Zmiany w liczebności, wybiórczości miejsc gniazdowych i sukcesie rozrodczym bociana białego Ciconia ciconia na Ziemi Nyskiej w latach

Transkrypt

1 Przyr. Śląska opol., 16: 22-38, 2010 Zmiany w liczebności, wybiórczości miejsc gniazdowych i sukcesie rozrodczym bociana białego Ciconia ciconia na Ziemi Nyskiej w latach Kamila NACHMAN, Grzegorz KOPIJ Zakład Ekologii Kręgowców, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, ul. Kożuchowska 5b, Wrocław; grzegorz.kopij@up.wroc.pl Changes in numbers, nesting site preferences and breeding success in Ciconia ciconia in Nysa Land. Inventory of nests were conducted in In , in breeding pairs were recorded. During the years the number of breeding pairs fluctuated between 32 and 46 pairs. The proportion of nesting sites on buildings decreased, while those located on poles increased during that period. WSTĘP Pierwszą inwentaryzację gniazd bociana białego na Ziemi Nyskiej przeprowadzono w 1907 r. Nie obejmowała ona jeszcze, jak można się domyśleć światowego liczenia bocian białego. Wyniki tego cenzusu opublikował Pax (1923, 1925) dopiero po drugim liczeniu gniazd tego gatunku w 1922 r. W 1907 roku nie różnicowano gniazd na zajęte i nie zajęte - zrobiono to natomiast w 1922 r. W latach inwentaryzacje na niemieckim Górnym Śląsku, obejmującym m.in. obecne województwo opolskie, w tym badany obszar, przeprowadził M. Brinkmann. Zebrał wówczas obfity materiał o stanie populacji lęgowej bociana i sukcesie lęgowym w poszczególnych powiatach. Uwzględnił też dane o umiejscowieniu gniazd (Brinkmann 1930, 1933, 1935). W 1974 roku w ramach III Międzynarodowego Spisu Bociana Białego (natomiast pierwszego w Polsce) dane z terenu obejmującego Ziemię Nyską zebrał Profus i Mielczarek (1981) oraz Jakubiec (1985). Badania te kontynuowano w latach 1984 (Profus, Jakubiec, Mielczarek 1989; Kopij i in. 2001), 1989 i 1994/1995 (Jakubiec, Guziak 1998; Kopij i in. 2001; Kopij 2006). Zbieraniem danych na temat lęgów bociana białego od 1994 roku, zajmuje się również Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura, którego celem jest zbieranie danych o sposobie zajęcia, w miarę możliwości, każdego gniazda. Zgromadzone w ten sposób szczegółowe informacje pozwalają ocenić zmiany sytuacji tego gatunku, uważanego za wskaźnikowy dla środowiska. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie wyników inwentaryzacji bociana białego na terenie Ziemi Nyskiej, tzn. w granicach gmin: Głuchołazy, Nysa, Otmuchów, Paczków oraz Pakosławice, w latach i porównanie zebranych materiałów z danymi historycznymi. Zebrano dane o rozmieszczeniu, liczebności i usytuowaniu gniazd, o reprodukcji i efektach lęgów oraz zachodzących w tym zakresie zmian. Podjęte badania umożliwią prześledzenie zmian w ekologii tego gatunku i w oparciu o uzyskane wyniki z inwentaryzacji z lat: 1974, 1984, 1995 i 2004 pozwolą określić w jakim kierunku zmienia 22

