Prognoza demograficzna dla Krakowa metoda badań

Transkrypt

1 Andrzej Zborowski Prognoza demograficzna dla Krakowa metoda badań Wprowadzenie Prowadzenie badań demograficznych o charakterze prognostycznym ma w geografii polskiej spore tradycje sięgające lat pięćdziesiątych (Jelonek 1999). Znaczny rozwój tego typu opracowań o charakterze projekcji ludnościowych z zastosowaniem wieloregionalnego modelu migracji (Willekens, Rogers 1978) nastąpił w latach osiemdziesiątych w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN (Korcelli 1987, 1993; Kupiszewski 1987). Wraz z rozwojem samorządności lokalnej, a później regionalnej zrodziło się zapotrzebowanie na prognozy demograficzne zgłaszane przez gminy i województwa. W latach dziewięćdziesiątych wykonano kilka tego typu opracowań, które dotyczyły Bielska Białej (Jelonek, Zborowski 1993), Wrocławia (Górecka, Puchała 1998) oraz Krakowa (Zborowski 1998; Zborowski 1999). Niniejszy artykuł jest skróconą i zmodyfikowaną wersją prognozy demograficznej Krakowa wykonanej przez autora dla Urzędu Miasta Krakowa (Zborowski 1998). Prognozowanie demograficzne dotyczy przewidywania stanu liczebnego i struktur analizowanej populacji, przy ustalonych założeniach w odniesieniu do przebiegu zjawisk demograficznych, takich jak rozrodczość, umieralność i migracje. Prognozą demograficzną mogą być objęte różne typy populacji, zazwyczaj są to: liczba ludności, rodziny, gospodarstwa domowe, zasoby siły roboczej. Celem tego opracowania jest określenie perspektyw rozwoju ludnościowego miasta Krakowa w kilku horyzontach czasu: 2003, 2008, 2013, 2015 i Celami szczegółowymi są: 1) prognoza biologiczna ludności zameldowanej na pobyt stały; 2) prognoza pomigracyjna ludności zameldowanej na pobyt czasowy powyżej 2 miesięcy; 3) prognoza pomigracyjna ludności zameldowanej na pobyt stały.

2 90 Andrzej Zborowski Materiały źródłowe Jakość danych wyjściowych, ich dokładność i wiarygodność ma podstawowe znaczenie dla wyników prognozy. Dlatego też najbardziej ścisłe informacje pochodzą ze spisów powszechnych. W niniejszym opracowaniu zastosowanie danych z NSP nie mogło być brane pod uwagę, ponieważ ostatni spis powszechny odbył się w 1988 roku. Dla celów prognozy biologicznej posłużono się danymi statystyki bieżącej z systemu Elud. System ten zawiera obok danych o ludności zameldowanej na pobyt stały, informacje o ludności zameldowanej na pobyt czasowy powyżej 2 miesięcy. Z kolei dane zebrane w Urzędzie Statystycznym w Krakowie o migracjach dla Krakowa w latach dziewięćdziesiątych pozwoliły na oszacowanie przyszłych migracji stałych, ich wolumenu i struktury według wieku. Prognoza biologiczna Prognozy biologicznej liczby ludności dokonano posługując się metodą składnikową, która posiada następujące etapy : 1) ustalenie wyjściowego stanu i struktury ludności (według płci, wieku i miejsca zamieszkania); 2) postarzenie ludności żyjącej; 3) wyznaczenie przyszłej liczby urodzeń i ich postarzenie. Należy zwrócić uwagę, że prognoza biologiczna jest zazwyczaj wykonywana dla ludności faktycznie zamieszkałej, tj. zameldowanej na pobyt stały, a także na pobyt czasowy. W niniejszym przypadku dokonano postarzenia ludności zamieszkałej na pobyt stały, ponieważ ludność zameldowana na pobyt czasowy wyróżnia się bardzo specyficzną struktura wieku, a w Krakowie tworzy dużą subpopulację. Z tego też względu zdecydowano się przeprowadzić oddzielną prognozę dla zameldowanych na pobyt czasowy. Prognoza ta ma charakter prognozy pomigracyjnej, a zatem tylko ludność zameldowana na pobyt stały jest objęta prognozą biologiczną. Ad. 1) vide informacje dotyczące danych źródłowych. Ad. 2) postarzenie dokonano metodą sekwencyjną, w okresach pięcioletnich uzyskując macierz kohort dla lat 1998, 2003, 2008, 2013, 2015 i Szacowanie zgonów przeprowadzono na podstawie specjalnie wygenerowanych dla Krakowa wojewódzkich tablic trwania życia i umieralności z lat i tablic trwania życia i umieralności dla ludności miejskiej w Polsce w roku Przyjęto przy tym, że w okresie objętym prognozą nastąpi wydłużenie się średniej długości życia mieszkańców Krakowa z 70,31 lat w 1996 r. (mężczyźni) do 72,00 lat w roku 2008 i do 74,00 lat w roku 2018; odpowiednio u kobiet średnia długość życia wzrośnie z 72,40 lat do 79,00 i 81,00 lat. Przyjęte wskaźniki trwania życia odpowiadają wskaźnikom wysoko rozwiniętych państw Europy z pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych. W ramach przyjętej metody postarzania przyjęto dwa odrębne rodzaje szacowania zgonów, które wynikały z założonego horyzontu czasowego prognozy, dłuższego od 15 lat (1998 do 2018). Przy horyzoncie czasowym przekraczającym 15 lat dochodzi

