POLITYCZNE KONSEKWENCJE IDEI EKONOMICZNYCH W MYŚLI POLSKIEJ

Transkrypt

1 Dariusz Grzybek POLITYCZNE KONSEKWENCJE IDEI EKONOMICZNYCH W MYŚLI POLSKIEJ Kraków 2012 Grzybek_14.03.indd :06:39

2 Spis treści Wstęp Rozdział I. Środowisko ekonomistów ludzie, instytucje, postawy Kariery akademickie i rozwój instytucjonalny Status i role społeczne Ekonomiści w kręgu wielkiej polityki Tradycje naukowe, sympatie ideowe i afiliacje polityczne Rozdział II. Konserwatywni liberałowie wolność gospodarcza jako droga rozwoju Urzędowy leseferyzm Julian Dunajewski i Mieczysław Bochenek Adam Krzyżanowski konserwatywny leseferysta jako ideolog modernizacji Program rozwoju gospodarczego dla Galicji przez reformę agrarną do nowoczesnego kapitalizmu Przez maltuzjanizm do leseferyzmu Pokój i handel, czyli ekonomia polityczna rozwoju Teoria ekonomiczna jako filozofia polityczna Przeciw inflacji i etatyzmowi Liberalizm gospodarczy warunkiem liberalizmu politycznego Edward Taylor i szkoła poznańska jak być dobrym katolikiem, narodowcem i liberałem (gospodarczym) jednocześnie Neoklasyczna mikroekonomia oraz ilościowa teoria pieniądza ekonomiczne wyznanie wiary Edwarda Taylora Grzybek_14.03.indd :06:39

3 6 Spis treści Mnożyć czy dzielić nieusuwalny dylemat Stefan L. Zaleski o sprawiedliwej płacy i bezrobociu Rynek, naród i tradycja konserwatywny leseferyzm Adama Heydla Żelazne prawa ekonomii Przeciw etatyzmowi O cyklu, inflacji i pieniądzu makroekonomia Adama Heydla Czy ustrój racjonalny może być sprawiedliwy? Gospodarka, kultura i cnota Feliks Młynarski polska wersja międzynarodowego liberalizmu Kolektywizm kontra liberalizm, czyli oscylacyjna teoria historii Naród rządzący czy demokracja liberalna? Merkantylizm a liberalizm Feliks Młynarski o odbudowie światowego ładu finansowego i handlowego W poszukiwaniu pożyczkodawcy ostatniej szansy Leseferyzm jako mądrość etapu gospodarka i polityka w pismach Władysława Zawadzkiego Teoria ekonomiczna narzędzie wolne od wartości? Liberalny ewolucjonizm Władysława Zawadzkiego Ekonomia polityczna reform społecznych W stronę Keynesa pozostali ekonomiści z kręgu Szkoły Głównej Handlowej Ferdynand Zweig liberał w obliczu katastrofy W szkole leseferyzmu, wobec kryzysu kapitalizmu Impulsy pieniężne źródłem destabilizacji elementy teorii makroekonomicznej Ferdynanda Zweiga Liberalizm w czworokącie doktryn Program egalitarnego liberalizmu Koniec ery liberalizmu co pozostanie? Rozdział III. Ekonomia społeczna w służbie idei narodowej projekt narodowych demokratów Społeczne wytwarzanie dobrobytu w ujęciu Stanisława Głąbińskiego ekonomia społeczna w duchu konserwatywnym Dobrobyt jako funkcja zbiorowej woli i ambicji Stanisław Grabski w poszukiwaniu dróg rozwoju dla Polski Ekonomia społeczna Stanisława Grabskiego Spółdzielczość jako program modernizacji siłami zorganizowanego społeczeństwa Państwo jako katalizator modernizacji program narodowy w wersji liberalnej Państwo jako organizator uprzemysłowienia program narodowy w wersji etatystycznej Grzybek_14.03.indd :06:39