2 się liczebność populacji bociana na Ziemi Nyskiej, i czy konieczne jest podjęcie odpowiednich działań związanych z ochroną tego gatunku w tym regionie. TEREN BADAŃ W obecnej pracy przyjęto, że granice Ziemi Nyskiej obejmują obszar następujących gmin: Głuchołazy, Nysa, Otmuchów, Paczków oraz Pakosławice. W ten sposób nawiązuję się do granic byłego pruskiego powiatu nyskiego, gdzie od 1922 r. przeprowadzane były cyklicznie inwentaryzacje gniazd bociana białego. Obszar Ziemi Nyskiej zajmuje południowo-zachodnią część województwa opolskiego. Powierzchnia wynosi 726,6 km 2, co stanowi 59,4% obecnego powiatu nyskiego i 0,22 % powierzchni Polski. Cały obszar należy do dwóch makroregionów: Niziny Śląskiej i Przedgórza Sudeckiego. Od południa granicę wyznaczają Góry Opawskie z wzniesieniem Biskupią Kopą (890 m n.p.m.) oraz odcinek ok. 70 km stanowiący granicę z Republiką Czeską. Wewnętrzne zróżnicowanie warunków środowiska geograficznego Niziny Śląskiej na badanym terenie pozwala na wydzielenie 3 niższych jednostek (mezoregionów) o odmiennych warunkach przyrodniczych, tj. Dolina Nysy Kłodzkiej, Płaskowyż Głubczycki i Równina Grodkowska. Drugi makroregion Przedgórze Sudeckie także nie posiada jednorodnego charakteru środowiska przyrodniczego. Zmienność warunków pozwala na wyróżnienie 2 różnych mezoregionów: Przedgórza Paczkowskiego i Obniżenia Otmuchowskiego. To ostatnie jest zapadliskiem tektonicznym zajętym przez Dolinę Nysy Kłodzkiej w środkowym biegu. Charakterystyczną cechą Ziemi Nyskiej jest sztuczne pojezierze. Wyróżniamy 3 zbiorniki retencyjne, są to: Jezioro Nyskie, Jezioro Otmuchowskie i Jezioro Paczkowskie występujące na obszarze Otmuchowsko-Nyskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Jezioro Nyskie o powierzchni 22 km 2 powstało w 1971 r. jako zbiornik zalewowy na rzece Nysa Kłodzka. Dziś brzegi jeziora wzmacniają wały, a przy zaporze funkcjonuje mała hydroelektrownia. Jezioro Otmuchowskie (20 km 2 ) zostało wybudowane w latach jako zbiornik zaporowy dla regulacji stanów wodnych. Jezioro Paczkowskie (10 km 2 ) składa się z dwóch zbiorników kaskadowych: Zbiornika Topola i Zbiornika Kozielno. Zbiornik Topola powstał w 2002 roku na Nysie Kłodzkiej obok wsi Topola, natomiast Zbiornik Kozielno pozostaje w dalszym ciągu w budowie. W kilku miejscach zbudowane są także stawy hodowlane, które stanowią doskonałą bazę pokarmową dla wielu gatunków ptaków. Są to stawy w Domaszkowicach, Lipowej (gmina Nysa), Kałkowie (gmina Otmuchów), Konradowej (gmina Nysa) oraz w Kozielnie (gmina Paczków). Główną rzeką jest Nysa Kłodzka, która przepływa środkiem Ziemi Nyskiej. Mniejszymi ciekami są Biała Głuchołazka, która opuszcza gminę Głuchołazy oraz Widna w gminie Otmuchów. Warunki klimatyczne powiatu nyskiego są jednymi z najłagodniejszych w Polsce. Charakteryzują się one małym zróżnicowaniem termicznym, łagodnymi zimami, umiarkowaną ilością opadów i długim okresem wegetacji. Średnia temperatura roczna kształtuje się w granicach 8 o C, przy czym w Górach Opawskich notuje się nieco niższe temperatury 4,5 o C. Średnia długość okresu bezprzymrozkowego wynosi dni, a okres wegetacyjny trwa 220 dni. Ilość opadów atmosferycznych kształtuje się od 650 mm do 800 mm w Górach Opawskich. Do najcieplejszych i najłagodniejszych klimatycznie terenów należą obszary nizinne nad Nysą Kłodzką, nieco mniej korzystne warunki panują w Górach Opawskich. Szczegółowe dane dotyczące sposobu użytkowania gruntów w badanym regionie, informacje o liczbie ludności i gęstości zaludnienia w latach znajdują się w załącznikach 3-7 oraz są przedstawione na ryc. 2. Dane meteorologiczne zawierające średnie miesięczne temperatury powietrza [ o C] i średnie miesięczne opadów [mm] na Ziemi Nyskiej w latach znajdują się w załącznikach 1-2 oraz są przedstawione na rycinach

3 MATERIAŁ I METODY Większość danych przedstawionych w tej pracy zebrano w trakcie bezpośrednich kontroli terenowych w latach Na inwentaryzację gniazd i zbieranie informacji wybrano okres od 1 lipca do 14 lipca 2008r. Bogucki i Ptaszyk (1994) uważa, że w tym czasie śmiertelność młodych bocianów w gniazdach jest już najmniejsza, a podloty stoją na gniazdach i ustalenie ich liczby nie stanowi większego problemu. Skorzystano adresów zawierających szczegółowe informacje dotyczące gniazd z lat 90-tych. Wszystkie te gniazda zostały skontrolowane w 2008 r. W 2008 r. kontrolą objęto ponadto wszystkie miasta, wsie i przysiółki. Dla roku 2007 dane pochodzą z wywiadów z gospodarzami, jakie przeprowadzano podczas kontroli w 2008 r. Podstawowe dane zebrano na miejscu. Dotyczyły one lokalizacji gniazd, np. słupy, drzewa, budynki czy komin, oraz dokładniejsze informacje: rodzaj słupu, pokrycie dachu, gatunek drzewa, także obecność lub brak platformy gniazdowej, efekty lęgu, zagnieżdżenie innych gatunków ptaków w bocianim gnieździe i stan gniazda. Przy opisie lokalizacji gniazd wyróżniono cztery zasadnicze kategorie: słupy, kominy, drzewa i budynki. Pozostałe miejsca umieszczenia gniazd były nieliczne i zakwalifikowano je do kategorii inne (drewniany słup wolnostojący, słup postawiony specjalnie dla bocianów, syrena strażacka na metalowym słupie). Dodatkowo podczas rozmowy z gospodarzem zbierano inne dane, dotyczyły one tego czy gniazdo zostało zbudowane z pomocą człowieka czy bez jego pomocy, o wyrzucanie jaj, chorych lub już martwych młodych z gniazd. Szczegółowy wykaz miejscowości wraz z danymi o gniazdach i sukcesie lęgowym bociana białego w latach: 2007 i 2008 znajduje się z załącznikach 1-4 Podczas zapisywania informacji o lęgach, a także dokonując obliczeń wskaźników populacyjnych, posłużono się standardowymi międzynarodowymi symbolami (vide Bogucki, Ptaszyk 1994). WYNIKI Rozmieszczenie gniazd Przestrzenne rozmieszczenia gniazd w pięciu gminach obejmujących teren Ziemi Nyskiej zobrazowano na załączonej mapie (ryc. 1). Aktualnie rozmieszczenie stanowisk lęgowych bociana białego na Ziemi Nyskiej jest stosunkowo równomierne. Niemal na całej powierzchni występują pojedyncze pary, a tylko wyjątkowo spotyka się miejscowości zasiedlone przez kilka par. Miejscowości z dwoma gniazdami są wyraźnie skupione wzdłuż doliny Nysy. Pozostałe gniazda skupiają się nad dopływami Nysy Kłodzkiej: Białą Głuchołazką i Widną oraz wokół stawów hodowlanych. Najwyżej położone gniazdo znajduje się w Charbielinie (320 m n.p.m.). Na obszarze Ziemi Nyskiej nie występują skupienia gniazd, czyli kolonie bocianie. Liczebność i zagęszczenie gniazd W 2007 roku na obszarze obejmującym Ziemię Nyską było 49 gniazd (H) w 45 miejscowościach. Z tego 31 gniazd było zajęte przez pary lęgowe (HPa) (63,3% ogólnej liczby gniazd). W 2008 r. stwierdzono na tym terenie 51 gniazd, a więc o dwa więcej. Poza tym jedno z gniazd pojawiło się w niezasiedlonej wcześniej przez bociany miejscowości Frączków, położonej w gminie Pakosławice, a drugie w miejscowości Starowice (gm. Otmuchów), tworząc z istniejącym już tam gniazdem skupisko dwóch gniazd. W stosunku do roku poprzedniego, o niewiele też wzrosła liczba gniazd typu HPa, bo wyniosła ona 36, co stanowiło 70,6% wszystkich gniazd. W latach najwięcej gniazd znajdowało się w gminie Nysa i Otmuchów (odpowiednio 16 i 17). Gminy Głuchołazy i Paczków charakteryzowała podobna liczba gniazd (7-8), natomiast w gminie Pakosławice 24

