Umorzenie zaginionych weksli

Transkrypt

1 prof. dr Adam Szpunar Łódź Umorzenie zaginionych weksli Wypowiedzi piśmiennictwa polskiego na temat umorzenia zaginionych weksli są bardzo lakoniczne. Autorzy ograniczają się najczęściej do parafrazowania słów ustawy, tymczasem odpowiednie przepisy (art. 96 i nast. pr. weksl.) mają nie tylko charakter proceduralny, wynikają z nich doniosłe konsekwencje w dziedzinie prawa materialnego. Należy podkreślić, że sprawa umarzania weksli ma istotne znaczenie teoretyczne i praktyczne. Wypadki zaginięcia (w szerokim tego słowa znaczeniu) weksli nie należą do rzadkości. Trzeba zaznaczyć, że wypowiedzi St. Wróblewskiego na temat umorzenia zaginionych weksli mają bardzo doniosły, nieraz decydujący wpływ na zapatrywania piśmiennictwa 1. Nie kwestionując autorytetu St. Wróblewskiego, chciałbym zauważyć, że jego poglądy wymagają weryfikacji wobec znacznego wpływu czasu i zmian zaszłych w obrocie wekslowym oraz materiale normatywnym. W tej bowiem dziedzinie występuje ścisłe powiązanie przepisów prawa materialnego i formalnego (w szczególności dotyczących postępowania nieprocesowego). W tym stanie rzeczy uzasadniona jest potrzeba nowego spojrzenia na te zagadnienia. Dodajmy, że zasady dotyczące umorzenia zaginionych czeków (art. 78 i nast. pr. czek.) nie różnią się w istotny sposób od odpowiednich przepisów prawa wekslowego. 1 Por. St. Wróblewski, Prawo wekslowe i czekowe - komentarz, Kraków 1936, s Widoczny jest wpływ na zapatrywania St. Grzybowskiego (System prawa cywilnego, t. III, cz. 2, Wroctaw-Warszawa 1976, s. 1033). 9

2 REJENT Nr 12 - grudzień 1994 r. Przed przystąpieniem do wykładni art. 96 i nast. pr. weksl. konieczne jest zgłoszenie kilku uwag wstępnych. Chodzi w nich o prowizoryczne wyjaśnienie celu oraz przesłanek postępowania o umorzenie weksli (zwanego również amortyzacyjny). Po pierwsze, potrzeba unormowania postępowania umarzaj ą- cego wynika z charakteru weksla jako papieru wartościowego na zlecenie. Jak wiadomo, wykonywanie praw z papieru wartościowego (zwłaszcza na zlecenie lub na okaziciela) jest uzależnione od posiadania dokumentu. Tylko posiadacz dokumentu może wykonywać prawa z nim związane 2. Dotyczy to w szczególności wykonywania praw wynikających z weksli. Przedstawienie dłużnikowi weksla do zapłaty przez legitymowanego treścią dokumentu (art. 16 pr. weksl.) posiadacza stanowi konieczny, ale zarazem wystarczający warunek wykonywania przysługującej mu wierzytelności pieniężnej. Po drugie, dłużnik powinien być chroniony przed niebezpieczeństwem występującym wówczas, gdy zapłaty żąda osoba, w której rękach znalazł się zaginiony weksel. Trzeba bowiem pamiętać o cieniach unormowania przewidującego ścisłe powiązanie prawa z dokumentem. Dość oczywiste są niebezpieczeństwa wynikające z ogólnej zasady, według której prawo idzie za dokumentem. Losy tego dokumentu mogą być różne (zagubienie, kradzież, zniszczenie itd.). Trzeba z góry zaznaczyć, że cel postępowania amortyzacyjnego może nie być w pełni osiągnięty, jeżeli przed jego przeprowadzeniem nowy posiadacz dokumentu uzyskał legitymację formalną (bo np. ostatni indos był dokonany in blanco). Należy bowiem pamiętać o niebezpieczeństwach związanych z indosem in blanco (art. 13 pr. weksl.). Jeżeli posiadacz weksla utracił go w jakikolwiek sposób, nabywca w dobrej wierze może wykonywać prawa z weksla, ponieważ będzie mu przysługiwać legitymacja formalna. Złodziej lub znalazca takiego weksla może go zbyć osobie trzeciej, która stanie się wierzycielem wekslowym, jeżeli działała w dobrej wierze. Niebezpieczeństwu te- Por. A. Szpunar, Podstawowe problemy papierów wartościowych, PiP 1991, nr 2, s