3 Prognoza demograficzna dla Krakowa metoda badań 91 do postarzania roczników nowo urodzonych, które wchodzą w trakcie przewidywanej projekcji w wiek płodności (kobiety powyżej 15 lat). Postarzenia I rodzaju dotyczą pięcioletnich grup wieku, postarzenia II rodzaju natomiast obejmują rocznik zerowy oraz roczniki 1 do 4 lat. W przypadku postarzenia I rodzaju przemnażano liczby ludności w grupach pięcioletnich przez prawdopodobieństwo przeżycia 5 ciu lat, 10 ciu lat itd., do 20 lat. W związku z odmiennym kształtowaniem się umieralności u kobiet i u mężczyzn wyliczono specjalnie dla celów tego badania tablice prawdopodobieństw przeżycia dla obydwu płci oddzielnie w latach i Oddzielnie postarzano roczniki 0 do 4 lat, przemnażając liczbę ludności przez odpowiednie wartości prawdopodobieństwa przeżycia z tablic trwania życia. Ad. 3) wyznaczanie przyszłej liczby urodzeń dokonano na podstawie przemnażania odpowiednich pięcioletnich grup kobiet od 15 do 49 lat przez założone cząstkowe współczynniki płodności. Współczynniki te zostały ustalone na poziomie płodności kobiet obserwowanej w Krakowie w 1992 roku, a zatem nieco wyższej od występującej w roku Przyjęto, że nastąpi niewielki wzrost poziomu płodności kobiet, co należy łączyć z ogólną poprawą poziomu życia i realizacją obecnie odłożonych planów odnośnie posiadania dzieci przez część młodych małżeństw. Po postarzeniu rocznika do 0 lat rozszacowywano pomiędzy kolejnymi pięcioleciami roczniki zerowe drogą interpolacji. Przeprowadzone obliczenia według podanej powyżej metody pozwoliły na uzyskanie danych dotyczących kohort liczby ludności zameldowanej na pobyt stały w Krakowie według prognozy biologicznej. Poczynione założenia dotyczące porządku wymierania oraz wielkości cząstkowych współczynników płodności dla kobiet pozwalają oszacować przyrost liczby ludności w Krakowie na około 1,0 tys. osób do roku Po tym okresie nastąpi ubytek naturalny ludności ustalony na 18,9 tys. osób. Według prognozy biologicznej, w całym badanym okresie, liczba ludności stałej zmniejszy się z 711,7 tys. do 693,7 tys. osób (tab. 1). Tabela 1. Prognoza demograficzna dla Krakowa Źródło: opracowanie własne