4 występowały tylko 3 gniazda. Wśród gniazd zajętych przez bociany zaobserwowano gniazda niezajęte (HO), których w 2007 r. było najwięcej (30,6%) spośród wszystkich 49 gniazd. W następnym roku liczba gniazd niezajętych (HO) zmniejszyła się o 5 (11%). Pomimo, iż w 2007 r. więcej było niezajętych gniazd to średnia liczba wyprowadzonych młodych z gniazd (JZG) jest również większa (59) niż w kolejnym roku (49). Liczba par lęgowych na 100 km 2 powierzchni (StD) w 2008 r. wynosiła 5,0, natomiast rok wcześniej 4,3 dla całego obszaru Ziemi Nyskiej. Liczba gniazd, z których zostały wyprowadzone młode w przeliczeniu na 100 km 2 (SBm) badanego terenu przez dwa lata ( ) nie uległa zmianie i wynosiła 3,4. Natomiast zmalała liczba podlotów wyprowadzonych na 100 km 2 badanego obszaru (SBp) z 8,1 w 2007 r. do 6,7 w 2008 r. Zagęszczenie ekologiczne (po wyłączeniu powierzchni lasów i jezior) na Ziemi Nyskiej w latach wynosiło 8,5. Usytuowanie gniazd W 2008 r. spośród 51 gniazd o znanej lokalizacji większość znajdowała się na słupach linii energetycznych i telefonicznych (N=23; 45,1%), rzadziej zajmowane były gniazda na kominach (N=15; 29,4%), drzewach (N=6; 11,8%) i budynkach (N=3; 5,9%). Porównując liczbę gniazd zlokalizowanych na poszczególnych obiektach na przestrzeni trzydziestu ośmiu lat ( ) zauważalny jest wyraźny wzrost procentowy gniazd utworzonych na słupach (o 32,9%), również w mniejszym stopniu wzrosła liczba gniazd na kominach (o 5,1%). Natomiast zmniejszyła się liczba gniazd usytuowanych na drzewach ( o 3,2%) i budynkach (o 24,4%). Spośród słupów energetycznych bociany najczęściej gniazdowały na betonowych słupach z platformą, a najrzadziej na tych słupach bez platformy i słupach drewnianych z platformą. Posadowienie gniazd na budynkach stanowi 5,9%, które tworzą 100% gniazd umieszczonych na budynkach krytych dachówką. Taka sytuacja była również w 1994r., gdzie gniazda o tej samej lokalizacji miały ten sam procent. Wśród 7 gatunków drzew, na jakich ptaki założyły gniazda w 2008r. dominowały w równej liczbie dęby i lipy stanowiąc każde 3,9%, w mniejszym stopniu topola i jesion zajmując każde 2,0% wszystkich gniazd (n=51). Szczegółowy wykaz obiektów z gniazdami bociana w latach , wraz z ich udziałem procentowym jest umieszczony w tab. 3, a także zobrazowany wykresami na ryc. 3. Sukces lęgowy Liczba bocianich par (HPa) w okresie dwóch lat badań zwiększyła się. W 2007 roku wynosiła 31, a w 2008 wzrosła do 36. Liczba gniazd, z których zostały wyprowadzone młode na 100 km 2 (SBm) badanego terenu w latach nie uległa zmianie, wynosiła 3,4%. Sumę wyprowadzonych młodych jako efekt udziału poszczególnych par HPm określa wskaźnik JZG. Wartość ta zmniejszyła się przez dwa lata z 59 do 49 (tab. 1). Zmalała również liczba podlotów wyprowadzonych na 100 km 2 badanego obszaru (SBp) z 8,1 do 6,7 (średnio o 7,4 młodych). Par pauzujących (HPo) było 12,9% (HPa) (w 2008 r. 16,7, a w ). Wskaźniki reprodukcji, np. JZm i JZa wiążące relacje między HPm i HPa były najwyższe w 2007 roku. Wynosiły odpowiednio 2,6 i 2,0. Z kolei w 2008 roku wartości te zmalały odpowiednio do 2,0 (JZm) i 1,4(JZa). Dwuletnie średnie były równe 2,3 (JZm) i 1,7 (JZa). Gniazda typu HB, zajęte przez jednego (HB1) lub dwa (HB2) ptaki krócej niż jeden miesiąc w 2007 roku tworzyły najmniejszy udział procentowy wszystkich gniazd: HB2-2%. Podczas inwentaryzacji bocianich gniazd gromadzono także informacje dotyczące liczby zniszczonych jaj i wyrzuconych z gniazd piskląt. Konkretne i jednoznaczne dane o przyczynach strat w lęgach uzyskano w 5 przypadkach w 2007 r. i 11 w 2008 r. W pozostałych przyczyn śmierci piskląt nie udało się ustalić. W 2007 roku zniszczonych było 7 piskląt, w 3 przypadkach jedno zostało wyrzucone z gniazda, a w 2 pozostałych wyrzucono 2 25