3 Umorzenie zaginionych weksli mu zapobiega wypełnienie indosu przez indosatariusza swoim nazwiskiem. Następuje wówczas przekształcenie go w indos pełny. Po trzecie, według art k.c. umarzanie papierów wartościowych regulują przepisy szczególne. Jeżeli nastąpiło umorzenie, dłużnik dłużnik jest zobowiązany wydać wierzycielowi nowy dokument, a w razie wymagalności wierzytelności - spełnić świadczenie. Wobec występowania charakterystycznych cech obrotu wekslowego, obowiązują w tej sprawie odrębne postanowienia art pr. weksl., które stanowią lex specialis. Do postępowania tego nie mają zastosowania przepisy dekretu z dnia 10 XII 1946 r. o umarzaniu utraconych dokumentów (Dz.U. 1947, Nr 3, poz. 20). Trzeba jednak podkreślić, że przez wszystkie wymienione przepisy przewija się podobna myśl legislacyjna. Utrata lub zniszczenie dokumentu nie musi prowadzić do wygaśnięcia prawa. Jeżeli weksel został prawomocnie umorzony, na podstawie orzeczenia sądowego można wykonywać prawa wynikające z dokumentu. Umorzenie ma podwójny skutek 3 : stwarza surogat weksla (art. 100 pr. weksl.) oraz przekreśla prawa wynikające z zaginionego dokumentu, zwalniając w ten sposób od odpowiedzialności tych wszystkich, wobec których nowy posiadacz mógłby dochodzić wierzytelności wekslowej. 1. Przechodząc do wykładni art. 96 pr. weksl., należy uwypuklić najważniejsze zagadnienia, jakie występują na tym tle. Z góry zaznaczam, że rezygnuję z próby wyczerpującego wyliczenia możliwych sytuacji, gdyż byłoby to bezcelową kazuistyką. a) W przepisie art. 96 pr. weksl. ustawa mówi o zaginięciu weksla. Pojęcie to należy rozumieć bardzo szeroko 4. Zaginionym jest z pewnością weksel, jeżeli dana osoba utraciła jego posiadanie i nie wie, gdzie się dokument znajduje. Przepis art. 96 pr. weksl. dotyczy także kradzieży weksla oraz jego całkowitego zniszczenia (np. wskutek spalenia bądź podarcia dokumentu). Szczególne problemy powstają, jeżeli weksel został uszkodzony. Moim zdaniem, przepis art. 96 pr. weksl. wejdzie wówczas w zastoso- 4 1 Por. St. Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s Por. K. Piasecki, Prawo wekslowe i czekowe z komentarzem, Warszawa 1993, s

4 REJENT Nr 12 - grudzień 1994 r. wanie, gdy weksel został tak silnie uszkodzony, że nie da się ustalić jego istotnej treści 5. Przykładowo można wymienić wypadki, w których nazwiska osób wymienionych na wekslu stały się nieczytelne. Podobnie wypadnie rozstrzygnięcie, jeżeli wskutek upływu czasu dokument rozpadł się na kilka części. Całokształt okoliczności sprawy decyduje o tym, czy można powiedzieć, że weksel został zniszczony. Z drugiej jednak strony należy przyjąć, że posiadacz weksla nie jest zmuszony do przeprowadzania postępowania amortyzacyjnego, jeżeli mimo dokonanego uszkodzenia potrafi wykazać istotną treść dokumentu. Za takim rozwiązaniem przemawia cel postępowania amortyzacyjnego. Jest ono zbędne, gdy w rachubę wchodzi przepis art. 69 pr. weksl. i mimo dokonanych zmian weksel jest nadal ważny 6. Decydujące znaczenie ma więc okoliczność, że osoba, której dokument zaginął, nie może wykonywać praw wynikających z weksla. Aby uprościć rozważania, w dalszym toku wywodów będzie mowa o wekslach zaginionych. Uwagi dotyczą także weksli skradzionych, utraconych w inny sposób lub zniszczonych (w ustalonym już znaczeniu). b) Treść weksla jest zasadniczo obojętna. Należy szeroko ujmować zakres przedmiotowy umorzenia. Można żądać umorzenia także wówczas, gdy wierzytelność wekslowa uległa już przedawnieniu albo gdy bezskutecznie upłynął termin do dokonania protestu lub innych czynności zachowawczych (art. 53 pr. weksl.) 7. Przedmiotem umorzenia mogą być weksle po dokonaniu protestu. Co więcej, można domagać się umorzenia także wówczas, gdy wierzyciel uzyskał już prawomocny wyrok na podstawie weksla, a nie może prowadzić egzekucji, ponieważ i w tym wypadku dłużnik ma płacić tylko za zwrotem dokumentu (art. 39 pr. weksl.). 5 Por. A. Baumbach, W. Hi Miinchen 1990, s Orzecznictwo niemieckie w tej sprawie nie jest jednolite. Por. A. Szpunar, Zmiana tekstu weksla, Rejent" 1994, nr 6, s. 12. ' Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s