4 Spis treści 7 3. Roman Rybarski nacjonalista między ekonomiczną racjonalnością a polityczną projekcją Rdzeń światopoglądu R. Rybarskiego ewolucjonistyczna socjologia narodu Ekonomia R. Rybarskiego problematyczny obszar racjonalności Naród i jego interesy realistyczny program gospodarczy i fantasmagoryczny program polityki etnicznej Rozdział IV. Zwolennicy solidaryzmu społecznego wśród ekonomistów myśl konserwatywna i katolicka Leon Biliński pierwszy zwolennik reformy społecznej wśród profesjonalnych ekonomistów Konserwatysta wobec ewolucji kapitalizmu poglądy ekonomiczne i polityczne Józefa Milewskiego Ekonomia teoretyczna czy socjologia gospodarcza? Pieniądz i przesilenia gospodarcze elementy teorii makroekonomicznej Międzynarodowy ład gospodarczy i kwestia monetarna Oświecony paternalizm przeciw leseferyzmowi i socjalizmowi Ekonomia polityczna paternalizmu a polityka narodowa Włodzimierz Czerkawski między ekonomią polityczną a demokracją chrześcijańską Austriacka teoria ekonomii a kwestia społeczna Leseferyzm, socjalizm czy ekonomia dobrobytu? Pierwszy polski program państwa dobrobytu Idee społeczne i dynamika procesów historycznych Chrześcijańskie zasady a polityka narodowa Czerkawski, czyli sztuka poszukiwania równowagi Antykapitalistyczna utopia Leopolda Caro Pragnienie ładu uniwersalnego i sprawiedliwego Program zastąpienia ekonomii socjologią Solidaryzm przeciw indywidualizmowi i kapitalizmowi Przemiana polityczna czy moralna? Różne odcienie katolickiego korporacjonizmu Ludwik Górski, Antoni Roszkowski, Witold Krzyżanowski Ludwik Górski ziemiański konserwatyzm pod szyldem katolicyzmu społecznego Antoni Roszkowski i paradoksy katolickiego korporacjonizmu Witold Krzyżanowski autorytarna wersja korporacjonizmu jako droga dla krajów słabiej rozwiniętych Grzybek_14.03.indd :06:39

5 8 Spis treści Rozdział V. Nowoczesne państwo dobrobytu projekty socjalistów Idee umiarkowanych socjalistów Polska spółdzielców i własności gminnej Zofia Daszyńska-Golińska ekonomia i proroctwa wielkich przemian Konstanty Krzeczkowski cicha rewolucja pod protekcją państwa W stronę socjalizmu municypalnego Leon Władysław Biegeleisen Uspołecznienie jako projekt na złe czasy proporcjonalizm Feliksa Młynarskiego Edward Lipiński w czasach II Rzeczpospolitej socjaldemokrata w defensywie Marksizm Edwarda Lipińskiego i perspektywy socjalizmu Teoria wzrostu i koniunktury Walka z monopolami czy planowanie rozwoju? Oskar Lange teoretyk socjalistycznej rewolucji i demokratycznego socjalizmu Ekonomia polityczna transformacji ustrojowej Ustrój i funkcjonowanie gospodarki socjalistycznej Wielość możliwych socjalizmów teoria gospodarki planowej Jana Drewnowskiego Podsumowanie Bibliografia Indeks osobowy Grzybek_14.03.indd :06:39

6 Wstęp W ostatnich dziesięcioleciach ekonomia wydaje się być w coraz większym stopniu mistrzynią polityki. W sposób nie zawsze dostrzegalny dla opinii publicznej działania współczesnych polityków, chlubiących się swym pragmatycznym podejściem do rządzenia, okazują się realizacją dość dawno sformułowanych idei, których twórcy wspominani są już tylko w rzadko czytanych podręcznikach historii myśli ekonomicznej. I tak, światowy proces liberalizacji handlu w ramach procesu GATT/ WTO (General Agreement on Tariffs and Trade/World Trade Organization) jest realizacją idei podziału pracy i wolnego handlu, rozwijanej przez ekonomistów od czasów Adama Smitha. Jednocześnie, będący częścią układów WTO, uogólniony system preferencji (Generalized System of Preferences) jest zastosowaniem teorii ceł wychowawczych, często przeciwstawianej doktrynom wolnohandlowym. Z kolei przemiany w teorii makroekonomicznej