5 pisklęta. W roku następnym liczba zniszczonych piskląt wzrosła do 11 sztuk, co najmniej 2 jajka zostały wyrzucone z gniazda. We wszystkich przypadkach starty lęgów powodowały czynniki naturalne, tzn.: huragany, długotrwałe opady deszczu czy gradobicia. Sublokatorzy Podczas badań terenowych zauważono, że podstawa w niektórych bocianich gniazdach stanowi doskonałe miejsce lęgowe dla 2 gatunków ptaków należących do rodziny wróblowatych (tab. 2). W 2007 roku gniazda z sublokatorami stanowiły 26,5% wszystkich gniazd zajętych przez bociany (pod uwagę nie brano gniazda typu Hx, ponieważ nie ma informacji o sposobie ich zajęcia). W następnym roku procent gniazd z rezydentami nie przekroczył również połowy i wynosił 31,3%. Najczęściej gnieżdżącym się gatunkiem w podstawie bocianich gniazd był wróbel (Passer domesticus) choć nie był on wyłącznym ich sublokatorem. Zarówno w 2007 jak i w 2008 roku wróbel dominował zajmując 100% wszystkich gniazd z rezydentami (n=13 i n=16). Z tego w jednym tylko gnieździe obok wróbla występowała pliszka siwa (Motacilla alba). Było to gniazdo typu HO zarośnięte trawą wysokości około 40 cm. Sublokatorzy chętnie zajmowali podstawę gniazd posadowionych na słupach, a także innych obiektach. W 2007 roku zdecydowanie najczęściej wybierały gniazda zbudowane na słupach (76,9%), rzadziej na dachu (15,4%) lub drzewie (7,7%). Również w 2008 roku gniazda z sublokatorami zajmującymi gniazda na słupach stanowiły większość (62,5%), a jedynie 6,25% każde to gniazda położone na dachu, drzewie i kominie. Typ gniazd, na którym najczęściej występowali rezydenci to gniazda, z których zostały wyprowadzone młode (HPm). Pozostały procent zajmują gniazda niezajęte przez bociany (HO) oraz gniazda, z których nie zostały wyprowadzone młode (HPo). W 2007 roku sublokatorzy zajęli po 46,1% gniazd typu HPm i HO oraz 7,7% HPo, natomiast w 2008 roku sublokatorzy zajęli gniazda typu HPm (zwiększony procent o 16,4% w stosunku do 2007 r.), znacznie mniej, bo tylko 12,5% to gniazda HO i HPo. W 2008 roku wróble pojawiły się również na innym typie gniazda HB1 ( 6,25%), czyli w gnieździe zajmowanym przez jednego tylko bociana krócej niż jeden miesiąc. POSDUMOWANIE 1. wzrasta liczba bocianich gniazd (w ciągu 34 lat zwiększyła się z 33 do 51); 2. wzrasta liczba miejscowości z bocianimi gniazdami (w ciągu 34 lat zwiększyła się z 32 do 46); 3. zwiększa się udział miejscowości, w których występuje więcej niż jedno gniazdo; w ciągu 34 - letniego czasu badań skupisko 2 gniazd bocianich występowało w jednej tylko miejscowości; obecnie odnotowane w 5; 4. maleje udział gniazd umiejscowionych na budynkach, a zwiększa się tych, które posadowione są na słupach energetycznych i telefonicznych oraz kominach; taka lokalizacja uniemożliwia drapieżnikom, głównie kunom, zniszczenie lęgu. z drugiej strony zwiększa się jednak ryzyko porażenia ptaków prądem; 5. podstawa gniazd zajętych przez bociany wykorzystywana jest, średnio w 28,9%, przez wróbla i pliszkę siwą jako miejsce lęgowe; zdecydowanie dominującym sublokatorem bocianich gniazd jest wróbel; 6. nieznacznie waha się udział gniazd zajętych przez pary lęgowe (HPa) we wszystkich bocianich gniazdach (H); w ciągu 34 lat zmalał o 20,3%; 7. wśród par przystępujących do rozrodu (HPa) więcej kończy lęgi sukcesem, a mniej niepowodzeniem (obecnie wzrasta liczba par pauzujących); 8. bociany wyprowadzają najczęściej z gniazda 3 młode; 26