5 Umorzenie zaginionych weksli Umorzeniu mogą podlegać także wtóropisy (por. art. 67 pr. weksl.). Dotyczy to także odpisów, jeżeli już zamieszczono na nich podpisy (poręczenia, indosy) 8. c) Stale orzecznictwo przyjmuje słusznie, że umorzenia może żądać także osoba, której zaginął podpisany przez wystawcę weksel in blanco. Stanowisko takie znalazło wyraz w wielu orzeczeniach, które różnią się jednak co do szczegółów. Umorzenie takiego dokumentu zapobiega dostaniu się weksla do obrotu wekslowego i nadużyciu uprawnienia do jego wypełnienia. Jest rzeczą wątpliwą, czy na podstawie orzeczenia sądowego wierzyciel może wypełnić nowy blankiet i po wypełnieniu dochodzić praw z weksla. Przedwojenna judykatura na ten temat była chwiejna 9. Sądzę, że nie należy wyłączać możliwości dochodzenia praw z weksla in blanco po jego umorzeniu 10. Zachowane zostało uprawnienie do jego wypełnienia. Uprawnienia tego nie utracił dotychczasowy posiadacz weksla, chociaż sam dokument zaginął. Z żądaniem umorzenia może wystąpić uprawniony, ale nie zobowiązany z weksla. Dlatego niepodobna się zgodzić z bronionym niekiedy zapatrywaniem, jakoby umorzenia mogła się domagać także osoba podpisana na wekslu w charakterze dłużnika 11. d) Jeżeli dana osoba utraciła posiadanie weksla, ale wie, gdzie się on znajduje, może wystąpić z powództwem windykacyjnym o wydanie dokumentu (art. 16 ust. 2 pr. weksl.). Trzeba jednak przypomnieć, że przepis art. 16 ust. 2 pr. weksl. chroni w szerokim zakresie dobrą wiarę nabywcy weksla utraconego przez dotychczasowego posiadacza. Postępowanie amortyzacyjne jest zasadniczo tylko wówczas dopuszczalne, gdy osoba, której weksel zaginął, nie wie, gdzie się on znajduje. e) Przy wykładni art. 96 pr. weksl. doniosłe znaczenie ma odpowiedź na pytanie, kto jest legitymowany do złożenia wnio Por. K. Piasecki, Komentarz, jw., s. 93. Por. St. Wróblewski. Komentarz, jw., s Uważam, że w takim wypadku posiadacz może na podstawie nowego blankietu w połączeniu z orzeczeniem o umorzeniu dochodzić praw wekslowych. Wątpliwości zgłasza St. Wróblewski, Komentarz, jw., s , poz. 45). 13

6 REJENT Nr 12 - grudzień 1994 r. sku o umorzenie weksla. Sformułowanie ustawy jest nieco enigmatyczne, gdyż przepis art. 96 ust. 1 pr. weksl. mówi, że umorzenia może żądać ten, komu weksel zaginął" 12. Ale z przepisu art. 96 ust. 2 pr. weksl. wynika, że musi istnieć interes prawny, który uzasadnia żądanie umorzenia. Poza sporem jest legitymacja posiadacza weksla. Kwestia legitymacji formalnej z art. 16 ust. 1 pr. weksl. nie ma w tym wypadku decydującego znaczenia. Aby uniknąć nieporozumień, trzeba podkreślić, że posiadacz nie musiał być właścicielem weksla w chwili zaginięcia. Krąg osób legitymowanych ujmuje St. Wróblewski bardzo szeroko 1 Autor przyznaje, że samo dzierżenie jako takie nie stwarza jeszcze dostatecznego interesu prawnego". Uważa jednak, że dzierżyciel może mieć interes prawny ze względu na własną korzyść, czy też ze względu na grożącą mu ewentualnie odpowiedzialność". Może więc żądać umorzenia ten, komu przysługuje prawo zatrzymania cudzego weksla, indosatariusz per procura, dalej przechowawca lub osoba, której oddano weksel celem spieniężenia itd. Wiemy jednak, że dzierżyciel włada wekslem za kogo innego (por. art. 338 k.c.). Dlatego Wróblewski przyznaje, że legitymację będzie mieć również posiadacz, chociaż weksel zaginął bezpośrednio dzierżycielowi. Uważam, że umorzenia może żądać tylko ten, kto był posiadaczem (także zależnym) w chwili utraty weksla. Przemawia za tym prosty argument, że tylko on ma interes prawny, który uzasadnia żądanie umorzenia. Stanowisko Wróblewskiego prowadzi do ogromnych komplikacji (autor określa je jako interesujące kombinacje") w relacjach między posiadaczem a dzierżycielem. W szczególności trudno zrozumieć, dlaczego umorzenia może się domagać także przechowawca weksla. Tym bardziej umorzenia weksla nie mogą domagać się osoby, które miały tylko prawo obligatoryjne do żądania wydania dokumentu. 12 Warto zaznaczyć, że w myśl art. 84 pr. weksl. prawo miejsca płatności weksla określa środki, jakie należy przedsięwziąć w razie zaginięcia lub kradzieży weksla. 13 Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s Jeszcze dalej idzie K. Piasecki (Komentarz, jw., s. 94), według którego żądający umorzenia może być posiadaczem lub dzierżycielem weksla w dacie jego utraty (zaginięcia)". 14