dostarczały argumentów w dyskusjach nad kształtem wewnętrznej polityki gospodarczej. Wpływy twórców rewolucji keynesowskiej i amerykańskiej syntezy neoklasycznej sprzyjały wzrostowi wydatków państwa i ekspansywnej polityce pieniężnej, zaś idee monetarystów i nowych klasyków przyczyniły się do zmniejszenia wydatków państwa, deregulacji i polityki dławienia inflacji. W latach 90. XX wieku już nawet politycy wywodzący się ze związków zawodowych (np. w Wielkiej Brytanii i w Polsce) używali pojęć wytworzonych przez nowych klasyków, jak naturalna stopa bezrobocia, wspierali deregulację i prywatyzację oraz martwili się, jak zapewnić niezależność banku centralnego. Słowem, jakby powiedział John Maynard Keynes, teoria głównego nurtu ekonomii opanowała umysły polityków, jak święta inkwizycja Hiszpanię. Dyskurs wolnorynkowy dominuje wśród ekonomistów, tymczasem nawet dość umiarkowana krytyka tegoż ze strony takich postaci jak Joseph E. Stiglitz jest spychana na margines. Przymierze konserwatywnych i umiarkowanych sił społecznych z teorią ekonomii Grzybek_14.03.indd :06:39

7 10 Wstęp jest tak silne, że lewica nie atakuje już kapitalizmu na gruncie nauk ekonomicznych, odwołuje się raczej do antropologii (Pierre Bourdieu, Jean Baudrillard), socjologii (Zygmunt Bauman, Ulrich Beck), psychologii (Slavoj Žižek) czy nawet spiskowej wizji świata (Naomi Klein). Trudno powiedzieć, na ile sytuacja taka jest trwała i co by ją mogło zmienić, wydaje się jednak, że ideologiczne rozparcelowanie nauk społecznych jest niezdrowe i prowadzi do nadmiernego pomieszania języków w tychże naukach. Tym bardziej, że obie strony próbują zaanektować obszar badawczy przeciwnika: ekonomiści podejmują tematy administracji, rodziny, przestępczości, a nawet religii, czego odpowiednikiem są traktaty o naturze kapitalizmu pisane przez filozofujących socjologów (Bauman, Baudrillard, Negri i Hardt). W tym chaosie nieprzekładalnych dyskursów wskazane byłyby jakieś działania porządkujące. Jedną z metod temu służących jest analiza historyczna, rekonstruująca rozwój poszczególnych tradycji ideowych. Cokolwiek by sądzić o perspektywach nauk społecznych, w ciągu ostatnich 240 lat obserwujemy proces kształtowania wyobraźni polityków i twórców idei politycznej przez doktryny ekonomiczne. Niniejsze opracowanie przedstawia zaledwie fragment tego procesu, ukazując akademickich ekonomistów polskich w roli twórców idei politycznych, opowiadając jak teoria ekonomiczna była przekuwana na program polityczny lub ideę zmiany społecznej. Ograniczam się do uczonych akademickich, gdyż oni korzystali z przywileju reprezentowania nauki, występowali jako mędrcy i eksperci, którzy posiedli pewną wiedzę o mechanizmach rządzących społecznym życiem ludzkim. Nie sposób było uwzględnić w niniejszym opracowaniu wszystkich autorów polskich piszących na tematy gospodarcze, trzeba by wówczas objąć analizą zbyt wielu różnych pisarzy politycznych o małym znaczeniu, którzy nie korzystali z akademickiego wywyższenia; ich pozycja różniła się zdecydowanie od bohaterów niniejszej pracy. Ramy czasowe przyjęte w książce wydają się nietrudne do uzasadnienia. Rok 1869 to z jednej strony depolonizacja i zmiana nazwy Szkoły Głównej w Warszawie, z drugiej to rok rozpoczęcia wykładów z ekonomii w języku polskim na uczelniach w zaborze austriackim. Dopiero od tej daty możemy