Katalog wystawy w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie

Transkrypt

1

2

3

4 Katalog wystawy w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie Gniezno 2015

5 Publikacja towarzysząca wystawie Dawna wytwórczość na ziemiach polskich zorganizowanej w dniach 29 kwietnia 4 października 2015 roku w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie Autor scenariusza i kurator wystawy Łukasz Kaczmarek Autorzy tekstów Eugeniusz Cnotliwy, Aldona Garbacz, Artur Jedynak, Łukasz Kaczmarek, Hanna Kóčka-Krenz, Jerzy Maik, Przemysław Makarowicz, Marcin Woźniak Redakcja i opracowanie katalogu Łukasz Kaczmarek Redakcja wydawnicza Dariusz Stryniak Fotografie w katalogu Łukasz Kaczmarek Projekt okładki Marta Czarnecka DTP Tomasz Brończyk Wydawca Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie ul. Kostrzewskiego 1, Gniezno Wydanie pierwsze ISBN Gniezno 2015 Druk Zakład Poligraficzny Moś & Łuczak, Poznań

6 Spis treści Słowo wstępne (Tomasz Sawicki)... 5 Artur Jedynak Pozyskiwanie i obróbka surowców krzemiennych w młodszej epoce kamienia i wczesnej epoce brązu... 9 Przemysław Makarowicz, Aldona Garbacz Szczepidło osada produkcyjna kowali z epoki brązu nad środkową Wartą Łukasz Kaczmarek Garncarstwo od środkowej epoki brązu po wczesną epokę żelaza Marcin Woźniak Starożytna metalurgia żelaza na ziemiach polskich przez pryzmat Mazowieckiego Centrum Metalurgicznego Jerzy Maik Włókiennictwo kultury wielbarskiej Hanna Kóčka-Krenz Złotnictwo w państwie pierwszych Piastów Eugeniusz Cnotliwy Jak z poroża jelenia wyczarowano grzebień KATALOG... 69

7 Prezentowane na wystawie zabytki pochodzą ze zbiorów: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim, Rezerwat Krzemionki Opatowskie Muzeum Archeologicznego w Poznaniu Instytutu Prahistorii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie Muzeum Narodowego w Szczecinie oraz Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie Kurator wystawy chciałby w tym miejscu złożyć podziękowania osobom, które niewątpliwe przyczyniły się do powstania wystawy, a szczególnie tym, którzy służyli pomocą merytoryczną i zaangażowaniem w trakcie prac związanych z organizacją ekspozycji: dr hab. Jerzy Maik, prof. nadzw. PAN (Instytut Archeologii i Etnologii PAN, oddział w Łodzi) prof. dr hab. Hanna Kóčka-Krenz (Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu) prof. UAM dr hab. Przemysław Makarowicz (Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu) dr Eugeniusz Cnotliwy (Muzeum Narodowe w Szczecinie) dr Bartłomiej Rogalski (Muzeum Narodowe w Szczecinie) dr Marcin Woźniak (Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie) Ewa Rytter (Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie) Artur Jedynak (Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, Rezerwat Krzemionki Opatowskie) Tomasz Skorupka (Muzeum Archeologiczne w Poznaniu) Alicja Gałęzowska (Muzeum Archeologiczne w Poznaniu) dr inż. Maria Cybulska (Instytut Architektury Tekstyliów, Politechnika Łódzka)

8 7 Słowo wstępne Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie zorganizowało wystawę Dawna wytwórczość na ziemiach polskich w celu upowszechnienia wiedzy o możliwościach wytwórczych człowieka realizowanych na przestrzeni dziejów i na różnych etapach rozwoju cywilizacyjnego w odniesieniu do ziem polskich. Ekspozycja przedstawia wybrane, konkretne dziedziny wytwórczości charakterystyczne dla poszczególnych epok, takie jak: krzemieniarstwo neolityczne, brązownictwo ze starszej epoki brązu, garncarstwo z przełomu epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, hutnictwo oraz tkactwo z okresu rzymskiego, a także wytwórczość złotniczą oraz rogowniczą związaną z okresem wczesnego średniowiecza. Sposób prezentacji ukazuje wymienione zagadnienia z perspektywy przebiegu procesów produkcyjnych, to znaczy: od surowca i jego wstępnej obróbki, poprzez kolejne etapy jego przetwarzania, aż do gotowego przedmiotu. Jednym z najstarszych przejawów działalności wytwórczej człowieka jest obróbka krzemienia. Krzemieniarstwo społeczeństw neolitycznych związanych z kulturą pucharów lejkowatych (IV II tys. p.n.e.) oraz kulturą amfor kulistych (III II tys. p.n.e.) przedstawiono z perspektywy wydobycia surowca krzemiennego, a także jego późniejszej obróbki. Tę część ekspozycji przygotowano w oparciu o zabytki pochodzące z kopalni krzemienia pasiastego w Krzemionkach k. Opatowa, będącej jednocześnie największym tego typu obiektem na świecie. Kolejny fragment ekspozycji przedstawia obróbkę metalu, w tym wypadku brązownictwo związane ze społecznościami starszego okresu epoki brązu (ok p.n.e.), co ukazano z perspektywy odkryć archeologicznych dokonanych na osadzie w miejscowości Szczepidło pod Koninem, datowanej na II tys. p.n.e. Następną część prezentacji poświęcono garncarstwu kultury łużyckiej (1300 p.n.e. 500/400 p.n.e.). Pomimo bardzo dużej ilości naczyń odkrywanych na stanowiskach tej kultury z całego okresu jej trwania, dość trudno jest uchwycić w materiale archeologicznym sam proces wytwórczy. Pewne światło na temat tego procesu rzucają badania specjalistyczne materiału ceramicznego, a także interpretacja niektórych obiektów archeo logicznych, stanowiących zapewne relikty po piecach garncarskich. Hutnictwo żelaza tę ważną dziedzinę wytwórczości przedstawiają odkrycia związane z Mazowieckim Centrum Metalurgicznym, funkcjonującym od II w. p.n.e. do IV w. n.e. (młodszy okres przedrzymski i okres wpływów rzymskich), a łączonym ze społecznościami kultury przeworskiej. To centrum jest drugim co do wielkości zespołem tego typu stanowisk w Polsce, po ośrodku świętokrzyskim. Jedną z ciekawszych prezentowanych dziedzin rękodzielnictwa jest tkactwo z okresu rzymskiego. Zgromadzone eksponaty związane są głównie z kulturą wielbarską (I V w. n.e.). Dodatkowo ekspozycję wzbogacają fragmenty odzienia-płaszcza pochodzące z cmentarzyska kultury wielbarskiej z terenu Pomorza w Gronowie, a także unikatowe znaleziska tzw. przęślicy odkrytej na cmentarzysku w Gronowie i Kowalewku pod Obornikami w woj. wielkopolskim. Ostatnie części ekspozycji odwołują się do okresu wczesnego średniowiecza (IX XI w.). Pierwsza z nich prezentuje zabytki związane z pracowniami złotniczymi odkrytymi m.in. na stanowisku w Rybitwach, w bliskim sąsiedztwie Ostrowa Lednickiego, a także

9 8 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. Natomiast druga część przedstawia obróbkę kości i poroża na przykładzie m.in. wyposażenia pracowni odkrytej w obrębie osady wczesnośredniowiecznej na Wolinie. Serdeczne podziękowanie za przygotowanie ekspozycji składam pracownikom Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie panom Łukaszowi Kaczmarkowi, kuratorowi wystawy i Dariuszowi Stryniakowi, redaktorowi wydawnictw towarzyszących ekspozycji oraz pani Marcie Czarneckiej, autorce oprawy graficznej. Tomasz Sawicki Zastępca Dyrektora Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie

10 9 Artur Jedynak Pozyskiwanie i obróbka surowców krzemiennych w młodszej epoce kamienia i wczesnej epoce brązu Historia wykorzystania surowców skalnych, a w szczególności surowców krzemionkowych, jako materiału służącego do wykonywania narzędzi sięga swoimi początkami około 2 mln lat wstecz. Umiejętność ta była doskonalona przez setki tysięcy lat, osiągając apogeum pod koniec epoki kamienia. W tym czasie dla tysięcy pokoleń krzemień pozostawał najważniejszym surowcem, od którego było uzależnione ich przetrwanie i rozwój. Dopiero od czasu wykonania pierwszych narzędzi miedzianych, co miało miejsce w neolicie, znaczenie krzemienia stopniowo malało, choć użytkowany był nadal w epoce brązu, żelaza, średniowieczu, a nawet w czasach nam całkiem już bliskich. Krzemień należy do grupy skał krzemionkowych zbudowanych przy ponad 50-procentowym udziale SiO 2. Tworzy się w wyniku skomplikowanych procesów chemicznych i biochemicznych lub ma pochodzenie organiczne. Skały te powstawały najczęściej wskutek sedymentacji w warunkach wodnych, dlatego też ich głównych złóż in situ należy szukać w południowej części Polski, w morskich utworach jury i kredy. W pradziejach duże znaczenie miały również krzemienie zalegające w osadach glacjalnych, przeniesione przez działalność lodowca z ich pierwotnych miejsc utworzenia. Takie krzemienie możemy znaleźć na obszarze prawie całego naszego kraju. Z terenu ziem polskich i krajów ościennych znamy kilkanaście odmian tego minerału, który podlegał w przeszłości wykorzystywaniu, a nawet eksploatacji górniczej. Spośród krzemieni jurajskich użytkowanych przez człowieka na czoło wysuwają się surowce: czekoladowy, jurajski właściwy, inaczej podkrakowski, oraz pasiasty. Natomiast do kredowych zaliczamy m.in. krzemień świeciechowski, ożarowski, gościeradowski, wołyński, podolski i bałtycki narzutowy w różnych odmianach (ryc. 1). Najpopularniejszy z krzemieni jurajskich czekoladowy zawdzięcza swą nazwę profesorowi S. Krukowskiemu i brązowej barwie występującej w różnych odcieniach. Rejon jego występowania to północno-wschodnie, mezozoiczne obrzeżenie Gór Świętokrzyskich. Znane są odmiany żółto-jasnobrązowe, jak i prawie czarne oraz wiele pośrednich, również pasmowane. Surowiec ten występuje w postaci płaskurów o grubości do kilkunastu centymetrów i długości kilku metrów, ale także plackowatych i stożkowatych konkrecji rozmieszczonych ciasno obok siebie (ryc. 2). Rzadziej konkrecje miewają kształt nieregularny. Cechami krzemieni czekoladowych są ponadto: gruba kora wapienna, połyskliwy, muszlowy przełom, charakterystyczna zawiesina w masie krzemiennej oraz bardzo dobra łupliwość. Krzemień jurajski, zwany podkrakowskim z racji swojego występowania w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, ma barwę od żółtawej, przez szarą, do brązowej czy prawie czarnej. Znajduje się go w postaci bulastych, nieregularnych konkrecji o średnicy do 50 cm z twardą wapienną otoczką. W obrębie jednej formy

11 10 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 1 Główne złoża surowców krzemiennych na terenie Polski i w jej bezpośrednim sąsiedztwie: a krzemień świeciechowski i gościeradowski, b krzemień wołyński, c kredowy narzutowy wraz z pokrewnymi (rugijskim, z rejonu Krasnego Sioła, pomorskim, mielnickim i rejowieckim), d jurajski podkrakowski, e ożarowski, f roztocki, g naddniestrzański, h czekoladowy, i pasiasty, j najważniejsze pradziejowe punkty wydobycia krzemienia. Wg Balcer Opr. A. Jedynak może przybierać różne barwy, co spowodowane jest procesami wietrzenia, czasem też różna może być jego przeźroczystość. W obrębie masy krzemiennej często spotyka się szczątki fauny, głównie spikule gąbek. O wyjątkowości krzemienia pasiastego nie świadczą tylko jego właściwości techniczne przydatne w procesie obróbki (twardość, łupliwość), a również jego ogromna dekoracyjność. Występuje on przede wszystkim w mezozoicznym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, ze szczególnym uwzględnieniem jego rejonu północno-wschodniego,

12 Artur Jedynak Pozyskiwanie i obróbka surowców krzemiennych Ryc. 2 Ławica krzemieni czekoladowych w skale wapiennej. Kamieniołom cementowni w Wierzbicy, pow. radomski, woj. mazowieckie. Fot. A. Jedynak ale także, jak wykazują najnowsze badania, w środkowej części Wyżyny Krakowsko- -Częstochowskiej. Najmniejsze konkrecje mają wielkość gołębiego jaja, największe zaś formę nieforemnych płaskurów kilkumetrowej długości. Zazwyczaj jednak przyjmują kształt płaskich placków lub bulastych bochnów. Buły krzemienne różnią się także strukturą wewnętrzną (układem stref pasiastych i jednolitych) oraz kolorystyką. W ich przekrojach występuje cały szereg barw od białej, przez szarości i beże, do prawie czarnej. Różnice są także uwarunkowane miejscem pochodzenia konkrecji. Właśnie ze względu na swą pasiastą strukturę krzemień ten był chętnie używany przez człowieka pradziejowego, szczególnie pod koniec młodszej epoki kamienia. Najważniejszym z krzemieni ostatniego okresu ery mezozoicznej kredy jest krzemień świeciechowski. Wraz z podobnym gościeradowskim występuje on na prawobrzeżu małopolskiego przełomu Wisły w okolicach Annopola. Konkrecje mają kształt spłaszczonych bochnów o średnicy do 50 cm. Najczęściej nie posiadają klasycznej kory, a ich powierzchnię zewnętrzną stanowi kilkumilimetrowa warstwa czertu. Barwa i struktura wnętrza tych krzemieni jest bardzo charakterystyczna. W ciemnoszarej masie krzemionkowej tkwią rozrzucone nierównomiernie jasne kropki i plamki. Krzemień świeciechowski jest jednym z najlepszych technicznie surowców do wyrobu narzędzi. Krzemień ożarowski znajdowany również w mezozoicznym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w skałach wapiennych turonu był surowcem mniej popularnym. Wynikało to z jego niejednolitej struktury i występującego często spękania konkrecji. Średnica rzadko przekracza 20 cm, a masa krzemienna przybiera barwę szaro-brunatną, plamistą. Mimo iż krzemień ożarowski nie należy do surowców najwyższej jakości, możliwe było wykonywanie z niego dość dużych form narzędziowych. Dużo częściej użytkowany był krzemień kredowy, zwany bałtyckim lub mniej precyzyjnie narzutowym. Występuje on głównie w utworach morenowych związanych z dwoma ostatnimi zlodowaceniami. Ma barwę szarą, czasem przechodzącą w mleczną, czarną lub niebieskawą i jest dość przeźroczysty. Jego konkrecje są zazwyczaj niewielkie, często rozkawałkowane, mocno spękane, a zachowana na ich powierzchni kora należy do rzadkości. Z racji tego, iż był surowcem łatwym do pozyskania, wyroby z niego wytworzone spotyka się na przestrzeni całych pradziejów i później. Genetycznie bardzo bliski krzemieniowi bałtyckiemu, ale występujący w skałach macierzystych, jest krzemień rugijski (północno-wschodnie Niemcy), a także ten z okolic Krasnego Sioła (zachodnia Białoruś) zalegający w tzw. porwakach (krach) kredowych. Oba miały znaczenie regionalne.

13 12 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Wśród krzemieni wykorzystywanych przez społeczności neolityczne ziem polskich nie można pominąć surowców z dzisiejszej zachodniej Ukrainy. Przede wszystkim jest to krzemień wołyński, który ma swoje wychodnie między Styrem a Horyniem. Jego konkrecje osiągają duże rozmiary. Barwa oscyluje wokół szarości z dodatkiem brązów i bieli, często widoczna jest pasiastość. To krzemień o najwyższych walorach technicznych. Do rzadziej spotykanych surowców należy krzemień naddniestrzański o ciemnym, plamistym zabarwieniu. W młodszej epoce kamienia użytkowano również inne surowce krzemionkowe. W szczególności były to niewymienione wcześniej różne krzemienie występujące lokalnie w skałach macierzystych i redeponowane (szczególnie w strefie wyżynnej południowej Polski), radiolaryty z terenów Słowacji czy obsydiany (tzw. szkło wulkaniczne) z pogranicza słowacko-węgierskiego. Wszystkie te surowce nie miały jednak większego znaczenia gospodarczego. Stosunkowo łatwa dostępność i pożytki płynące z jego użytkowania spowodowały, iż krzemień był minerałem bardzo rozpowszechnionym w epoce kamienia. Wśród zabytków znajdowanych na stanowiskach archeologicznych z tego czasu stanowi on jedną z liczniejszych grup (do czasów wynalezienia ceramiki najliczniejszą). Człowiek pradziejowy potrafił doskonale rozpoznawać miejsca jego występowania, a także wyróżnić surowiec najwyższej jakości. Początkowo wydobywano go z naturalnych odsłonięć, jak brzegi rzeczne czy wychodnie skalne. Jednak zwiększające się zapotrzebowanie na dobry materiał, który nie występuje zazwyczaj na powierzchni, było podstawą do podjęcia pierwszych prób jego górniczej eksploatacji. Stało się to pod koniec starszej epoki kamienia (ok tys. lat temu), kiedy pojawiły się niewielkie kopalnie krzemienia, w postaci jam i rozgrzebisk, eksploatowane przez grupy łowców reniferów. Dopiero w neolicie, czyli ostatniej części epoki kamienia (ok. 7,5 4 tys. lat temu) charakteryzującej się wprowadzeniem gospodarki wytwórczej, szybkim rozwojem demograficznym, pojawieniem się nowej techniki i technologii wytwarzania przedmiotów codziennego użytku, poziom rozwoju społeczności ludzkich umożliwił wydobycie krzemienia klasycznymi metodami górniczymi. Już pierwsze społeczności rolnicze na ziemiach polskich, które pojawiły się około 5600 lat przed Chr., wydobywały krzemień, sięgając w głąb ziemi. Kopalnie eksploatowane przez ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej czy młodsze grupy reprezentujące tzw. neolit naddunajski odkryto w Tomaszowie, pow. szydłowiecki, woj. mazowieckie oraz Sąspowie, pow. krakowski, woj. małopolskie. Przebadane tam szyby sięgały głębokością od 3 do 5 m i posiadały średnicę nawet 8 m. Służyły one do wydobywania krzemienia czekoladowego (Tomaszów) i jurajskiego (Sąspów) z pokładów glin zwietrzeliskowych pokrywających utwory górnojurajskie. Neolityczne górnictwo krzemienia osiągnęło swoje apogeum ponad 2000 lat później, w czasach kultury pucharów lejkowatych i amfor kulistych, czyli rozwiniętych społeczności rolniczych i rolniczo-hodowlanych. W tym czasie wzrosło wyraźnie zapotrzebowanie na wybrane rodzaje surowca, które spełniały określone wymagania użytkowników, nie zawsze związane tylko z jego użytecznością. Najlepszym przykładem są tu duże szyby otwarte znane ze Świeciechowa, pow. kraśnicki, woj. lubelskie oraz największe neolityczne kopalnie krzemienia w Sudole-Krzemionkach, pow. ostrowiecki, woj. świętokrzyskie, reprezentujące już klasyczne górnictwo podziemne. Eksploatowano w nich kopalinę o najwyższych parametrach technicznych (Świeciechów) bądź krzemień posiadający wyjątkowe walory estetyczne (Krzemionki). Zespół pradziejowych kopalń krzemienia w Krzemionkach stanowi najwybitniejszy przykład górnictwa krzemienia w Europie. Ich funkcjonowanie datowane jest na okres od drugiej połowy IV tys. do początków II tys. przed Chr. Ślady dawnych prac górniczych ciągną się tu łukowatym pasem o szerokości m na przestrzeni 4,5 km i obejmują obszar o powierzchni 78,5 hektara. Uwagę przykuwa świetnie zachowany krajobraz przemysłowy z epoki kamienia. Rozmieszczone co kilka lub kilkanaście metrów leje poszybowe otoczone hałdami gruzu wapiennego pokazują skalę

14 Artur Jedynak Pozyskiwanie i obróbka surowców krzemiennych Ryc. 3 Powierzchnia pradziejowego pola eksploatacyjnego w Krzemionkach. Widoczne zagłębienia poszybowej hałdy urobku. Fot. A. Jedynak działalności dawnych górników (ryc. 3). Do naszych czasów zachowało się ich prawie 3 tys., a całkowitą ilość szybów szacuje się na ponad tysiąc więcej. Jednym z fenomenów tego obiektu jest fakt stosowania przez prahistorycznych górników różnych metod wydobywczych odpowiednich do warunków zalegania złoża krzemienia. Położenie kopalń w obrębie synkliny geologicznej powodowało konieczność sięgania po krzemień zalegający na głębokości od 2 do 9 m. Z gliny polodowcowej i zwietrzeliny wapiennej wydobywano go metodami odkrywkowymi, kopiąc proste jamy lub większe kopalnie, rozszerzane przy dnie dzięki niszom pozwalającym na powiększenie obszaru eksploatacji (ryc. 4). Jednak na głębokości poniżej 3,5 m surowiec występował już w skale wapiennej. W tym przypadku stosowano metody eksploatacji podziemnej, tworząc system niewielkich kopalń filarowych z położonymi blisko siebie szybami i wyrobiskami łączącymi się w swoisty labirynt. Sięgały one głębokością 6 m. Najwyższym osiągnięciem techniki górniczej tamtych czasów są olbrzymie kopalnie komorowe, których części podziemne osiągają powierzchnię ponad 500 m kw. i były drążone nawet na głębokości 9 m (ryc. 5). Ryc. 4 Kopalnia niszowa w Krzemionkach. Fragment ekspozycji przy trasie turystycznej. Fot. A. Jedynak

15 14 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 5 Chodnik komunikacyjno- -transportowy w kopalni komorowej w Krzemionkach. Fot. A. Jedynak Wysokość neolitycznych podziemi mieści się w przedziale między 55 a 120 cm, gdyż ławice krzemieni występują tylko w jednej, około metrowej grubości warstwie wapienia. Dlatego wszystkie prace wydobywcze trzeba było wykonywać na klęczkach lub leżąc (ryc. 6). Warunki pogarszała panująca tam stała, niska temperatura (od 5 do 9 C) i bardzo wysoka wilgotność. Do oświetlenia korytarzy i stanowisk pracy stosowano niewielkie łuczywa ze smolnego drzewa, które pozwalały uzyskiwać wystarczającą ilość światła przy niewielkiej ilości dymu. Niektórzy badacze uważają nawet, że łuczywa mogły być też wykorzystywane do wymuszania obiegu powietrza w najbardziej oddalonych częściach kopalń. W opozycji do wysokiej wiedzy geologicznej i inżynierskiej stoją proste narzędzia, jakimi posługiwano się podczas pracy w podziemiach. Były to przede wszystkim kilofy Ryc. 6 Rekonstrukcja pracy neolitycznego górnika. Fot. K. Kaptur

16 Artur Jedynak Pozyskiwanie i obróbka surowców krzemiennych kamienne, krzemienne oraz wykonane z poroża zwierzęcego, a także tłuki i pobijaki (ryc. 7). Dysponowano także całym zestawem narzędzi drewnianych. Czas wykorzystywania jednej kopalni bywał różny i mógł sięgać nawet 300 lat. Pracą w kopalniach zajmowały się zapewne wyspecjalizowane klany górników i producentów narzędzi krzemiennych, którzy posiadali odpowiednią wiedzę geologiczną i techniczną. Jednorazowo załogę stanowiło od kilku do kilkunastu osób zajmujących się drążeniem, transportem na powierzchnię i obróbką kopaliny. Wydobyty z wapienia krzemień był selekcjonowany jeszcze w podziemiach, po czym najlepszy surowiec transportowano w koszach lub workach na powierzchnię. W bezpośrednim sąsiedztwie wyjścia z szybu zlokalizowane były pracownie (ryc. 8), w których dzielono konkrecje na mniejsze kawałki, a te z kolei formowano w narzędzia krzemienne siekiery i dłuta (ryc. 9). Schyłek młodszej epoki kamienia, czyli druga połowa III tys. przed Chr. to czas zaniku wydobywania krzemienia sposobem głębinowym. Jednak górnictwo tego surowca rozwijało się nadal, czego świadectwem są np. kopalnie w Ożarowie, Glinianach, pow. opatowski, woj. świętokrzyskie, czy Rybnikach, gm. Wasilków, woj. podlaskie. We wczesnej epoce brązu (przełom III i II tys. przed Chr.) krzemień wydobywano za pomocą niezbyt głębokich szybów jamowych (do 3 4 m), czasem powiększanych o nisze. Rezygnacja z drążenia wyrobisk podziemnych była przede wszystkim wynikiem spadku zapotrzebowania na surowiec o konkretnych parametrach, ale także wyrazem zwykłego pragmatyzmu. Do wykonywania ówcześnie preferowanych narzędzi wystarczał krzemień z płytszych warstw geologicznych, a nawet pozyskiwany z odpadów pozostawionych przez neolitycznych krzemieniarzy tysiąc lat wcześniej. Ryc. 7 Zestaw podstawowych narzędzi górniczych: a klin/dźwignia z poroża, b krzemienny tłuk, c kamienny klin, d kamienny kilof. Fot. A. Jedynak Ryc. 8 Rekonstrukcja otoczenia szybu górniczego w Krzemionkach. Fot. A. Jedynak