7 Umorzenie zaginionych weksli 2. Przejdźmy z kolei do omówienia najważniejszych zagadnień, wiążących się z postępowaniem o umorzenie. Nasuwają się tutaj następujące uwagi: a) Wniosek o umorzenia składa się w sądzie rejonowym miejsca płatności weksla (por. art. 96 ust. 1 pr. weksl.). Gdy nie było ono podane, właściwy będzie sąd miejsca zamieszkania trasata. We wniosku należy podać istotną treść weksla oraz uprawdopodobnić jego utratę, jak również interes prawny, który uzasadnia żądanie umorzenia. O uprawdopodobnieniu mówi przepis art. 243 k.p.c., według którego zachowanie szczegółowych przepisów o postępowaniu dochodowym nie jest konieczne, jeżeli ustawa przewiduje uprawodpodobnienie zamiast dowodu. W ramach niniejszych rozważań niepodobna szczegółowo analizować tego pojęcia. Ograniczam się do przytoczenia wywodów K. Piaseckiego, który problematyce tej poświęcił wiele uwagi 14. Autor wyjaśnia, że uprawdopodobnienie (semiplena probatio) zakłada w zasadzie samą możliwość istnienia pewnych procesowo istotnych okoliczności i nie wymaga zgodności stwierdzeń (ustaleń) z prawdą obiektywną. Można w istocie mówić w tym wypadku o sumarycznym ustaleniu okoliczności faktycznych. Uprawdopodobnienie spoczywa na stronie, która wywodzi skutki prawne ze swych twierdzeń. Przytoczone zasady należy odpowiednio stosować w postępowaniu nieprocesowym. Wnioskodawca powinien uprawdopodobnić utratę weksla oraz interes prawny, który uzasadnia żądanie umorzenia. Przepis art. 96 ust. 2 jest ujęty tak szeroko, że tylko w wyjątkowych wypadkach wymaganie ustawy będzie przeszkodą do przeprowadzenia postępowania amortyzacyjnego 1 '. Cel przepisu art. 96 ust. 2 pr. weksl. jest jasny. Chodzi o to, żeby nie tamować i nie przewlekać rozpatrywania sprawy głównej, jaką jest umorzenie weksla. b) Postępowanie o umorzenie toczy się w kilku fazach. Wystarczy wskazać na ich zasady przewodnie, nie wchodząc w szcze- 14 Por. K. Piasecki, [w: Kodeks postępowania cywilnego z komentarzem (pod redakcją J. Jodłowskiego i K. Piaseckiego), Warszawa 1989, t. II, s Zob. także M.Iżykowski, Charakterystyka prawna uprawdopodobnienia w postępowaniu cywilnym, NP 1980, nr 3, s. 71. Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s

8 REJENT Nr 12 - grudzień 1994 r. góły. Postępowanie toczy się w trybie nieprocesowym. Wykazuje ono jednak odrębne cechy w porównaniu z ogólnymi zasadami postępowania nieprocesowego (art. 506 i nast. k.p.c.). Będzie o nich mowa w toku dalszych wywodów. Sąd w postępowaniu amortyzacyjnym musi zbadać formalne przesłanki wniosku. Ale sąd jest ograniczony w przedmiocie swej kognicji 16. Nie może zajmować się zarzutami dotyczącymi samego zobowiązania wekslowego. W szczególności nie może zajmować się zarzutami dłużników wekslowych podnoszących, że ich zobowiązania nie powstały lub wygasły. Dłużnicy mogą podnieść te zarzuty później, przy dochodzeniu przeciw nim praw z weksla (art. 100 pr. weksl.). W myśl art. 96 ust. 3 pr. weksl., sąd przez ogłoszenie wezwie posiadacza zaginionego dokumentu do zgłoszenia się w ciągu 60 dni i do okazania weksla sądowi. W obecnym stanie prawnym nie wchodzi w rachubę ogłoszenie w Monitorze Polskim" (jak to stanowi art. 96 ust. 3 pr. weksl.). Ogłoszenie następuje przez obwieszczenie w budynku sądowym lub lokalu miejscowej administracji państwowej bądź samorządowej (por. zresztą dekret z dnia 12 V 1954 r., Dz.U. Nr 23, poz. 83). Przepis art. 96 ust. 4 pr. weksl. szczegółowo określa zasady dotyczące obliczania terminu 60 dni, który powinien być oznaczony w ogłoszeniu. c) Jeżeli w ciągu oznaczonego terminu nikt się nie zgłosi, sąd wyda orzeczenie uznające weksel za umorzony (art. 96 ust. 5 pr. weksl.). Orzeczenie to zostaje wydane w formie postanowienia (por. art. 516 k.p.c.). Natomiast w razie zgłoszenia się posiadacza przed wydaniem orzeczenia, sąd umorzy dalsze postępowanie po przesłuchaniu zainteresowanych i po okazaniu weksla żądającego umorzenia (por. art. 96 ust. 6 pr. weksl.) 17. Z reguły będzie to weksel, który zaginął wnioskodawcy 18. Strony mogą wówczas prowadzić proces o prawa do weksla. Dawny posiadacz powinien wytoczyć po- I,v 16 Por. K. Piasecki, Komentarz, jw., s. 94. Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s. 336, który szc wstałą sytuację. Jeżeli wnioskodawca wyklucza identyczność z zaginionym wekslem, postępowanie amortyzacyjne może być dalej prowadzone. 16