6 9. wzrasta łączna liczba młodych wyprowadzonych z gniazd HPm (JZG) oraz liczba podlotów przypadająca na 100 km 2 badanego terenu (SBp); 10. maleje liczba gniazd zajętych przez pary lęgowe HPa (StD) oraz liczba gniazd zajętych przez pary kończące lęgi sukcesem HPm (SBm) przypadające na 100 km 2 badanego terenu. LITERATURA Bogucki Z., Ptaszyk J., 1994, Bocian biały (Ciconia ciconia) w Wielkopolsce: opis terenu i stan badań, [w:] Ptaszyk J. (red.), Bocian biały (Ciconia ciconia) w Wielkopolsce, Prace Zakł. Biol. Ekol. Ptaków UAM, 3: Brinkmann M., 1930, Der Weisse-und Schwarze Storch in Oberschlesien, Oppeln. Brinkmann M., 1933, Der oberschlesische Stoch. Oberschlesier, 15: Brinkmann M., 1935, Der Bestand des weissen Storches (Ciconia ciconia L.) in Ober- und Niederschlesien nach der Zählung von 1934, Ber. Ver. Schles. Orn., Breslau, 20, 3-4: Jakubiec Z., 1985, Liczebność i zagęszczenie bociana białego w Polsce w roku 1974, [w:] Populacja bociana białego, Ciconia ciconia L. w Polsce, Cz. I. Liczebność i reprodukcja bociana białego, ustalone na podstawie kontroli terenowych i danych ankietowych (red.) Z. Jakubiec, Studia Naturae A, 28: Jakubiec Z., 1991, Population of White Stork Ciconia ciconia (L.) in Poland / Populacja bociana białego Ciconia ciconia (L.) w Polsce, Cz. II Some aspects of the biology and ecology of the stork / Wybrane zagadnienia z zakresu biologii i ekologii bociana białego, Studia Naturae A, 37. Jakubiec Z., Guziak R., 1998, Bocian biały Ciconia ciconia w Polsce w roku rozmieszczenie, liczebność, problemy ochrony, Not. Orn. 39,4: Jakubiec Z., Guziak R., 2006, Bocian biały w Polsce w roku 2004, [w:] Guziak R., Jakubiec Z., (red.), Bocian biały (L.) w Polsce w roku 2004; Wyniki VI Międzynarodowego Spisu Bociana Białego, PTPP pro Natura, Wrocław: Kollibay P., 1906, Die Vögel preussischen Provinz Schlesien, Breslau. Kopij G., 2003, Wyniki inwentaryzacji gniazd bociana białego Ciconia ciconia na Ziemi Niemodlińskiej, Nyskiej i Prudnickiej w latach , Przyr. Śląska Opol. 9 Kopij G., 2006, Population dynamics and reproductive success of the White Stork Cicocnia ciconia over 100 years in neighbouring upland and lowland farmlands in Silesia. [w:] Trojanowski P., Sparks T.H., Jerzak L. (eds.) The White Stork in Poland: studies in biology, ecology and conservation, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: Kopij G., 2007, Populacja bociana białego Ciconia ciconia na cyplu Czarnego Kontynentu, Wszechświat, 108, (1-3); Kopij G., Jeszka W., Jakubiec Z., 2001, Wyniki inwentaryzacji gniazd bociana białego Ciconia ciconia na Śląsku Opolskim w drugiej połowie XX wieku, Przyr. Śląska Opol.,7: Pax F., 1923, Der Bestand des Weisse Storches in Schlesien, Berlin, 9: Pax F., 1925, Witbeltirefauna von schlesien, Berlin. Profus P., 2006b, Zmiany populacyjne i ekologia rozrodu bociana białego (Ciconia ciconia L.) w Polsce na tle populacji europejskiej; Synteza, STUDIA NATURE 50, Polska Akademia Nauk, Instytut Ochrony Przyrody, Kraków; ss Profus P., Jakubiec Z., Mielczarek P., 1989, Zur Situation des WeiBsrtorchs, Ciconia ciconia L., In Polen, Stand 1984, [w:] Reinwald G., Ogden J., Schulz (red.), Weissstorch White Stork, Proc. I. Int. Stork Conserv. Symp. Schriftenreihe des DDA 10, ss

7 Profus P., Mielczarek P.,1981, Zmiany liczebności bociana białego Ciconia ciconia (Linneusz 1758) w południowej Polsce, Acta zool. cracov., 25: Legenda: granice gmin rzeki siedziby gmin gniazda typu HPm gniazda typu HPo(o), HPo(x),HPo(g) gniazda typu HO, HE, HB1, HB2 Ryc. 1. Lokalizacja gniazd bociana białego na Ziemi Nyskiej w 2008 roku. 28