17 16 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 9 Etapy procesu produkcji siekiery krzemiennej: a rozbijanie konkrecji, b wstępne formowanie, c końcowe formowanie, d szlifowanie, e gotowe ostrze, f ostrze w oprawie. Fot. K. Kaptur Ryc. 10 Długi wiór z krzemienia świeciechowskiego. Fot. A. Jedynak Neolityczna wytwórczość krzemieniarska charakteryzuje się kontynuacją podstawowych technik produkcji narzędzi krzemiennych znanych ze starszej i środkowej epoki kamienia, ale także wprowadzeniem nowych jakości np. pojawieniem się nowych, niewystępujących wcześniej typów narzędzi czy gładzeniem powierzchni przygotowanych wyrobów. Instrumentarium stosowane przy obróbce surowców krzemionkowych ograniczało się w zasadzie do kilku rodzajów narzędzi. Do podstawowych należały tłuki, czyli przedmioty, którymi uderzano bryłę krzemienia w celu jej rozbicia i odpowiedniego formowania. Mogły to być tzw. twarde tłuki wykonywane z krzemienia bądź skał krystalicznych o kształcie zbliżonym do kuli lub tłuki miękkie z materiałów organicznych, jak poroże zwierzęce czy drewno. W celu dokładniejszego formowania narzędzia lub uzyskiwania odpowiedniego półsurowca służącego do dalszej produkcji używano pośredników z poroża. Pozwalały one na precyzyjniejsze ukierunkowanej siły uderzenia w odpowiednie miejsce narzędzia, przykładanej uderzeniem ciężkiego pobijaka z poroża, kamienia lub drewna. Przypuszcza się, że w młodszej części neolitu, w związku z wynalezieniem metalurgii miedzi, zaczęto stosować pośredniki z tego metalu, co pozwoliło na zwiększenie precyzji pracy. Do nadawania ostatecznego kształtu narzędziom służyły różnego rodzaju retuszery z poroża i miedzi oraz gładziki i płyty szlifierskie wykonywane z piaskowca. W produkcji krzemieniarskiej omawianego okresu obserwuje się dwa główne kierunki: przygotowywanie rdzeni krzemiennych do wykonywania wiórów oraz obróbka rdzeniowa w celu uformowania narzędzia rąbiącego. Pierwszy z nich to technika wiórowa, która polegała na takim uformowaniu surowej konkrecji krzemienia, aby dalej odpowiednio w nią uderzając, można było uzyskiwać kolejne odpadające listki o podobnym, podłużnym kształcie, tzw. wióry. Dzięki temu odbijano formy o długich i ostrych krawędziach, które z kolei stanowiły półsurowiec do wyrobu różnego rodzaju narzędzi. Najdłuższe egzem-

18 Artur Jedynak Pozyskiwanie i obróbka surowców krzemiennych plarze wiórów odkryte na ziemiach polskich mają długość około 30 cm (ryc. 10). Tak długa krawędź tnąca pozwalała, po połamaniu wióra, na wytworzenie wielu mniejszych narzędzi lub mogła być użytkowana samodzielnie. Drugim dominującym kierunkiem była technika rdzeniowa. Polegała ona na wielokrotnym odbijaniu mniejszych, płaskich fragmentów konkrecji (tzw. odłupków), tak aby uformować ją w pożądany kształt. W ten sposób powstawały charakterystyczne dla młodszej epoki kamienia trapezowate lub prostokątne w obrysie, klinowate w rzucie bocznym i czworoboczne w przekroju siekiery i dłuta. Dla wczesnego okresu epoki brązu charakterystyczny był przekrój soczewkowaty (ryc. 11). Końcową fazę obróbki stanowiło szlifowanie i polerowanie na płytach kamiennych z użyciem odpowiedniej podsypki i wody. Wczesne fazy przygotowywania rdzeni czy formowania siekiery odbywały się przy użyciu twardych tłuków. Samej zaś produkcji półsurowca wiórowego i dokładnego kształtowania narzędzi rdzeniowych dokonywano najczęściej przy użyciu pośredników. Narzędzia z wiórów i odłupków wykonywano za pomocą retuszerów, dzięki którym odpowiednio kształtowano krawędź tnącą. W zależności od przeznaczenia narzędzia mogła być ona zatępiana lub szczerbiona albo pozostawiana ostra. Poza głównymi nurtami produkcji krzemieniarskiej w materiałach krzemiennych z osad neolitycznych obserwuje się celową produkcję odłupków z odpowiednich rdzeni. Często służyły one do wyrobu grocików strzał. Widoczne są również naprawy i powtórne wykorzystanie uszkodzonych lub zużytych narzędzi, np. formowanie nowego ostrza siekiery, a przez to jej skracanie, czy wykorzystanie zużytej siekiery jako tłuka. W młodszej epoce kamienia widoczny jest wyraźnie rozwój specjalizacji, zarówno w dziedzinie górnictwa, jak i wytwórczości krzemiennej. Jest on spowodowany nie tylko wzrostem demograficznym (i związanym z tym zwiększonym zapotrzebowaniem na narzędzia) oraz rozwojem gospodarczym (postęp w rolnictwie, budownictwie), ale także pojawianiem się nowych form organizacji społecznej i wierzeń. Zależności te są widoczne w wielu miejscach neolitycznej Europy, jednak najlepiej można je prześledzić w przypadku eksploatacji kopalń w Krzemionkach. Wydaje się, że krzemień pasiasty tam wydobywany posiadał dla twórców największych kopalń komorowych znaczenie pozaużytkowe. Pod koniec IV i w pierwszej połowie III tysiąclecia przed Chr., pod postacią dużych, w całości polerowanych siekier stał się symbolem prestiżu i elementem panujących ówcześnie wierzeń. Ostrza z tego surowca były jednym z ważniejszych elementów obrzędowości sepulkralnej. Tym można tłumaczyć powstanie najbardziej zaawansowanego górnictwa wykonywanego przez grupy specjalistów posiadających odpowiednią wiedzę i umiejętności. W bliższym i dalszym sąsiedztwie szybów górniczych funkcjonowały pracownie krzemieniarskie, w których na niemal masową skalę produkowano siekiery według ustalonego wzoru. Podobna sytuacja miała miejsce również w przypadku długich wiórów i innych rodzajów krzemienia. Wytwórczość prowadzona była również na terenie osad położonych w sąsiedztwie kopalń, których mieszkańcy zajmowali się zapewne także dystrybucją wyrobów. Obok wytworów prestiżowych, wymagających od krzemieniarza największego kunsztu, wytwarzano wiele pospolitych narzędzi codziennego użytku. Do najpopu- Ryc. 11 Wybór narzędzi z krzemienia wołyńskiego i kredowego narzutowego neolit i wczesna epoka brązu. Fot. A. Jedynak

19 18 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 12 Rekonstrukcja sierpa z wkładkami krzemiennymi. Fot. G. Dąbrowski larniejszych należały te wykonywane z odłupków i wiórów krzemiennych zgrzebła, skrobacze, drapacze, przekłuwacze, wiertniki, rylce, łuszcznie czy najprostsze noże. Służyły one do podstawowych prac w gospodarstwie domowym, czyli do obróbki drewna, skór i innych materiałów organicznych, krojenia mięsa itp. Każde gospodarstwo domowe mogło wytwarzać je we własnym zakresie. Nazwy nadawane przez archeologów poszczególnym typom narzędzi mogą sugerować ich przeznaczenie. Jednak badania powierzchni i krawędzi pracujących tych przedmiotów prowadzone przy użyciu mikroskopów o dużych powiększeniach pokazują, iż ich funkcja mogła być zupełnie inna, niż nam się wydaje, np. drapacz mógł służyć do wiercenia, a skrobacz do cięcia. Możliwe jest także określenie rodzaju materiału, w którym pracowały. Ciekawym rodzajem narzędzi będących wyznacznikiem neolitu w materiałach krzemiennych są tzw. sierpaki i sierpce, czyli charakterystyczne, odpowiednio ukształtowane retuszem wióry, które służyły jako wkładki do sierpów. Ze względu na widoczne na nich charakterystyczne zapolerowania, powstające w wyniku tarcia o twardą strukturę łodyg roślinnych, nawet gołym okiem jesteśmy w stanie stwierdzić, iż były one kiedyś częścią narzędzia żniwnego (ryc. 12). Oprócz zwykłych narzędzi odłupkowych i wiórowych powstawały także narzędzia wykonywane metodą rdzeniową, jak sztylety, sierpy, ciosła, grace czy grociki strzał. Stały się one szczególnie popularne we wczesnym okresie epoki brązu. Z młodszą epoką kamienia związany jest niespotykany wcześniej rozwój komunikacji. Oprócz tradycyjnych szlaków wodnych powstawały coraz liczniejsze szlaki lądowe. Także wtedy powstały pierwsze drogi utwardzone drewnem, co było związane z wynalezieniem zaprzęgu oraz koła i wozu (ryc. 13). Umożliwiło to przewóz ciężkich Ryc. 13 Rekonstrukcja neolitycznego wozu z Bronocic na terenie pradziejowej wioski w Krzemionkach. Fot. A. Jedynak

20 Artur Jedynak Pozyskiwanie i obróbka surowców krzemiennych towarów (takich jak krzemień) na znaczne odległości. Stało się to najpewniej w IV tys. przed Chr. Najstarszy wizerunek wozu czterokołowego umieszczony na naczyniu glinianym kultury pucharów lejkowatych jest datowany na połowę tego milenium i został odkryty w Bronocicach, pow. pińczowski, woj. świętokrzyskie. Wymiana i dystrybucja wyrobów krzemiennych jest widoczna już od początku neolitu. Zabytki wykonane z charakterystycznego krzemienia jurajskiego wydobywanego w kopalni w Sąspowie są znajdowane na osadach kultury ceramiki wstęgowej rytej na terenie całej Polski południowej, a docierał on również na Morawy i w rejon Kujaw. W tym samym czasie i nieco później obsydian z terenów południowej Słowacji wędruje na północ w dorzecze Wisły i Odry, pokonując odległość km. Ciekawie prezentuje się analiza rozprzestrzenienia wyrobów z krzemienia pasiastego wykonana dla trzech podstawowych ugrupowań kulturowych zajmujących się jego eksploatacją w młodszej epoce kamienia i wczesnej epoce brązu (ryc. 14). W okresie istnienia kultury pucharów lejkowatych, która zapoczątkowała wydobycie tego surowca w kopalniach rejonu dolnej Kamiennej, rozprzestrzeniał się on na odległość około 250 km od złóż. W dobie kultury amfor kulistych nastąpiła eksplozja popularności tej kopaliny i jej eksport nawet na odległość 660 km. Natomiast w początkach epoki brązu zainteresowanie to spadło i w obrębie kultury mierzanowickiej krzemień pasiasty miał Ryc. 14 Strefy rozprzestrzenienia narzędzi z krzemienia pasiastego: a w czasach kultury pucharów lejkowatych, b w okresie kultury amfor kulistych, c na początku epoki brązu w kulturze mierzanowickiej. Wg Wiślański 1979 z uzupełnieniami. Opr. A. Jedynak

21 20 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich już tylko znaczenie lokalne i był użytkowany przez ludność zamieszkującą w promieniu nie większym niż 150 km od jego wychodni. Krzemień (i inne krzemionkowe) stanowił przez tysiąclecia podstawowy surowiec do produkcji narzędzi, a tym samym jedną z podstaw egzystencji człowieka pradziejowego. Nie bez powodu nazywany jest złotem i stalą epoki kamienia. Badania sposobów jego wydobywania, obróbki oraz dróg i miejsc dystrybucji pozwalają na znalezienie wielu odpowiedzi na pytania dotyczące gospodarki społeczeństw pradziejowych, ich ekonomii, poziomu rozwoju techniki, a nawet organizacji społecznej i wierzeń. Będą one na pewno kontynuowane, ponieważ fascynacja krzemieniem wśród kolejnych pokoleń archeologów nie słabnie. I trudno się temu dziwić, gdyż finezja i kunszt wykonania wielu narzędzi krzemiennych cały czas wzbudza podziw i szacunek dla ich twórców. Literatura Balcer B Wytwórczość narzędzi krzemiennych w neolicie ziem polskich, Wrocław. Balcer B., Kowalski K Z badań nad krzemieniem pasiastym w pradziejach, Wiadomości Archeologiczne, t. 43, z. 2, s Bąbel J. T Krzemionki. Pomnik historii, rezerwat, muzeum. Prahistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego. Przewodnik, Ostrowiec Świętokrzyski. Budziszewski J Stan badań nad występowaniem i pradziejową eksploatacją krzemieni czekoladowych, [w:] Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach, red. W. Borkowski, J. Libera, B. Sałacińska, S. Sałaciński, t. 7: Krzemień czekoladowy w pradziejach. Materiały z konferencji w Orońsku , Warszawa Lublin, s Czebreszuk J., Kozłowska-Skoczka D Sztylety krzemienne na Pomorzu Zachodnim, Szczecin. Król P., Migaszewski Z. M Rodzaje, występowanie i geneza krzemieni. Zarys problematyki, [w:] Historia krzemienia, red. P. Król, Kielce, s Kruk J Wzory przeszłości. Studia nad neolitem środkowym i późnym, Kraków. Lech J Przemiany kulturowe w prehistorii w świetle badań górnictwa krzemienia: poszukiwania rytmu, [w:] Rytm przemian kulturowych w pradziejach i średniowieczu, red. B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski, Biskupińskie Prace Archeologiczne nr 9, Prace Komisji Archeologicznej nr 19, Biskupin Wrocław, s Wiślański T Dalszy rozwój ludów neolitycznych. Plemiona kultury amfor kulistych, [w:] Neolit, red. W. Hensel, T. Wiślański, s , Prahistoria Ziem Polskich 2, Wrocław.

22 21 Przemysław Makarowicz, Aldona Garbacz Szczepidło osada produkcyjna kowali z epoki brązu nad środkową Wartą Jednym z najbardziej spektakularnych i unikalnych znalezisk na terenie ziem polskich w ostatnich latach było odkrycie osady metalurgów z II tys. przed Chr. na stanowisku 17 w Szczepidle, gm. Krzymów, woj. wielkopolskie (AZP 57 41/11) (Makarowicz, Garbacz-Klempka 2014). Znajduje się ona w Kotlinie Kolskiej, będącej fragmentem Pradoliny Warty Środkowej (ryc. 1; Kondracki 1994). Osadę, o powierzchni 3 3,5 ha, założono na rozległej, zniszczonej aktualnie, wydmie parabolicznej, na terasie nadzalewowej Warty w odległości około 1,8 km na południowy wschód od koryta rzeki. Ryc. 1 Szczepidło, woj. wielkopolskie, stan. 17. Usytuowanie stanowiska. Opr. P. Makarowicz Charakterystyka osady metalurgów Na zbadanym wykopaliskowo (ryc. 2) terenie można zaobserwować co najmniej kilkanaście skupisk obiektów nieruchomych (głównie jam magazynowych piwniczek) i ceramiki sygnalizujących obecność zagród, tj. domów z podwórzami (ryc. 3). Nie wszystkie z nich funkcjonowały w jednym czasie, reprezentowały kilka faz budowlanych. Na podstawie analizy porównawczej stylistyki ceramiki naczyniowej i wyrobów

23 Ryc. 2 Szczepidło, woj. wielkopolskie, stan. 17. Zasięg stanowiska i usytuowanie wykopów. Oprac. P. Makarowicz

24 Przemysław Makarowicz, Aldona Garbacz Szczepidło osada produkcyjna kowali z epoki brązu metalowych, a także oceny sekwencji dat radiowęglowych można stwierdzić, że osadę zasiedlano przez około 400 lat, w okresie około przed Chr. Etap jej rozwoju wiążący się z powstaniem pracowni metalurgicznej można określić na przedział przed Chr. i łączyć z działalnością społeczności z późnej fazy kręgu trzcinickiego, o cechach kultury mogiłowej i wczesnej kultury łużyckiej. Ślady działalności metalurgicznej zarejestrowano głównie w centralnej i południowej części zbadanego wykopaliskowo terenu (ryc. 4). Zasadnicza część produkcyjna osady, w której odkryto unikalny w skali środkowoeuropejskiej warsztat kowalski (obiekt 153) z licznymi pozostałościami procesu odlewniczego, znajdowała się na wzniesieniu w centralnej części zbadanego wykopaliskowo terenu i zapewne również w centrum osady. Zaobserwowano tu największe i najbardziej intensywne skupisko ceramiki oraz koncentrację wyrobów z brązu, a także kamienie, żużel i nieliczne fragmenty polepy. Charakteryzowany obiekt centralny był domem z zagłębioną podłogą, jednak bez reliktów po słupach (ryc. 5). Z tego względu trudno określić rodzaj konstrukcji oraz technikę jej wykonania. Obiekt miał kształt nieregularnego wieloboku, zorientowanego na osi NW SE. Jego długość wynosiła 13,2 m, szerokość 10,3 m, a maksymalna głębokość 1,04 m. Wielowarstwowe, nieckowate wypełnisko o nierównym dnie tworzyły komponenty próchnicy o różnym stopniu zbielicowania i niezbielicowanej. W północno- -zachodniej części charakteryzowanej konstrukcji zaobserwowano obiekty powiązane funkcjonalnie z pracownią (153A, 153B), zawierające ceramikę naczyniową oraz wytopy metalowe. Liczne ślady spalenizny, rozdrobnionych węgli drzewnych, przepalonych fragmentów naczyń oraz asortyment (uszkodzonych) wyrobów z brązu, wytopów, wlewów, żużli, fragmentów tygli i łyżek, bryłek metalu, a także przepalonych kamieni świadczą o intensywnej i zapewne permanentnej, trwającej przez dłuższy czas produkcji brązow- Ryc. 3 Szczepidło, woj. wielkopolskie, stan. 17. Rozkład przestrzenny obiektów nieruchomych. Opr. P. Makarowicz

25 Ryc. 4 Szczepidło, woj. wielkopolskie, stan. 17. Dystrybucja śladów działalności metalurgicznej. Oprac. P. Makarowicz

26 Przemysław Makarowicz, Aldona Garbacz Szczepidło osada produkcyjna kowali z epoki brązu Ryc. 5 Szczepidło, woj. wielkopolskie, stan. 17. Plan obiektu 153 (warsztatu metalurgicznego). Opr. P. Makarowicz niczej. Znaczną koncentrację materiału ruchomego zaobserwowano również wokół charakteryzowanego obiektu, zwłaszcza na zachód i wschód od niego. Poza strefą centralną mniejsza koncentracja reliktów wytwórczości metalurgicznej znajdowała się w południowej części zbadanego wykopaliskowo terenu (ryc. 4). O możliwości wykorzystania wymienionych obiektów w procesie produkcji wyrobów metalowych mogą świadczyć ich ciemne (intensywnie brunatne lub czarne) wypełniska, ślady spalenizny i węgle drzewne. Płytko pod stropem humusu udokumentowano tu również nieliczne bryłki żużla. Między warsztatem metalurgicznym (ob. 153) a wzmiankowanym skupiskiem obiektów, głównie w warstwie ornej, występowały liczne wytopy, fragmenty przedmiotów i szlaka. Ich planigrafia jest jednak efektem częstych przemieszczeń powierzchniowych warstw gleby (wtórnej dystrybucji). Trzeba zaznaczyć, że na omawianym stanowisku nie odkryto reliktów pieców metalurgicznych ani form odlewniczych, natomiast z badań powierzchniowych w okolicy pochodzą gliniane fragmenty dyszy do miechów kowalskich. Znaleziska związane z metalurgią Podczas dziesięcioletnich badań udokumentowano 140 przedmiotów z brązu, w tym wyroby ukończone, półprodukty, wytopy ( łezki/kropelki ), pozostałości po procesie produkcyjnym (wlewy), a także bryłki surowca. Zarejestrowano również liczną serię żużli (89 egzemplarzy) oraz kilka narzędzi cyzelerskich. Wśród gotowych wyrobów, w większości wypadków jednak uszkodzonych lub nieudanych, często też skorodowanych, wyróżniono szpile i grociki strzał. Ponadto wydzielono półprodukty/półfabrykaty bransolet, fragmenty drutu, nożyka, blaszki i nieokreślonej funkcjonalnie ozdoby.

27 26 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 6 Szczepidło, woj. wielkopolskie, stan. 17. Grociki z brązu. Fot. P. Makarowicz Zestaw grocików liczył osiem uszkodzonych (w trakcie produkcji?) egzemplarzy, w tym jeden zniszczony w stopniu uniemożliwiającym rekonstrukcję (ryc. 6). Są to niewielkie okazy z tulejką i liściem zbliżonym kształtem do trójkąta lub rombu. Jeden z nich ma wyodrębnione skrzydełka i uszkodzony (skręcony i nadłamany) czubek i ślady szlifowania (ryc. 6: 4). Pięć egzemplarzy, w różnym stopniu uszkodzonych, reprezentuje typy o niewyodrębnionych skrzydełkach. Jeden cechuje się ostrzem zbliżonym do trójkąta (ryc. 6: 2), pozostałe są podobne do siebie pod względem morfologii. Charakteryzują się je romboidalne ostrza, mają uszkodzone mechanicznie ostrza lub tulejki oraz widoczne niekiedy ślady szlifowania (ryc. 6: 1, 3, 5, 6). Ostatni, najmniejszy okaz jest odpadem produkcyjnym. Zachowana część jego ostrza ma kształt zbliżony do zaokrąglonego trójkąta. W omawianym zbiorze przedmiotów zarejestrowano trzy szpile oraz kilka fragmentów drutu, które mogły służyć jako półprodukty do wyrobu szpil lub też były odpadami ( zaniechami ) poprodukcyjnymi. Trzy ukończone egzemplarze reprezentują odmienne typy: szpilę szablasto wygiętą z trąbkowatą główką i uszkiem, szpilę igłowatą oraz egzemplarz z końcem rozklepanym i zwiniętym w uszko (Gedl 1975: 28 33; ryc. 7). Dwa pierwsze typy zarejestrowano w obiekcie 153, trzeci na wschód od warsztatu odlewniczego. Szablasto wygięta szpila z główką trąbkowatą i uszkiem (ryc. 7: 1), udo- Ryc. 7 Szczepidło, woj. wielkopolskie, stan. 17. Szpile z brązu. Fot. P. Makarowicz

28 Przemysław Makarowicz, Aldona Garbacz Szczepidło osada produkcyjna kowali z epoki brązu kumentowana w centralnej części wzmiankowanego obiektu, ma ułamaną dolną część nóżki. Koliste uszko, zdobione dwoma dookolnymi motywami rytymi, umieszczone jest na spojeniu nóżki z główką, ornamentowaną podobnie 15 dookolnymi motywami. Szpila igłowata (ryc. 7: 2; Gedl 1983: ; Kłosińska 1997: 57; Lasak 2001: 91), odnotowana w południowej partii warsztatu metalurgicznego, ma również odłamaną końcówkę nóżki. Romboidalny otwór znajduje się w odległości około 1 cm od górnego końca. Omawiany okaz jest wygięty, mniej więcej w połowie wysokości, pod kątem około 40. Szpila jest najgrubsza w części środkowej nóżki. Ostatni z ukończonych egzemplarzy reprezentuje typ z główką sklepaną i zwiniętą w uszko (ryc. 7: 3). Fragmenty drutu o różnej długości (od kilku do kilkunastu cm) o kolistym bądź kwadratowym przekroju udokumentowano głównie w centralnej partii zbadanej części stanowiska. Pozostałe, fragmentarycznie zachowane przedmioty, będące de facto złomem, są półproduktami/półfabrykatami lub odpadami produkcyjnymi różnych wyrobów z kategorii ozdób (bransolet, szpili, zawieszek, etc.), broni (grotów?) i narzędzi (brzytwy lub nożyka). Zarejestrowano je głównie w obiekcie 153 oraz w jego otoczeniu, a także mniej licznie w południowej części rozpoznanego terenu. W analizowanym materiale udokumentowano fragmenty wlewów będących pozostałościami technologicznymi procesu odlewania wyrobów z brązu. Zarejestrowano kilka takich przedmiotów o charakterystycznych, lejkowatych kształtach (np. ryc. 8: 1, 2). Ryc. 8 Szczepidło, woj. wielkopolskie, stan. 17. Wlewy z brązu. Fot. P. Makarowicz Najliczniejszą kategorią przedmiotów metalowych ze Szczepidła są niewielkie wytopy brązu (zlewki, kropelki o średnicy 1 4 mm) oraz większe bryłki (do kilku cm) będące ubocznymi pozostałościami po procesie metalurgicznym (ryc. 9). Na zbadanym terenie, głównie w obiekcie 153 oraz w jego otoczeniu, zarejestrowano ponad 80 takich wyrobów. W zestawie źródeł ze Szczepidła odnotowano 82 bryłki szlaki brązowej (ryc. 10). Miały one różną wielkość, najczęściej były mocno zeszkliwione. Rzadko rejestrowano je poniżej humusu, najliczniej występowały w próchnicy współczesnej, co zapewne było związane z ich niewielką wagą i podatnością na przemieszczenia wskutek orki. W różnych strefach stanowiska, głównie w warsztacie, jego otoczeniu i w obiektach znajdujących się w południowej części zbadanego terenu udokumentowano mocno pofragmentowane tygielki i łyżki odlewnicze. Ślady przepalenia, okopcenia i widoczne niekiedy makroskopowo kropelki metalu świadczą, że były one używane. Na stanowisku odkryto także narzędzia cyzelerskie związane z końcowym etapem obróbki metalu (ryc. 11). Były to kamienie do gładzenia, młotki/kowadełka, a także osełki. Na szczególną uwagę zasługują dwa młotki/kowadełka. Ryc. 9 Szczepidło, woj. wielkopolskie, stan. 17. Wytop brązowy. Fot. P. Makarowicz

29 28 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 10 Szczepidło, woj. wielkopolskie, stan. 17. Wybór fragmentów żużli. Fot. P. Makarowicz Ryc. 11 Szczepidło, woj. wielkopolskie, stan. 17. Narzędzia cyzelerskie. Fot. P. Makarowicz Pierwszy z nich, wykonany z piaskowca, ma naturalne kształty został uformowany podczas transportu lodowcowego (ryc. 11: 1). Jest czworościenny w planie, prostokątny w przekroju poprzecznym, ma jedną powierzchnię pracującą. Drugi z egzemplarzy, wykonany z diabazu, został wstępnie obrobiony poprzez zeszlifowanie boków. Powstał w ten sposób kształt trapezowaty, przypominający półprodukt toporka (ryc. 11: 2). Ślady użytkowania, które powstały w centralnej części jedynej powierzchni pracującej, są podobne do obserwowanych na drugim egzemplarzu z piaskowca. Proces produkcyjny w warsztacie metalurgicznym Badania składu chemicznego przedmiotów metalowych wykazały, że dominującym składnikiem we wszystkich badanych przypadkach była miedź, a jej głównym komponentem stopowym cyna. Drugim, dodanym intencjonalnie, składnikiem był ołów. Kontrola składu chemicznego w pracowni odlewniczej była trudna i mogła opierać się