9 Umorzenie zaginionych weksli wództwo i żądać wydania weksla od nowego posiadacza. Będzie to najczęstsze powództwo wydobywcze, w którym chodzi o własność weksla. Trzeba zaznaczyć, że przepis art. 16 ust. 2 pr. weksl. chroni nabywcę w dobrej wierze. Powództwo może być oparte także na przepisach prawa obligacyjnego. 3. Charakterystyczna cecha postępowania amortyzacyjnego polega na tym, że samo jego wszczęcie wywołuje prowizoryczne skutki prawne. W ujęciu uproszczonym można powiedzieć, że oznacza to umocnienie prawnego stanowiska żądającego umorzenia. Uzasadnieniem przyjętych w ustawie rozwiązań jest dążenie do możliwie szybkiego rozwikłania stosunków prawnych zachodzących między stronami. Tendencja ta przenika prawo wekslowe. W związku z przeprowadzeniem postępowania amortyzacyjnego nasuwają się następujące uwagi: a) Zarówno o wszczęciu postępowania, jak też o jego wyniku, sąd zawiadomi trasata i wszystkich dłużników wekslowych, wskazanych przez żądającego umorzenia weksla (art. 96 ust. 7 pr. weksl.). Zajmiemy się najpierw skutkami zawiadomienia o wszczęciu postępowania amortyzacyjnego. Przepis art. 97 pr. weksl. ma następujące brzmienie: Dłużnik wekslowy i trasat, który po otrzymaniu zawiadomienia o wszczęciu postępowania płaci weksel, czyni to na własne niebezpieczeństwo. Wolno mu jednak sumę wekslową złożyć do depozytu sądowego miejsca płatności i zwolnić się przez to z zobowiązania". Wykładnia tego przepisu upoważnia do trzech wniosków. Po pierwsze, zapłata dokonana po otrzymaniu zawiadomienia do rąk osoby formalnie legitymowanej (por. art. 16 pr. weksl.) nie zwalnia dłużnika. Ustawa wymienia także trasata, który nie jest dłużnikiem, jak długo nie akceptował weksla. Bez znaczenia jest dobra czy zła wiara dłużnika przy spełnieniu świadczenia. Ujmując to nieco inaczej powiemy, że zawiadomienie przez sąd wyłącza dobrą wiarę spełniającego świadczenie. Dłużnik naraża się na niebezpieczeństwo, że będzie musiał dokonać ponownej zapłaty do rąk prawdziwego wierzyciela, po uzyskaniu przez niego orzeczenia sądowego (por. art. 100 pr. weksl.). Sprawa przedstawia się mutatis mutandis, jak przy zapłacie dokonanej przez trasata przed terminem płatności (por. art. 40 ust. 2 pr. weksl.). 17