mówić o ciągłym rozwoju polskich nauk ekonomicznych w zinstytucjonalizowanej formie. Natomiast w roku 1939 doszło do katastrofy państwa polskiego, co pociągnęło za sobą ruinę wszelkich dziedzin życia społecznego. Nauka i życie polityczne nigdy nie zostały odtworzone w kształcie przypominającym przedwojenny. Pod rządami partii komunistycznej, po kilku latach względnej swobody, dawna kadra została w większości odsunięta od nauczania, zastąpiona została osobami uprawiającymi raczej propagandę niż naukę. Liberalizacja po 1956 roku tylko częściowo naprawiła szkody, niemniej powoli i wśród nawrotów represji odbudowywała się w Polsce nowoczesna teoria ekonomiczna. Dopiero po 1989 roku ekonomia, jak i inne nauki społeczne, odzyskała swobodę badań, wolność słowa i nieskrępowany kontakt z nauką światową. W nowej sytuacji ekonomiści natychmiast weszli w rolę ekspertów i mędrców, których rolą jest pouczać polityków i działaczy społecznych o właściwym i racjonalnym postępowaniu (warto zauważyć, jak łatwo związek zawodowy, czy raczej ruch społeczny Solidarność, pod wpływem perswazji ekonomistów zrezygnował ze swej egalitarnej tradycji). Z tej perspektywy Grzybek_14.03.indd :06:39

8 190 Rozdział II. Konserwatywni liberałowie wolność gospodarcza jako droga rozwoju systemem ograniczania potrzeb. [ ] Uniwersalizm jest właściwie systemem antykapitalistycznym, bo celem życia ludzkiego nie jest dobrobyt materialny, lecz wyższe cele duchowe 570. Uniwersalizm ten prawie bez reszty autor Czterech systemów utożsamiał z tomizmem, cytując obficie opinie z Summy teologicznej Akwinaty; odwoływał się też do pism współczesnego sobie jezuity Heinricha Pescha. Nie wahał się też Zweig przed stwierdzeniem, że w filozofii odpowiada liberalizm światopoglądowi materialistycznemu 571. Zauważmy, że dla myślicieli konserwatywnych czy katolickich powyższe stwierdzenie stanowiło poważny zarzut wobec liberalizmu, dla Zweiga był to zaś sąd czysto opisowy. Etykę liberalizmu uczony utożsamiał zasadniczo z utylitaryzmem, który nadaje liberalizmowi tendencje demokratyczne, jednak demokracja w swych konsekwencjach zagraża z kolei podstawom liberalizmu. Najważniejszym wrogiem liberalizmu okazuje się jednak socjalizm, negujący wszystkie jego główne wartości i w zamian oferujący przymus, własność kolektywną i równy podział. Liberalizm łączy natomiast z socjalizmem materialistyczna metafizyka, mechanistyczny obraz społeczeństwa i racjonalizm w myśleniu o społeczeństwie 572. Tym materialistycnym systemom przeciwstawiają się dwa systemy spirytualistyczne uniwersalizm i nacjonalizm. Z kolei liberalizm i uniwersalizm okazują się statyczne w tym sensie, że poszukują niezmiennych prawd, podczas gdy nacjonalizm i socjalizm są dynamiczne (czy raczej historyczne), to znaczy posiadają pewną koncepcję ewolucji społeczeństwa i gospodarki. Na gruncie każdego z analizowanych systemów może powstać teoria gospodarcza, jednak tylko liberalizm daje fundamenty pod względnie realistyczną teorię ekonomiczną, pozwalającą na ujęcia ilościowe. Jest tak, gdyż wszędzie tam, gdzie panuje wolność gospodarcza, ludzie zachowują się mniej więcej zgodnie z zasadą racjonalności gospodarczej. Stąd też ustalenia głównego nurtu ekonomii mają znaczenie dla różnych ustrojów i różnych epok, o ile tylko istnieje w nich jakiś obszar wolności gospodarczej 573. Ekonomia