30 Przemysław Makarowicz, Aldona Garbacz Szczepidło osada produkcyjna kowali z epoki brązu jedynie na obserwacji warunków procesu (np. stopnia parowania, koloru lustra metalu), sprawdzaniu własności tworzywa w trakcie topienia (np. ciekłości, lepkości), jak i po odlaniu (lejności, obrabialności), wreszcie na walorach estetycznych, takich jak kolor i połysk, a także odporność na korozję (tworzenie się powłoki tlenkowej). Ze względu na reakcje chemiczne ciekłego metalu z atmosferą (parowanie cyny, utlenianie składników stopu, tj. miedzi, cyny i innych), zachodzące w trakcie procesu topienia konieczne było zapewne okresowe uzupełnianie składu chemicznego o czyste składniki lub złom zawierający odpowiednią ilość składnika stopowego. Miedź jest metalem miękkim i kowalnym, stąd dla poprawy jej własności stosowano dodatki stopowe, które zwiększały twardość i wytrzymałość wyrobu. Głównym składnikiem stopowym była cyna. Dodatek ołowiu z kolei poprawiał lejność i obrabialność stopu. Zawartość innych pierwiastków metalicznych i niemetalicznych jest związana z pochodzeniem materiału i może być wykorzystana pośrednio do próby jego ustalenia. Siarczki miedzi (Cu 2 S) występujące w tworzywie wskazują, że miedź wytapiano z rud pochodzenia siarczkowego. Dodatek cyny do miedzi zwiększa twardość stopu do zawartości około 20% tego pierwszego metalu, punkt graniczny zmiany właściwości znajduje się przy 24,5% cyny w miedzi, powyżej którego stop traci właściwości użytkowe ze względu na utratę plastyczności i dużą kruchość materiału. Temperatura topienia brązu wynosi maksymalnie 1060 C (przy 6% Sn), natomiast przy zawartości 20% cyny tylko ok. 880 C. W celu otrzymania stopów miedzi i cyny w piecu otwartym płomieniowym powinno się uzyskać (przeciętnie) temperaturę ok. 900 C. W pojedynczych przypadkach zawartość cyny jest większa, ale stop cyny z miedzią o takich proporcjach można uznać za rodzaj produktu wstępnego, tzw. zaprawy. Przy zawartości ±50% cyny temperatura topienia wynosi ok. 700 C. W zbiorze gotowych przedmiotów metalowych większość stanowią produkty wadliwe bądź z powodu nieudanej serii odlewów, bądź uszkodzone mechanicznie. Z tego względu stanowią one zapewne surowiec przeznaczony do przetopienia. Są wśród nich grociki z wyraźnymi wadami odlewniczymi (najczęstsze to tzw. niedolewy) czy też uszkodzone w wyniku użytkowania, pręty i szpile uszkodzone mechanicznie, przełamane i zachowane fragmentarycznie. Wszystkie wykonano techniką odlewniczą, niektóre dodatkowo przerobiono plastycznie. Na destruktach widoczne są pozostałości zdobień sporządzone techniką odlewniczą, a także sporządzone po wykonaniu odlewu oraz ślady obróbki powierzchniowej. Związek omawianych wyrobów z warsztatem metalurgicznym potwierdzają także fragmenty układów wlewowych, zwłaszcza wlewy w kształcie lejka, z wyraźnie widoczną płaszczyzną swobodnego krzepnięcia, charakterystyczną dla odlewów krzepnących w formie otwartej. Dobrze czytelne są linie i kierunki krzepnięcia stopu oraz tworząca się jama skurczowa (ryc. 8). W nomenklaturze technicznej wytop oznacza proces technologiczny, w którego wyniku uzyskuje się surowce czyste, półprodukty, żużle i inne. Do procesu hutniczego otrzymywania miedzi (czyli wytopu miedzi) konieczne było zastosowanie pieców szybowych (Harding 2000: ). Zagadnienie pochodzenia surowców określane jest głównie na podstawie pierwiastków śladowych, choć metoda ta nie daje jednoznacznych rezultatów, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z produktami wykonywanymi ze złomu brązowego różnego pochodzenia. Może być stosowana jedynie pośrednio lub pomocniczo (np. Pare 2000; Krause 2003; Dąbrowski, Hensel 2005). Aktualnie jedynie badania izotopowe i porównanie ze zidentyfikowanymi złożami rud miedzi mogą przynieść rozstrzygające wyniki (np. Niederschlag i in. 2003). W procesach metalurgicznych stosowano rudy miedzi w celu otrzymania czystej miedzi lub mieszaninę rud miedzi i cyny w celu otrzymania brązu. W pierwszym przypadku surowce czyste łączono w procesie topienia metali. Stosowano paleniska otwarte, zapewne umocnione gliną i kamieniami, z dodatkowym nadmuchem powietrza przez gliniane

31 30 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich dysze, co zapewniało wyższą temperaturę procesu, a zatem jego większą skuteczność. Zabieg ten powinien zapewnić temperaturę ok C w palenisku, aby prawidłowo przeprowadzić proces topienia brązu (temperatura topienia brązu ok. 900 C). Palenisko mogło mieć także kształt zagłębionej jamy obłożonej kamieniami i zabezpieczonej gliną, a gliniane dysze pozwalały uzyskać i utrzymać właściwą temperaturę. Możliwe było także stosowanie niskich otwartych piecyków glinianych lub kamiennych. Stopiony brąz odlewano do form. Znane są różne ich rodzaje, z których najpopularniejsze są formy dzielone kamienne do produkcji seryjnej (formy wielorazowego użytku) i egzemplarze gliniane do produkcji jednostkowej (formy niszczone). W omawianej epoce rzadziej spotkane są także formy ceramiczne wielorazowe, a nawet metalowe (brązowe) (Harding 2000: ). Wyroby mniejsze, wykonywane z udziałem metody wytapianych modeli (traconego wosku), odlewano w całości. Większe przedmioty produkowano tą techniką w częściach i następnie łączono lub odlewano je w całości z udziałem glinianego rdzenia, który wybijano lub pozostawiano wewnątrz wyrobu. Metoda na wosk tracony, który wytapiano przed zalaniem formy, zapewniała znaczną gładkość i dokładność odtwarzania modelu, a także cienką ściankę odlewu. Problematyczna jest tu powtarzalność modeli woskowych, które jednak mogły być produkowane przez odlanie wosku do form kamiennych (problem sygnalizowany, lecz niedostatecznie jeszcze zbadany), a następnie dopiero wielowarstwowo oklejane gliną, suszone i w efekcie wypalane w temperaturze zapewniającej właściwą ogniotrwałość i trwałość formy przy kontakcie z ciekłym metalem. Metodą wytapianych modeli produkowano m.in. naszyjniki, bransolety i szpile (Goško 2011). Wyroby większe, np. siekierki, brzytwy i noże, odlewano w formach kamiennych, często z rdzeniem. Istnieją jednak formy kamienne do odlewania niewielkich przedmiotów, jak pierścienie, groty strzał i inne. Przedmioty z omawianych form często wymagały większej pracochłonności przy czynnościach wykańczających, m.in. usuwania szwów odlewniczych, zaznaczających płaszczyznę podziału odlewu w miejscu styku dwóch połówek formy. Części formy łączono i podgrzewano przed zalaniem w celu usunięcia pozostałości wilgoci, która mogła spowodować zagazowanie metalu podczas zalewania. Egzemplarze kamienne po dłuższym czasie eksploatacji były mniej szczelne i wymagały większego nakładu pracy. Prace wykańczające, jak szlifowanie i polerowanie, prowadzono z udziałem kamiennych gładzików (np. kawałków piaskowca). W pracowniach epoki brązu używano też wielu innych narzędzi cyzelerskich, m.in. kamiennych podkładek zapewniających bezpieczeństwo przy czynnościach topienia i odlewania oraz zapobiegających niekontrolowanemu rozlewaniu się metalu, a także młoteczków i kowadełek (np. Harding 2000: 226 n.). Zapewne często występowały poparzenia z powodu wysokiej temperatury par i gazów oraz kontaktu z ciekłym metalem. Z tego względu w warsztatach odlewniczych musiały też znajdować się narzędzia pomocnicze, np. kleszcze, widełki, m.in. z metalu i rogu (?), dla utrzymania tygla. W pracowniach z epoki brązu używano różnych łyżek odlewniczych i tygli; w niektórych przypadkach były one równocześnie pojemnikami do przenoszenia porcji stopu z większych tygli. Łyżki odlewnicze mogły także pełnić funkcję tygli lub służyć do zbierania żużla z powierzchni ciekłego stopu. Tygle wykonywano z gliny z domieszką piasku i wypalano dla uzyskania ogniotrwałości i trwałości przy kontakcie z ciekłym metalem. Miały one zazwyczaj niewielkie rozmiary (10 20 ml), choć w niektórych wypadkach ich pojemność była kilka razy większa. Przyczynkiem do określenia wielkości produkcji pracowni odlewniczej w Szczepidle mogą być badania przeprowadzone w Biskupinie (Piaskowski 1957), gdzie wykazano, że pojedynczy warsztat w okresie rozwoju kultury łużyckiej mógł topić dziennie około 500 g stopu. Jednak przy wszystkich etapach procesu odlewniczego, który obejmował także przygotowanie form i materiałów wsadowych, przetapiano dziennie jedynie 300 g stopu. Wyjąwszy odpady, takie jak układy wlewowe i nieudane wyroby,

32 Przemysław Makarowicz, Aldona Garbacz Szczepidło osada produkcyjna kowali z epoki brązu dawało to jedynie 200 g gotowych wyrobów. Zważając, że pracownia działała jedynie w sezonach o średniej i podwyższonej temperaturze (w niskich temperaturach występowały zbyt duże straty ciepła przy topieniu oraz zbyt wysoka różnica temperatur między ciekłym stopem a otoczeniem skutkująca pękaniem ceramiki, form i tygli), czyli tylko pewną część roku, można przyjąć za J. Piaskowskim (1957) produkcję jednego warsztatu na około 30 kg brązu w gotowych udanych i wykończonych odlewach. Pracownia odlewnicza w Szczepidle podsumowanie Bogaty zestaw surowca, fragmentów tygli i złomu brązowego, tj. układów wlewowych i destruktów gotowych wyrobów oraz gotowych niezniszczonych, dobrze opracowanych wyrobów, a także żużli i narzędzi cyzelerskich wskazuje niezbicie, że na stan. 17 w Szczepidle odkryto zaawansowaną pracownię odlewniczą z II tys. przed Chr., unikalną w skali środkowoeuropejskiej. Wszystkie te elementy występujące razem świadczą o prowadzonych na miejscu procesach produkcyjnych. Z uwagi na ich częściowe zachowanie i brak urządzeń pracowni typu palenisko czy piec nie sposób określić dokładnie wielkości warsztatu ani wielkości produkcji. Można uznać jednakże, że w pracowni odlewniczej wytwarzano niewielkie, precyzyjnie wykonane przedmioty, m.in. ozdoby i groty. Przedmioty odlewano z brązu cynowego i ołowiowego, choć niektóre półwyroby wykazywały skład daleki od typowego. Na stanowisku nie znaleziono czystych surowców (miedzi i cyny) z wyjątkiem ołowiu, którego pochodzenie można uznać za miejscowe, tzn. śląsko-krakowskie, z bardzo wcześnie eksploatowanych złóż cynkowo- -ołowiowych z udziałem srebra (Szydłowska 1982; Nieć 1997). Niektóre z badanych zabytków wykazują dużą zawartość ołowiu, co może wskazywać na intencjonalny dodatek tego pierwiastka zmieniającego nieco właściwości technologiczne wyrobów, a więc na modyfikację stopów dokonywaną na miejscu w pracowni. Znalezione fragmenty układów wlewowych mające postać lejka odwzorowanego z formy, odłamane od gotowych wyrobów świadczyć muszą o realizowanej na miejscu produkcji odlewniczej i bezpośrednio o składzie przygotowywanych odlewów. Wobec braku form kamiennych z badanej osady można przyjąć tezę o wykorzystywaniu w pracowni form glinianych. Poświadcza to charakterystyka gotowych wyrobów, które nie wykazują obecności szwów odlewniczych pochodzących zwykle z form dzielonych kamiennych (choć mogły one zostać wtórnie zeszlifowane w procesie obróbki wykończeniowej). Szwów nie wykazują także wlewy niepodlegające obróbce z uwagi na ich odpadowy charakter. Gotowe wyroby noszą ślady obróbki z zastosowaniem różnych technik. Na odlewach widoczne są efekty klepania, szlifowania i polerowania mające na celu obróbkę technologiczną narzędziami cyzelerskimi prowadzącą do usunięcia wad i obróbkę estetyczną dla podniesienia walorów dekoracyjnych. Nieznane są wielkości stosowanych w pracowni tygli, o czym świadczą też ich cienkie ścianki. Zgodnie z regułą, że wielkość tygli musiała odpowiadać wielkości gotowego odlewu wraz z układem wlewowym, można przyjąć w przybliżeniu rozmiary używanych w pracowni tygli o pojemności w zakresie ml. Obecne w tyglach krople metalu wskazują na skład używanego w pracowni stopu. Z uwagi na fragmentaryczność egzemplarzy ze Szczepidła można przyjąć, że miały one pojemność wnęki formy jednego odlewu wraz z układem wlewowym, który stanowił zwykle 10 30% odlewu. W pracowni wykorzystywano co najmniej kilka tygli. Obok podstawowego wyposażenia warsztatu, czyli wymienionych łyżek i tygli, stosowano także różne narzędzia pomocnicze, np. naczynia w kształcie rynienek. Egzemplarz odkryty w Szczepidle nie wskazał jednak na użycie w pracowni odlewniczej, choć odnotowano go w obiekcie (jamie magazynowej), w której zarejestrowano też wytopy.

33 32 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Z punktu widzenia rozwoju metalurgii i odlewnictwa w dorzeczach Wisły i Odry odkrycie pracowni w Szczepidle jest bardzo ważne i przynosi istotne informacje na temat produkcji technologicznej wyrobów brązowych. Mimo wielu znalezisk gotowych wyrobów w skarbach i grobach oraz form odlewniczych pozyskanych z wyposażenia tzw. grobów odlewców/kowali wciąż brak dostatecznych i w pełni wyczerpujących wiadomości o organizacji i produkcji metalurgicznej w warsztacie z epoki brązu. Badania pozostałości pracowni odlewniczych mają doniosłe znaczenie, dostarczają ważnych materiałów źródłowych, zarówno w zakresie archeologii, jak i techniki produkcji oraz inżynierii materiałowej. Literatura Dąbrowski J., Hensel Z Metallgießerei in der älteren Bronzezeit in Polen, Praehistorische Zeitschrift, 80/1, s Gedl M Kultura przedłużycka, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Die Nadeln in Polen I (Frühe und ältere Bronzezeit), Prähistorische Bronzefunde 13 (7), München. Goško T.J Metaloobrobka u naselennja pravoberežno i lisostepovoi Ukraini za dobi piznoi bronzi, Kiev. Grygiel R The household cluster as a fundamental unit of the Lengyel culture in the Polish Lowlands, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi 31, s Harding A.F European Societies in the Bronze Age, Cambridge. Kłosińska E Starszy okres epoki brązu w dorzeczu Warty, Wrocław. Kondracki J Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa. Krause R Studien zur kupfer- und frühbronzezeitlichen Metallurgie zwischen Karpatenbecken und Ostsee, Vorgeschichtliche Forschungen, B. 24, Rahden/Westf. Lasak I Epoka brązu na pograniczu śląsko-wielkopolskim. Część II zagadnienia gospodarcze, Wrocław. Makarowicz P., Garbacz-Klempka A Osada metalurgów w Szczepidle nad środkową Wartą. Z badań nad wytwórczością z brązu w II tys. BC, Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 50 (2), s Nieć M Złoża rud miedzi i srebra, [w:] Surowce metaliczne Polski. Miedź, srebro, red. J. Kicki, R. Ney, Kraków, s Niederschlag E., Pernicka E., Seifert Th. and Bertelheim M The Determinations of Lead Isotope Ratios by Multiple Collector MCP IS: a Case Study of Early Bronze Age Artefacts and their Possible Relations with Ore Deposits of the Erzgebirge, Archeometry, 45 (1), s Pare Ch Bronze and the Bronze Age, [w:] Metals Make The World Go Round. The Supply and Circulation of Metals in bronze Age Europe, red. C. F. E. Pare, Oxford, s Piaskowski J Technika odlewnictwa w grodzie kultury łużyckiej w Biskupinie, Tarnów. Szydłowska E Eksploatacja i przetwórstwo metali kolorowych na Górnym Śląsku u schyłku epoki brązu i w początkach epoki żelaza, [w:] Pamiętnik Muzeum Miedzi, t. 1, red. Z. Bukowski, Legnica, s

34 33 Łukasz Kaczmarek Garncarstwo od środkowej epoki brązu po wczesną epokę żelaza Powszechnym przejawem wytwórstwa dawnych społeczeństw zamieszkujących ziemie polskie była niewątpliwie znajomość produkcji naczyń glinianych. Najstarsze ślady wytwarzania pojemników z gliny sięgają czasów neolitu i związane są z kręgiem kultury ceramiki wstęgowej. Rozwój produkcji garncarskiej od młodszej epoki kamienia ulegał pewnym zmianom, głównie w zakresie form naczyń, a także procesów technologicznych. Dość dobrze zbadanym i udokumentowanym przykładem wytwórczości naczyń glinianych społeczeństw pradziejowych jest garncarstwo kultury łużyckiej rozwijającej się od połowy II tys. p.n.e. do VI w. p.n.e. oraz kultury pomorskiej, która rozwijała się w drugiej połowie I tys. p.n.e. Pod względem technologicznym ceramika obu kultur reprezentuje bardzo zbliżony, prawie analogiczny poziom. Różnice natomiast uchwytne są głównie w zakresie form naczyń, jak i elementów zdobniczych. Do produkcji naczyń kultury łużyckiej oraz kultury pomorskiej wykorzystywano miejscowe złoża gliny, z których następnie przygotowywano masę garncarską. Garncarstwo to charakteryzowały z reguły dość powszechne naturalnie tłuste gliny. Badania nad ceramiką wykazały, iż wybór odpowiedniego rodzaju surowca nie był przypadkowy. Materiał do produkcji naczyń eksploatowano metodą odkrywkową, z niewielkich głębokości, nieprzekraczających 0,5 m. Zajęciem tym zajmowali się zapewne sami garncarze. Prawdopodobnie używane w tym celu były takie narzędzia jak łopaty drewniane lub motyki, o dość wielofunkcyjnym, pospolitym charakterze, szeroko wykorzystywane również przy innych zajęciach gospodarczych. Uważa się, że w ramach pojedynczej osady eksploatowano raczej więcej niż jedno złoże znajdujące się w niewielkiej odległości od osiedli. Nie odnotowano do tej pory bezpośrednich dowodów na pozyskiwanie surowca z powierzchni znajdujących się w obrębie samych osiedli. Surową glinę przenoszono w miejsce produkcji naczyń, wykorzystując w tym celu różnego rodzaju kosze i worki, maty skórzane lub deski, rzadziej natomiast naczynia. Proces przygotowania masy garncarskiej był wieloetapowy. Glinę przeznaczoną do produkcji naczyń początkowo poddawano zabiegom, takim jak: mrożenie, wietrzenie, dołowanie, moczenie oraz szlamowanie. Środki te wpływały na plastyczność surowca, a także ułatwiały pozbywanie się niechcianych zanieczyszczeń, głównie organicznych. Kolejne etapy przygotowania masy garncarskiej polegały na zmniejszaniu skurczliwości materiału plastycznego poprzez mieszanie wcześniej przygotowanego surowca z różnego rodzaju składnikami nieelastycznymi tzw. domieszką, której ilość była prawdopodobnie z góry założona przez wytwórcę. Jako takie wykorzystywano głównie tłuczeń mineralny pozyskiwany przede wszystkim z przepalanych, a następnie chłodzonych wodą otoczaków kamiennych (granitowych), a także z silnie zwietrzałych kamieni. Do wyrobu domieszki mineralnej wykorzystywano niecki kamienne, w których rozkruszano uprzednio przygotowany materiał mineralny za pomocą kamiennych lub rogowych tłuków. Tak przygotowaną domieszkę schudzającą przesiewano następnie przez sita, selekcjonując ziarna o odpowiedniej wielkości. Jako domieszek mineralnych używano również piasku oraz żwiru. Ten rodzaj materiału schudzającego charakteryzował głównie naczynia z młodszych faz rozwoju kultury łużyckiej, datowanych na okres halsztac-

35 34 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 1 Fragmenty ceramiki kultury łużyckiej z przewagą domieszki gruboziarnistej i drobnoziarnistej. Fot. Ł. Kaczmarek Ryc. 2 Fragment ceramiki kultury łużyckiej ze złamaniem biegnącym wzdłuż taśmy budującej ściankę naczynia. Fot. Ł. Kaczmarek ki C i D (VIII IV w. p.n.e.) oraz starszy okres lateński, a także był charakterystyczny dla naczyń kultury pomorskiej. Sporadycznie natomiast jako materiał schudzający wykorzystywano ciętą słomę i plewy, których odciski w mniejszym stopniu obserwowane są na materiałach pochodzących z badań wykopaliskowych. Sam proces wyrabiania masy polegał głównie na wielokrotnym i długotrwałym wygniataniu gliny przy jednoczesnym zwilżaniu jej wodą. Dobór wielkości ziaren domieszki uzależniony był od przeznaczenia i funkcji pojemników. Te docelowo narażone na większe działanie wysokich temperatur wykonywane były z masy garncarskiej, której receptura opierała się na przewadze ziaren gruboziarnistych. Do naczyń związanych z innymi przejawami aktywności ludzkiej używano z reguły domieszek drobnoi średnioziarnistych (ryc. 1). Masa garncarska, z której wykonywano naczynia kultury łużyckiej, charakteryzowała się dobrym stopniem przygotowania oraz wymieszania. Wszystkie opisane powyżej starania miały duży wpływ na późniejszy etap związany z suszeniem oraz wypalaniem naczyń, zapobiegając jednocześnie ich uszkodzeniom. Pojemniki gliniane kultury łużyckiej wykonywane były ręcznie. Pierwszym etapem budowania naczynia było wylepienie dna wraz z częścią przydenną, natomiast w kolejnej fazie doklejano następne wałki/taśmy, ugniatając i formując jednocześnie jego ścianki (ryc. 2). Kolejnym krokiem w opisywanym procesie było zagładzanie miejsc łączenia poszczególnych elementów, a także pionowe i poziome wygładzanie powierzchni zewnętrznych i wewnętrznych. Używano do tego celu fragmentów skór czy tkanin, różnego rodzaju gładzików kamiennych, otoczaków krzemiennych (tzw. jaskółczych chlebków ) oraz kościanych narzędzi modelujących. Proces ten odbywał się już w trakcie budowania formy naczynia lub też na lekko podsuszonych pełnych formach, przy użyciu głównie suchych, twardych narzędzi. Takie dopracowanie powierzchni dawało efekt błyszczących, wypolerowanych ścianek pojemników. Prawdopodobnie naczynia polerowano również po wypale, stosowano jednak w tym celu raczej przedmioty miękkie, np. kawałki futer. Niekiedy, w trakcie tego procesu, naczynia dodatkowo nasycane były różnego rodzaju tłuszczami, co nadawało im również połysk, upodabniając je do naczyń metalowych. Wygładzanie powierzchni miało istotny wpływ na właściwości fizyczne pojemników, zmniejszając ich przesiąkliwość poprzez zamknięcie por naczynia. Poza ogólnie przyjętym stwierdzeniem, że ceramikę kultury łużyckiej wyrabiano ręcznie, to w przypadku dużych pojemników prawdopodobnie posługiwano się podstawkami czy podkładkami wykonanymi z płaskich lub wypukłych kamieni, większych skorup czy również mat plecionych z traw, a także, być może, przy sporych naczyniach korzystano z bliżej niesprecyzowanych konstrukcji pomocniczych. Wykorzystywanie podkładek poświadczają odciski widoczne na dnach (ryc. 3). Podkładek używano również przy produkcji mniejszych naczyń. Z kolei dość popularne w materiałach kultury łużyckiej miniaturowe naczynka formowane były ręcznie z pojedynczego kawałka masy garncarskiej.