8 Tab. 1. Efekty lęgów bociana białego na Ziemi Nyskiej w latach 1974, 1984, 1994, 2004, 2007 i Razem Kod efektu lęgu Hx HO HB HB HE HPx HPo(x) HPo(o) HPo(g) HPo(m) HPm(x) HPm HPm HPm HPm JZG JZa 1,0 1,6 2,2 2,3 2,0 1,4 JZm 0,3 3,0 2,6 2,5 2,6 2,0 StD 5,5 5,6 5,08 4,12 4,3 5,0 SBm 4,6 4,9 4,4 3,7 3,4 3,4 SBp 1,5 2,6 11,3 8,7 8,1 6,7 Tab. 2. Gniazdowanie rezydentów w podstawie bocianich gniazd na Ziemi Nyskiej. Gatunek sublokatora Wróbel (Passer domesticus) Pliszka siwa (Motacilla alba) Liczba wszystkich gniazd z sublokatorami: Liczna gniazd z sublokatorami % gniazd zajętych przez sublokat. Liczna gniazd z sublokatorami % gniazd zajętych przez sublokat ,7 1 6,

9 Tab. 3. Usytuowanie gniazd bociana białego na Ziemi Nyskiej. Usytuowanie gniazd % % % % % % Słupy energetyczne i telefoniczne: betonowy z platformą 0,0 0,0 36,9 46,0 37,2 37,2 betonowy bez platformy 0,0 0,0 0,0 0,0 3,9 3,9 drewniany z platformą 0,0 0,0 2,2 5,7 2,0 2,0 drewniany bez platformy 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 nieokreślony 12,2 20,75 2,2 0,0 2,0 2,0 Razem 12,2 20,75 41,3 51,7 45,1 45,1 Kominy Razem 24,3 13,2 21,7 34,3 29,4 29,4 Budynki kryte strzechą 3,0 11,3 0,0 0,0 0,0 0,0 kryte dachówką 6,1 1,9 13,0 0,0 5,9 5,9 materiał pokrycia nieznany 21,2 26,4 0,0 0,0 0,0 0,0 Razem 30,3 39,6 13,0 0,0 5,9 5,9 Drzewa dąb (Quercus sp.) 3,0 3,8 0,0 2,8 3,9 3,9 Inne jesion (Fraxinus sp.) 3,0 1,9 0,0 2,8 2,0 2,0 lipa (Tilia sp.) 3,0 3,8 2,2 0,0 3,9 3,9 olcha (Alnus sp.) 3,0 1,9 0,0 2,8 0,0 0,0 robinia biała (Robinia pseudoacacia) 0,0 0,0 2,2 0,0 0,0 0,0 topola (Populus sp.) 3,0 0,0 2,2 2,8 2,0 2,0 świerk (Picea abies) 0,0 1,9 0,0 0,0 0,0 0,0 Razem 15,0 13,3 6,6 11,2 11, drewniany słup wolnostojący 0,0 0,0 2,2 0,0 2,0 2,0 słup postawiony specjalnie dla bocianów 0,0 0,0 0,0 2,8 3,9 3,9 syrena strażacka na metalowym słupie 0,0 0,0 4,3 0,0 2,0 2,0 Razem 0,0 0,0 6,5 2,8 7,9 7,9 Lokalizacja nieznana 18,2 13,2 10,9 0,0 0,0 0,0 Liczba gniazd

10 Ryc. 2. Użytkowanie gruntów na Ziemi Nyskiej w 1974, 1984,1994 i 2004 roku. 31

11 budynki; 30,3 drzewa; 15 inne; 0 słupy; 12,2 kominy; 24,3 budynki; 39,6 drzewa; 13,3 inne; 0 słupy; 20,75 kominy; 13,2 budynki; 13 kominy; 21,7 budynki; 0 kominy; 24,3 drzewa; 6,6 drzewa; 11,2 inne; 6,5 inne; 2,8 słupy; 41,3 słupy; 51,7 drzewa; 11,8 budynki; 5,9 kominy; 29,4 inne; 7,9 słupy; 45,1 Ryc. 3. Zmiany usytuowania gniazd w poszczególnych latach 1974, 1984, 1994, 2004 i 2008 na Ziemi Nyskiej. 32

12 Ryc. 4. Zmiany średniej miesięcznej temperatury powietrza [ o C] w miesiącach IV-V i miesiącach VI-VII w latach Ryc. 5. Zmiany sumy miesięcznej opadów [mm], w miesiącach wiosennych i letnich VI-VII w latach IV-V 33