10 REJENT Nr 12 - grudzień 1994 r. Po drugie, zaraz po otrzymaniu zawiadomienia o wszczęciu postępowania amortyzacyjnego dłużnik (także trasat) może złożyć sumę wekslową do depozytu sądowego miejsca płatności i zwolnić się przez to z zobowiązania. Po trzecie, chociaż nie nastąpiło przedstawienie weksla do zapłaty, dłużnik może po nadejściu terminu płatności złożyć sumę wekslową do depozytu sądowego. Przepisy art k.c. normują przesłanki i skutki tego surogatu wykonania zobowiązania. b) Przepis art. 98 pr. weksl. przewiduje roszczenie żądającego umorzenia przeciw akceptantowi weksla trasowanego. Takie samo roszczenie przysługuje przeciw wystawcy weksla własnego (por. art. 103 pr. weksl.). Za przyjętym w tych przepisach rozwiązaniem przemawia następujący motyw legislacyjny: Ogłoszenie przez sąd wezwania daje w pewnej mierze gwarancję, że wniosek o umorzenie jest oparty na realnych podstawach 19. Dlatego akceptant (wystawca weksla własnego) powinien być zobowiązany do spełnienia świadczenia, ale w odpowiednio zmodyfikowanej postaci. Z drugiej strony chodzi o ochronę interesów żądaj ą- cego umorzenia, który musi się liczyć z tym, że postępowanie amortyzacyjne może trwać dłużej. Dlatego może on, jako wierzyciel wekslowy, dochodzić swych praw z weksla przeciw akceptantowi. Okoliczność, że nie ma on weksla w swych rękach, prowadzi do odpowiedniej modyfikacji jego uprawnień. Jeżeli rozbijemy przepis art. 98 pr. weksl. na punkty, otrzymamy następujące stwierdzenia: Po pierwsze, przepis jest aktualny dopiero po ogłoszeniu wezwania o okazanie weksla i po nadejściu terminu jego płatności. Po drugie, żądający umorzenia może wówczats domagać się od akceptanta złożenia sumy do depozytu albo zapłaty za zabezpieczeniem (art. 364 k.c.) 20. Mamy 19 Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s Polega ona na tym, że osoba żądająca umorzenia musi przy otrzymaniu zapłaty ustanowić odpowiednie zabezpieczenie (np. zastaw), z którego dłużnik może zaspokoić swe ewentualne roszczenie o zwrot zapłaconej sumy. Ma to znaczenie, jeżeli dana osoba nie uzyskała orzeczenia o umorzeniu. Zabezpieczenie powinno być zwrócone, jeżeli sąd wydal orzeczenie o umorzeniu. Obowiązek dania zabezpieczenia wygasa z chwilą uzyskania przez uprawnionego wierzyciela orzeczenia o umorzeniu (art. 100 pr. weksl.). 18

11 Umorzenie zaginionych weksli tu do czynienia z zobowiązaniem przemiennym (art. 365 k.c.r) 21. Po trzecie, prawo wyboru przysługuje dłużnikowi (akceptantowi). Dokonany wybór ma moc wiążącą. Po czwarte, złożenie do depozytu zwalnia akceptanta z zobowiązania. Roszczenie z art. 98 pr. weksl. opiera się na akcepcie wekslowym. Ze stwierdzenia tego wynikają doniosłe konsekwencje 22. Najważniejsze znaczenie ma stwierdzenie, że żądającemu umorzenia przysługują przywileje, jakie ustawa przyznaje roszczeniom wekslowym. Może on zatem wnieść pozew w trybie postępowania nakazowego (art. 486 k.p.c.). Powód musi jednak udowodnić, że na wekslu - zgodnie z treścią podaną na wniosku - znajdował się akcept pozwanego. c) Prawo polskie przewiduje, że w toku postępowania amortyzacyjnego osoba żądająca umorzenia może dochodzić także swych roszczeń zwrotnych przeciw wystawcy weksla trasowanego i indosantom (art. 99 pr. weksl.) 23. Przeciw indosantom mogą być aktualne roszczenia zwrotne, jeżeli został wystawiony weksel własny. Przepis art. 99 pr. weksl. chroni niewątpliwie interesy osoby żądającej umorzenia. Jego wykładnia musi uwzględnić powiązania z pozostałymi przepisami prawa wekslowego. W myśl art. 43 pr. weksl. posiadacz weksla może wykonywać roszczenia zwrotne przeciw wystawcy, indosantom oraz poręczycielom. Podstawowe znaczenie ma w tym względzie fakt, że trasat (a po przyjęciu weksla - akceptant) nie dokonał zapłaty. Odmowa zapłaty powinna być stwierdzona protestem (art. 44 pr. weksl.). Inne przyczyny powstania roszczenia zwrotnego mają mniejsze znaczenie praktyczne i możemy je pominąć. Przepis art. 99 pr. weksl. wprowadza pewne modyfikacje, jeżeli poszukiwanie zwrotne ma nastąpić w toku postępowania amortyzacyjnego. Podstawowym warunkiem regresu jest okoli- 21 Por. W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1994, s. 87. Zob. także art k.c. o wyznaczeniu stronie uprawnionej terminu do dokonania wyboru. 22 Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s i Prawo niemieckie nie przewiduje wyraźnie roszczenia zwrotnego. Dlatego panujący pogląd w piśmiennictwie przyjmuje, że takie roszczenie nie przysługuje żądającemu umorzenia. 19

