różnorodnymi (zwykle obcymi tradycji wsi) krzewami, roślinami ozdobnymi i kwiatami; tzw. iglaki niemal wyparły krzewy liściaste i drzewa owocowe. Na ścianach budynków, w roli ruralistycznych dekoracji, umieszczono różnego rodzaju dawne przedmioty domowego i gospodarskiego użytku. Posesje od strony drogi publicznej otoczono ogrodzeniami wykonanymi w wysokim standardzie kutych przęseł, furtek i bram oraz murowanych słupków i podmurówek wykonanych z klinkierowej cegły lub kamienia (łupany granit lub wapień). Ostatnio upowszechnia się, co należy uznać za zdecydowanie pozytywną tendencję, rozwiązanie polegające na rezygnacji z ogrodzeń i pozostawieniu otwartej przestrzei pomiędzy zagrodą a przyległą drogą publiczną. Z jednej strony wynika to z adaptacji wzorców niemieckich, austriackich i holenderskich, z drugiej strony jest przejawem pragmatyzmu, gdyż poprawia warunki manewrowania maszynami sprzętem rolniczym lub parkiem samochodowym na zwykle ciasnej przestrzeni wnętrza zagrody. Remonty i rozbudowa prowadzą do zatarcia klockowatych form z czasu PRL-u oraz zwiększenia kubatury użytkowej, zarówno mieszkalnej jak i dedykowanej działalności gospodar- 26

21 czej. Stylistyka i estetyka tych przedsięwzięć bywa często wątpliwa, zwykle odbiega od kulturowego wzorca regionalnego stylu budownictwa i urządzania obejść, zaciera różnicę pomiędzy wiejskimi a podmiejskimi strefami zamieszkania. Nie zmienia to jednak faktu, iż nie tylko uniknięto procesu powszechnej dekapitalizacji substancji budowlanej ale doprowadzono do wysokiego standardu zamieszkania, co ma ogromne i pozytywne znaczenie dla warunków aging in place. Przykład 1 Zakrzów Turawski 22 (gmina Turawa) to wieś z ludnością autochtoniczną. Składa się z kilku obszarów o różnym charakterze zabudowy. Najstarsza część miejscowości, dawniej z charakterystycznymi budynkami licowanymi czerwoną cegłą, zupełnie zmieniła swój wygląd. Obecnie większość z nich jest otynkowanych, ma zlikwidowane zdobnictwo, czasem zmienione propocje bryły i dachu. Na przedłużeniu znajduje się jednorodne osiedle 11 dobrze zachowanych z gród, z budynkami o konstrukcji szachulcowej, powstałe w latach , zwane Siedlungiem. Drugi obszar to dawne zabudowania Kolonii, kolejny to rozproszona zabudowa ulicy Poliwodzkiej, w większości wzniesiona w II połowie XX wieku i współcześnie. Ryc. 9 a. Wiek budynków we wsi Zakrzów Turawski Ryc.. 9 b. Stan techniczny budynków (elewacje i dach) we wsi Zakrzów Turawski Ryc. 9 c. Modyfikacje budynków 22 Liczba mieszkańców NSP 2002: 695, XI 2014: 626; spadek o 9,9%. 27

22 0 zachowane w niezmienionym kształcie, 1- drobne zmiany w zdobnictwie, wymiana stolarki w tych samych proporcjach otworów; 2 zmiana proporcji okien, usunięcie detalu architektonicznego bez zmiany bryły i dachu; 3 zmiana układu otworów okiennych i drzwiowych oraz ich proporcji, likwidacja detali architektonicznych, zmiana kształtu bryły i geometrii dachu Na podstawie zestawień stwierdzono, że około 50% budynków mieszkalnych we wsi postawionych zostało przed 1945 rokiem, z lat ( Siedlungi ) pochodzi około 10% obiektów. Przed 1945 rokiem zbudowano ok. 60% budynków gospodarczych we wsi. Większość (90%) budynków mieszkalnych także znaczna część budynków gospodarczych (ok. 80%) jest w dobrym i bardzo dobrym stanie technicznym (oceniano stan elewacji i dachów). Modyfikacje budynków oceniano tylko w budynkach, które powstały przed 1945 rokiem. Wykazano, że około 1/3 budynków uległo znacznej modyfikacji (stopień 2 i 3), natomiast gospodarcze modyfikowano nieznacznie 23. Nie prowadzono badań w zakresie pustostanów w miejscowości, więc trudno ocenić obecnie całościowo jak się przedstawia ten problem we wsi. Przykład 2 Wierzch (gmina Głogówek)24 to rolnicza miejscowość z ludnością autochtoniczną. W 2004 roku były tu 82 gospodarstwa rolnicze. Historia miejscowości sięga pierwszej połowy XIII wieku. Zabudowa Wierzchu kształtowała się typowo dla wsi placowych. Stopniowo zabudowano nawsie i zaczęła powstawać zabudowa wzdłuż dróg prowadzących do sąsiednich miejscowości (ryc. 9). Wieś rozwijała się do 1945 roku, potem z powodu spadku liczby ludności rozwój zabudowy został zahamowany. Głównie odnawiano i modernizowano istniejącą zabudowę, przez co jest ona w dobrym i bardzo dobrym stanie technicznym. Dopiero po 1980 roku powstały nieliczne nowe budynki mieszkalne. Wieś ma zachowaną zwartą zabudowę pierzei, jednak nastąpiły w niej znaczne modyfikacje budynków ze zmianą układu i proporcji otworów okiennych, czasem brył budynków, a także wprowadzaniem elementów obcych np. balkonów na elewacjach szczytowych. Jeszcze w 2004 roku kolorystyka budynków była utrzymana w jednolitym charakterze ok. 70 % budynków mieszkalnych i 50% budynków gospodarczych było tynkowanych i malowanych na biały kolor, przez co można było nazwać ją białą wsią. Po roku 2004 nastąpiły dalsze modernizacje, głównie w północnej części wsi. Na budynki mieszkalne i usługowe wprowadzono jaskrawą kolorystykę elewacji np. zielenie i róże, z tego powodu wieś zaczyna tracić spójność i swój dawny wizerunek. 23 Na podstawie Studium historyczno-ruralistyczne wsi Zakrzów Turawski. 2013, autorstwa I. Niedźwieckiej-Filipiak, P. Filipiak, oprac. Na zleceni Opolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. 24 Liczba mieszkańców: NSP , XI ; spadek 9% 28