Prokaryota. Genetyka molekularna i genomika

Transkrypt

1 Prokaryota Genetyka molekularna i genomika

2 Prokaryota nie są jedną grupą Carl Woese ( )

3 Genomy bakterii i archeonów Od 0,5 (mykoplazmy) do ~ 5 Mb Wyjątkowo 9 Mb (Bradyrhizobium japonicum) 13 Mb (Sorangium cellulosum) archeony z reguły 1,5-2,5 Mb Gęste upakowanie genów (~1 gen/kb) Krótkie obszary międzygenowe i regulatorowe Tylko sporadycznie występują introny Kodowane białka krótsze, niż u Eukaryota Tworzy z białkami upakowaną strukturę nukleoidu

4 Gęste upakowanie genomu E. coli Figure 8.6 Genomes 3 ( Garland Science 2007)

5 Gen prokariotyczny Introny nieliczne, w mrna praktycznie niespotykane Łatwo zidentyfikować gen w sekwencji - otwarta ramka odczytu (ORF) od ATG do pierwszego STOP

6 Nukleoid bakterii Figure 8.1 Genomes 3 ( Garland Science 2007)

7 Upakowanie DNA Figure 8.3 Genomes 3 ( Garland Science 2007)

8 Organizacja genomu Typowa pojedynczy chromosom kolisty Możliwe liczne warianty Więcej cząsteczek kolistych Cząsteczki liniowe

9 Chromosomy i plazmidy Plazmidy mogą być koliste lub liniowe Z reguły mniejsze od chromosomów, ale mogą być bardzo duże (megaplazmidy) Plazmidy zwykle są opcjonalne, mogą też występować u wielu gatunków Rozróżnienie chromosomy zawierają geny metabolizmu podstawowego, niezbędne do życia, plazmidy nie chromidy - właściwości pośrednie Figure 8.5 Genomes 3 ( Garland Science 2007)

10 Ewolucyjna zmienność Prokaryota Przy podobnej liczbie genów ogromna różnorodność zestawu genów Duże różnice między szczepami np. E. coli O157:H7 vs. E. coli K12 - ~1300 genów w O nie w K i ~500 w K nie w O(!) Częsty poziomy transfer genów (do kilkunastu procent genomu), nawet między odległymi gatunkami Problem definicji gatunku

11 Horyzontalny transfer genów Bacteria Eukarya Archaea P S Z G R Chl Mt

12 Genomy bakterii są dynamiczne Szczepy bakterii zaliczane do tego samego gatunku znacząco różnią się zawartością genów Genom rdzeniowy (core genome) wspólny dla wszystkich szczepów Pangenom zbiór wszystkich genów (nie występują jednocześnie)

13 Genom i pangenom

14 Genom, pangenom

15 Co to jest Escherichia coli? Dla 61 zsekwencjonowanych szczepów:! W sumie 4157 do 5315 genów w genomie szczepu Genom rdzeniowy 933 geny Reszta geny pomocnicze wybrane spośród ~ genów Cały pangenom: ~ genów! Zhaxybayeva & Doolittle (2011) Curr Biology 21(7): R242-R246

16 Mechanizmy HGT u bakterii Transformacja poprzez DNA elektroporacja przez wyładowania atmosferyczne? Koniugacja z udziałem pili płciowych Transdukcja z udziałem fagów GTA Gene Transfer Agents wirusopodobne cząstki wytwarzane przez α- proteobakterie Nanorurki

17 Nanorurki u bakterii Dubey & Ben-Yehuda (2011) Intercellular nanotubes mediate bacterial communication. Cell 144(4):

18 Nanorurki pomiędzy gatunkami Dubey & Ben-Yehuda (2011) Intercellular nanotubes mediate bacterial communication. Cell 144(4):

19 Poziomy przepływ genów - bakterie U Bacteria i Archaea poziomy przepływ informacji genetycznej jest powszechny plazmidy i ruchome elementy genetyczne dowolne fragmenty DNA! Równowaga pomiędzy naturalnymi barierami (np. system restrykcjimodyfikacji) a systemami ułatwiającymi wymianę DNA