13 Zał. 1. Średnie miesięczne temperatury powietrza [ o C] w latach w Nysie. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ,1 3,6 4,8 11,2 14,8 17,4 16,4 18,5 12,6 12,4 6,9 2, ,0 0,3 3,7 7,6 14,6 15,0 18,9 19,1 12,3 12,2 2,9-2, ,4 4,6 4,8 8,2 16,5 18,1 19,7 19,3 12,3 7,6 5,4-4, ,8-3,6 3,3 7,4 15,6 19,2 19,2 19,5 13,1 5,4 5,1 1, ,4 1,1 3,5 8,9 12,6 16,4 17,9 18,7 13,2 10,2 4,2 1, ,1-2,8 0,6 8,8 13,7 16,8 19,4 16,7 13,9 8,9 2,3-0, ,9-3,1 0,0 9,1 13,6 18,3 22,9 16,6 15,4 11,0 6,1 4, ,4 3,0 5,2 9,4 15,1 18,7 19,4 18,4 12,2 7,7 2,1 0, ,4 3,3 4,1 8,0 13,4 17,8 19,1 18,5 12,7 9,3 - - Zał. 2. Suma miesięczna opadów [mm] w latach w Nysie. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ,1 24,8 64,9 15,1 72,5 30,4 190,0 26,4 23,1 17,7 50,6 28, ,3 34,2 48,9 56,7 62,0 71,9 191,4 84,6 95,5 28,9 27,3 33, ,7 22,2 17,6 42,7 61,4 75,2 68,0 61,7 42,6 49,5 38,6 37, ,4 4,2 17,5 36,0 118,2 13,7 92,1 40,0 27,2 63,3 18,4 48, ,6 53,4 73,4 54,4 76,5 61,2 77,3 50,5 27,5 29,1 59,7 10, ,2 52,1 17,6 39,2 108,1 35,3 103,0 53,1 32,0 7,0 35,9 101, ,5 38,5 50,3 73,2 46,3 89,0 8,4 152,3 21,8 19,5 68,0 19, ,6 37,9 55,8 12,9 95,0 87,5 101,3 56,0 94,0 46,8 51,2 21, ,0 11,7 29,3 83,1 67,1 53,3 85,8 84,1 49,5 28,8 - - Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Oddział we Wrocławiu, Zestawienie meteorologiczne. Urząd Statystyczny w Opolu, Województwo Opolskie Podregiony, powiaty, gminy, Opole 2004, Dział IV. Powierzchnia i ludność, s Wojewódzki Urząd Statystyczny w Opolu 1974, Ważne dane dla miast i gmin województwa opolskiego w 1974 r., Użytkowanie gruntów,, s Wojewódzki Urząd Statystyczny w Opolu 1976, Rocznik Statystyczny Województwa Opolskiego, Dział II. Ludność - Ludność i gęstość zaludnienia w miastach i gminach w , s Wojewódzki Urząd Statystyczny w Opolu 1986, Rocznik Statystyczny Województwa Opolskiego, Dział I. Ważniejsze dane o miastach i gminach, s Wojewódzki Urząd Statystyczny w Opolu 1996, Rocznik Statystyczny Województwa Opolskiego, Dział I. Ważniejsze dane o miastach i gminach, s

14 Zał. 3. Wskaźniki rozrodczości bociana białego na Ziemi Nyskiej w latach Kod efektu lęgu Głuchołazy Nysa Otmuchów Paczków Pakosławice Razem Hx HO HB HB HE HPx HPo(x) HPo(o) HPo(g) HPo(m) HPm(x) HPm HPm HPm HPm JZG JZa 2,6 0,57 2,18 2,18 2,18 1,23 0 2,0 0 1,0 2,0 1,4 JZm 2,6 1,3 3,0 2,4 2,4 2,0 0 2,0 0 2,0 2,6 2,0 StD 2,9 4,2 5,5 4,1 6,4 7,5 0 2,5 0 2,7 4,3 5,0 SBm 2,9 1,8 4,1 4,6 5,9 4,8 0 2,5 0 1,3 3,4 3,4 SBp 7,7 2,4 11,0 11,0 12,8 8,6 0 5,9 0 2,7 8,1 6,7 35

15 Zał. 4. Wyniki inwentaryzacji gniazd bociana białego na Ziemi Nyskiej w 2007 i 2008 r. Przy opisie usytuowania gniazda gwiazdka (*) wskazuje na gniazda usadowione na specjalnej platformie gniazdowej zainstalowanej przez człowieka. L.p. Miejscowość, nr Gospodarza Usytuowanie gniazda Uwagi posesji gm. Głuchołazy 1. Biskupów 62 Kazimierz Żakon RSP, komin HPm2 HPo(o) przemysłowy 16 m 2. Bodzanów 107 Józef Hoc słup betonowy HPm3 HPm2 Obecność wróbli w gnieździe 3. Charbielin 114 Barbara Londwójtowicz słup betonowy HE HPo(x) 2008: jajka wyrzucone; w 2004, 2005, 2007: H0 4. Gierałcice 11a KMK Marmur-Granit komin przemysł. 30 m HPm2 HPm1 1 młode wyrzucone z gniazda 5. Nowy Świętów 37b Helena Zwardoń słup betonowy HO HB2 Obecność wróbli w gnieździe; od 200 r. gniazdo nie zajęte 6. Polski Świętów 48 Władysław Borakowski słup betonowy HO HPm1 2008: 1 młode wyrzucone; gn. nie zajęte; obecność wróbli w gn. 7. Sławniowice 46 Zakład Kamieniarski komin domu HPm3 HPo(m) 2 młode opierzone wyrzucone 8. Stary Las 48 Wiesław Klag słup elektryczny HPm3 HPo(o) Obecność wróbli w gnieździe; w 2007 r. 2 młode wyrzucone gm. Nysa 1. Biała Nyska, ul. Nyska 4/2 Jan Gopczak komin betonowy dawnego PGR HPm3 HPm3 W 2008: przylot w poł.iv, obecność wróbli w gnieździe 2. Domaszkowice 68 Kazimiera nieczynna syrena HPo(x) HPm1 3. Goświnowice, ul. Radzikowicka 3 Kryszczyńska strażacka, OSP Marek Szlęzak słup betonowy HPm(x) HPm3 2007: gniazdo silnie porośnięte trawą 4. Hajduki 51 Mateusz Duda jesion ( 8 m) HO HO 5. Kępnica 30 Leszek Fekner słup drewniany HPm3 HPm1 Obecność wróbli w gnieździe elektryczny 6. Kubice 47 Kazimierz Gruszka słup betonowy HPm2 HPm2 Obecność wróbli w gnieździe, 2008: 0