wyrosła z liberalizmu jest jednak statyczna; chce badać niezmienne prawa. Zweig gotów był przyznać, że lepszą teorię rozwoju gospodarczego posiadają marksowscy socjaliści. Sam dystansował się od przewidywania ewolucji systemów gospodarczych. Nie wiemy, czy rozwój ludzkości odbywa się po linii wstępnej, czy zstępnej. Czy jest on nieregularną krzywą, czy spiralą lub wahadłem 574. Monografia Zweiga może być interpretowana jako świadectwo erozji liberalnego światopoglądu. Jednak sam autor Czterech systemów był do niego przywiązany i zapowiadał zdecydowany opór. Liberalizm gwałtownie atakowany ze wszystkich stron walczy o swe prawa bytu, ciągle jeszcze broni swych pozycji zarówno w zakresie idei, jak i rzeczywistości 575. W walce tej Zweig przyjął dość inteligentną strategię, godząc się na wstępie swych wywodów na relatywizację wartości libera- 570 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Grzybek_14.03.indd :06:47

9 3. Włodzimierz Czerkawski między ekonomią polityczną Dokonał się on w znacznej mierze, dzięki nieodpowiedniej, jednostronnej organizacji społecznej 220. Wyraźnie odrzucał tłumaczenie zastanych różnic majątkowych jako elementu harmonii społecznej i zrządzenia Opatrzności czy też sprawiedliwej alokacji rynkowej. Pozwalało mu to sądzić, że gdyby skorygować warunki początkowe, wówczas system wolnej konkurencji mógłby zapewnić powszechny dobrobyt. Tylko przy rzeczywistej wolności i równości konsekwencje liberalizmu [ ] mogą wydać zbawienne owoce 221. Jak zatem wyglądają obowiązki wspólnoty wobec jednostki w zakresie spraw gospodarczych? Czerkawski wymienia trzy warunki: Organizacja społeczna winna się wywiązać z potrójnego tego obowiązku, winna zapewnić każdemu możność nauki w obranym zawodzie, dać mu odpowiednie pole do użytkowania nabytych wiadomości, dać mu utrzymanie, gdy stargane życiem siły nie pozwolą już dłużej pracować 222. W ten sposób, korygując niesprawiedliwy pierwotny podział majątku oraz niesprawności rynku, państwo może stworzyć warunki, w których mechanizm rynkowy będzie zapewniał społeczny dobrobyt. Konsekwencją takiego poglądu mógłby być postulat użycia systemu podatkowego do korekty podziału dochodów. W pismach uczonego można go znaleźć, choć tylko w tekście recenzji z pracy Józefa Milewskiego Budżet i kredyt publiczny. Recenzent stwierdzał niezgodność swych poglądów z Milewskim w tej właśnie sprawie, pisząc: państwo nie tylko może, lecz wręcz powinno wpływać za pośrednictwem podatków na odpowiedni rozkład majątku ogólnego, stąd należy wprowadzić cały szereg podatków majątkowych, co jest uzasadnione stwierdzeniem, że zasada sprawiedliwości winna się odnosić nie tylko do teraźniejszości i przyszłości, lecz powinna także wynagrodzić krzywdy przeszłości, a szkodliwy rozkład dochodów powstał w znacznej mierze wskutek wpływu państwa 223. Jednak trudno znaleźć w pismach Czerkawskiego rozwinięcie tej myśli. Wedle poglądu sformułowanego w pisanej wspólnie z Milewskim Polityce ekonomicznej, redystrybucja dochodu narodowego miałaby się dokonywać przez wydatki na edukację, ubezpieczenia społeczne i sektor państwowy, a pośrednio przez sprzyjanie samoorganizacji robotników. Brak jednak w Polityce ekonomicznej rozdziałów o systemie podatkowym. Ten ostatni przedmiot należał zgodnie z ówczesną klasyfikacją wiedzy ekonomicznej do nauki skarbowości. Jednak w