20 Adaptacje dzięki HGT Salinibacter (Bacteria) geny umożliwiające przeżycie w warunkach wysokiego stężenia soli: wyspa genomowa: transpozazy + geny transporterów jonów i aminokwasów rodopsyny wykorzystanie światła do transportu protonów i jonów Uzyskane w HGT od Archaea i innych Bacteria Zhaxybayeva & Doolittle (2011) Curr Biology 21(7): R242-R246

21 Adaptacje dzięki HGT Bacteroides plebeius bakteria w przewodzie pokarmowym człowieka Niektóre szczepy zdolne do rozkładania polisacharydów pochodzących z krasnorostów B. plebeius uzyskał geny umożliwiające rozkład tych polisacharydów w HGT od bakterii morskich głównie szczepy izolowane od mieszkańców Japonii, brak w szczepach od mieszkańców USA Zhaxybayeva & Doolittle (2011) Curr Biology 21(7): R242-R246

22 Genomika porównawcza bakterii sposobem poznania ich fizjologii Bakterie mają genomy podobnej wielkości, mieszczące genów Około połowy genomu tworzą rodziny podobnych genów powstałych przez powielenie (duplikację) tzw. rodziny paralogów To, które geny są powielone świadczy o kierunku specjalizacji ewolucyjnej bakterii

23 Genomika porównawcza bakterii sposobem poznania ich fizjologii H. influenzae heterotrof pasożytniczy powielone geny kodujące białka rozkładające różne związki organiczne Methanococcus janaschii chemoautotrof powielone geny kodujące enzymy szlaków biosyntetycznych Pseudomonas aeruginosa patogen oporny na wiele leków i szybko dostosowujący się do zmian środowiska powielone geny kodujące białka usuwające antybiotyki, rozkładające substancje organiczne, umożliwiające zagnieżdżanie się w powierzchniach.

24 Droga od DNA do białka

25 Centralna hipoteza ( dogmat ) DNA RNA może też ulegać replikacji RNA może też być matrycą dla syntezy DNA Przepływ informacji od RNA do białka pozostaje zawsze jednokierunkowy!! RNA!!! BIAŁKO

26 Ekspresja genów prokariotycznych dominuje regulacja na poziomie transkrypcji policistronowe jednostki transkrypcyjne o wspólnej regulacji transkrypcyjnej operony mrna szybko degradowane, translacja zachodzi zasadniczo równocześnie z transkrypcją

27 Elementy systemów regulacji Elementy cis Znajdują się w obrębie tej samej cząsteczki, co element podlegający regulacji Elementy cis w obrębie DNA np. promotory, operatory, enhancery Elementy cis w obrębie RNA sekwencje wiążące białka regulujące translację, splicing, degradację itp.

28 Elementy systemów regulacji Elementy trans Odrębne cząsteczki oddziałujące z elementami cis i modulujące ekspresję Białka regulujące transkrypcję (czynniki transkrypcyjne), aktywatory, represory itp. Białka regulujące inne etapy ekspresji (aktywatory/represory translacji, splicingu itp.) RNA regulatorowe (sirna, mirna itp.)

29 Podstawy regulacji genu Regulacja pozytywna czynnik trans jest aktywatorem zwiększa ekspresję Regulacja negatywna czynnik trans jest represorem osłabia ekspresję

30 Podstawy regulacji genu Regulacja indukowalna Sygnał zwiększa (indukuje) ekspresję Regulacja reprymowalna Sygnał zmniejsza (reprymuje) ekspresję! Możliwe są różne układy, np. regulacja negatywna indukowalna Nie należy mylić pojęć: pozytywna/negatywna dotyczy aktywności czynnika trans a indukowalna/reprymowalna odpowiedzi na sygnał

31 Operony Typowy dla bakteri i archeonów system ekspresji Policistronowy transkrypt wspólna ekspresja wielu genów z jednego promotora Przeważnie geny związane funkcją, ale są wyjątki Figure 8.8 Genomes 3 ( Garland Science 2007)