36 Łukasz Kaczmarek Garncarstwo od środkowej epoki brązu po wczesną epokę żelaza 35 Duża część form naczyń takich jak amfory, dzbany, misy, czerpaki, kubki czy niekiedy nawet wazy i garnki zaopatrzona była w ucha, które przybierały głównie formy wałeczkowate lub taśmowate. Mocowano je do ścianek na okrągłe, owalne lub niekiedy prostokątne w przekroju tzw. czopy, o średnicy mniejszej niż szerokość samego ucha. Umieszczano je w otworkach, a następnie rozpłaszczano od środka i zagładzano. Czasami też nasady ucha wzmacniano niewielkimi, cienkimi listewkami glinianymi, które w następnej kolejności wygładzano (ryc. 4). Inne sposoby to przyczepianie niewielkiego wałeczkowatego ucha na jeden czop lub też mocowanie ucha u jego podstawy na czop, a przylepiane od góry do krawędzi naczynia. Bardzo drobne uszka, poziomo i pionowo przekłute, nalepiano do ścianki naczynia lub je z niej wyciągano w trakcie lepienia. Poza ich funkcjonalnym charakterem dość często pełniły również funkcję elementu zdobniczego. Naczynia kultury łużyckiej oraz kultury pomorskiej charakteryzowało również dość duże zróżnicowanie sposobów dopracowania powierzchni zewnętrznej. Poza wspomnianą już estetyką zabiegi te miały również charakter funkcjonalny. Oprócz omówionej powyżej kwestii wygładzania i polerowania naczyń, charakterystycznych dla całego okresu trwania obu kultur archeologicznych, dość popularne, zwłaszcza w okresie halsztackim, było również chropowacenie i obmazywanie powierzchni zewnętrznych. Tę specyficzną fakturę powierzchni uzyskiwano poprzez nakładanie lub obrzucanie wygładzonej wcześniej powierzchni naczynia masą ceramiczną zawierającą dość dużo gruboziarnistego mineralnego materiału schudzającego. Dodatkowo efekt chropowacenia powierzchni naczyń uzupełniany był poprzez obmazywanie palcami, wiechciem trawy lub słomy. Zabiegi te pozostawiały na naczyniu pionowe, poziome i ukośne smugi, dzięki którym zwiększano dodatkowo ich odporność na działanie wysokich temperatur. Podobną funkcję, zwłaszcza w młodszym okresie epoki brązu (XI VII w. p.n.e.) oraz w okresie halsztackim C i D (VIII IV w. p.n.e.), spełniały dołki palcowe oraz paznokciowe pokrywające niekiedy całą powierzchnię naczyń. Również w okresie halsztackim stosowano proces angobowania naczyń. Polegał on na pokrywaniu powierzchni niewypalonego naczynia roztworem tłustej glinki pozbawionej mineralnej domieszki schudzającej. Angobowania dokonywano na różne sposoby: przez polewanie naczynia, zanurzanie go w roztworze lub też przy użyciu ponacinanych patyków czy pędzelka. Angoba nakładana była na naczynie o wygładzonej, często również polerowanej powierzchni. Zabieg ten również miał na celu uszczelnienie por naczynia, jak i zmniejszenie jego przesiąkliwości. Ryc. 3 Dna naczyń kultury łużyckiej z widocznymi odciskami ziaren oraz śladem podważania od podkładki. Fot. Ł. Kaczmarek Ryc. 4 Przykłady uch ze śladami ich mocowania. Fot. Ł. Kaczmarek

37 36 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ceramikę kultury łużyckiej charakteryzowała duża różnorodność zdobień oraz technik ich wykonywania, takich jak rycie, odciskanie czy nacinanie, spotyka się również ornament plastyczny, ceramikę malowaną oraz inkrustowaną. Ornament nanoszono głównie na powierzchnie zewnętrzne naczyń. Na przełomie epoki brązu i wczesnej epoki żelaza zdobieniem pokrywano również wewnętrzne powierzchnie oraz krawędzie. Narzędzia wykorzystywane do nanoszenia ornamentu rekonstruowane są na podstawie analizy poszczególnych elementów zdobniczych. Ornament ryty nakładano za pomocą prostych narzędzi w postaci różnego rodzaju rylców i szydeł kościanych oraz wykonanych z poroża, a także patykami. Szersze żłobki odciskano gładzikami lub narzędziami o zaokrąglonym ostrzu, natomiast dołki za pomocą szydeł i patyków, końcami szpili, stempelkami, a niektóre motywy narzędziami o zwielokrotnionych zębach. Ornament odciskano również przy pomocy naszyjników czy też sznurów (trudno je jednak uznać za narzędzia zdobnicze). Ornament plastyczny w postaci listew, często uzupełnianych odciskami, pionowych i skośnych żeberek, guzów plastycznych, wypychanych od wewnątrz naczynia przez garncarza w starszych fazach kultury łużyckiej oraz doklejanych głównie w okresie halsztackim wykonywany był ręcznie, natomiast przy jego dalszym dopracowaniu używano zapewne tego samego zestawu narzędzi, który stosowany był w innych czynnościach związanych z produkcją naczyń. Zabieg przylepiania guzów wykonywany był na podsuszonym naczyniu, w końcowym etapie jego produkcji, a w przypadku wypychanych motywów zdobniczych na naczyniu jeszcze wilgotnym. Skośne i poziome żeberka były modelowane za pomocą narzędzi lub też naklejano je na ściankę naczynia. Ornament plastyczny nakładano na różne partie pojemników: od krawędzi, poprzez powierzchnię szyjki, po miejsce największej wydętości brzuśców. Dość powszechnym rodzajem ornamentu, występującym głównie na naczyniach pochodzących już z przełomu epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, był ornament dołków paznokciowych, pokrywający głównie całą powierzchnię naczyń. Nakładany był poprzez specyficzne szczypanie powierzchni jeszcze stosunkowo wilgotnego naczynia. Poza walorem estetycznym ornament ten miał również charakter funkcjonalny, zbliżony do cech naczyń o powierzchni chropowaconej. Dość charakterystyczna dla materiałów z okresu halsztackiego głównie z terenów Śląska oraz pogranicza śląsko-wielkopolskiego jest ceramika malowana. Jej pojawienie się wśród naczyń kultury łużyckiej uważane jest przez badaczy za przejaw przenikania i nakładania się na miejscową produkcję elementów za pośrednictwem impulsów pochodzących z terenów wschodnioalpejskiej kultury halsztackiej. Farby przygotowywano w analogiczny sposób jak materiał do angobowania z surowców mineralnych zmieszanych z różnego rodzajami tłuszczami. Używano kilku podstawowych barw, takich jak: żółta, czerwona i brązowa uzyskiwanych z ochry, biel z wapieni i gipsów, czerń natomiast z rud manganowych z dodatkiem sadzy i węgla drzewnego. Farby nanoszono na naczynia niewypalone lub też wypalone wstępnie. Wykonywanie ceramiki malowanej wymagało niewątpliwe dużego stopnia znajomości właściwości glin nieschudzonych, jak i stosowania celowo zmiennych warunków wypalania. Kolejnym charakterystycznym rodzajem zdobienia wśród materiałów kultury łużyckiej pochodzących z okresu halsztackiego było inkrustowanie powierzchni naczyń. Technika ta uważana jest za rodzimą, wykształconą podobnie jak ceramika malowana pod wpływem impulsów biegnących z kręgu wschodnioalpejskiej kultury halsztackiej. Zabiegi inkrustowania polegały na wypełnianiu wcześniej przygotowanego motywu zdobniczego składającego się z głęboko rytych żłobków białą masą inkrustacyjną. Proces ten przebiegał na już wypalonym naczyniu. Do produkcji masy używano wapna lub jego pochodnych, które występowały w skałach wapiennych, kościach czy też muszlach. Ten rodzaj ornamentu wymagał od garncarza dość dużej wprawy. Ryte żłobki musiały być odpowiednio szerokie i głębokie, a tego rodzaju proces przygotowywania powierzchni na jeszcze stosunkowo wilgotnym naczyniu wymagał od garncarza dość dużego doświadczenia, gdyż naczynia mogły się w tym czasie znacznie odkształcać.

38 Łukasz Kaczmarek Garncarstwo od środkowej epoki brązu po wczesną epokę żelaza 37 Osobnym zagadnieniem jest, podnoszone w starszej literaturze, tzw. grafitowanie ceramiki kultury łużyckiej, mające na celu uzyskanie podobnej barwy i połysku naczyń jak w przypadku pojemników metalowych. Proces ten, również charakterystyczny dla materiałów z wczesnej epoki żelaza z terenów Śląska i Wielkopolski, polegać miał na rozcieraniu lub tłoczeniu naturalnego grafitu i mieszaniu go z wodą lub roztworem glinki. Tak przygotowaną zawiesiną malowano wcześniej angobowaną powierzchnię naczyń, którą następnie wygładzano. W wyniku różnego rodzaju badań fizyko-chemicznych ceramiki kultury łużyckiej nie stwierdzono obecności grafitu. Zaobserwowano natomiast, że ceramika prawdopodobnie mogła być zaprawiana lub powierzchniowo pokryta sadzą tuż przed procesem wypalania, co w dużym stopniu upodobniało ją do ceramiki grafitowanej, znanej z obszarów kultury halsztackiej. Podsuszanie naczyń przed wypałem odbywać się mogło początkowo w miejscach zacienionych, nieprzewiewanych, a następnie w słońcu. Być może odbywało się to w domostwach, suszarniach lub budynkach służących do innych celów gospodarczych. Zestaw naczyń, o czym świadczą odciski na dnach i częściach przydennych, w celu suszenia stawiany był na matach, deskach, a także na ziemi (ryc. 3). Być może garncarze kultury łużyckiej stosowali zabieg zwany przedwypałem, polegający na stawianiu podsuszonych naczyń nad ogniskiem lub rozpalaniu ognia w ich wnętrzu. Ostatnim z etapów produkcji naczyń po uprzednich zabiegach ornamentacyjnych oraz podsuszeniu było ich wypalanie. Proces ten odbywać się mógł w paleniskach zagłębionych w ziemi (ryc. 5), często wyłożonych kamieniami, niekiedy uzupełnionych gliną, a także w różnego rodzaju piecach naziemnych (ryc. 6) oraz jamowych. Piece wiązać należy z wytwórczością garncarską pochodzą już z IV EB (XI IX w. p.n.e.) z terenów Wielkopolski, Śląska czy ziemi lubuskiej. Ich użytkowanie poświadczone jest również na osadach obronnych z okresu halsztackiego, m.in. w Jankowie i Sobiejuchach. Piece kopulaste miały w przybliżeniu kolisty kształt, ich średnica nie przekraczała często ok. 2,5 m, natomiast wysokość tych konstrukcji osiągać mogła ok. 1 1,5 m. Charakteryzowała je kopuła wykonana z gliny, wsparta na drewnianych szkieletach. Większość pieców było konstrukcjami jednoczęściowymi (ryc. 6). Piece lokalizowano na osadach pomiędzy domami lub bezpośrednio w domostwach. Te z kolei prawdopodobnie speł- Ryc. 5 Palenisko z przygotowanym wkładem naczyń. Fot. Ł. Kaczmarek

39 38 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 6 Rekonstrukcja pieca naziemnego, komorowego. Fot. Ł. Kaczmarek Ryc. 7 Piec garncarski z jamą odpadową. Wierzyce, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie, stan. 11, kultura pomorska. Opr. Ł. Kaczmarek

40 Łukasz Kaczmarek Garncarstwo od środkowej epoki brązu po wczesną epokę żelaza 39 niać mogły również funkcję pieców domowych. Wypalanie naczyń kultury łużyckiej odbywało się w temperaturze pomiędzy 500 a 900ºC. W wyniku licznie przeprowadzanych współcześnie eksperymentów związanych z wypalaniem naczyń stwierdzono, że proces ten w ogniskach i paleniskach mógł trwać od 1 do 5 godzin, natomiast w piecach był on dłuższy od 6 do 12 godzin. Trudna do określenia jest również ilość jednocześnie wypalanych naczyń, rodzaju opału czy sposobu ich ustawienia. Brak jest bowiem znalezisk, które mogłyby rzucić jakieś światło na te zagadnienia. Znane jest pojedyncze znalezisko pieca z osady w miejscowości Bartkowo na Pomorzu Zachodnim, z wkładem liczącym około 100 naczyń. Potwierdzone w źródłach są również obiekty, w których odnotowano zaledwie kilka sztuk. Duże naczynia prawdopodobnie wypalano w ogniskach pojedynczo. Różnorodne zabarwienie naczyń po procesie wypalania w dużej mierze uzależnione było od składu chemicznego surowca. Naczynia wypalane były na dwa sposoby. Praktykowano wypał przy dostępie tlenu. Naczynia osiągały wtedy w przybliżeniu kolor ceglasto-brunatny. Naczynia o barwie czarnej uzyskiwano podczas wypalania, w trakcie którego ograniczano dostęp tlenu. Efekt ten uzyskiwany był w różnorodny sposób: od szczelnego zamykania pieca w trakcie wypału po przysypywanie ogniska lub paleniska ziemią. Warto nadmienić jeszcze o ewentualnych stratach w naczyniach podczas omawianego procesu. W trakcie badań na osadzie kultury pomorskiej w miejscowości Wierzyce, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie, odsłonięto relikty pieca kopulastego z przylegającą do niego jamą odpadkową zawierającą 7 sztuk przepalonych i zniszczonych naczyń (ryc. 7). Jak wykazały badania, odsetek pojemników zniszczonych był znacznie większy w paleniskach i ogniskach niż w piecach. W kulturze łużyckiej prawdopodobnie funkcjonowały współcześnie obok siebie różne formy specjalizacji garncarskiej. Co za tym idzie, poszczególne elementy charakteryzujące pracownie garncarskie, takie jak wyposażenie, zasady jej działania oraz wielkość produkcji były zróżnicowane. Produkcja opierała się powszechnie na zaspokajaniu własnych potrzeb, jednak od przełomu epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na terenach zachodnich objętych osadnictwem kultury łużyckiej obserwowane są niektóre zjawiska pozwalające przypuszczalnie identyfikować je z funkcjonowaniem pracowni, których produkcja nastawiona była na zbyt. Pewne elementy garncarstwa kultury łużyckiej, uchwytne głównie w zakresie analizy materiałów źródłowych, takie jak znajomość właściwego surowca i procesu technologicznego, sugerują, że garncarstwem Ryc. 8 Zestaw naczyń po procesie wypalania w palenisku. Fot. Ł. Kaczmarek

41 40 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich zajmować się musiały osoby posiadające odpowiednią wiedzę oraz umiejętności. Tematykę specjalizacji garncarskiej należy rozpatrywać w trzech aspektach. Pierwszy jako wyodrębniającą się grupę osób zajmujących się wyłącznie garncarstwem, drugi jako specjalizowanie się wytwórcy w produkcji określonych form naczyń oraz trzeci związany z ich przeznaczeniem. Bliższe analizy porównawcze naczyń pochodzących z osiedli oraz cmentarzysk wykazały bowiem, że staranność wykonania naczyń w pewnym stopniu uzależniona była od ich przeznaczenia. Ceramika grobowa wykazywała cechy gorsze jakościowo od ceramiki produkowanej na potrzeby codzienne. Podsumowując powyższe uwagi przyjąć należy, że garncarstwo kultury łużyckiej i kultury pomorskiej znajdowało się na stosunkowo wysokim poziomie. Osoby zajmujące się opisaną gałęzią wytwórczości niewątpliwie posiadały wiedzę na temat charakteru gliny, jak i możliwości jej obróbki. O wyodrębnieniu się rzemiosła, jakim było garncarstwo, świadczą m.in. pozostałości pieców do wypalania naczyń, jak i zmiana, jaka dokonała się w aspekcie produkcji naczyń z modelu opierającego się na zaspokajaniu własnych potrzeb na model uzupełniony o wykonywanie naczyń przeznaczonych w większym stopniu na zbyt w ramach niewielkich kręgów odbiorców lub mniejszym w ramach wymiany lokalnej w promieniu kilku sąsiadujących ze sobą osad. Literatura Gardawski A Zajęcia rękodzielnicze i domowe, [w:] Prahistoria Ziem Polskich, red. W. Hensel, t. 4: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk, s Kaczmarek M Zachodniowielkopolskie społeczności kultury łużyckiej w epoce brązu, Poznań. Mogielnicka-Urban M Organizacja produkcji garncarskiej w kulturze łużyckiej, [w:] Rola oddziaływań kręgu halsztackiego w rozwoju społeczeństw epoki żelaza w Polsce zachodniej na tle środkowoeuropejskim, Wrocław, s Warsztat ceramiczny w kulturze łużyckiej, Ossolineum. Szamałek K Procesy integracji kulturowej w młodszej epoce brązu i początkach epoki żelaza na Pojezierzu Wielkopolskim, Poznań.

42 41 Marcin Woźniak Starożytna metalurgia żelaza na ziemiach polskich przez pryzmat Mazowieckiego Centrum Metalurgicznego Początki epoki żelaza na terenie obecnych ziem polskich datuje się na VII w. p.n.e. Nowy surowiec, jakim było żelazo, nie od razu stał się materiałem dominującym przy wyrobie przedmiotów. Upowszechniał się stopniowo. Najwcześniejsze wyroby żelazne odkrywane na stanowiskach archeologicznych kultury łużyckiej pochodzących z wczesnej epoki żelaza (VII VI w. p.n.e.) to importy napływające z terenów wysoko rozwiniętej kultury halsztackiej (środkowo-zachodnia Europa). Umiejętność rodzimej produkcji żelaza pojawiła się później. Przypuszcza się, iż pierwsze próby wprowadzenia nowej technologii mogły mieć miejsce około połowy I tysiąclecia p.n.e. przez ludność tzw. pomorsko-kloszowego kręgu kulturowego (kultury pomorska i grobów kloszowych). Świadectwa produkcji z tego okresu są jednak bardzo nieliczne, a często wręcz dyskusyjne. Przełom w dziedzinie wytwórczości żelaza nastąpił w II w. p.n.e. wraz z krystalizacją na terenach środkowej i południowej Polski tzw. kultury przeworskiej, identyfikowanej ze znanymi z antycznych źródeł pisanych plemionami Lugiów i Wandalów. Ludność tego ugrupowania w niedługim czasie stała się największym producentem żelaza na obszarze barbarzyńskiej Europy u schyłku starożytności. Podstaw rozwoju metalurgii w obrębie tej jednostki upatruje się przede wszystkim w oddziaływaniach kulturowych płynących z terenów ludności kultury lateńskiej (celtyckiej) zamieszkującej rozległe obszary środkowej Europy, której niewielkie enklawy znajdowały się również na ziemiach polskich (m.in. Małopolska, Śląsk). Zaadaptowana przez lokalne społeczności technologia, przystosowana do panujących warunków, zaowocowała wyraźnym rozwojem metalurgii o modelu daleko wykraczającym poza zaspokojenie podstawowych potrzeb surowcowych. Na pozostałym obszarze ziem polskich objętym osadnictwem innych jednostek kulturowych produkcja żelaza nigdy nie osiągnęła tego poziomu, ograniczając się do mniej lub bardziej doraźnych działań o charakterze lokalnym. Cechą charakterystyczną aktywności hutniczej ludności kultury przeworskiej było istnienie wielkich, scentralizowanych ośrodków wytwarzających żelazo na skalę masową (ryc. 1). Nie miały one analogii na terenach barbarzyńskiej Europy. Co prawda, umiejętność pozyskiwania żelaza na obszarze środkowoeuropejskiego Barbaricum u schyłku starożytności stała się powszechna, istniały także mniejsze bądź większe centra hutnicze, jednak nigdy nie osiągnęły one poziomu ośrodków kultury przeworskiej. Rozwój masowej produkcji żelaza na terenach ziem polskich wiąże się bezpośrednio z powstaniem najstarszego ośrodka hutniczego, jakim było Mazowieckie Centrum Metalurgiczne. Nazwa ta obejmuje grupę około 240 stanowisk archeologicznych kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego (II w. p.n.e. IV w. n.e.), na których zarejestrowano ślady działalności hutniczej (ryc. 2). Stanowiska te tworzą zwarte skupienie osadnicze rozciągające się na obszarze około 300 km kw. na terenie zachodniego Mazowsza (wschodnia część Równiny Łowicko-Błońskiej).

43 42 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 1 Główne ośrodki metalurgii żelaza w środkowej Europie. 1. Mazowieckie Centrum Metalurgiczne; 2. Ośrodek Świętokrzyski; 3. Regiony hutnicze na Śląsku. Wg Pleiner 2000 i Orzechowski 2013; źródło mapy: File:Central_Europe_relief_ map_with_waterbodies. png?uselang=pl#filelinks (dostęp: marzec 2015); przybliżony zasięg kultury przeworskiej na podst.: P. Kaczanowski, J. K. Kozłowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Wielka Historia Polski, t. 1, Kraków Opr. M. Woźniak Ryc. 2 Mazowieckie Centrum Metalurgiczne z przełomu er. Opr. M. Chwiej

44 Marcin Woźniak Starożytna metalurgia żelaza na ziemiach polskich Mazowieckie Centrum Metalurgiczne odkryto na przełomie lat 60. i 70. zeszłego stulecia w trakcie badań terenowych mających na celu inwentaryzację stanowisk archeologicznych na podstawie znalezisk rejestrowanych na powierzchni gruntu. Program prowadzony był z inspiracji i pod kierunkiem wojewódzkiego konserwatora zabytków Stefana Woydy, późniejszego pomysłodawcy i założyciela Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego w Pruszkowie. Badania powierzchniowe zweryfikowano podczas kilkunastu wieloletnich kampanii wykopaliskowych na około 20 stanowiskach. Prace te pozwoliły określić charakter miejscowego osadnictwa, jego zasięg i strukturę. Osady Mazowieckiego Centrum Metalurgicznego lokowane były zazwyczaj na niewielkich wyniesieniach terenu, w pobliżu cieków wodnych oraz źródeł surowców niezbędnych do produkcji żelaza (o czym niżej). Dzieliły się one na dwa podstawowe modele: rozległe całoroczne lub sezonowe osady, gdzie wyrabiano żelazo na skalę masową oraz, stanowiące ich zaplecze, niewielkie siedliska ludzkie, niekiedy bez śladów działalności hutniczej. W trakcie badań archeologicznych największych stanowisk, np. Biskupice, pow. pruszkowski (ryc. 3), zwrócono uwagę na rysujący się w ich obrębie podział na strefy gospodarczo-mieszkalną oraz produkcyjną. Pierwszą zajmowały obiekty związane z działalnością pozahutniczą lokalnej społeczności, np. domostwa, jamy zasobowe. Druga obejmowała obszar przeznaczony pod produkcję żelaza. Składały się nań miejsca sortowania i wstępnego przygotowania rudy żelaza, paleniska, piece kowalskie, wapienniki, a przede wszystkich rozległe piecowiska, gdzie wyrabiano cenny surowiec. Urządzeniem przeznaczonym do wytopu żelaza na terenie starożytnego Mazowsza był piec dymarski. Składał się on z zagłębionego w ziemi dołka zwanego kotlinką oraz nadbudowanej nad nim części naziemnej szybu (ryc. 4, 5). Piece tego typu były podstawową i dominującą formą na obszarze barbarzyńskiej Europy. W zależności od regionu cechowały się pewną specyfiką, ogólny schemat budowy i działania był jednak ten sam. Szyby pieców mazowieckich wykonywano z glinianych taśm. Najniżej położone partie konstrukcji cechowały się największą grubością, by móc utrzymać jej ciężar i oprzeć się bardzo wysokim temperaturom panującym w dolnej części pieca. Elementy położone wyżej były cieńsze. Nie wiadomo, jak wysokie były szyby. Powodowane jest to faktem, iż rozbijano je natychmiast po zakończonym wytopie. Przypuszcza się, że mierzyły od 1 do 2 m. Rozbieżność wynika ze sposobu doprowadzenia powietrza do wnętrza urządzenia. Jeśli piec pracował na tzw. dmuchu naturalnym, tj. samoczynnie zasysał powietrze przez znajdujące się u nasady szybu otwory, musiał być odpowiednio wysoki (ponad 1,2 m), aby zaistniało zjawisko ciągu kominowego. W przypadku mechanicznego dostarczania powietrzna za pomocą miechów, mógł być on niższy. Żelazo wytapiano z rudy darniowej. Bogate złoża tego łatwego do eksploatacji surowca znajdowały się na podmokłych łąkach w okolicach osad hutniczych. Ruda mazowiecka (limonit) cechuje się niewielką zawartością związków żelaza (ok %). Aby polepszyć jej właściwości, przed rozpoczęciem wytopów była uzdatniana. W tym celu bryły surowca sortowano, rozdrabniano, płukano oraz prażono (ryc. 6). Dzięki tym zabiegom pozbywano się licznych zanieczyszczeń, np. tlenków siarki oraz usuwano nadmiar wody. Tak przygotowana ruda trafiała do rozpalonego pieca. Materiałem opałowym był węgiel drzewny, który umożliwiał osiągnięcie i utrzymanie odpowiedniej temperatury procesu hutniczego. Oba składniki wsypywano do pieca na przemian. Niewykluczone, że w trakcie wytopu dodawano także wapna, które miałoby pełnić rolę topnika. Na fakt ten mogą wskazywać licznie rejestrowane na osadach hutniczych piece do wypału wapna. Przypuszcza się, że podczas pojedynczego wytopu, który mógł trwać nawet 24 godziny, zużywano około 200 kg rudy i zbliżoną ilość węgla drzewnego, co pozwalało uzyskać około 20 kg żelaza. Wyodrębnienie żelaza z rudy zachodziło przede wszystkim w dolnych częściach pieca, gdzie panowały najwyższe temperatury. Ówczesna technologia pozwalała na osiągniecie temperatury rzędu 1200 C, a więc zbyt niskiej, aby

45 Ryc. 3 Biskupice, pow. pruszkowski. Plan zbadanej części osady. Opr. M. Chwiej

46 Marcin Woźniak Starożytna metalurgia żelaza na ziemiach polskich Ryc. 4 Schemat budowy pieca dymarskiego. Opr. K. Brodowska, M. Woźniak, rys. A. Drzażdżyńska Ryc. 5 Rekonstrukcja pieca dymarskiego. Fot. K. Brodowska wprowadzić żelazo w stan ciekły. Umożliwiała natomiast upłynnienie skały płonnej. W wyniku złożonego procesu redukcji tlenków żelaza zawartych w rudzie, przy udziale tlenku węgla uwolnionego w czasie spalania węgla drzewnego, w strefie najwyższych temperatur u nasady szybu, powstawały drobiny żelaza, które stopniowo łączyły się ze sobą, tworząc coraz większe koncentracje, aż do wykształcenia się łupki. Produkt odpadowy w postaci rozpuszczonej skały (żużel) spływał w dół pieca i gromadził się w kotlince. Bezpośrednio po zakończonym wytopie szyb był rozbijany, a wydobyta łupka przekuwana w celu usunięcia zanieczyszczeń i nadania jej odpowiedniej struktury. Było to niezbędne, ponieważ pozyskana masa miała strukturę gąbczastą, porowatą, zawierającą kawałki węgli drzewnych oraz pozostałości żużla (ryc. 7). Obróbką pozyskanego żelaza zajmowali się kowale. Korzystali oni z zestawu specjalistycznych narzędzi, jak: kleszcze, młotki, kowadła, przecinaki, punce (ryc. 8). Metal obrabiano na gorąco, rozgrzewając surowiec w specjalnie przygotowanych do tego paleniskach, jak i na zimno. Podstawową techniką kowalską było kucie. Zachowane do dnia dzisiejszego wyroby świadczą o wysokich kwalifikacjach ówczesnych rzemieślników. Ryc. 6 Prażenie rudy. Fot. K. Brodowska Ryc. 7 Łupka wytopionego żelaza. Fot. K. Brodowska