opublikowanych pracach krakowskiego profesora o tematyce fiskalnej mowa o potrzebie podatków progresywnych (umiarkowanych jednak) raczej od dochodu niż od majątku. W swoich wykładach ze skarbowości, wydanych w 1912 roku w formie skryptu dla studentów, opowiadał się za zasadą równomierności opodatkowania. Chodziło mu jednak o to, by podatek był płacony w takiej wysokości, jaka odpowiada dobrobytowi poszczególnych jednostek 224, czemu słu- 220 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s I d e m, [Recenzja:] J. Milewski, Budżet i kredyt publiczny, Przegląd Powszechny 1899, t. 61, z. 3, s Skarbowość ogólna i austrjacka. (Według wykładów Prof. Dr. Włodzimierza Czerkawskiego), Kraków 1912, s Grzybek_14.03.indd :06:51

10 368 Rozdział V. Nowoczesne państwo dobrobytu projekty socjalistów wanych reformistów ideą przebudowy społeczeństwa przez upowszechnienie spółdzielczości. Smutne koleje dziejów Polski sprawiły, że na dłuższy czas do archiwum historii idei trafiły jednakowo koncepcje polskich kooperatystów, demokratycznych socjalistów i fabiańskich reformistów. W stronę socjalizmu municypalnego Leon Władysław Biegeleisen Na marginesie części poświęconej dyskursowi reformistyczno-socjalistycznemu wypadnie omówić poglądy uczonego, który nie bardzo mieści się w przyjętym w niniejszej pracy schemacie interpretacyjnym najbliżej mu jednak do reformistów. Leon Władysław Biegeleisen był absolwentem Uniwersytetu we Lwowie, pobierał nauki w Berlinie i w Wiedniu. W czasie wojny pracował w Instytucie Ekonomicznym przy Naczelnym Komitecie Narodowym, następnie był docentem, od 1931 roku profesorem polityki gospodarczej, a później i ekonomii na Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie 48. Biegeleisen był bardziej administratywistą niż ekonomistą, zwłaszcza zainteresowanym gospodarką komunalną. Aprobata dla rozbudowy sektora municypalnego łączyła go z Krzeczkowskim, podczas gdy podejście metodologiczne i osobiste kontakty zbliżyły go z Daszyńską-Golińską. Podobnie jak ona starał się ujmować tematykę polityki gospodarczej i społecznej bez uciekania się do ścisłej teorii, odwołując się wprost do potrzeb społecznych. Po wydaniu całego szeregu erudycyjnych prac opisujących różne problemy gospodarcze, pozbawionych jednak teorii porządkującej opis, Biegeleisen zdecydował się przedstawić w systematycznej formie swoje poglądy metodologiczne. W monumentalnym dziele Wstęp do nauki ekonomii społecznej (t. 1-2, ), liczącym ponad 1100 stron, zawarł całą swą wiedzę filozoficzną z zakresu teorii poznania i metodologii nauk. Uznał bowiem, że cały bez wyjątku dorobek nowoczesnej epistemologii winien być prerekwizytem badań ekonomicznych. Autor powołuje się na wielu wybitnych autorów, jak Wilhelm Windelband, Wilhelm Dilthey, Heinrich Rickert, Edmund Husserl, Max Scheler, Henri Poincaré, William James, Henri Bergson, wreszcie przywódców koła wiedeńskiego Rudolfa Carnapa i Moritza Schlicka, doceniony też został mało wówczas znany Karl R. Popper i jego Logik der Forschung, a z polskich uczonych szeroko cytowany był Tadeusz Kotarbiński. Mamy więc do czynienia w istocie z zarysem encyklopedycznym, na tle którego dość niejasno rysuje się propagowana przez autora idea modeli ekonomicznych. W eklektycznym ujęciu Biegeleisena różne procedury badawcze okazują się uprawnione w badaniu gospodarki; zasadniczo istnieje jedność metodologiczna wszystkich nauk, zarówno przyrodniczych, jak 48 Wiadomości biograficzne o Biegeleisenie są bardzo ograniczone. Wiadomo, że urodził się w 1885 roku, data śmierci pozostaje nieznana, bez wątpienia nie przeżył II wojny światowej. Wzmianki o jego twórczości, zob.: T. K o w a l i k, Historia ekonomii..., s ; A. L i t y ń - s k a, Polska szkoła historyczna w ekonomii, Kraków 1994, s Grzybek_14.03.indd :06:53