4 92 Andrzej Zborowski Prognoza pomigracyjna ludności zameldowanej na pobyt czasowy w Krakowie Na wstępie należy podkreślić, że tego typu prognozy są dokonywane niezmiernie rzadko. Zazwyczaj ludność zameldowaną na pobyt czasowy włącza się do ludności faktycznej, którą tworzą dwie subpopulacje: 1) ludność zameldowana na pobyt stały i 2) ludność zameldowana na pobyt czasowy powyżej 2 miesięcy. Przy niedużej subpopulacji ludności czasowej działanie takie jest usprawiedliwione. W sytuacji znacznego udziału wymienionej grupy osób wśród ludności faktycznej należy wykonać oddzielną prognozę ludności czasowej. Ponieważ w Krakowie ludność zameldowana na pobyt czasowy stanowiła w 1998 roku ponad 5% ogółu populacji dokonano osobnego jej szacowania. Na 749,2 tys. mieszkańców 37,6 tys. stanowili zameldowani na pobyt czasowy. Podstawą szacowania były poczynione założenia dotyczące liczby studentów, którzy podejmują naukę na studiach stacjonarnych i zaocznych oraz liczby studentów zamiejscowych. Założono wzrost liczby studentów ogółem z 97 tys. w 1997 roku do 140 tys. w roku 2015 i 2020, a zamiejscowych z 62 tys. do 100 tys. Z ogólnej liczby studentów zamiejscowych 34 tys. stanowili w 1997 roku studenci stacjonarni, a więc przynależni do subpopulacji ludności zameldowanej czasowo. Grupa ta powiększy się do około 50 tys. w latach Na podstawie struktury wieku ludności zameldowanej czasowo można przyjąć, że grupa studentów zamiejscowych stacjonarnych stanowi około 2/3 ogółu ludności czasowej. Zatem omawiana subpopulacja wzrośnie z 38 tys. w 1998 roku do 73 tys. w roku Zauważalny duży wzrost czasowo zameldowanych w okresie jest wywołany istniejącym obecnie niedoszacowaniem tej grupy ludności. Liczbę zamieszkujących w Krakowie na pobyt czasowy, a nie zameldowanych, można ocenić na ponad 10 tys. osób. Są to głównie studenci przebywający w mieszkaniach prywatnych (tab. 1). Prognoza pomigracyjna Prognozowanie migracji jest jednym z najtrudniejszych elementów prognozowania demograficznego. Migracja jest zjawiskiem bardzo złożonym, kształtowanym przez zmienne demograficzne, ale przede wszystkim przez czynniki psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne. Wpływ tych ostatnich, szczególnie w ostatnim okresie w Polsce jest decydujący. Mając na uwadze rozliczne trudności występujące przy tym rodzaju prognozowania jak również całą gamę uwarunkowań, starano się do prognozy włączyć krótką charakterystykę specyficznych tendencji i cech migracji w Krakowie. Oceniając migracje w Krakowie należy zwrócić uwagę na: 1) nieustabilizowaną sytuację migracyjną w mieście, związaną częściowo z przemeldowaniami na pobyt stały ludności zamieszkującej likwidowane w latach dziewięćdziesiątych hotele robotnicze; 2) przewagę napływu kobiet, które w saldzie migracji stanowiły w latach dziewięćdziesiątych około 60 % ogółu migrantów ze względu na wzrost zapotrzebowania

5 Prognoza demograficzna dla Krakowa metoda badań 93 Ryc. 1. Ludność Krakowa według płci i wieku: A stan w 1998 r.; B stan na 2018 r. Źródło : opracowanie własne