12 REJENT Nr 12 - grudzień 1994 r. czność, że trasat (po przyjęciu - akceptant) nie zastosował się do obowiązków wynikających z art. 98 pr. weksl., a zatem nie złożył sumy wekslowej do depozytu ani też nie dokonał zapłaty za zabezpieczeniem. Odmowę należy stwierdzić protestem na podstawie odpisu weksla. Regres, o którym mówi art. 99 pr. weksl., jest możliwy dopiero po nadejściu terminu płatności. Do regresu z art. 99 pr. weksl. stosuje się odpowiednio przepis art. 98 pr. weksl., co oznacza, że zwrotnie poszukiwany ma wybór między złożeniem sumy wekslowej do depozytu sądowego a zapłatą za zabezpieczeniem. Złożenie do depozytu zwalnia także w tym wypadku z zobowiązania. Jest rzeczą wątpliwą, czy pozostałe przepisy o roszczeniu zwrotnym (art. 43 i nast. pr. weksl.) mają zastosowanie do uregulowanego w art. 99 pr. weksl. regresu. Trzeba zaznaczyć, że St. Wróblewski udziela na to pytanie odpowiedzi twierdzącej, chociaż ustawa tej kwestii nie rozstrzyga" 24. Nie wchodząc w szczegóły, chciałbym zaznaczyć, że silne argumenty przemawiają za przyznaniem dłużnikowi dalszego roszczenia zwrotnego przeciw swym poprzednikom (art. 49 pr. weksl.). Jeżeli np. indosant złożył sumę wekslową do depozytu sądowego, powinno mu przysługiwać roszczenie zwrotne przeciw wystawcy. 4. Skutki orzeczenia o umorzeniu weksla określa przepis art. 100 pr. weksl., ale czyni to w sposób bardzo lakoniczny i nie przesądzający wielu zagadnień. Stanowi bowiem, że na podstawie orzeczenia uznającego weksel za umorzony można wykonywać wszystkie prawa z weksla. Nic też dziwnego, że przedwojenna judykatura na temat art. 100 pr. weksl. nie była jednolita. Aby wyjaśnić zagadnienia związane z wykładnią art. 100 pr. weksl., trzeba nawiązać do ogólnych zasad dotyczących umorzenia papierów wartościowych. W dalszym toku wywodów zakładamy, że orzeczenie uznające weksel za umorzony jest prawomocne. W związku z wykładnią art. 100 pr. weksl. nasuwają się następujące uwagi: 24 Por. K. Piasecki, Komentarz, jw., s

13 Umorzenie zaginionych weksli a) Orzeczenie o umorzeniu weksla wywołuje skutki zarówno formalne, jak i materialne 25. Skutki formalne polegają przede wszystkim na tym, że posiadanie weksla nie stanowi już przesłanki wykonywania wynikających z niego praw. Legitymacji formalnej nie zapewnia posiadanie weksla oraz istnienie nieprzerwanego szeregu indosów (art. 16 ust. 1 pr. weksl.). Legitymowany jest obecnie ten kto uzyskał na swą korzyść orzeczenie o umorzeniu. Z drugiej strony, bez znaczenia jest okoliczność, że kto inny może być posiadaczem weksla, ponieważ został on już prawomocnie umorzony Można powiedzieć, że orzeczenie sądowe przekreśla wynikającą z art. 16 ust. 1 pr. weksl. legitymację formalną 26. Działa zatem na niekorzyść obecnego posiadacza weksla. Samo orzeczenie sądowe nie jest papierem wartościowym, ale stanowi środek zapewniający formalną legitymację wykazanej w nim osoby. Można więc powiedzieć, że orzeczenie stanowi niedoskonały surogat weksla. Jednocześnie pozbawia zaginiony weksel bytu prawnego 27. b) Skutki materialne orzeczenia umarzającego są wielostronne. Polegają one przede wszystkim na tym, że obecnie uprawnionym z weksla jest osoba, która uzyskała na swą korzyść orzeczenie o umorzeniu. Na podstawie orzeczenia sądowego może ona wykonywać wszystkie prawa wynikające z weksla. Dłużnik wekslowy nie może kwestionować legitymacji formalnej osoby, która uzyskała orzeczenie sądowe. Zwalnia go jedynie zapłata dokonana do rąk tej osoby. Przy zapłacie może żądać wydania dokumentu orzeczenia od uprawnionego (por. art. 39 pr. weksl.). Natomiast dłużnika nie zwalnia zapłata dokonana do rąk osoby, która jest posiadaczem weksla i może się wykazać nieprzerwanym ciągiem indosów. c) Wiele wątpliwości wywołuje sprawa nabycia w dobrej wierze umorzonego weksla. Należy tu przeprowadzić następujące rozróżnienie. Uważam, że w toku postępowania amortyzacyjnego (tym bardziej przed jego rozpoczęciem) możliwe jest nabycie 2,1 2h 27 Por. A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s Por. W. Zóllner, Wertpapierrecht, 14 wyd., Miinchen 1987, s. 43. Por. K. Piasecki, Komentarz, jw., s