11 W serii Societas pod redakcją Bogdana Szlachty ukazały się: 1. Grzybek Dariusz, Nauka czy ideologia. Biografia intelektualna Adama Krzyżanowskiego, Drzonek Maciej, Mię dzy integracją a europeizacją. Kościół katolicki w Polsce wobec Unii Europejskiej w latach , Chmieliński Maciej, Max Stirner. Jednostka, społeczeństwo, państwo, Nieć Mateusz, Rozważania o pojęciu polityki w kręgu kultury attyckiej. Studium z historii polityki i myśli politycznej, Sokołów Florian, Nahum Sokołów. Życie i legenda, oprac. Andrzej A. Zięba, Porębski Leszek, Między przemocą a godnością. Teoria polityczna Harolda D. Laswella, Mazur Grzegorz, Życie polityczne polskiego Lwowa , Węc Janusz Józef, Spór o kształt instytucjonalny Wspólnot Europejskich i Unii Euro pejskiej Między ideą ponadnarodowości a współpracą międzyrządową. Analiza politologiczna, Karas Marcin, Integryzm Bractwa Kapłańskiego św. Piusa X. Historia i doktryna rzymskokatolickiego ruchu tradycjonalistycznego, European Ideas on Tolerance, red. Guido Naschert, Marcin Rebes, Gacek Łukasz, Chińskie elity polityczne w XX wieku, Zemanek Bogdan S., Tajwańska tożsamość narodowa w publicystyce politycznej, Lencznarowicz Jan, Jałta. W kręgu mitów założycielskich polskiej emigracji politycz nej , Grabowski Andrzej, Prawnicze pojęcie obowiązywania prawa stanowionego. Krytyka niepozytywistycznej koncepcji prawa, Kich-Masłej Olga, Ukraina w opinii elit Krakowa końca XIX pierwszej połowy XX wie ku, Citkowska-Kimla Anna, Romantyzm polityczny w Niemczech. Reprezentanci, idee, model, Mikuli Piotr, Sądy a parlament w ustrojach Australii, Kanady i Nowej Zelandii (na tle rozwiązań brytyjskich), Kubicki Paweł, Miasto w sieci znaczeń. Kraków i jego tożsamości, Żurawski Jakub, Internet jako współczesny środek elektronicznej komunikacji wyborczej i jego zastosowanie w polskich kampaniach parlamentarnych, Polscy eurodeputowani Uwarunkowania działania i ocena skuteczności, red. K. Szczerski, Bojko Krzysztof, Stosunki dyplomatyczne Moskwy z Europą Zachodnią w czasach Iwana III, Studia nad wielokulturowością, red. Dorota Pietrzyk-Reeves, Małgorzata Kułakowska, Elżbieta Żak. 23. Bartnik Anna, Emigracja latynoska w USA po II wojnie światowej na przykładzie Portorykańczyków, Meksykanów i Kubańczyków, Transformacje w Ameryce Łacińskiej, red. Adam Walaszek, Aleksandra Giera, Praszałowicz Dorota, Polacy w Berlinie. Strumienie migracyjne i społeczności imigrantów. Przegląd badań, Głogowski Aleksander, Pakistan. Historia i współczesność, Brążkiewicz Bartłomiej, Choroba psychiczna w literaturze i kulturze rosyjskiej, Bojenko-Izdebska Ewa, Przemiany w Niemczech Wschodnich Polityczne aspekty transformacji, Kołodziej Jacek, Wartości polityczne. Rozpoznanie, rozumienie, komunikowanie, Jach Anna, Rosja Walka o kształt ustrojowy państwa, Matyasik Michał, Realizacja wolności wypowiedzi na podstawie przepisów i praktyki w USA, Grzybek_14.03.indd :06:56