6 94 Andrzej Zborowski na rynku pracy na usługi, w których dominują kobiety, przewaga ta może się utrzymać, a nawet wzrosnąć; 3) wytworzenie się stosunkowo dużego pola migracyjnego, obejmującego tereny całej południowej Polski; 4) specyficzną strukturę migracji charakteryzującej się stosunkowo dużym udziałem osób w wieku lat; 5) utrzymywanie się dużej liczby migracji stałych dokonujących się w obrębie granic administracyjnych miasta; 6) ustawiczny spadek salda migracji w latach dziewięćdziesiątych, związany ze wzrastającą emigracją krakowian do strefy podmiejskiej, położonej poza granicami administracyjnymi miasta (działanie procesów suburbanizacji). Wyżej wymienione przesłanki migracyjne stanowią zewnętrzną grupę czynników warunkujących przyszłe migracje. Do czynników wewnętrznych zaliczyć należy: 1) liczbę wolnych terenów pod budownictwo mieszkaniowe, zarówno jednorodzinne jak i wielorodzinne; 2) ustalenia stref terenów otwartych; 3) dotychczasowy ruch budowlany i złożone wnioski do planu w sprawie zmiany przeznaczenia gruntów rolnych na cele budownictwa mieszkaniowego ludności; 4) podejmowane programy budownictwa mieszkaniowego; 5) ruch cen gruntów budowlanych i związane z nim działanie prawa renty gruntowej. Wymienione powyżej czynniki dały podstawę do ustalenia scenariusza rozwoju demograficznego Krakowa, który zakłada wzrost siły oddziaływań Krakowa na jego strefę wpływów (Małopolska i częściowo Górny Śląsk) i stały rozwój liczby ludności. Rozwój ten będzie uwarunkowany wzrastającą rolą funkcji administracyjnych, a także kulturalnych i naukowych Krakowa oraz po części inwestycji przemysłowych wysokich technologii. Wzrost liczby ludności może być również związany z szybką restrukturyzacją rolnictwa i uwolnieniem zbędnych sił na wsi w Małopolsce, ocenianych na tys. osób. Istotnym czynnikiem warunkującym przyszłe migracje w Polsce, w tym do dużych miast będzie wejście kraju do Unii Europejskiej. Może to wywołać zwiększone strumienie migracyjne, szczególnie na kierunku ze wsi do miast (taką sytuację obserwowano w przeszłości w państwach wstępujących do Unii Europejskiej). Elementem decydującym o projekcji migracyjnej jest ustalenie przyszłych sald migracji. W niniejszym opracowaniu oparto się tylko częściowo o dotychczasowe trendy migracyjne. Były one raczej bardzo ogólnym wyznacznikiem założeń migracyjnych, podstawę stanowiły zaprezentowane powyżej ustalenia i projekcje heurystyczne, a przede wszystkim uwarunkowania migracyjne, określone przewidywanym scenariuszem rozwoju liczby ludności. Dezagregację ustalonych sald migracji prowadzono według płci i przedziałów wieku migrantów. Strukturę wieku ustalano w przedziałach pięcioletnich, szacując ją jako średnią z lat 1995, 1996 i Następnie obliczono procentowy udział pięcioletnich grup wieku. Udział kobiet i mężczyzn był szacowany osobno dla każdej pięcioletniej grupy wieku, również jako średnia z lat 1995, 1996 i Uzyskane proporcje wieku

7 Prognoza demograficzna dla Krakowa metoda badań 95 i płci były podstawą rozszacowania założonych sald migracji. Uzyskane w ten sposób liczby migrantów według płci i wieku były doszacowywane do odpowiednich grup pięcioletnich uzyskanych w prognozie biologicznej. Uwagi końcowe Przeprowadzona prognoza demograficzna obejmuje trzy subpopulacje ludności : 1) mieszkańców zameldowanych na pobyt stały; 2) mieszkańców zameldowanych na pobyt czasowy; 3) migrację stałą. Każda z tych subpopulacji musiała podlegać innemu typowi prognozowania, a więc prognozowaniu biologicznemu i pomigracyjnemu z uwzględnieniem ludności stałej i czasowej. Każda z tych subpopulacji różni się między sobą liczbą mierzoną w tysiącach mieszkańców, strukturą płci i wieku oraz tendencjami rozwojowymi. Subpopulacja ludność stała będzie wyróżniać się po przejściowym wzroście jej liczby wyraźnym spadkiem, prowadzącym do znacznych strat demograficznych, a także wyraźnym przesunięciem się licznych roczników wyżu demograficznego z okresu po II wojnie światowej do grup emerytalnych. Doprowadzi to do znacznego postarzenia ludności Krakowa. Przy braku ruchów migracyjnych ludność stała zanotowałaby wzrost roczników w wieku powyżej 60 lat z 18,9 % w 1998 r. do 29,2 % w 2018 r. Odmłodzenie struktury wieku może dokonać się dzięki migracjom zarówno stałym jak i czasowym powyżej 2 miesięcy. Każda z tych subpopulacji ma swoją specyfikę strukturalną. Grupa ludności czasowej to przede wszystkim osoby przebywające na studiach, stąd dominują w tej subpopulacji roczniki lat. W związku z wkraczaniem w wiek studencki roczników wyżu z początku lat osiemdziesiątych, a także reformy szkolnictwa przewiduje się znaczny wzrost liczebności tej grupy osób, szczególnie w pierwszej dekadzie przyszłego wieku (tab. 1). Prognoza pomigracyjna ludności zameldowanej na pobyt stały zakłada powolny wzrost liczby migrujących i salda migracji (tab. 1), co łączy się z przewidywanym znacznym ożywieniem migracji ze względu na przemiany społeczne i polityką gospodarczą kraju. Wyznaczone trzy składniki wpływające na dynamikę ludnościową Krakowa spowodują stały wzrost liczby ludności z 749,2 tys. w 1998 do 808,7 tys. w 2018 roku. Obserwować będziemy przesuwanie się kohort licznych roczników powojennego wyżu demograficznego w górę piramidy wieku (ryc. 1). Pomimo imigracji do Krakowa coraz mniejsze będą roczniki dzieci i młodzieży, wzrośnie natomiast subpopulacja osób w wieku poprodukcyjnym. Sporą liczebnością będą wyróżniać się roczniki studenckie.