47 46 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 8. Narzędzia kowalskie. Fot. M. Mastalerz Ryc. 9 Osada hutnicza w Brwinowie, pow. pruszkowski. Fot. S. Woyda Obszar działalności hutniczej, tzw. piecowiska, obejmował znaczną część osad Mazowieckiego Centrum Metalurgicznego. Tworzyły go mniejsze lub większe skupiska pieców o chaotycznym układzie (ryc. 9, 10). Czasami przyjmowały one bardziej regularny kształt długich ciągów, niekiedy o wyraźnie rysujących się granicach. Na poszczególnych stanowiskach liczba pieców była różna. Na największej osadzie w Milanówku-Falęcinie, pow. grodziski, ich liczbę oszacowano na około 15 tysięcy. Nieco mniejsze osady w Brwinowie, Parzniewie, Pęcicach, wszystkie pow. pruszkowski, liczyły prawdopodobnie także po kilkanaście tysięcy pieców. W Biskupicach (ryc. 3) na najlepiej rozpoznanej wykopaliskowo osadzie, odkryto ślady ponad 3,5 tys. wytopów. Przypuszcza się, że iż łączna liczba pieców na terenie ośrodka hutniczego liczyła około tysięcy. Okres prosperity Mazowieckiego Centrum Metalurgiczne przypadł na I i II w. n.e. Był to czas największej świetności tych ziem w starożytności. Duże znaczenie ekonomiczne ośrodka podkreślają, odkrywane na wielu stanowiskach, liczne wyroby rzymskich rzemieślników. W okresie późniejszym (III IV w. n.e.) nadal wytwarzano tu żelazo. Produkcja miała jednak ograniczony zakres, skierowany przede wszystkim na zaspokojenie doraźnych potrzeb. Kryzysu masowej wytwórczości upatruje się w przemianach kulturowych i osadniczych, które objęły ziemie środkowo-wschodniej Polski w drugiej połowie II w. n.e., tj. ekspansji ludności kultury wielbarskiej z Pomorza i Wielkopolski

48 Marcin Woźniak Starożytna metalurgia żelaza na ziemiach polskich Ryc. 10 Osada hutnicza w Brwinowie, pow. pruszkowski. Fot. S. Woyda na tereny wschodniego Mazowsza i Podlasia, zamieszkanego dotychczas przez społeczności kultury przeworskiej. Przypuszcza się, że pojawienie się nowej jednostki kulturowej w bezpośrednim sąsiedztwie ośrodka hutniczego mogło mieć istotny wpływ na regres miejscowej metalurgii. Zanik masowej produkcji żelaza na terenie zachodniego Mazowsza zasadniczo zbiega się z dynamicznym rozwojem największego ośrodka hutniczego barbarzyńskiej Europy, jakim było centrum świętokrzyskie leżące w Górach Świętokrzyskich. Okres jego największej świetności przypadał na drugą połowę II w. n.e. i początki III w. n.e. Hutnicy świętokrzyscy, pomimo stosowania podobnych technik do znanych z Mazowsza, wypracowali swoiste rozwiązania przekładające się na organizację pracy. Miejsca produkcji żelaza lokowano poza granicami osad mieszkalnych. Działalność produkcyjna dzieliła się tu na dwa podstawowe modele mające odbicie w układzie pieców na poszczególnych piecowiskach. Pierwszy obejmował tzw. piecowiska nieuporządko-

49 48 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich wane, o pozornie chaotycznym układzie pieców, bliskie modelowi mazowieckiemu. Drugi, dotąd niespotykany na terenie kultury przeworskiej, stanowiły tzw. piecowiska uporządkowane. Składały się one zazwyczaj z kilkudziesięciu pieców stojących w regularnych rzędach. Obie formy organizacji przestrzennej często współwystępowały ze sobą w obrębie tych samych skupień osadniczych. Łączna liczba wytopów na obszarze ośrodka świętokrzyskiego szacowana jest na ponad 500 tysięcy. Przypuszcza się, iż ograniczenie masowej produkcji na tym terenie w początkach III wieku n.e. spowodowane było przede wszystkim utratą zewnętrznych rynków zbytu na wyrabiany surowiec (o czym niżej). Na większą skalę żelazo wytapiano również na Śląsku. Działalność hutnicza miała tam jednak inny charakter niż w Górach Świętokrzyskich i na Mazowszu. Jej progres wiąże się z wyraźnym rozwojem lokalnego osadnictwa, który datuje się na przełom II i III w. n.e. Ośrodki śląskie nie tworzyły jednego ograniczonego w czasie i przestrzeni centrum hutniczego. Składały się z kilku regionów produkcyjnych o różnym stopniu natężenia działalności hutniczej. Większość z nich wyraźnie ustępowała wcześniej omówionym ośrodkom skalą produkcji, inna była też organizacja pracy. Warsztaty śląskie liczące od kilku do kilkunastu pieców zazwyczaj znajdowały się w pobliżu bądź w granicach miejsc stałego pobytu ludności. Ich wielkość świadczy, iż produkcja nastawiona była przede wszystkim na zaspokojenie rosnących potrzeb miejscowej społeczności. W kilku przypadkach można dopatrzyć się też działań na szerszą skalę przypominających charakterem wcześniej omówione ośrodki hutnicze. Spośród nich na szczególną uwagę zasługuje największy, leżący między Nysą Kłodzką a Oławą, tzw. brzeski rejon metalurgii żelaza. Wyróżniał się on zarówno rozmiarami, jak i organizacją produkcji. W jego obrębie znajdowało się kilkanaście skupień osadniczych, z których większość składała się z kilku leżących blisko siebie stanowisk o odmiennych charakterze: wyizolowanych miejsc produkcji żelaza oraz pracowni kuźniczo-kowalskiej leżącej w pobliżu osady mieszkalnej. Brzeski rejon metalurgii żelaza był najmłodszym i ostatnim z wielkich ośrodków hutniczych stworzonych przez ludność kultury przeworskiej. Schyłek jego działalności, podobnie jak części pozostałych ośrodków śląskich, wiąże się bezpośrednio ze zmianami kulturowymi doby okresu wędrówek ludów, tj. zanikiem kultury przeworskiej w pierwszej połowie V w. n.e. Skala produkcji żelaza prowadzonej w centrach hutniczych jest trudna do oszacowania. Znacznie przekraczała ona zapotrzebowanie lokalnej społeczności na ten surowiec. Wskazuje to, iż ośrodki hutnicze wytwarzały metal z myślą o rynkach zewnętrznych. Dotychczas nie udało się wypracować metod jednoznacznej identyfikacji źródła pochodzenia żelaza, co powoduje, iż określenie kierunków jego zbytu jest skomplikowane. Przypuszcza się, iż odbiorcą wyrabianego surowca była przede wszystkim ludność kultury przeworskiej. Tezę tę potwierdza olbrzymia liczba przedmiotów żelaznych odkrywanych na stanowiskach tej jednostki, która wyraźnie przewyższa liczbę podobnych znalezisk na obszarach sąsiednich. Z metalu tego wykonywano m.in. ozdoby, części stroju, narzędzia, a przede wszystkim broń (ryc ). Bardzo wysoka liczba militariów odkrywana w grobach wojowników kultury przeworskiej, która osiągnęła apogeum w II w. n.e., koresponduje z okresem szczytowej aktywności ośrodków na Mazowszu i w Górach Świętokrzyskich. Wskazuje to, iż masowa produkcja żelaza mogła być prowadzona w dużym stopniu z myślą o wyrobie uzbrojenia. Nie jest wykluczone, że część żelaza trafiała także dalej, na ziemie zamieszkałe przez inne ugrupowania kulturowe. Szczególnie dotyczy to imponującej produkcji ośrodka świętokrzyskiego, która mogła stanowić źródło surowca dla plemion barbarzyńskich (m.in. Markomanów, Kwadów) zaangażowanych w drugiej połowie II w. n.e. w serię konfliktów z Rzymem, zwanych wojnami markomańskimi.

50 Marcin Woźniak Starożytna metalurgia żelaza na ziemiach polskich Ryc. 11 Wyroby żelazne odkryte na stanowiskach kultury przeworskiej na Mazowszu. Zbiory MSHM. Fot. M. Mastalerz Ryc. 12 Wyroby żelazne odkryte na stanowiskach kultury przeworskiej na Mazowszu. Zbiory MSHM. Fot. M. Mastalerz Ryc. 13 Wyroby żelazne odkryte na stanowiskach kultury przeworskiej na Mazowszu. Zbiory MSHM. Fot. M. Mastalerz Ryc. 14 Wyroby żelazne odkryte na stanowiskach kultury przeworskiej na Mazowszu. Zbiory MSHM. Fot. M. Mastalerz

51 50 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Kilkusetletnia historia starożytnej metalurgii żelaza na ziemiach polskich kończy się w pierwszej połowie V w. n.e. wraz z rozproszeniem się ugrupowań kulturowych, w obrębie których funkcjonowała, przede wszystkim kultury przeworskiej. Następny horyzont osadniczy, związany już z kulturą wczesnych Słowian, cechował się zupełnie odmiennym modelem gospodarki, w którym trudno doszukać się kontynuacji działań poprzedników. Podstawowa literatura Bielenin K Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich, wyd. 2, Kielce. Buchwald V. F Iron and steel in ancient times, Historisk-filosofiske Skrifter t. 29, Copenhagen. Orzechowski S Region żelaza. Centra hutnicze kultury przeworskiej, Kielce. Orzechowski S. (red.) 2002 Hutnictwo świętokrzyskie oraz inne centra i ośrodki metalurgii żelaza na ziemiach polskich, Kielce. Pazda S Brzeski rejon starożytnej metalurgii żelaza, Studia Archeologiczne t. 25, Wrocław. Pleiner R Iron in archaeology: the European bloomery smelters, Archeologický ústav AVČR, Praha Iron in archaeology: early European blacksmiths, Archeologický ústav AVČR, Praha. Woyda S Równina Błońska u schyłku doby starożytnej. Centrum metalurgiczne, [w:] Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, red. M. Dulinicz, Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i materiały t. 3, Warszawa, s

52 51 Jerzy Maik Włókiennictwo kultury wielbarskiej Włókiennictwo pierwszych wieków naszej ery budziło zainteresowania badaczy od dawna. Odkrywane w wykopaliskach tkaniny miały bardzo wysoką jakość, przekraczającą często wyobrażenia o możliwościach produkcyjnych dawnych tkaczy dysponujących prymitywnymi narzędziami, a tkaniny wełniane wykonane były z surowca takiej jakości, jakiej dzisiejsza wełna nie posiada. Tę wysoką jakość wełny odpowiadającą jakości tkanin pierwszy zauważył, jak się wydaje, W. v. Stokar w latach 30. XX w. Stwierdził też, że w okresie wędrówek ludów nastąpiło bardzo wyraźne pogorszenie jakości wełny i wyrabianych z niej tkanin. Tłumaczył to zmianami etnicznymi obecność Germanów zastąpili Słowianie i to oni przyprowadzili ze sobą owce o gorszym runie i produkowali gorsze tekstylia. Sądzę jednak, że wytłumaczenie to jest zbyt proste, gdyż poziom włókiennictwa obniżył się również w Skandynawii, skąd Germanów Słowianie przecież nie wyparli. Według dość powszechnie dziś przyjętych kryteriów, twórcami kultury wielbarskiej byli Goci, którzy podczas swej wędrówki w ciągu pierwszych czterech wieków naszej ery ze Skandynawii nad Morze Czarne przeszli przez tereny Pomorza, Mazowsza, ziemi lubelskiej oraz Białorusi i Ukrainy, a kultura ta egzystowała w praktyce przez cały okres rzymski, czyli w przybliżeniu przez pierwsze cztery wieki naszej ery (ryc. 1). Podstawą źródłową badań nad historią włókiennictwa kultury wielbarskiej są przede wszystkim tekstylia znajdowane w grobach szkieletowych. Zachowały się w nich dzięki konserwującemu działaniu tlenków metali przedmiotów, w sąsiedztwie których tkaniny te znaleziono. Ani jednej tkaniny kultury wielbarskiej nie znaleziono na osadzie, wszystkie pochodzą z cmentarzysk. W związku z tym nie możemy mieć pewności, że badane tekstylia są w pełni reprezentatywne dla włókiennictwa kultury wielbarskiej, zawsze można bowiem podejrzewać, że zmarłych ubierano do grobu w szczególny ubiór odświętny, uszyty z najlepszych tkanin. Natomiast w życiu codziennym mogły być używane także zwykłe, proste wyroby. Naszą wiedzę o włókiennictwie kultury wielbarskiej uzupełniają też znaleziska narzędzi włókienniczych przęślików, przęślic, ciężarków tkackich i innych. Jednak tych przedmiotów znaleziono stosunkowo niewiele i stąd ich mniejsze znaczenie dla prowadzonych badań. Pierwsze tkaniny kultury wielbarskiej, wtedy jeszcze tak nie nazwanej, zostały odkryte pod koniec XIX w. na cmentarzysku w Gronowie, określonym wtedy jako cmentarzysko w miejscowości Dranzig. Zdjęcie tych tkanin opublikowane zostało przez Plato w Monatsblätter z 1889 r. Same tkaniny zostały przeze mnie opracowane dopiero w latach 70. XX w. Zaginęły natomiast tekstylia znalezione na cmentarzysku w Lubowidzu. Tym razem ich analizy wykonał jeden z prekursorów badań tkanin wykopaliskowych W. v. Stokar. Wyniki tych badań nie zostały opublikowane, jednak w archiwum Muzeum Narodowego w Szczecinie zachowały się dwa maszynopisy, które mimo znacznych niedoskonałości opisu są jedynym źródłem dla ich poznania. Również w okresie międzywojennym odkryto bardzo ciekawy, dziś zaginiony, zespół tekstyliów w grobie książęcym w Pielgrzymowie. Zostały one opublikowane w 1940 r. przez I. Fuhrmann.

53 52 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 1 Mapa znalezisk tekstyliów kultury wielbarskiej: 1. Kościelna Jania, pow. Starogard Gdański, 2. Malbork Wielbark, pow. Malbork, 3. Opalenie, pow. Tczew, 4. Pruszcz Gdański, pow. Gdańsk, 5. Ulkowy, pow. Gdańsk, 6. Weklic, pow. Elbląg, 7. Czarnówko, Lębork, 8. Dębczyno, pow. Białogard, 9. Drawsko Pomorskie, pow. Drawsko Pomorskie, 10. Głuszyno, pow. Słupsk, 11. Gronowo, pow. Drawskom Pomorskie, 12. Lubieszewo, pow. Gryfice, 13. Lubowidz, pow. Lębork, 14. Nowy Łowicz, pow. Drawsko Pomorskie, 15. Szczypkowice, pow. Słupsk, 16. Wierzbno, pow. Pyrzyce, 17. Babi Dół Borcz, pow. Kartuzy, 18. Grzybnica, pow. Koszalin, 19. Kamienica Szlachecka, pow. Kartuzy, 20. Kowalewko, pow. Oborniki, 21. Leśno, pow. Chojnice, 22. Lędyczek, pow. Piła, 23. Odry, pow. Chojnice, 24. Walkowice, pow. Czarnków, 25. Węsiory, pow. Kartuzy, 26. Dąbek, pow. Mława, 27. Grodzisk Kałęczyn, pow. Grodzisk mazowiecki, 28. Jartypory, pow. Węgrów, 29. Kitki, pow. Mława, 30. Kleszewo, pow. Pułtusk, 31. Modła, pow. Mława, 32. Pielgrzymowo, pow. Nidzica, 33. Piotrowicze (Pjatrovichi), obwód Brześć (Rep. Białorusi), 34. Sarnaki, pow. Łosice, 35. Szelków Nowy, pow. Maków Mazowiecki, 36. Węgra, pow. Przasnysz, 37. Gródek nad Bugiem, pow. Hrubieszów, 38. Masłomęcz, pow. Hrubieszów. Rys. E. Wtorkiewicz-Marosik Kolejne badania tkanin kultury wielbarskiej podjął wybitny polski badacz tkanin wykopaliskowych A. Nahlik, który zbadał materiały z cmentarzysk w Kościelnej Jani i Węsiorach na Pomorzu. Większość późniejszych tekstylnych odkryć wiązanych z kulturą wielbarską zbadał autor niniejszych słów, choć poza nim pisali o nich także P. Kaczanowski i M. Biborski z Krakowa (Lędyczek na Pomorzu) i A. Sikorski z Poznania (Kowalewko w północnej Wielkopolsce). Do początków XXI w. zbadano ponad 600 tkanin kultury wielbarskiej, które stały się podstawą monografii włókiennictwa tejże kultury. Baza tkanin identyfikowanych z kulturą wielbarską powiększa się systematycznie i można przypuszczać, że ich liczba sięgnie niebawem tysiąca znalezisk. Wśród tkanin kultury wielbarskiej wyraźnie przeważają te wykonane z wełny, jest ich bowiem ponad 90%. Lniane tekstylia są w zdecydowanej mniejszości, a o znalezieniu jedwabiu mamy tylko jedną, bardzo nieprecyzyjną informację I. Fuhrmann w publikacji tekstyliów z tzw. książęcego grobu w Pielgrzymowie napisała, że był tam

54 Jerzy Maik Włókiennictwo kultury wielbarskiej 53 ślad jedwabiu. Nie wiemy, co to znaczy, ale biorąc pod uwagę, że były tam przedmioty importowane z Imperium Rzymskiego obecność jedwabiu w Pielgrzymowie wydaje się prawdopodobna. Taka proporcja użycia lnu i wełny jako surowców włókienniczych na pewno nie odpowiada rzeczywistości. Tkaniny lniane były bez wątpienia bardzo popularne, choćby ze względu na powszechność występowania lnu czy też jego utylitarne cechy, np. higroskopijność. Jednak w ziemi zachowują się one źle, zwłaszcza w kwaśnym środowisku. Inaczej jest z wełną, której włókna podlegają keratynizacji (rogowaceniu). Zachowuje się ona znacznie lepiej, także w środowisku kwaśnym, a dodatkowo na jej zachowanie wpływa sąsiedztwo przedmiotów metalowych, których tlenki przesycają tkaniny nawet do tego stopnia, że całkowicie zmieniają ich strukturę bardziej przypominają skorodowany metal niż tekstylia. Natomiast jedwab, którego obecności w grobie z Pielgrzymowa wykluczyć się nie da, na pewno należał do absolutnych wyjątków jako przedmiot najwyższego luksusu. Len jako surowiec włókienniczy został stwierdzony w ponad trzydziestu tkaninach i niciach znalezionych na całym obszarze zajmowanym przez kulturę wielbarską, datowanych na cały okres jej funkcjonowania. Jest możliwe, że także pewna część tkanin zmineralizowanych tlenkami metali została wykonana z lnu, jednak tego nie możemy wiedzieć na pewno. Len, z którego je utkano, został poddany bardzo dobrej obróbce, dzięki czemu także one są dobrej jakości. Wszystkie interesujące nas tu tkaniny lniane zostały utkane w prostym splocie płóciennym (ryc. 2 i 3a), a w ich osnowach i wątkach użyto nitek skręconych w prawą stronę (w terminologii włókienniczej w skręcie Z ryc. 4). Gęstość ich osnowy i wątku wynosi zazwyczaj kilkanaście nitek na 1 cm, ale w pojedynczych wypadkach sięgają 22 nitek na 1 cm w osnowie i 20 nitek na 1 cm w wątku. O wysokiej jakości wełny tkanin z okresu rzymskiego już wspominałem. W trakcie badań wyróżniłem jej trzy rodzaje dwa z nich są niewątpliwie pochodzenia miejscowego i przypominają wełnę owiec hodowanych od epoki brązu aż do dziś na wyspie St. Kilda (40 mil a) b) c) d) e) Ryc. 3 Schematy splotów tkanin kultury wielbarskiej: a. splot płócienny, b. splot skośny 2/2, c. splot jodełki, d e. odmiany splotu rombowego. Rys. E. Wtorkiewicz-Marosik Ryc. 2 Tkanina lniana w splocie płóciennym, Odry, pow. Chojnice. Fot. M. Kowalczyk-Kmiecińska Ryc. 4 Kierunek skrętu przędzy: lewy S i prawy Z. Rys. E. Wtorkiewicz-Marosik

55 54 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 5 Tkanina wełniana w splocie płóciennym, Gronowo, pow. Drawsko Pomorskie. Fot. J. Maik Ryc. 6 Tkanina wełniana w splocie skośnym 2/2, Kamienica szlachecka, pow. Kartuzy. Fot. J. Maik na zachód od Hebrydów). Owce te należą do rasy Soay i mają dwie odmiany włosistą (hairy Soay) i wełnistą (woolly Soay). Trzeci rodzaj wełny jest wyraźnie lepszy, jej jakość jest wyższa niż jakość wełny hiszpańskiego merynosa. Wydaje się, że można ją porównać do tzw. wełny rzymskiej. W starożytnym Rzymie hodowano dwa rodzaje owiec: cienkowełniste (oves pellitae) i grubowełniste (oves hirtae). Owce grubowełniste były pochodzenia śródziemnomorskiego, natomiast cienkowełniste wyhodowano w Azji Mniejszej, skąd sprowadzono je najpierw do Grecji, później do Italii. Hodowcy rzymscy w odpowiedni sposób krzyżowali je z owcami miejscowymi, aby otrzymać runo najwyższej jakości. Owce cienkorunne, nazywane ogólnie owcami rzymskimi, hodowano także w Azji Mniejszej, Galii oraz Brytanii. Trzeba też tu dodać, że w Brytanii krzyżowano owce rzymskie z miejscowymi. Wyhodowano tam owce angielskie mające wełnę wysokiej jakości, zaś na Półwyspie Iberyjskim otrzymano z owcy rzymskiej merynosa. Nie wiemy, czy ta najlepsza wełna, którą stwierdziłem w około 30% badanych próbek, pochodzi rzeczywiście z terenów Imperium, czy też owcę o tak doskonałym runie samodzielnie wyhodowano w Barabaricum, a w tym także na obszarze kultury wielbarskiej. Świadczyłoby to o bardzo wysokim poziomie ówczesnej gospodarki. W Danii rozpoczęto ostatnio badania znad zawartością strontu w glebie i wełnie, do której stront dostawał się wraz ze zjadaną przez owce trawą. Za wcześnie jeszcze na wyciąganie wniosków, ale wydaje się, że ta metoda może przynieść odpowiedź m.in. na pytanie o pochodzenie wełny w tkaninach kultury wielbarskiej. Najbardziej charakterystyczną cechą tkaniny jest jej splot, czyli sposób przeplatania osnowy i wątku. Jedynie około 10% wełnianych tkanin kultury wielbarskiej zostało utkanych w najprostszym splocie płóciennym, w którym na jedną nić osnowy przypada jedna nić wątku (ryc. 3a, 5). Natomiast najbardziej popularnym splotem jest splot skośny 2/2. Tkaniny w nim wykonane charakteryzują skośne rządki stąd obecna nazwa splotu skośny, ale też i dawniejsza, dziś nieużywana rządkowy (ryc. 3b, 6). Tkaniny w nim wykonane stanowią około 75% wełnianych tekstyliów. Dla włókiennictwa kultury wielbarskiej charakterystyczne są też sploty skośne 2/2 łamane w osnowie (tzw. splot jodełki ryc. 3c, 7) lub w osnowie i wątku (tzw. splot rombowy ryc. 3d e, 8). Łącznie stanowią one około 15% całego zbioru tkanin wełnianych. Wszystkie tkaniny w splocie skośnym, a zwłaszcza w splocie rombowym są bardzo piękne wykonano je bardzo starannie, równo, z cienkiej, delikatnej przędzy. Na powierzchni tkanin w splocie rombowym widoczny jest geometryczny wzór, najczęściej podkreślony przez odpowiedni dobór przędzy z reguły skręconej w osnowie w prawą stronę (skręt Z), zaś w wątku w stronę lewą (skręt S).

56 Jerzy Maik Włókiennictwo kultury wielbarskiej 55 Ryc. 7 Tkanina wełniana w splocie jodełki, Odry, pow. Chojnice. Fot. J. Słomska Ryc. 9 Tkanina wełniana w splocie skośnym 2/2, tkana w kratę fragmenty ozdobnego płaszcza z brzegiem końcowym i frędzlami, Gronowo, pow. Drawsko Pomorskie. Fot. J. Maik Ryc. 8 Tkanina wełniana w splocie rombowym, Leśno, pow. Chojnice. Fot. J. Wojtyła-Janiak Ryc. 10 Tkanina wełniana w splocie skośnym 2/2 z przędzy osnowy i wątku w skręcie Z i S ułożonej pasami efekt mieniącej się kraty, Nowy Łowicz, pow. Drawsko Pomorskie. Fot. J. Maik Piękne sploty, staranny dobór delikatnej przędzy i duża gęstość tkanin, najczęściej ponad 10 nitek osnowy i wątku na 1 cm, a nierzadko dochodząca do nitek na 1 cm spowodowały, że tkaniny okresu rzymskiego należą dziś do najpiękniejszych wyrobów w historii włókiennictwa. Tkaniny te, obecnie brązowe na skutek działania kwasów humusowych, pierwotnie były barwione. W wyniku analiz ustalono, że stosowano barwniki roślinne czerwień, niebieski, żółty, czarny (ryc. 9). Innym sposobem zdobienia tkanin było dobieranie przędzy osnowy i wątku w pasy w skręcie prawym i lewym. Najczęściej były to pasy czteronitkowe, ale też i szersze. Uzyskiwano w ten sposób kratę mieniącą się w świetle, widoczną podczas patrzenia na tkaninę pod odpowiednim kątem (ryc. 10).