16 specjalnie postawiony* przylot 15 IV; 2007: 1 młody wyrzucony 7. Lipowa 9 Irena Łochyń słup betonowy* HO HO Obecność wróbli, pliszek siwych w gnieździe 8. Morów 55 Bogusław komin budynku HPm3 HPm3 Winiarczyk 9. Nysa, ul. oo. Werbiści komin betonowy HO HO Rodziwiczówny3 10. Nysa, ul. Morcinka Jan Kałętkiewicz komin betonowy HPm3 HB1 64 kotłowni 11. Podkamień 4 Henryk Niciejewski słup* HPm2 HPm i 2008: 2 młode wyrzucone, obecność wróbli 12. Rusocin 23 Janina Gurniak słup betonowy* HPo(o) HB1 Obecność wróbli w gnieździe 13. Sękowice 24 świetlica wiejska, dach domu* HPm3 HPo(o) Obecność wróbli w gnieździe dawna szkoła 14. Siestrzechowice 22 Jadwiga Rystwej słup betonowy* HE HPm3 2008: przylot w poł. III 15. Wierzbięcice 66 Danuta Krawczyk słup betonowy* HPo(g) HPm2 1 młode wyrzucone z gniazda, obecność wróbli w gnieździe 16. Wyszków 27 Stanisława Biber słup betonowy specjalnie dla bocianów* HPm4 HPm3 2008: 2 pisklęta wyrzucone, obecność wróbli w gnieździe, 2008: przylot 22 IV, młode pojawiły się na początku V gm. Otmuchów 1. Broniszowice 14 Kazimierz Zoń komin betonowy wolno HPm2 HPo(x) stojący 2. Buków 66/3 Jan Wilk komin na suszarni HPm2 HPm1 chmielu 3. Dziewiętlice 61 Stanisława słup betonowy* HPm2 HPo(o) Obecność wróbli w gnieździe Bezwerchna 4. Goraszowice 13 Tadeusz Maciuszek słup betonowy* HO HPm2 1 młode wyrzucone 5. Jarnołtów 58b Wiesław Rolik słup drewniany wolno HPm1 HPm2 1 młode wyrzucone stojący* 6. Kałków 113/8 Alina Pluta słup betonowy* HPm3 HPm1 Obecność wróbli w gnieździe 7. Kijów 23 Anna Krawczyk topola ( 10 m)* HPm4 HPo(x) Pojawiła się tylko para 1

17 8. Ligota Wielka 46 Zbigniew Radawski dąb* HO HO Zarośnięte trawą, brak bocianów przez 3-4 lata 9. Ligota Wielka 19 Paweł Białkowski słup betonowy HPm3 HPm2 2008: przyleciały koniec IV 10. Lubiatów 57 Stefania Gruszka słup betonowy* HPm2 HPm2 Obecność wróbli w gnieździe 11. Meszno 3 Lesław Śmierdziak komin betonowy? HPm2 Przedtem nr 3,gospodarz T. Mleczko, słup bet. elektr. 12. Otmuchów, Janina Poręba komin przemysłowy HO HPo(o) ul. Grodkowska 4/3 13. Ratnowice 49 Zdzisław Korociński słup betonowy* HPm2 HPo(x) Obecność wróbli w gnieździe 14. Rysiowice Zofia Chrząstek komin zamku HPm(x) HPm(x) 15. Starowice 13 Barbara Wątroba słup betonowy* HPo(o) HB1 Nowe gniazdo od 2008r. 16. Starowice 28 Henryk Bera słup betonowy* HPo(o) HPm3 Obecność wróbli w gnieździe 17. Wierzbno 33 Henryk Bera Słup betonowy HO? gm. Paczków 1. Gościce 3 Andrzej Cymara słup betonowy* HO HO gniazdo założone w 2007 r. 2. Kamienica 8a Zygmunt Sopczuk dąb* HB2 HO Obecność wróbli w gnieździe; do 1998 gn. na robinii 3. Kamienica 227 Antonina Cogiel słup betonowy* HO HO 4. Stary Paczków 6 Stanisław Iwański słup betonowy* HO HPm1 2008: 1 młode wyrzucone; dawniej gn. na kominie PMR 5. Ujeździec 51 Szymon Duraj lipa* HPo(x) HPm3 1990: wiatr zwalił gn. 6. Wilamowa 19 Konstanty Gacek dach stodoły HO Gniazdo zarośnięte trawą 7. Wilamowa (Książe) P. Ormiański lipa* HO HO Straż pożarna, co rok przycina gałęzie gm. Pakosławice 1. Bykowice 12 Tadeusz Bartosiewicz dach stodoły HO HB1 Obecność wróbli w gnieździe 2. Frączków 37c/a Andrzej Krawczyk komin betonowy O HPo(g) Nowe gniazdo od 2008r. 3. Nowaki 16 Krzysztof Karnaś słup betonowy * HPo(x) HPm2 Obecność wróbli w gnieździe 2

18 3