14 REJENT Nr 12 - grudzień 1994 r. w dobrej wierze (np. od znalazcy). Rozstrzygnięcie wypadnie inaczej, jeżeli zostało już wydane orzeczenie o umorzeniu weksla. Wypada bowiem uznać, że orzeczenia takie wywołuje zasadniczo skutki erga omnes. Należy zatem przyjąć, że po wydaniu orzeczenia o umorzeniu osoba trzecia nie może już kwestionować legitymacji uprawnionego, powołując się na to, że nabyła weksel w dobrej wierze 28. Osobie takiej mogą jednak przysługiwać roszczenia na podstawie prawa cywilnego. W szczególności może ona dochodzić roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 k.c.), jeżeli wykaże, że żądający umorzenia nie był rzeczywiście uprawnionym. Rozważmy te zagadnienia na następujących przykładach. Osoba A uzyskała orzeczenie uznający weksel za umorzony, ale B twierdzi, że osoba A nigdy nie była posiadaczem tego weksla i wierzycielem z niego. Albo B twierdzi, że nabył weksel przed wdrożeniem postępowania. Jeżeli B potrafi udowodnić swe twierdzenia, nie przekreśla przez to orzeczenia sądowego. Może on jednak domagać się wydania korzyści uzyskanej przez osobę A bez podstawy prawnej. Natomiast roszczenie takie nie przysługuje osobie B, jeżeli nabyła posiadanie weksla już po prawomocnym orzeczeniu sądowym o jego umorzeniu. d) Orzeczenie sądowe rozstrzyga o tym, kto jest formalnie legitymowany z weksla. Nie przesądza jednak sprawy, w jakim zakresie przysługują prawa z weksla osobie, na której korzyść zapadło orzeczenie sądowe. Dochodzący swych praw powód musi w razie zaprzeczenia wykazać, że umorzony weksel był podpisany przez pozwanego. Natomiast pozwany może się bronić zarzutami, jakie mógłby podnieść w razie wytoczenia powództwa z umorzonego weksla (por. orzeczenie SN z dnia 29 marca 1932, OSP 1933, poz. 139). Sytuacja prawana dłużnika nie ulega pogorszeniu wskutek wydania orzeczenia sądowego. 28 Inaczej St. Wróblewski, Komentarz, jw., s Według tego autora fakt, że przy wdrożeniu postępowania amortyzacyjnego uznano już utratę weksla i interes prawny powoda" nie zastępuje dowodu istnienia jego uprawnienia. 22

15 Umorzenie zaginionych weksli e) Osoba, która uzyskała orzeczenie sądowe, może niewątpliwie dochodzić swych praw przeciw akceptantowi (bądź wystawcy weksla własnego). Realizacja jej uprawnień jest ułatwiona dzięki dłuższemu terminowi przedawnienia (art. 70 ust. 1 pr. weksl.). Wątpliwości wyłaniają się przy ocenie jej roszczenia regresowego. Należy uznać, że osoba ta może zasadniczo dochodzić swych roszczeń także przeciw zobowiązanym zwrotnie (art. 43, 48 pr. weksl.). Normalnie rzecz biorąc, warunkiem jest dokonanie we właściwym czasie protestu. Orzeczenie sądowe nie przekreśla skutków upływu terminu do dokonania protestu. Szczególne problemy powstają, jeżeli weksel był płatny za okazaniem lub w pewien czas po okazaniu. Gdy chodzi o inne weksle, jest rzeczą mało prawdopodobną, żeby protest mógł być jeszcze dokonany we właściwym czasie. Dlatego roszczenie zwrotne ma praktyczne znaczenie zwłaszcza wówczas, gdy weksel zaginął już po dokonaniu protestu. Podobnie należy rozstrzygnąć, jeżeli nastąpiło zwolnienie od protestu (art. 46 pr. weksl.). We wszystkich tych wypadkach dłużnik, który zgodnie z przepisami prawa wekslowego dokonał zapłaty, może z kolei dochodzić roszczenia zwrotnego przeciw swym poprzednikom (art. 49 pr. weksl.). f) Była już o tym mowa, że orzeczenie sądowe stanowi niedoskonały surogat zaginionego dokumentu. Orzeczenie to nie umożliwia dalszego indosowania przez osobę, która je uzyskała. Weksel traci swą funkcję obiegową. Celem orzeczenia o umorzeniu weksla jest tylko umożliwienie wykonywania praw z weksla. Należy uznać, że prawa z umorzonego weksla mogą być przenoszone na osobę trzecią tylko przez przelew. Naturalnie, indosy zamieszczone uprzednio na zaginionym wekslu pozostają w mocy. 23