57 56 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 12 Rekonstrukcja krosna dwuwałowego. Wg Hald Opr. i rys. E. Wtorkiewicz-Marosik Ryc. 11 Rekonstrukcja krosna ciężarkowego. Wg Hoffmann Opr. i rys. E. Wtorkiewicz- -Marosik Ryc. 13 Brzeg początkowy tkaniny wełnianej w splocie skośnym 2/2 wykonany na tabliczkach, Nowy Łowicz, pow. Drawsko Pomorskie. Fot. J. Maik Podstawowym narzędziem tkaczy z okresu rzymskiego było pionowe krosno ciężarkowe, na którym osnowę zamocowaną do górnego wału obciążano ciężarkami, oraz pionowe krosno dwuwałowe (ryc. 11), w którym osnowę snuto między dwoma wałami górnym i dolnym (ryc. 12). Na obszarze kultury wielbarskiej nie znaleziono do tej pory reliktów takich krosien. Najbliższe terytorialnie znalezisko, w postaci 28 lub 29 ciężarków tkackich ułożonych w dwóch rzędach na długości około 3,75 m, odkryto w Ożarowie Mazowieckim (I II w. n.e.). Znaleziska podobnych reliktów krosien pochodzą też z północnej i zachodniej Europy (m.in. Sorte Muld na Bornholmie IV V w. n.e. oraz Grimstone End w hrabstwie Suffolk w Anglii VII w. n.e.). Powyższe odkrycia świadczą o tym, że pionowe krosno ciężarkowe używane w północnej, zachodniej i środkowej Europie w okresie rzymskim, w okresie wędrówek ludów i we wczesnym średniowieczu miało szerokość od około 1,5 do ponad 3 metrów. O tym, jak było skonstruowane pionowe krosno ciężarkowe, informują nas przedstawienia ikonograficzne, m.in. na popielnicy z Sopron (Węgry) z wczesnej epoki żelaza, ale też z Krety (1500 p.n.e.) oraz z Val Camonica we Włoszech (epoka brązu). Podobnie przedstawiane jest krosno także w ikonografii etruskiej, na przykład na ozdobnym wisiorze z Bolonii oraz na pozostałościach tronu z Verucchio. W Skandynawii pionowe krosno ciężarkowe było w użyciu jeszcze w okresie nowożytnym i jego wyobrażenia znane są m.in. z rysunków Olausa Olaviusa (Islandia, ) oraz J. J. A. Worsaae (Færoes, Wyspy Owcze, 1848 r.). Używanie krosna dwuwałowego w kulturze wielbarskiej nie zostało dotychczas udowodnione, natomiast stosowanie krosna ciężarkowego potwierdzają znaleziska ciężarków tkackich oraz fragmentów tkanin z tzw. brzegami początkowymi. Brzeg taki jest niezbędny do odpowiedniego uporządkowania nici osnowy przed zawieszeniem na krośnie. Tkano go na prostych krosienkach (tzw. bardkach) lub na krosienkach tabliczkowych (ryc. 13). Na tabliczkach zawieszonych na krośnie tkano też brzegi boczne i końcowe niektórych tkanin, które miały być używane w całości, np. jako ozdobne płaszcze-peleryny noszone na ramionach. Płaszcze takie, zachowane niemal w całości,

58 Jerzy Maik Włókiennictwo kultury wielbarskiej 57 pochodzą z północnoniemieckich znalezisk bagiennych (np. Thorsberg lub Vehnemoor), a najbardziej spektakularne ich znaleziska na obszarze kultury wielbarskiej pochodzą z cmentarzysk w Odrach i Gronowie na Pomorzu (ryc. 9, 14, 15). Wydaje się, że choć większość tekstyliów kultury wielbarskiej jest raczej pochodzenia miejscowego, to należy się liczyć także z obecnością tkanin importowanych spoza jej obszaru. Wyróżnienie ich jest jednak trudne ze względu na duże podobieństwo techniki włókienniczej oraz wełnianego surowca w całej Europie Północnej. Znana duńska badaczka wykopaliskowych tekstyliów L. Bender Jørgensen wyróżniła wśród tkanin wełnianych kilka typów, których nazwy wywiodła od stanowisk archeologicznych, na których były charakterystycznym wyrobem. Dla kultury wielbarskiej szczególne znaczenie mają, jak sądzę, następujące typy: Huldremose, Haraldskjær, Odry oraz Virring. Tkaniny typu Huldremose charakteryzuje przędza w skręcie SS, tzn. lewym w osnowie i wątku. W okresie rzymskim są charakterystyczne dla południowej Skandynawii, poza nią występują rzadko. Zasięg ich występowania pokrywa się z zasięgiem używania krosna dwuwałowego. W kulturze wielbarskiej są rzadkością (tylko 7 fragmentów) i wydaje się, że mogą być importami ze Skandynawii. Typem Haraldskjær objęte są tkaniny z przędzą w skręcie ZZ (w splocie płóciennym lub skośnym 2/2). Występują one w całej Północnej Europie, na obszarze Barbaricum oraz w północnych prowincjach Imperium Rzymskiego. Należą do częstych wyrobów w kulturze wielbarskiej i wyróżnienie wśród nich ewentualnych importów wydaje się być niemożliwe. Typ Odry to wspomniane już wyżej tkaniny w splocie skośnym 2/2, z przędzy osnowy i wątku dobranej pasami, najczęściej 4Z/4S, dającej w efekcie mieniącą się w świetle kratę. Tkaniny takie są znane z obszaru od wschodniej Jutlandii aż po wschodnie tereny kultury wielbarskiej. Znajdowane są również na obszarze Imperium. Nie potrafię określić miejsca ich wytwarzania, czy nawet pochodzenia idei wytwarzania takich tkanin, ale sądzę, że należy je wiązać raczej z Barbaricum. Tkaniny typu Virring znane są od Galii i Brytanii na zachodzie, przez Jutlandię, południową i zachodnią Skandynawię, aż po obszar kultury wielbarskiej. Są to szczególnie delikatne wyroby w splocie skośnym 2/2 lub w splocie rombowym 2/2, gęstości osnowy i wątku około 16 nici na 1 cm oraz o skręcie nici ZS. Są znajdowane przeważnie w bogatych grobach i wg L. Bender Jørgensen ten typ tkanin powstał w Galii jeszcze przed rzymskim panowaniem, stamtąd tkaniny te byłyby eksportowane do Barbaricum. Hipoteza o pochodzeniu tkanin typu Virrring z północnych prowincji rzymskich wydaje się być prawdopodobna, choć według moich badań jakość ich wełny jest podobna np. do jakości wełny tkanin typu Odry. Sądzę jednak, że tkaniny takie, a co najmniej ich część mogła być produkowana w Barbaricum, w tym na obszarze kultury wielbarskiej. Również miejscowymi byłyby tkaniny w splotach jodełki. Zbliżone do typu Virring są też tkaniny w specyficznej odmianie splotu rombowego 2/2, które na Pomorzu znaleziono jednie na trzech cmentarzyskach: w Lędyczku, Nowym Łowiczu i Odrach, w bogatych grobach zawierających importy rzymskie. Ich wełna jest wysokiej jakości. Nie znam analogii do tych tkanin z terenu Barbaricum, ale dwie tkaniny w takim splocie znaleziono w rzymskiej Moguncji. Sądzę, że także te Ryc. 14 Rekonstrukcja płaszcza ozdobnego. Rys. E. Wtorkiewicz-Marosik Ryc. 15 Dolny róg płaszcza ozdobnego z brzegiem bocznym i końcowym wykonanymi na tabliczkach oraz frędzlami, Odry, pow. Chojnice. Fot. K. Karpińska

59 58 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 16 Rekonstrukcja kobierca pętelkowego. Rys. E. Wtorkiewicz-Marosik tkaniny mogą być rzymskimi importami i dlatego nazwałem je typem Mogontiacum. Kolejną tkaniną obcego pochodzenia jest kobierzec z bogatego grobu w Pielgrzymowie, pokryty runem wykonanym z węzełków (ryc. 16). Zły stan zachowania niewielkiego fragmentu nie pozwala na rekonstrukcję wzoru, który mogły tworzyć na powierzchni tkaniny węzełki. Podobne kobierce produkowane były na Bliskim Wschodzie, wyrób taki odkryto m.in. w syryjskiej Palmyrze. Obok kobierca miał być też, wspominany już, ślad jedwabiu. Jeśli to rzeczywiście jedwab, to zapewne stanowi pozostałość jedwabnej tkaniny, również sprowadzonej z terytorium Imperium Rzymskiego, ale pochodzącej z Dalekiego Wschodu. Wieloletnie badania tkanin kultury wielbarskiej potwierdziły wcześniejsze mniemania o bardzo wysokim poziomie jej włókiennictwa. Tkaniny wykonywano z bardzo dobrej wełny, a tkacze, aby otrzymać tkaniny o wyrazistej fakturze, stosowali w osnowie i wątku przędzę o różnym kierunku skrętu. Najwięcej tkano w splocie skośnym 2/2 oraz w splocie jodełki i rombowym. Te ostatnie tkaniny były wyrobami szczególnie pięknymi, wymagającymi bardzo dużych umiejętności tkackich. Na uwagę zasługują też tkaniny typu Odry, mieniące się w świetle. Oprócz tkanin pochodzących z miejscowej produkcji, używano również importowanych, w tym ze Wschodu. Nie rozstrzygnięto, jak do tej pory, problemu pochodzenia tzw. wełny rzymskiej, jednak niezależnie od tego, czy okazałoby się, że wełna ta pochodzi z Imperium Rzymskiego, czy też uzyskano ją w wyniku umiejętnej, miejscowej hodowli rzecz jest frapująca. Dalszy postęp badań może się dokonać w wyniku pogłębienia współpracy z naukami ścisłymi, przede wszystkim biologią, genetyką, chemią i oczywiście włókiennictwem. Sądzę, że fenomen tego włókiennictwa długo jeszcze będzie fascynować jego badaczy. Literatura Barska K The Roman Period warp-weighted loom from Ożarów Mazowiecki, Poland, [w:] Priceless invention textiles. Report from the 8 th North European Symposium for Archaeological Textiles, 8 10 May 2002 in Łódź, Poland, red. J. Maik, Acta Archaeologica Lodziensia, nr 50/1, Łódź, s Bender Jørgensen L Forhistoriske textiler i Skandinavien (Prehistoric Scandinavian Textiles), Nordiske Fortidsminder, ser. B, t. 9, København North European Textiles until AD 1000, Aarhus. Biborski M., Kaczanowski P Neue römische Importe aus dem Gebiet Polens. Pyxidi aus Lędyczek, Kr. Piła, [w:] Korpus znalezisk rzymskich z europejskiego Barbaricum Polska, suplement t. 2: Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski II, red. J. Kolendo, A. Bursche przy współpracy B. Paszkiewicza, Warszawa, s Biesaga M., Donten M., Maik J., Wach A Zastosowanie chromatografii cieczowej w badaniach barwników tkanin zabytkowych, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, r. 52, nr 3, s Fuhrmann I Der Gewebefund von Pilgramsdorf unter Berücksichtigung der Gewebe von Sacrau und Anduln, Praehistorische Zeitschrift, t , s Hald M Ancient Danish Textiles from Bogs and Burials. A Comparative Study of Costume and Iron Ages Textiles, Copenhagen.

60 Jerzy Maik Włókiennictwo kultury wielbarskiej 59 Hoffmann M The Warp-Weighted Loom. Studies in the History and Technology of an Ancient Implement, Oslo Bergen Tromsø. Maik J Tkaniny z okresu rzymskiego z terenu Polski, Pomorania Antiqua, t. 7, s Das Vorkommen des sogenannten römischen Schafes in Pommern, Fasciculi Archaeologiae Historicae, fasc. 1, s The New Textile Finds from Palmyra, Archaeological Textile News, nr 18 19, s Recent textile finds of the Roman period in Poland, [w:] The Roman Textile Industry and its Influence. A Birthday Tribute to John Peter Wild, red. P. Walton Rogers, L. Bender Jørgensen, A. Rast-Eicher, Oxford, s Wełna tkanin wykopaliskowych jako źródło do badań ras owiec, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, r. 49, nr 4, s Sheep wools the textiles of the Wielbark culture, [w:] Purpureae vestes. Actas del I Symposium Internacional sobre Textiles y Tintes del Mediterráneo en épocha romana (Ibiza, 8 al 1o de noviembre, 2002), red. C. Alfaro, I. P. Wild, B. Costa, Valéncia, s Tkaniny z grobu książęcego w Leśnie, [w:] Brusy i okolice w pradziejach na tle porównawczym, red. H. Rząska, K. Walenta, Brusy, s Tkaniny z pomorskich cmentarzysk kultury wielbarskiej w świetle najnowszych badań, [w:] Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s Tkaniny importowane z Imperium w kulturze wielbarskiej, [w:] Terra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, t. 2, red. A. Urbaniak, R. Prochowicz, I. Jakubczyk, M. Levada, J. Schuster, Łódź Warszawa, s Włókiennictwo kultury wielbarskiej, Łódź Die Textilien aus den Grabhügeln von Gronowo, [w:] H. Machajewski, Gronowo. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kulturin Westpommern, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. 18, Warszawa Szczecin Gdańsk, s Plato 1889 Hügelgrab der römischen Zeit von Dranzig, Monatsblätter, t. 3, s Ryder M.L European Wool Types from the Iron Age to the Middle Ages, [w:] Textilsymposium Neumünster, Archäologische Textilfunde, red. L. Bender Jørgensen, K. Tidow, Neumünster, s Sikorski A Tkaniny z cmentarzyska ludności kultury wielbarskiej w Kowalewku, [w:] T. Skorupka, Kowalewko 12. Cmentarzysko birytualne ludności kultury wielbarskiej (od poł. I.w n.e. do pocz. III w. n.e.), [w:] Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, t. 2: Wielkopolska, cz. 3, Poznań, s Stærmose-Nielsen K.-H Kirkes væv. Opstadvævens historie og nutidige brug, Forsøg Med Fortiden, t. 6, Lejre. Stokar W. v Spinnen und Weben bei den Germanen, Mannus-Bücherei, nr 58. Walton P Wools and Dyes in Northern Europe in the Roman Iron Age, Fasciculi Archaeologiae Historicae, fasc. VI, s Wild J.-P Textile Manufacture in the Northern Roman Provinces, Cambridge The Textiles from Vindolanda , z aneksem M. L. Rydera, The Vindolanda Wools, [w:] Vidolanda, t. 3, Hexham, s The Textiles Industries of Roman Britain, Britannia, t. 33, s Wild J.-P., Bender Jørgensen L Clothes from the Roman Empire. Barbarians & Romans, [w:] Archaeological Textiles. Report from the 2 nd NESAT Symposium, 1. 4.V.1984, København, s

61 60 Hanna Kóčka-Krenz Złotnictwo w państwie pierwszych Piastów Złotnictwo było jedną z najwyżej cenionych umiejętności w państwie pierwszych Piastów, gdyż wyroby jubilerskie, posiadające przede wszystkim walory estetyczne, pełniły także istotne funkcje społeczne i symboliczne (Kóčka-Krenz 1993: ). Były to zarówno ozdoby stroju, podkreślające rangę noszących je osób, rozmaite wytwory o funkcjach użytkowych (np. pojemniki na drobne przedmioty), jak i sprzęty liturgiczne. W pracach złotniczych posługiwano się przede wszystkim metalami, które odznaczają się bardzo dobrą plastycznością, połyskiem i odpornością na działanie czynników zewnętrznych złotem i srebrem. We wczesnym średniowieczu oprócz nich używano w jubilerstwie także metali pośledniejszych miedzi i jej stopów, ołowiu, cyny, niekiedy nawet żelaza, oraz kamieni ozdobnych, szkła i tworzyw organicznych. Metale docierające na ziemie polskie pochodziły zasadniczo z importu, ze złóż środkowoeuropejskich (miedź, cyna, cynk, ołów, od XI w. również srebro) i z obszarów pozaeuropejskich z Afryki (Sudanu złoto) i Azji (złoto i srebro) (Kóčka-Krenz 1993: 15 17). Trafiały one do rąk wytwórców zarówno w postaci sztabek i półwytworów, jak i gotowych wyrobów monet, niekiedy ozdób, jako przedmiot wymiany handlowej lub darów, okupów czy łupów. W pracach złotniczych na ziemiach piastowskich wykorzystywano ponadto, choć w ograniczonym zakresie, kamienie ozdobne (karneole, granaty), pochodzące przede wszystkim ze złóż sudeckich. Metale do rąk złotników docierały zazwyczaj już przygotowane do bezpośredniego formowania wyrobów. Wnosząc z jakości gotowych przedmiotów, wytwórcy umieli ocenić ich właściwości użytkowe, takie jak stopień kowalności i ciągliwości, podatność na odlewanie, możliwość łączenia w stopy czy spajania poprzez lutowanie. Zachowane w materiałach archeologicznych ozdoby pozwalają stwierdzić, iż ich wytwórcy posługiwali się rozmaitymi metodami: od zupełnie prostych, polegających na wycinaniu z blach (np. okrągłych zawieszek), kuciu i odlewaniu w formach, aż do wymagających szczególnych umiejętności filigranu i granulacji. Część z tych technik stosowali, opierając się na własnych tradycjach wytwórczych, inne rozwijali w następstwie adaptacji umiejętności złotników europejskich w X i XI w., co wyrażało się w szerokim stosowaniu wyrafinowanych technik zdobniczych, przejętych zapewne z ówczesnych centrów europejskiego rzemiosła artystycznego. Podczas badań archeologicznych pozyskuje się narzędzia, które można interpretować jako jubilerskie, natomiast identyfikacja miejsc pracy złotników należy do rzadkości. Odkrycie reliktów wysoko wyspecjalizowanej pracowni na Ostrowie Tumskim w Poznaniu (Kóčka-Krenz 2006), a także ślady działalności kolejnej w pobliżu grodu na Ostrowie Lednickim (Banaszak 2000) wskazują, iż warsztaty złotnicze lokowano w głównych ośrodkach grodowych państwa piastowskiego. Odtworzenie wyglądu takich pracowni i sposobu ich urządzenia umożliwiło odkrycie pozostałości złotniczej pracowni pałacowej funkcjonującej w książęcej części grodu na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. Pracownia ta mieściła się w budynku posadowionym przy rezydencji władcy, od jej zachodniej strony (ryc. 1). Stanowił ją czworoboczny, drewniany budynek na osi północ południe, z dachem wspartym na trzech słupach, w tym jednym

62 Hanna Kóčka-Krenz Złotnictwo w państwie pierwszych Piastów 61 PZ Ryc. 1 Rezydencja książęca z pracownią złotniczą (PZ) na terenie poznańskiego grodu. Rys. O. Antowska- -Gorączniak w środku pomieszczenia. Jego szerokość osiągała 3 m, długość zaś niemal 5 m, zamykając wnętrze o powierzchni około 15 m kw., oświetlane oknami umieszczonymi zapewne w zachodniej i południowej ścianie. Przebieg słupów wyznaczał podział wnętrza na dwie części. W części wschodniej podłoga pomieszczenia została wyłożona zaprawą gipsową. Część zachodnia została pogłębiona i przeznaczona na miejsce pracy złotników. Odnotowano w tym miejscu fragmenty tygli odlewniczych, złota (części ozdób, nity, wytopki, folie, filigrany), paciorki ze szkła, kwarcu i karneolu, oczka z granatów oraz skorodowane blaszki brązowe ze śladami złocenia i cząstkami drewna. Ich koncentracja wskazuje, że znajdował się tu stół, po którym pozostał negatyw słupa i warstwa z fragmentami spalonego drewna. W obrębie budynku nie stwierdzono obecności pieca lub paleniska, natomiast tygielki i wytopki złota świadczą jednoznacznie, że pracownia była zaopatrzona w źródło do osiągania wysokich temperatur. Stąd należy przyjąć, że złoto było dostarczane do pracowni w czystej postaci, zaś jego niewielkie porcje topiono w obsypanych węglem drzewnym tygielkach umieszczonych w naczyniu ustawionym na stole (ryc. 2). Jubiler mógł w tym celu posługiwać się też miseczkowato wydrążoną kostką węgla drzewnego, o czym świadczy znalezisko takiej kostki na terenie poznańskiego grodu (poza pracownią), zrobionej z drewna dębowego o wymiarach 5 4,3 3 cm, wydrążonej do głębokości 1,9 cm (Niesiołowska, Perzyńska, Żak 1960: 108).

63 62 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Ryc. 2 Naczynie z tygielkami. Za: Kobielus 1998 Ryc. 3 Rekonstrukcja pracowni złotniczej. Za: Piaskowski 1955 Dyspozycja wnętrza poznańskiej pracowni wskazuje, iż budynki o takim przeznaczeniu były organizowane w państwie Piastów zgodnie ze wskazówkami zawartymi w traktacie Teofila Diversarum Artium Schedula, zawierającym średniowieczny zbiór przepisów o sztukach rozmaitych. Pisze on, co następuje: Winno się najpierw wznieść obszerne i wysokie pomieszczenie, którego długość skierowana byłaby ku Wschodowi; na jego ścianie południowej należy wykonać okna, ile się chce i można, tak aby odległość między dwoma oknami wynosiła pięć stóp. Następnie trzeba wydzielić połowę pomieszczenia ścianą sięgającą stropu dla wykonywania odlewów z miedzi, cyny i ołowiu; następnie to, co pozostało, przedziela się ścianą na dwie części jedną dla pracy w złocie, pozostałą zaś w srebrze. Okna zaś nie mogą sięgać wyżej ponad ziemię niż jedną stopę, ich wysokość ma wynosić trzy stopy, długość dwie. [...] Następnie naprzeciw okna kopie się rów, w odległości od ściany okiennej na jedną i pół stopy, który biegnie w poprzek, mając trzy stopy długości, dwie szerokości; wykłada się go wokół drewnem dwa z nich wypuszcza pół stopy powyżej fosy pośrodku ścian położonych naprzeciw okna; nad nimi w poprzek rowu przytwierdza się gładką płytę stołu o szerokości dwu stóp i długości trzech, tak aby nakrywała kolana siedzących w rowie i aby jakieś drobne kawałki złota lub srebra, które by na nią upadły, można było starannie zebrać (Teofil Prezbiter, księga III.1; ryc. 3). Teofil wymienia narzędzia, jakie winny znajdować się w pracowni złotniczej, mianowicie: kowadła, młotki, kleszcze, drutownice, gwoździownice, pilniki, rylce, pręty polerskie, kształtowniki, przecinaki, pilniki i tygle. W poznańskiej pracowni przetrwały jedynie fragmenty tygli odlewniczych ze śladami topienia złota (do jednego z nich przywarła złota granulka). Przetwarzano w niej złoto także za pomocą kucia, o czym świadczą zachowane cząstki cieniutkich złotych folii, do czego służyły delikatne narzędzia kowadła/podkładki w postaci skórzanych poduszek i młoteczki z poroża. Do wyciągania drutów filigranowych wystarczyły dwa kawałki twardego drewna lub krawędź stołu, zaś do formowania granulek pojemnik z cząstkami węgla drzewnego lub naczynie z wodą. Jakość wykonywanych przedmiotów zależała nie tyle od zasobu wyspecjalizowanych narzędzi, ile od umiejętności manualnych złotnika (Kóčka-Krenz 1998: 17 38). W pracowniach książęcych wykonywano zbyt kowne przedmioty dla władcy i jego rodziny, a także sprzęty liturgiczne, w myśl zaleceń Teofila: [...] a jeśli dotąd w świątyni Pańskiej brak jest potrzebnych sprzętów, bez których boskie tajemnice i służba Boża nie mogą

64 Hanna Kóčka-Krenz Złotnictwo w państwie pierwszych Piastów 63 być sprawowane, przystąp z pełnym wysiłkiem umysłu do ich uzupełnienia. A są one następujące: kielichy, świeczniki, kadzielnice, naczynia na oleje, dzbanki, relikwiarze na szczątki świętych, krzyże, oprawy ksiąg liturgicznych i inne, które są wymagane dla potrzeb obrzędów kościelnych (Teofil Prezbiter, wstęp do księgi III). Przedmioty o przeznaczeniu sakralnym z tego czasu są rzadkimi znaleziskami. Niekiedy do grobów dostojników kościelnych wkładano pateny, kielichy, pierścienie czy pastorały, dzięki czemu znamy ich wygląd. Natomiast naczynia liturgiczne, relikwiarze czy oprawy ksiąg są odkrywane w postaci fragmentarycznej i jedynie poprzez porównanie z okazami przechowywanymi w skarbcach kościelnych zachodniej Europy można odtworzyć ich pierwotny kształt i funkcję. Zawartość skarbów srebrnych i wyposażenie grobów na wczesnośredniowiecznych cmentarzyskach skłaniają do sądu, że zasadniczą kategorią wytworów złotniczych o świeckim charakterze były ozdoby noszone przez kobiety. Mężczyźni sporadycznie tylko nosili naszyjniki lub łańcuchy, podkreślające ich pozycję społeczną, niekiedy też pierścienie. Kształty ozdób i miejsce ich ułożenia w pochówkach wskazuje, że szczególną wagę przykładano do upiększania kobiecych głów i szyj, w mniejszym stopniu rąk. Największą rozmaitością form odznaczają się ozdoby skroni tzw. zausznice, które albo mocowano do nakryć głowy panieńskich czółek/opasek lub chust u kobiet zamężnych, albo też noszono w uszach jako kolczyki. O tym drugim sposobie informuje Iishaq b. Moše (XII/XIII w.): [ ] w ziemi Kana an, gdzie kobiety wkładają w uszy kolczyki. Uszy ich są przedziurawione, tak, że swobodnie wkładają w nie kolczyki i zdejmują [je] kiedy chcą. A uszy ich są niezakryte (Kupfer, Lewicki 1956: 214). Zausznice formowano z drutów wygiętych w pierścień, którego jeden prosto ucięty koniec zatykano w oczko zwinięte na drugim końcu rozklepanego w taśmę drutu. Dolna partia kabłąków była rozmaicie rozbudowana i dekorowana, stanowiąc o specyfice regionalnej kobiecego ubioru. Najpopularniejsze, charakterystyczne dla ziem słowiańskich, były tak zwane kabłączki skroniowe, formowane z drutów z brązu, srebrzonego brązu, srebra, sporadycznie złota lub zwiniętych pasemek brązowej lub srebrnej blachy w otwarty pierścień o rozmaicie ukształtowanych zakończeniach. Noszono je przy skroniach pojedynczo lub po kilka sztuk, niekiedy wraz z innymi zausznicami lub aplikacjami naszywanymi na opaski, o czym świadczą znaleziska grobowe. Kobiety zdobiły swe szyje koliami komponowanymi z zawieszek i paciorków. Wśród zawieszek wyróżniają się schowki na amulety (tzw. kaptorgi), zawieszki w kształcie półksiężyca (lunule) i wisiorki dzwoneczkowate; pozostałe to wisiorki o rozmaitych kształtach od form wycinanych z blach po paciorkowate. Kolie spinane były owalnymi klamrami ze środkiem zaznaczonym żeberkiem, zakończonymi z jednej strony haczykiem lub uszkiem, z drugiej zaś rozciętymi i zwiniętymi w dwa oczka, co wskazuje, że składały się na nie co najmniej dwa sznury. Niekiedy kobiety nosiły naszyjniki z pojedynczych, skręcanych lub splatanych drutów, sporadycznie jedynie łańcuchy. Bransolety/naramienniki nie były ozdobami popularnymi; formowano je z okrągłego drutu, ze skręconych drutów, metalowych taśm oraz z nanizanych na sznurek zwijanych rurkowato blaszek. Częściej zdobiono dłonie pierścionkami z pojedynczych drutów lub skręcanymi z 2/3 drutów albo ich par, a zwłaszcza okazami taśmowatymi z rytą dekoracją geometryczną, pierścionkami z tarczką dekorowaną motywami geometrycznymi, niekiedy pierścionkami ze szklanym oczkiem. Wyjątkowymi okazami są tzw. dętki puste w środku pierścionki, naśladujące swą formą wysokiej klasy wyroby zachodnioeuropejskie. Skłonność do zdobienia się klejnotami poddanych Bolesława Chrobrego podkreślił Anonim tzw. Gall w swej kronice spisanej w początkach XII w.: Za jego bowiem czasów nie tylko komesowie, lecz nawet ogół rycerstwa nosił łańcuchy złote niezmiernej wagi; tak opływali [wszyscy] w nadmiar pieniędzy. Niewiasty zaś dworskie tak chodziły obciążone złotymi koronami, koliami, łańcuchami na szyję, naramiennikami, złotymi frędzlami