8 96 Andrzej Zborowski Literatura Górecka S., Puchała H., 1995, Problemy prognozowania demograficznego małych populacji, [w:] A. Jagielski (red.) Zadania badawcze geografii społecznej i ekonomicznej w obliczu transformacji ustrojowej i restrukturyzacji gospodarczej (materiały z konferencji), Zakład Geografii Społecznej i Ekonomicznej, Instytut Geograficzny Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Szklarska Poręba, s Jelonek A., 1999, Geografia ludności, [w:] B. Kortus, A. Jackowski, K. Krzemień (red.) Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim Rozwój i dorobek nauk geograficznych w Uniwersytecie Jagiellońskim, t. III, Instytut Geografii UJ, Kraków, Jelonek A., Zborowski A. (red.), 1993, Prognoza demograficzna Bielska Białej wraz z analizą stanu struktur demograficznych oraz zmian w zatrudnieniu ludności, Instytut Geografii UJ, Kraków, maszynopis, ss Jelonek A, Zborowski A., 1998, Prognoza zmian społeczno demograficznych, [w:] Strategia zrównoważonego rozwoju województwa krakowskiego, Urząd Wojewódzki w Krakowie, Kraków, s Korcelli P., 1987, Growth Fluctuations and Alternative Trajectories of Future Population Change; a Case Study of the Warsaw Region, Papers of the Regional Science Association, 61, s Korcelli P., 1993, Migration and Demographic Change in the Region of Warsaw, Geographia Polonica, 61, s Kupiszewski M., 1987, Pomiar migracji w modelowaniu i prognozowaniu zmian rozmieszczenia i struktury ludności, Dokumentacja Geograficzna, t. 5. Willekens F., Rogers A., 1978, Spatial Population Analysis: Method and Computer Programs, Research Report 78 18,IIASA, Laxenburg, Austria. Zborowski A., 1998, Prognoza biologiczna i pomigracyjna dla Krakowa w latach , Urząd Miasta Krakowa, Kraków, ss.36, maszynopis. Zborowski A., 1999, Prognoza biologiczna i pomigracyjna ludności Krakowa w latach według jednostek urbanistycznych (dane szacunkowe), [w:] D. Szlenk, M. Halagarda, A. Zborowski (zespół), Problematyka społeczno demograficzna, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Krakowa, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddział w Krakowie, Kraków, s , maszynopis. Demographic forecast for Cracow research method Summary The demographic forecast conducted includes three sub populations: 1. inhabitants declaring permanent settlement, 2. inhabitants declaring temporary settlement, 3. constant migration.

9 Prognoza demograficzna dla Krakowa metoda badań 97 The three elements influencing the demographic dynamics in Cracow will cause a constant increase in population from thousand in 1998 to the level of thousand in The sub population of the permanent inhabitants, after a periodical increase, will feature a visible decrease, which will lead to significant demographic losses, as well as a shift of large age groups from the demographic peak of the period after World War II to the senior citizens group. In relation to the university age reached by the age groups from the early 1980s, as well as due to the education reform, one may expect a large increase in temporary inhabitants for a period longer than two months, especially in the first decade of the next century (Table 1). The post migration forecast of permanent inhabitants assumes a slow increase in the number of people migrating, and the migration balance (Table 1), which is associated with a significant dynamics of migration due to social transformation and the economic policy of the country. Andrzej Zborowski, dr Uniwersytet Jagielloński Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej ul. Grodzka 64, Kraków

10