65 64 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich i klejnotami, że gdyby ich drudzy nie podtrzymywali, nie mogłyby udźwigać tego ciężaru kruszców (Anonim tzw. Gall: 32). Biżuteria noszona przez elity państwa Piastów we wczesnym średniowieczu, uzupełniając ówczesny strój, nie tylko go zdobiła, lecz także odbijała miejscowy jego charakter, podkreślała przynależność do określonej grupy społecznej i zajmowaną w niej pozycję oraz wskazywała na wiek, a także osobiste przekonania odnoszące się do sfery wierzeniowej jej nosicieli. Biżuteria ta nieznacznie tylko ustępowała poziomem artystycznym ozdobom wykonywanym w głównych ośrodkach kulturowych wczesnośredniowiecznej Europy. Źródła Anonim tzw. Gall Kronika Polska (wyd. R. Grodecki), Wrocław Warszawa Kraków Teofil Prezbiter Diversarum atrium schedula (tłum. i opr. S. Kobielus), Tyniec Kraków Literatura Banaszak D Pozostałości domniemanej wczesnośredniowiecznej pracowni złotniczej ze stanowiska 12 w Rybitwach, Studia Lednickie, t. 6, s Kobielus S Teofil Prezbiter, Diversarum Artium Schedula. Średniowieczny zbiór przepisów o sztukach rozmaitych, Tyniec Kraków. Kóčka-Krenz H Biżuteria północno-zachodnio-słowiańska we wczesnym średniowieczu, Poznań Pracownia złotnicza na poznańskim grodzie, [w:] Świat Słowian wczesnego średniowiecza, red. M. Dworaczyk, A. B. Kowalska, S. Moździoch i M. Rębkowski, Szczecin Wrocław, s Kupfer F., Lewicki T Źródła hebrajskie do dziejów Słowian i niektórych innych ludów środkowej i wschodniej Europy, Wrocław Warszawa. Niesiołowska A., Perzyńska M., Żak J Badania na posesji Ostrów Tumski 13 w latach , [w:] Poznań we wczesnym średniowieczu, t. 2, red. W. Hensel, Wrocław Warszawa, s Piaskowski J Technologia metali w XI XII w. w świetle książki Teofila O sztukach rozmaitych ksiąg troje, Studia i Materiały do Dziejów Nauki Polskiej, t. 3, s

66 65 Eugeniusz Cnotliwy Jak z poroża jelenia wyczarowano grzebień Od niepamiętnych czasów ludzie korzystali z poroża i kości najpierw do wyrobu prostych narzędzi typu kopaczka czy motyka, z biegiem czasu także przeróżnych przedmiotów, niekiedy misternie zdobionych. Szybko dostrzeżono i doceniono takie walory surowca jak twardość, wytrzymałość i stosunkową łatwość obróbki, a przede wszystkim dostępność na przysłowiowe wyciągnięcie ręki. Już w zamierzchłej przeszłości potrafiono przy pomocy prymitywnych narzędzi uzyskać wcale dobre ostrza i podobnie jak w kamiennych toporach wywiercić pokaźny otwór do osadzenia na drewnianym trzonku. Kiedy pojawiły się narzędzia żelazne, ogromnie wzrosły możliwości obróbki poroża, a co za tym idzie zwiększył się asortyment wyrobów, ich jakość, a wraz z nimi coraz bardziej wymyślne i skomplikowane techniki produkcji. Niejako ukoronowaniem wykorzystania nowych możliwości jest wyrób grzebieni. Jako jedne z ważniejszych przyborów toaletowych pojawiły się w pierwszych wiekach n.e., często jako dary składane wraz ze zmarłym do grobu. Początkowo były dosyć prymitywne i proste, ale z biegiem czasu urozmaicały się ich formy i doskonaliła skomplikowana technika wyrobu, sięgając szczytu w okresie wczesnego średniowiecza. O ile proste przedmioty typu szydło, igła, rylec mógł na własne potrzeby wystrugać przeciętny zjadacz chleba, to dla wykonania grzebienia trzeba było mieć przynajmniej talent przysłowiowej złotej rączki i posiadać komplet odpowiednich przyborów. Aby sprostać rosnącemu popytowi, trzeba było na ich wyrób poświęcać coraz więcej czasu, nabywać coraz większej wprawy, trzeba było stać się specjalistą, rzemieślnikiem. Warunki sprzyjające ich wyodrębnianiu istniały w większych skupiskach osadniczych, w osadach handlowych przy szlakach, w sąsiedztwie ośrodków władzy, we wczesnych miastach. Przyjrzyjmy się zatem, jak powstawał wczesnośredniowieczny grzebień. Wstępnych informacji na ten temat dostarczają liczne, dobrze zachowane okazy znajdowane na wielu stanowiskach archeologicznych. Można rozpoznać, że składają się z dwóch okładzin i przynajmniej kilku uzębionych płytek ujętych między dwie, przeważnie zdobione, okładziny zespolone razem metalowymi nitami. Wyrabiano też grzebienie z jednej płytki poroża. Zaskakująco wiele informacji, niekiedy bardzo drobiazgowych, o przygotowaniu tych elementów składowych dostarcza drobiazgowa analiza setek półwytworów i tysięcy różnorodnych odpadów, jakie gromadziły się w pracowniach rzemieślniczych, szczególnie licznych w nadmorskim Wolinie. W niektórych nie licząc gotowych, użytkowanych wyrobów znajdowano po kilkadziesiąt tysięcy półwytworów i odpadów. Zacznijmy od surowca. Grzebiennicy korzystali w zasadzie prawie wyłącznie z dorodnych poroży jeleni szlachetnych, dostarczanych przez zbieraczy i myśliwych. Często tuż po dostawie trzeba było odpiłować od czaszki upolowanego jelenia obydwie rozłogi, następnie ocenić przydatność poszczególnych części na określone elementy grzebieni i dokonać ich wstępnej segregacji. Na okładziny przeznaczano długie, w miarę proste, najgrubsze odcinki wieńców rozlokowane między głównymi odrostami, nato-

67 66 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich miast cieńsze górne partie na płytki zębate. Cieńsze odrosty głównego trzonu, spiczaste zakończenia były w większości wykorzystywane w ramach, jak byśmy to dziś określili, produkcji ubocznej do wyrobu rękojeści, oprawek, szpil, szydeł, szydełek dziewiarskich i wielu innych. Zdecydowanie odrzucano jako odpady miejsca rozgałęzień poroży i koliste, bogato perlone róże, czyli podstawy wieńca. Te pierwsze, wstępne prace wykonywano przy użyciu pił z brzeszczotem znacznie grubszym niż w stosowanych do wycinania ząbków. Cięcia były równe, gładkie, co pośrednio może dowodzić dobrej jakości narzędzi. Wyjściowym półproduktem do wyrobu okładzin grzebieni były, w przybliżeniu walcowate, klocki wycięte z trzonów poroży dostosowane do długości zamierzonych grzebieni. Taki klocek, w zależności od średnicy przekroju, pozwalał uzyskać 3 4 płytki twardej tkanki do dalszej obróbki. Ale żeby je uzyskać, należało ów klocek umiejętnie rozłupać na części. W początkach powstawania specjalizacji próbowano je rozłupywać toporem lub szerokim przecinakiem, podobnie jak drewno. Jednak z powodu zupełnie innej budowy poroża pękało ono w najmniej oczekiwanym miejscu, przynosząc bardzo duże straty cennego surowca. Skoro piłą przecinano w poprzek bardzo grube odcinki wieńców, można zapytać: dlaczego nie wyrzynano nią długich płytek na okładziny? Wydaje się, że jednym z powodów mogła być konstrukcja piły. Znając strukturę poroża, mianowicie to, że składa się z twardej, zwartej części zewnętrznej i o wiele bardziej miękkiej wewnętrznej tkanki gąbczastej, wytwórcy poradzili sobie w inny sposób. Mianowicie na przyciętym kawałku głębokimi rowkami, wcinanymi aż prawie do gąbczastego środka, obrysowywano potrzebne szerokości płytek, a następnie przy pomocy noża lub dłuta stosunkowo łatwo oddzielano je od trzonów. Był to pomimo iż nie udawało się unikać strat sposób stosunkowo pewniejszy, jednak bardzo pracochłonny. Z pozyskanych płytek należało uformować okładziny. Najpierw toporem usuwano pozostałą część gąbczastą, a następnie, stosując technikę strugania nożem, powszechną przy obróbce drewna, wyczarowywano z nich pożądane kształty okładzin. Zastanawiać musi, że ślady cięć pozostawione na półwytworach są gładkie i długie, niemal identyczne jak na struganym scyzorykiem miękkim drewnie. Łatwo się samemu przekonać, próbując nożem z najlepszej stali uzyskać podobne na struganym porożu, że bez zastosowania dodatkowych zabiegów nie jest to możliwe. Chodzi o umiejętność zmiękczania poroża na czas obróbki, którą to sprawność posiedli i szeroko stosowali wczesnośredniowieczni specjaliści i to nie tylko działający na terenie Polski, ale także w całej północnej Europie. Bez zmiękczenia nie byłoby możliwe także wycięcie wspomnianych wyżej rowków. Poroża nie były idealnie proste, stąd często płytki przeznaczone na okładziny były mniej lub bardziej wygięte. Należało je wyprostować, aby oszczędzić surowca. Po częściowym ostruganiu, płytki podlegały zmiękczeniu i prostowaniu między dwoma deseczkami przyciśniętymi ciężarem. Wiele z nich te, które były słabiej zmiękczone łamało się w poprzek, mniej więcej w połowie, w miejscu największego naprężenia, i trafiało na wysypisko odpadów. Nie wszyscy archeolodzy są przekonani o niezbędności tego zabiegu, ale inni, np. prof. Kazimierz Żurowski, znany z badań wykopaliskowych w Gnieźnie i na Lednicy, przeprowadził udane próby zmiękczania poroży przez moczenie w szczawiu. Nie była to jednak, jak sam twierdził, zbyt efektywna metoda, stąd należałoby szukać także alternatywnych. Nie znaleźli się jednak dotąd naśladowcy, a szkoda, bo temat jest wciąż aktualny. Półwytwory o daleko zaawansowanej obróbce dobierano parami, wiercono świdrem otworki na końcach, łączono razem zapewne drewnianymi, łatwymi do usunięcia nitami, nadawano im ostateczną formę, wygładzano starannie powierzchnię i często zdobiono. W tym stanie okładziny były gotowe do połączenia z płytkami zębatymi.

68 Eugeniusz Cnotliwy Jak z poroża jelenia wyczarowano grzebień 67 Wyrabiano je w zupełnie inny sposób niż okładziny. Przeznaczano na nie głównie grube odrośla wieńców, rzadziej proste odcinki głównego trzonu, bo te szły na okładziny. Przy pomocy piłki z grubym brzeszczotem odcinano walcowate klocki odpowiadające z niewielkim zapasem planowanej długości płytek zębatych. Klocki, pokryte często od zewnątrz bogato urzeźbioną korą, ociosywano z grubsza, a następnie łupano je na pieńku, używając topora lub szerokiego dłuta grubsze na cztery części, cieńsze na połowę jak kloce drewna i stosując tę samą technikę, oddzielano część gąbczastą od zwartej, twardej powłoki zewnętrznej. Nie stosowano do tego celu piłki ani rowkowatych nacięć, jak przy okładzinach, bo długoletnia praktyka podpowiadała, że to sposób szybszy i wydajniejszy, a przy tym niemnożący odpadów. Powstały w ten sposób półprodukt, po uprzednim zmiękczeniu, poddawano dalszej obróbce. O ile długie płyciny na okładziny można było obrabiać nożem, przytrzymując je w ręce, to w przypadku krótkich płytek (przeciętnie 3,5 cm długości) nie było to możliwe. Trzeba je było unieruchomić lub przynajmniej oprzeć o coś z jednej strony, aby można było ostrugać trzymanym oburącz narzędziem. Był nim strug, o czym przekonują charakterystyczne, szerokie, dość grube wióry zachowane licznie wśród odpadów i widoczne gładkie ślady tego narzędzia na uszkodzonych, porzuconych półwytworach. Tak krótkiej płytki nie było można obrabiać jednym cięciem przez całą długość. Zawsze zaczynano mniej więcej od środka ku końcowi z jednej strony i odwrotnie. Z tego powodu prawie zawsze płytki zębate były pośrodku minimalnie grubsze. Płytkę doprowadzano do pożądanej grubości poprzez działanie pilnikiem i oszlifowanie na szorstkiej powierzchni podkładki, zapewne kamiennej. Okładziny i płytki na elementy zębate przygotowane można montować grzebień. Rozpoczynano od połączenia metalowymi nitami, zwykle żelaznymi, płytek skrajnych z okładzinami, a następnie tak wyznaczoną przestrzeń wypełniano szczelnie, ściśle dopasowanymi płytkami, których ilość zależała od długości grzebienia, i nitami łączono z okładzinami. Zbyt długie płytki, te które wystawały ponad grzbiet okładzin, skracano w zaznaczonym rysą miejscu przy pomocy piłki. Potwierdzają to płytki z zachowanymi rysami, ale z jakiegoś powodu odrzucone oraz liczne wśród odpadów ścinki. W przemyślany sposób łączono płytki z okładzinami, mianowicie dla skrócenia pracy i oszczędzenia nitów rozmieszczano je na stykach, wielekroć również na co drugim styku między płytkami. Wymagało to dużej precyzji w czasie wiercenia otworków. Rzadko kiedy każda płytka była mocowana jednym, niekiedy dwoma nitami. Dopiero w późnym średniowieczu nie żałowano nitów, ale wtedy były one miedziane i o wiele cieńsze niż żelazne, a przy tym barwne. Trzeba dodać, że nity z żelaza bardzo ulegały korozji, szczególnie gdy trafiały już do ziemi, pęczniały wtedy i wręcz rozsadzały grzebień, stąd znajdujemy tak wiele uszkodzonych egzemplarzy. Dopiero po umocowaniu płytek przystępowano do wyrzynania zębów, co potwierdzają nacięcia na krawędziach okładzin. Używano do tego celu piłek znacznie cieńszych, delikatniejszych niż do cięcia poroży na kawałki, bo szparki między zębami grzebieni posiadały najczęściej szerokości dochodzące do około 0,5 mm. Wyjątkiem były grzebienie z dwoma rzędami zębów, z jednej strony cienkimi z wąskimi szparkami, z drugiej rzadszymi, ale mocniejszymi, bo wycinanymi grubszą piłą. Większość grzebieni posiadała zdobione okładziny, często w bogate, zawiłe wzory, na których prezentację brak w tym miejscu miejsca. Niektóre można by było uznać za dziełka sztuki (oczywiście pisane przez małe s, aby nie naruszyć kanonów historyka sztuki). Ornamentację zaczynano nanosić jeszcze przed połączeniem z płytkami zębatymi, bo wielekroć wiercenie otworków dla nitów naruszało w najmniej odpowiednim miejscu zdobinę. Najczęściej stosowano motywy w postaci żłobków prostych bądź krzyżujących się, różnego rodzaju plecionki, niekiedy z pogłębionym tłem, kółka z zaznaczonym środkiem, nazywane oczkami i różne kombinacje tych motywów.

69 68 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Interesujące, że na motywy stosowane przez grzebieniarzy tylko sporadycznie można natrafić na przedmiotach wykonywanych z innych surowców. Na koniec warto dodać, że mniej więcej do XI stulecia na naszych ziemiach wyrabiano niemal wyłącznie grzebienie z jednym rzędem zębów, później coraz częściej dwustronne, już nie tak bogato albo wcale niezdobione i to najczęściej z kości krowy lub konia, rzadko z rogów bydlęcych. W ciągu XV wieku i te zaczęto zapewne zastępować wyłącznie drewnianymi, bo trudno sobie wyobrazić, aby można było zupełnie zrezygnować z ich użytkowania. Dziś żmudną pracę dawnego specjalisty zastępuje naciśnięcie guzika automatu wyciskającego błyskawicznie plastikowy grzebień.

70 KATALOG 69 Układ hasła katalogowego: przedmiot materiał, surowiec chronologia miejsce znalezienia właściciel, numer inwentarzowy [il.] numer zdjęcia zabytku w części ilustracyjnej I. Krzemieniarstwo I.1. Buły krzemienia pasiastego Krzemień pasiasty Epoka kamienia, neolit Krzemionki, woj. świętokrzyskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1959:5 [il. 1] I.2. Kilof kamienny Skała krystaliczna Neolit, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych Krzemionki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 51 (kat. 54) I.3. Kilof kamienny Skała krystaliczna Neolit, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych Krzemionki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 66 (kat. 69) [il. 2] I.4. Narzędzie górnicze Poroże Neolit, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych Krzemionki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 57 (kat. 60) [il. 3.2] I.5. Narzędzie górnicze Poroże Neolit, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych Krzemionki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 60 (kat. 63) [il. 3.1] I.6. Tłuk krzemienny Krzemień pasiasty Epoka kamienia, neolit Krzemionki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 38 (kat. 41) I.7. Tłuk krzemienny Krzemień ożarowski Epoka kamienia, neolit Krzemionki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 246 (kat. 249) I.8. Tłuk krzemienny Krzemień pasiasty Neolit, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych Krzemionki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 360 (kat. 479) I.9. Tłuk krzemienny Krzemień pasiasty Neolit, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych Krzemionki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 408 (kat. 527) I.10. Tłuk krzemienny Krzemień pasiasty Neolit, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych Krzemionki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 442 (kat. 561) I.11. Tłuk krzemienny Krzemień pasiasty Epoka kamienia, neolit Miejscowość nieznana Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 464 (kat. 583) [il. 4.1] I.12. Tłuk krzemienny Krzemień świeciechowski Neolit, wczesna epoka brązu Miejscowość nieznana Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 540 (kat. 666) [il. 4.2] I.13. Półwytwór siekiery krzemiennej Krzemień pasiasty Neolit, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych Krzemionki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 31 (kat. 35) I.14. Półwytwór siekiery krzemiennej Krzemień pasiasty Neolit, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych Krzemionki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 358 (kat. 477) [il. 5.2]

71 70 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich I.15. Półwytwór siekiery krzemiennej Krzemień pasiasty Neolit, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych Ruda Kościelna, pow. ostrowiecki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 296 (kat. 411) [il. 5.1] I.16. Drapacz, wiórowiec krzemienny Krzemień świeciechowski Neolit, kultura pucharów lejkowatych Góry Pieprzowe k. Sandomierza Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 71 (kat. 74) I.17. Drapacz, wiórowiec krzemienny Krzemień świeciechowski Neolit, kultura pucharów lejkowatych Ćmielów, pow. ostrowiecki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 116 (kat. 119) I.18. Drapacz krzemienny Krzemień świeciechowski Neolit, kultura pucharów lejkowatych Ćmielów, pow. ostrowiecki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 154 (kat. 157) I.19. Drapacz krzemienny Krzemień świeciechowski Neolit, kultura pucharów lejkowatych Ćmielów, pow. ostrowiecki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 213 (kat. 216) I.20. Drapacz krzemienny Krzemień świeciechowski Neolit, kultura pucharów lejkowatych Miejscowość nieznana Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 269 (kat. 272) I.21. Dłuto krzemienne Krzemień pasiasty Neolit, kultura amfor kulistych Miejscowość nieznana Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 97 (kat. 100) [il. 7.1] I.22. Dłuto krzemienne Krzemień pasiasty Neolit, kultura amfor kulistych Ćmielów, pow. ostrowiecki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 138 (kat. 141) [il. 7.2] I.23. Dłuto krzemienne Krzemień pasiasty Neolit, kultura amfor kulistych Miejscowość nieznana Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 462 (kat. 581) [il. 7.3] I.24. Krzemienny wiór retuszowany Krzemień świeciechowski Neolit, kultura pucharów lejkowatych Ćmielów, pow. ostrowiecki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 132 (kat. 135) [il. 9] I.25. Rdzeń krzemienny Krzemień ożarowski Epoka kamienia Wyszmontów, pow. opatowski, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 260 (kat. 263) I.26. Rdzeń krzemienny Krzemień świeciechowski Neolit, kultura ceramiki wstęgowej rytej Miejscowość nieznana Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 325 (kat. 441) [il. 8] I.27. Siekiera krzemienna Krzemień pasiasty Neolit, kultura amfor kulistych Okalina, pow. opatowski, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 87 (kat. 90) [il. 12] I.28. Siekiera krzemienna Krzemień pasiasty Neolit, kultura amfor kulistych Miejscowość nieznana Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 92 (kat. 95) [il. 13.2] I.29. Siekiera krzemienna Krzemień świeciechowski Neolit, kultura pucharów lejkowatych Miejscowość nieznana Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 477 (kat. 596) I.30. Siekiera krzemienna Krzemień pasiasty Neolit, kultura pucharów lejkowatych Miejscowość nieznana Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 479 (kat. 598) [il. 14.1] I.31. Siekiera kamienna klin Skała krystaliczna Neolit, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych Krzemionki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 333 (kat. 449) [il. 6] I.32. Wiór krzemienny Krzemień pasiasty Neolit, kultura pucharów lejkowatych Ćmielów, pow. ostrowiecki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 550 (kat. 676) [il. 11] I.33. Siekiera krzemienna Krzemień wołyński Wczesna epoka brązu, kultura mierzanowicka Miejscowość nieznana Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 80 (kat. 83) [il. 14.2] I.34. Siekiera krzemienna Krzemień wołyński Wczesna epoka brązu, kultura mierzanowicka Miejscowość nieznana Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 460 (kat. 579) [il. 13.1]

72 KATALOG 71 I.35. Nóż sierpowaty Krzemień świeciechowski Wczesna epoka brązu, kultura mierzanowicka Miejscowość nieznana Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 318 (kat. 433) [il. 10] I.36. Nóż sierpowaty Krzemień wołyński Wczesna epoka brązu, kultura mierzanowicka Glinka, pow. ostrowiecki, woj. świętokrzyskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, nr inw. 106 (kat. 109) [il. 15] I.37. Sztylet krzemienny Krzemień Wczesna epoka brązu, kultura strzyżowska Mysiadło, pow. piaseczyński, woj. mazowieckie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1958:3 [il. 16.1] I.38. Sztylet krzemienny Krzemień Wczesna epoka brązu Nowe Sioło, pow. lubaczowski, woj. podkarpackie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1959:6 [il. 16.2] II. Metalurgia brązu II.1. Fragment tygielka Glina Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 521 [il. 18] II.2. Fragment tygielka Glina Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw [il. 19.2] II.3. Fragment tygielka Glina Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw II.4. Fragment tygielka Glina Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw [il. 19.1] II.5. Fragment formy odlewniczej Glina Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 622 II.6. Fragment naczynia wanienkowatego Glina Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 650 [il. 17] II.7. Fragment żużla brązowego Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 13, 1 [il. 20] II.8. Fragment żużla brązowego Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 13, 2 II.9. Fragment żużla brązowego Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 13, 3 II.10. Fragment żużli brązowych (2 szt.) Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw II.11. Zlewka brązu Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 567 II.12. Wytop brązowy (łezka) Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 572

73 72 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich II.13. Wytop brązowy (łezka) Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 598 II.14. Wytop brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 576 [il. 23.2] II.15. Wytop brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 658 [il. 21] II.16. Wytop brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 519 [il. 22] II.17. Wytop brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 633 [il. 23.1] II.18. Wytop brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw II.19. Wlew z brązu Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 553 [il. 24] II.20. Fragment blaszki brązowej Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 512 II.21. Drut brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 523 II.22. Przedmiot brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 608 [il. 25.1] II.23. Przedmiot brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 551 II.24. Przedmiot brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 578 [il. 25.3] II.25. Przedmiot brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 642 II.26. Przedmiot brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 589 II.27. Przedmiot brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 584 II.28. Narzędzie cyzelnicze Skała krystaliczna Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw

74 KATALOG 73 II.29. Fragment szpili brązowej Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 566 [il. 29] II.30. Fragment bransolety brązowej Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 527 [il. 26] II.31. fragment ozdoby brązowej (wytop brązowy) Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 514 [il. 25.2] II.32. Fragment szpili brązowej Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 522 II.33. Fragment szpili brązowej Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw II.35. Szpila brązowa Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 502 [il. 28.2] II.36. Fragment grotu brązowego Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 533 II.37. Grocik brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 638 II.38. Grocik brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 510 [il. 27.1] II.39. Grocik brązowy Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 530 [il. 27.2] II.34. Szpila brązowa Brąz Wczesna epoka brązu, kultura trzciniecka Szczepidło, pow. koniński, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie, nr inw. 557 [il. 28.1] III. Garncarstwo III.1. Kubek Glina Kultura łużycka Jankowo, pow. mogileński, woj. kujawsko-pomorskie Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, nr inw. MAP 1974:164 (kat. MAP 1974:1140) [il. 31] III.2. Czerpak Glina Kultura łużycka Jankowo, pow. mogileński, woj. kujawsko-pomorskie Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, nr inw. MAP 1974:164 (kat. MAP 1974:1141) [il. 30] III.3. Amfora Glina Okres halsztacki C D, kultura łużycka Chojno, pow. Rawicz, woj. wielkopolskie Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, nr inw. MAP, LfT 1941:138 (kat. MAP 1941:1296a) [il. 34] III.4. Misa, czarka malowana Glina Okres halsztacki C D, kultura łużycka Chojno, pow. Rawicz, woj. wielkopolskie Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, nr inw. MAP, LfT 1941:138 (kat. MAP 1941:1329) [il. 37]

75 74 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich III.5. Garnek Glina Okres halsztacki C D, kultura łużycka Chojno, pow. Rawicz, woj. wielkopolskie Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, nr inw. MAP, LfT 1941:138 (kat. MAP 1941:1358) [il. 33.1] III.6. Waza malowana Glina Okres halsztacki C D, kultura łużycka Chojno, pow. Rawicz, woj. wielkopolskie Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, nr inw. MAP, LfT 1941:138 (kat. MAP 1941:1356) [il. 36] III.7. Amfora Glina Kultura łużycka Wartosław, pow. szamotulski, woj. wielkopolskie Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, nr inw. MAP 1965:1 (kat. MAP 1965:359) [il. 32] III.8. Amfora Glina Kultura łużycka Wartosław, pow. szamotulski, woj. wielkopolskie Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, nr inw. MAP 1975:63 (kat. MAP 1975:367) [il. 38] III.9. Garnek Glina Kultura łużycka Wartosław, pow. szamotulski, woj. wielkopolskie Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, nr inw. MAP 1975:63 (kat. MAP 1975:553) [il. 33.2] III.10. Garnek Glina Kultura łużycka Okolice Szamotuł, woj. wielkopolskie Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, nr inw. MAP 1946:91 (kat. MAP 1946:235) [il. 35] III.11. Naczynie kloszowate Glina Kultura pomorska Pobiedziska, pow. poznański, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1987:34 III.12. Naczynie inkrustowane Glina Kultura pomorska/kurhanów zachodniobałtyjskich Miejscowość nieznana Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/950 III.13. Naczynko miniaturowe Glina Kultura łużycka Ostrowite Prymasowskie, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1956:74 III.14. Fragment ucha z zachowanym czopem Glina Kultura łużycka Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. 187/09 III.15. Fragment ucha z zachowanym czopem Glina Kultura łużycka Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. 10/12 III.16. Fragment ucha z zachowanym czopem Glina Kultura łużycka Pakszyn, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1961:12 III.17. Fragment ucha taśmowatego Glina Kultura łużycka Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. 55/12 III.18. Fragment naczynia Glina Kultura łużycka Czerniak, pow. mogileński, woj. kujawsko-pomorskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1999:132 III.19. Fragment dna ze śladami podważania od podkładki Glina Kultura łużycka Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. 188/09 III.20. Fragment dna z odciskami ziaren (?) Glina Kultura łużycka Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. 188/09

76 KATALOG 75 IV. Starożytne hutnictwo IV.1. Surowiec Ruda darniowa Okolica Lesznowoli, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, b.n. [il. 39] IV.2. Element konstrukcyjny dymarki cegła Glina Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Brwinów, pow. pruszkowski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. Br. Ż. 625, 99 [il. 42] IV.3. Element konstrukcyjny dymarki cegła Glina Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Brwinów, pow. pruszkowski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. Br. Ż. 631, 99 [il. 40] IV.4. Element konstrukcyjny dymarki cegła Glina Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Brwinów, pow. pruszkowski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. Br. Ż. 631, 99 [il. 43] IV.5. Element konstrukcyjny dymarki cegła Glina Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Brwinów, pow. pruszkowski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. Br. Ż. 396, 2000 [il. 41] IV.6. Element konstrukcyjny dymarki cegła Glina Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Brwinów, pow. pruszkowski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. Br. Ż. 396, 2000 VI.7. Fragmenty glinianych szybów pieców dymarskich Glina Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Biskupice, pow. pruszkowski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. Bs. 253, 83 IV.8. Żużel miseczkowaty Żelazo Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Brwinów, pow. pruszkowski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. Br. Ż. 18, 99 [il. 44.1] IV.9. Żużel miseczkowaty Żelazo Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Brwinów, pow. pruszkowski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. Br. Ż. 622, 99 [il. 46] IV.10. Żużel miseczkowaty Żelazo Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Brwinów, pow. pruszkowski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. Br. Ż. 632, 99 [il. 45] IV.11. Żużel miseczkowaty Żelazo Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Brwinów, pow. pruszkowski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. Br. Ż. 632, 99 IV.12. Żużel miseczkowaty Żelazo Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Brwinów, pow. pruszkowski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. Br. Ż. 632, 99 [il. 44.2] IV.13. Kloce żużla (3 szt.) Żelazo Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Brwinów, pow. pruszkowski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, b.n. IV.14. Kowadło żelazne (kopia) Żelazo Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Tłuste, pow. grodziski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. kopia zabytku o nr Pol. 12W, 76 [il. 51] IV.15. Szczypce żelazne (kopia) Żelazo Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Tłuste, pow. grodziski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. kopia zabytku o nr Pol. 13W, 76 [il. 47] IV.16. Młotek żelazny (kopia) Żelazo Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Tłuste, pow. grodziski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. kopia zabytku o nr Pol. 14W, 76 [il. 48] IV.17. Młotek żelazny (kopia) Żelazo Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Tłuste, pow. grodziski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. kopia zabytku o nr Pol. 14aW, 76 [il. 49] IV.18. Młotek żelazny (kopia) Żelazo Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Tłuste, pow. grodziski, woj. mazowieckie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie, nr inw. kopia zabytku o nr Pol. 14bW, 76 [il. 50]

77 76 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich IV.19. Miecz Żelazo Młodszy okres przedrzymski, kultura przeworska, kultura oksywska Okolice Bydgoszczy, woj. kujawsko-pomorskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/2 [il. 53] IV.20. Umbo Żelazo Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Dębno, pow. średzki, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1972:2 [il. 52] V. Tkactwo V.1. Ciężarek tkacki Glina Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Pawłowo, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1987:23 [il. 54.1] V.2. Ciężarek tkacki Glina Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Pawłowo, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1985:3 [il. 54.2] V.3. Przęślik Glina Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Pawłowo, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1987:23/2 [il. 55.3] V.4. Przęślik Glina Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Pawłowo, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1987:23/3 [il. 55.2] V.5. Przęślik Glina Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska Pawłowo, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1987:23/4 [il. 55.1] V.6. Przęślik Glina Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Imielno, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1991:7 [il. 55.7] V.7. Przęślik Glina Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Imielno, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1992:10 [il. 55.4] V.8. Przęślik Glina Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Imielno, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1992:18/1 [il. 55.6] V.9. Przęślik Glina Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Imielno, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1992:18/2 [il. 55.5] V.10. Igła Brąz Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Gronowo, pow. drawski, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. MNS/19923 [il. 58.1] V.11. Igła Brąz Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Gronowo, pow. drawski, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, b.n. [il. 58.3] V.12. Szpila z haczykowato zagiętą główką Brąz Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Gronowo, pow. drawski, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. MNS/19797 V.13. Szpila z haczykowato zagiętą główką Brąz Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Gronowo, pow. drawski, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. MNS/19795 [il. 58.2] V.14. Szpila z haczykowato zagiętą główką Brąz Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Żelęcino, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. MNS/20813 [il. 59.4] V.15. Ogniwko Brąz Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Żelęcino, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. MNS/20813 [il. 59.2] V.16. Igła Brąz Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Żelęcino, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. MNS/20813 [il. 59.3] V.17. Zapinki z grzebykiem na kabłąku (2 szt.) Brąz Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Żelęcino, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. MNS/20813 [il. 59.1]

78 KATALOG 77 V.18. Sprzączka z fragmentem tkaniny Brąz, wełna Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Gronowo, pow. drawski, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. MNS/19663 [il. 60] V.19. Przęślica Brąz, bursztyn, drewno Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Gronowo, pow. drawski, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. MNS/19791 [il. 56] V.20. Przęślica Brąz, szkło, drewno Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Kowalewko, pow. Oborniki, woj. wielkopolskie Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, nr inw. MAP 1998:59, 1998:59/991, 1998:59/992 [il. 57] V.21. Fragmenty płaszcza paradnego Wełna Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Gronowo, pow. drawski, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, b.n. [il. 61.1] V.22. Fragmenty płaszcza paradnego Wełna Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Gronowo, pow. drawski, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, b.n. [il. 61.2] V.23. Fragmenty płaszcza paradnego Wełna Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Gronowo, pow. drawski, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, b.n. [il. 62.1] V.24. Fragmenty płaszcza paradnego Wełna Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Gronowo, pow. drawski, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, b.n. [il. 62.2] V.25. Fragmenty płaszcza paradnego Wełna Okres wpływów rzymskich, kultura wielbarska Gronowo, pow. drawski, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, b.n. VI. Złotnictwo VI.1. Tygielek Glina, złoto Wczesne średniowiecze Poznań-Ostrów Tumski, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, nr inw. 98/03 [il. 63] VI.2. Tygielek Glina Wczesne średniowiecze Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1982:7 VI.3. Forma odlewnicza Kamień (piaskowiec) Wczesne średniowiecze Płock, woj. mazowieckie Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Płocku, b.n. VI.4. Fragmenty naczyń i tygielki z osadem metalu Glina, brąz Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/158/93 [il. 64] VI.5. Rączka tygielka Glina Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/107/93 [il. 65.3] VI.6. Fragmenty naczyń i tygielki z osadem metalu Glina, brąz, żelazo, cynk, miedź Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/117/93 VI.7. Fragment naczynia z osadem metalu Glina, metal kolorowy Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/20/93 [il. 65.1] VI.8. Fragment naczynia z osadem metalu Glina, metal kolorowy Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/28/93 [il. 65.2] VI.9. Fragmenty tygielków, żużli, ołowiu Glina, mosiądz, ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/161/93 VI.10. Fragment ołowiu Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/11/93

79 78 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich VI.11. Nieregularne blaszki ołowiane odpad produkcyjny Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/140/93 VI.12. Blaszki trójkątne Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/16/93 VI.13. Blaszka owalna Miedź Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/29/93 VI.14. Blacha trójkątna Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/27/93 [il. 69.3] VI.15. Blaszki ołowiane prostokątne, nieregularne Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/22/93 VI.16. Odpady produkcyjne (blaszki ołowiane, fragment żużla szklanego) Ołów, szkło, Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/17/93 VI.17. Blaszka owalna Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/62/93 VI.18. Blaszki-odpady produkcyjne Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/139/93 VI.19. Blaszki-odpady produkcyjne (trapezowate, prostokątne) Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/58/93 VI.20. Półprodukt (zniszczona ozdoba?) Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/56/93 VI.21. Sztabka Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/60/93 [il. 69.2] VI.22. Gwoździe, blaszki Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/133/93 [il. 69.1] VI.23. Drucik srebrny (półsurowiec?) Srebro Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/50/93 VI.24. Zausznica Srebro Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/19/93 [il. 71] VI.25. Pozłacana zawieszka ołowiana (półprodukt) Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/30/93 [il. 70.3] VI.26. Kuleczka miedziana Miedź Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/45/93 VI.27. Okucie Brąz Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/116/93 VI.28. Blaszki prostokątne Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/128/93 [il. 70.2] VI.29. Wytopek Ołów, miedź Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/12/93 [il. 70.1]

80 KATALOG 79 VI.30. Wytopek Ołów, miedź Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/15/93 [il. 67.2] VI.31. Wytopek Miedź Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/51/93 [il. 67.1] VI.32. Wytopek Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/136/93 [il. 68.1] VI.33. Blaszki Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/141/93 [il. 68.2] VI.34. Blaszka nieregularna Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/40/93 VI.35. Blaszki Ołów Wczesne średniowiecze Rybitwy, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP/A/68/69/93 VI.37. Złota nitka Złoto Wczesne średniowiecze Poznań, Ostrów Tumski, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, nr inw. 103/00 [il. 66.2] VI.38. Złota folia Złoto Wczesne średniowiecze Poznań, Ostrów Tumski, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, nr inw. 127/02 (442w/02) [il. 66.3] VI.39. Złota folia Złoto Wczesne średniowiecze Poznań, Ostrów Tumski, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, nr inw. 127/02 (438w/02) [il. 66.4] VI.40. Fragment kółka Brąz Wczesne średniowiecze Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1144 [il. 72.1] VI.41. Blaszka Brąz Wczesne średniowiecze Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1152 [il. 72.3] VI.42. Kabłączek skroniowy Brąz, złoto Wczesne średniowiecze Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1060 [il. 72.2] VI.36. Ogniwko Złoto Wczesne średniowiecze Poznań, Ostrów Tumski, woj. wielkopolskie Instytut Prahistorii Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, nr inw. 147/99 [il. 66.1] VII. Obróbka kości i poroża VII.1. Róże Poroże jelenia Wczesne średniowiecze Wolin, pow. kamieński, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. 34/W D/4 [il. 73] VII.2. Surowiec na okładziny (3 szt.) Poroże Wczesne średniowiecze Wolin, pow. kamieński, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. 34/W D/4 [il. 74] VII.3. Półsurowiec na płytki zębate (6 szt.) Poroże Wczesne średniowiecze Wolin, pow. kamieński, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. 34/W D/4 [il. 77] VII.4. Fragmenty poroża związane z wyrobem płytek zębatych (8 szt.) Poroże Wczesne średniowiecze Wolin, pow. kamieński, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. 34/W D/4 [il. 76]

81 80 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich VII.5. Półwytwory okładzin (13 szt.) Poroże Wczesne średniowiecze Wolin, pow. kamieński, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. 34/W D/4 [il. 75] VII.6. Półwytwory płytek zębatych (9 szt.) Poroże Wczesne średniowiecze Wolin, pow. kamieński, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. 34/W D/4 [il. 78] VII.7. Wióry z obróbki płytek zębatych (26 szt.) Poroże Wczesne średniowiecze Wolin, pow. kamieński, woj. zachodniopomorskie Muzeum Narodowe w Szczecinie, nr inw. 34/W D/4 [il. 79] VII.8. Płytka zębata Poroże Wczesne średniowiecze Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. 23/12 (IBA 2012:4) [il. 80.2] VII.9. Zdobiona okładzina grzebienia (fragment) Poroże Wczesne średniowiecze Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1100 [il. 80.1] VII.10. Zdobiona okładzina (fragment) Poroże Wczesne średniowiecze Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1096 VII.11. Grzebień dwustronny z poroża (fragment) Poroże, żelazo Wczesne średniowiecze Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1961:8 VII.12. Bogato zdobiona pochewka grzebienia Poroże, żelazo Wczesne średniowiecze Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1069 [il. 81.1] VII.13. Grzebień z poroża Poroże, żelazo Wczesne średniowiecze Gniezno, woj. wielkopolskie Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, nr inw. MPPP/1084 [il. 81.2] Opr. Ł. Kaczmarek

82 KATALOG Fragmenty buł krzemienia pasiastego Krzemionki, neolit Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie kat. I.1 2. Kilof kamienny Krzemionki, neolit (kultura pucharów lejkowatych/kultura amfor kulistych) Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim kat. I.3

83 82 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Narzędzia górnicze z poroża Krzemionki, neolit (kultura pucharów lejkowatych/kultura amfor kulistych) Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim 1 kat. I.5 2 kat. I Tłuki krzemienne miejscowość nieznana, neolit, Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim 1 kat. I.11 2 kat. I.12

84 KATALOG Półwytwory siekier krzemiennych neolit (kultura pucharów lejkowatych/kultura amfor kulistych) Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim 1 Ruda Kościelna, kat. I.15 2 Krzemionki, kat. I Siekiera kamienna klin Krzemionki, neolit (kultura pucharów lejkowatych/kultura amfor kulistych) Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim kat. I.31

85 84 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich 7. Dłuta krzemienne neolit (kultura amfor kulistych) Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim 1 miejscowość nieznana, kat. I.21 2 Ćmielów, kat. I.22 3 miejscowość nieznana, kat.i Rdzeń krzemienny miejscowość nieznana, neolit (kultura ceramiki wstęgowej rytej) Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim kat. I Krzemienny wiór retuszowany Ćmielów, neolit (kultura pucharów lejkowatych), Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim kat. I.24

86 KATALOG Nóż sierpowaty miejscowość nieznana, wczesna epoka brązu (kultura mierzanowicka) Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim kat. I Wiór krzemienny Ćmielów, neolit (kultura pucharów lejkowatych) Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim kat. I Siekiera krzemienna Okalina, neolit (kultura amfor kulistych) Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim kat. I.27

87 86 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Siekiery krzemienne miejscowość nieznana Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim 1 wczesna epoka brązu (kultura mierzanowicka), kat. I.34 2 neolit (kultura amfor kulistych), kat. I Siekiery krzemienne miejscowość nieznana Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim 1 neolit (kultura pucharów lejkowatych), kat. I.30 2 wczesna epoka brązu (kultura mierzanowicka), kat. I.33

88 KATALOG Nóż sierpowaty Glinka, wczesna epoka brązu (kultura mierzanowicka) Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim kat. I Sztylety krzemienne wczesna epoka brązu Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie 1 Mysiadło (kultura strzyżowska), kat. I.37 2 Nowe Sioło, kat. I Fragment naczynka wanienkowatego Szczepidło, wczesna epoka brązu (kultura trzciniecka) Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie kat. II.6

89 88 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich 18. Fragment tygielka Szczepidło, wczesna epoka brązu (kultura trzciniecka) Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie kat. II Fragmenty tygielków Szczepidło, wczesna epoka brązu (kultura trzciniecka) Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie 1 kat. II.4 2 kat. II Fragment żużla brązowego Szczepidło, wczesna epoka brązu (kultura trzciniecka) Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie kat. II.7

90 KATALOG Wytop brązowy Szczepidło, wczesna epoka brązu (kultura trzciniecka) Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie kat. II Wytop brązowy Szczepidło, wczesna epoka brązu (kultura trzciniecka) Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie kat. II Wytopy brązowe Szczepidło, wczesna epoka brązu (kultura trzciniecka) Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie 1 kat. II.17 2 kat. II.14

91 90 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich 24. Wlew z brązu Szczepidło, wczesna epoka brązu (kultura trzciniecka) Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie kat. II Przedmioty brązowe Szczepidło, wczesna epoka brązu (kultura trzciniecka) Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie 1 kat. II.22 2 kat. II.31 3 kat. II Fragment bransolety brązowej Szczepidło, wczesna epoka brązu (kultura trzciniecka) Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie kat. II.30

92 KATALOG Grociki brązowe Szczepidło, wczesna epoka brązu (kultura trzciniecka) Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie 1 kat. II.38 2 kat. II Szpile brązowe Szczepidło, wczesna epoka brązu (kultura trzciniecka) Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie 1 kat. II.34 2 kat. II Igła brązowa Szczepidło, wczesna epoka brązu (kultura trzciniecka) Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Koninie kat. II.29

93 92 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich 30. Czerpak Jankowo, kultura łużycka Muzeum Archeologiczne w Poznaniu kat. III Kubek Jankowo, kultura łużycka Muzeum Archeologiczne w Poznaniu kat. III.1

94 KATALOG Amfora Wartosław, kultura łużycka Muzeum Archeologiczne w Poznaniu kat. III Garnki kultura łużycka Muzeum Archeologiczne w Poznaniu 1 Chojno, kat. III.5 2 Wartosław, kat. III.9

95 94 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich 34. Amfora Chojno, kultura łużycka Muzeum Archeologiczne w Poznaniu kat. III Garnek okolice Szamotuł, kultura łużycka Muzeum Archeologiczne w Poznaniu kat. III.10

96 KATALOG Waza malowana Chojno, kultura łużycka Muzeum Archeologiczne w Poznaniu kat. III Misa czarka malowana Chojno, kultura łużycka Muzeum Archeologiczne w Poznaniu kat. III.4

97 96 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich 38. Amfora Wartosław, kultura łużycka Muzeum Archeologiczne w Poznaniu kat. III Ruda darniowa okolica Lesznowoli Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie kat. IV.1

98 KATALOG Element konstrukcyjny dymarki cegła Brwinów, kultura przeworska Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie kat. IV Element konstrukcyjny dymarki cegła Brwinów, kultura przeworska Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie kat. IV.5

99 98 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich 42. Element konstrukcyjny dymarki cegła Brwinów, kultura przeworska Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie kat. IV Element konstrukcyjny dymarki cegła Brwinów, kultura przeworska Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie kat. IV.4

100 KATALOG Żużle miseczkowate Brwinów, kultura przeworska Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie 1 kat. IV.8 2 kat. IV Żużel miseczkowaty Brwinów, kultura przeworska Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie kat. IV Żużel miseczkowaty Brwinów, kultura przeworska Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie kat. IV.9

101 100 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich 47. Szczypce żelazne (kopia) Tłuste, kultura przeworska Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie kat. IV Młotek żelazny (kopia) Tłuste, kultura przeworska Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie kat. IV.16

102 KATALOG Młotek żelazny (kopia) Tłuste, kultura przeworska Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie kat. IV Młotek żelazny (kopia) Tłuste, kultura przeworska Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie kat. IV Kowadło żelazne (kopia) Tłuste, kultura przeworska Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie kat. IV.14

103 102 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich 52. Umbo żelazne Dębno, kultura przeworska Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie kat. IV Miecz okolice Bydgoszczy, kultura przeworska/oksywska Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie kat. IV.19

104 KATALOG Ciężarki tkackie Pawłowo, kultura przeworska 1 2 Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie 1 kat. V.1 2 kat. V Przęśliki Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie Pawłowo, kultura przeworska; 1 kat. V.5; 2 kat. V.4; 3 kat. V.3 Imielno, kultura wielbarska; 4 kat. V.7; 5 kat. V.9; 6 kat. V.8; 7 kat. V.6

105 104 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich 56. Fragment przęślicy Gronowo, kultura wielbarska Muzeum Narodowe w Szczecinie kat. V Fragment przęślicy Kowalewko, kultura wielbarska Muzeum Archeologiczne w Poznaniu kat. V Igły brązowe i szpila Gronowo, kultura wielbarska Muzeum Narodowe w Szczecinie 1 igła, kat. V.10 2 szpila z haczykowato zagięta główką, kat. V.13 3 igła, kat. V Zespół przedmiotów z brązu Żelęcino, kultura wielbarska Muzeum Narodowe w Szczecinie 1 zapinki brązowe z grzebykiem na kabłąku, kat. V.17 2 ogniwko brązowe, kat. V.15 3 igła brązowa, kat. V.16 4 szpila z haczykowato zagięta główką, kat. V Sprzączka z fragmentem tkaniny Gronowo, kultura wielbarska Muzeum Narodowe w Szczecinie kat. V.18

106 KATALOG Fragmenty płaszcza paradnego Gronowo, kultura wielbarska Muzeum Narodowe w Szczecinie kat. V.21, kat. V Fragmenty płaszcza paradnego Gronowo, kultura wielbarska Muzeum Narodowe w Szczecinie kat. V.23, kat. V.24

107 106 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich 63. Fragment tygielka Ostrów Tumski, Poznań, wczesne średniowiecze Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu kat. VI Fragment naczyń z osadem metali kolorowych Rybitwy, wczesne średniowiecze Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy kat. VI Fragmenty naczyń z osadem metali kolorowych i tygielek Rybitwy, wczesne średniowiecze Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy 1 kat. VI.7 2 kat. VI.8 3 fragment tygielka, kat. VI. 5

108 KATALOG Złote przedmioty z pracowni złotniczej Poznań, Ostrów Tumski, wczesne średniowiecze Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu 1 ogniwko, kat. VI.36 2 złota nitka, kat. VI.37 3 złota folia, kat. VI.38 4 złota folia, kat. VI Wytopki brązowe Rybitwy, wczesne średniowiecze Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy 1 kat. VI.31 2 kat. VI.30

109 108 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich Wytopek i blaszki ołowiane Rybitwy, wczesne średniowiecze Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy 1 wytopek, kat. VI.32 2 blaszki ołowiane, kat. VI Przedmioty ołowiane Rybitwy, wczesne średniowiecze Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy 1 blaszka i dwa gwoździe, kat. VI.22 2 sztabka, kat. VI.21 3 blacha trójkątna, kat. VI.14

110 KATALOG Przedmioty ołowiane Rybitwy, wczesne średniowiecze Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy 1 wytopek, kat. VI.29 2 blaszki prostokątne, kat. VI.28 3 pozłacana zawieszka ołowiana, kat. VI Fragmenty srebrnej zausznicy Rybitwy, wczesne średniowiecze Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy kat. VI Przedmioty związane z pracownią złotniczą Gniezno, wczesne średniowiecze Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie 1 fragment brązowego kółka, kat. VI.40 2 kabłączek skroniowy ze złota, kat. VI.42 3 fragment brązowej blaszki, kat. VI.41

111 110 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich 73. Róże Wolin, wczesne średniowiecze Muzeum Narodowe w Szczecinie kat. VII Surowiec na okładziny Wolin, wczesne średniowiecze Muzeum Narodowe w Szczecinie kat. VII.2

112 KATALOG Półwytwory okładzin Wolin, wczesne średniowiecze Muzeum Narodowe w Szczecinie kat. VII Fragmenty poroża związane z wyrobem płytek zębatych Wolin, wczesne średniowiecze Muzeum Narodowe w Szczecinie kat. VII.4

113 112 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich 77. Półsurowiec na płytki zębate Wolin, wczesne średniowiecze Muzeum Narodowe w Szczecinie kat. VII Półwytwory płytek zębatych Wolin, wczesne średniowiecze Muzeum Narodowe w Szczecinie kat. VII.6

114 KATALOG Wióry z poroża pochodzące z obróbki płytek zębatych Wolin, wczesne średniowiecze Muzeum Narodowe w Szczecinie kat. VII Półwytwory z poroża Gniezno Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie 1 fragment okładziny grzebienia, kat. VII.9 2 płytka zębata, kat. VII Gotowe wyroby z poroża Gniezno Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie 1 pochewka grzebienia, kat. VII.12 2 grzebień, kat. VII.13 2