32 Regulacja Polimeraza stosunkowo prosta, proste sekwencje promotorowe Rdzeń katalityczny wspólny, kilka podejednostek sigma o różnej specyficzności odpowiadających za rozpoznanie promotorów σ70 (RpoD) główny czynnik sigma ("housekeeping ) większość genów σ54 (RpoN) głód azotowy σ38 (RpoS) głód/faza stacjonarna σ32 (RpoH) szok cieplny σ28 (RpoF) wić Aktywatory i represory wpływają na wiązanie polimerazy z DNA

33 Przykład operon lac W. S Klug, M.R Cummings Concepts of Genetics 8th edition, Prentice Hall, 2005

34 Operon lac regulacja przez CAP W. S Klug, M.R Cummings Concepts of Genetics 8th edition, Prentice Hall, 2005

35 Operon lac Regulacja na poziomie inicjacji transkrypcji Negatywna indukowalna przez laktozę/represor laci Pozytywna przez glukozę i camp/białko CAP Białko to reguluje szereg operonów związanych z wykorzystywaniem źródeł węgla - regulon

36 Terminacja transkrypcji Podczas transkrypcji cały czas konkurencja między kontynuowaniem a dysocjacją polimerazy Zależy od związanych białek, struktury transkryptu Terminatory samodzielne Rho zależne

37 Terminacja transkrypcji samodzielne (rho-niezależne) rho-zależne Figure 12.8 Genomes 3 ( Garland Science 2007)

38 Regulacja na poziomie terminacji - antyterminacja Antyterminacja Regulacja pozytywna, czynnik Najwcześniejsze trans wiążąc się z DNA znosi działanie terminatora Typowy przykład geny kaskady litycznej faga λ Wczesne-opóźnione Genomes 3 ( Garland Science 2007)

39 Regulacja na poziomie terminacji - atenuacja Fakultatywna sekwencja terminatora na początku transkryptu, zależnie od warunków Kinetyka translacji dostępność naładowanego trna Wiązanie specyficznych białek Wiązanie ligandów drobnocząsteczkowych ryboprzełączniki (niektóre)

40 Atenuacja operon trp E. coli Zależnie od dostępności załadowanego trnatrp sekwencja lidera mrna przyjmuje różne konformacje W. S Klug, M.R Cummings Concepts of Genetics 8th edition, Prentice Hall, 2005 trnatrp dostępny trnatrp niedostępny

41 Operon trp u Bacillus subtilis Białko TRAP wiąże naładowany trnatrp Kompleks TRAP z trnatrp wiąże mrna Dodatkowo białko AT (anty- TRAP) wiąże TRAP gdy bardzo mało naładowanego trnatrp trnatrp dostępny W. S Klug, M.R Cummings Concepts of Genetics 8th edition, Prentice Hall, 2005

42 Ryboprzełączniki Wiązanie związków drobnocząsteczkowych bezpośrednio z mrna zmienia konformację, wpływając na ekspresję Atenuacja Dostępność miejsca wiązania rybosomu

43 SD- Shine-Dalgarno TPP- pirofosforan tiaminy Ryboprzełącznik TPP operon thi E. coli Odpowiada za biosyntezę tiaminy Winkler et al. (2002) Nature 419,

44 Transdukcja sygnału systemy dwuskładnikowe Systemy umożliwiające regulację genów w odpowiedzi na czynniki zewnętrzne (transdukcja sygnału) Sensor domena wiążąca ligand + domena kinazy histydynowej (HK) autofosforylacja w odpowiedzi na sygnał Efektor (RR response regulator) fosforylowany przez aktywny sensor (w asparaginie) reguluje transkrypcję West & Stock (2001). Trends Biochem. Sci., 26,

45 Globalne systemy regulujące - regulony Skoordynowana regulacja działania wielu operonów Represja kataboliczna (aktywator CAP) zależny od poziomu glukozy poziom camp Odpowiedź ścisła brak składników odżywczych, alarmon ppgpp, interakcja z polimerazą RNA, wybór podjednostki σ38 (RpoS) Odpowiedź SOS uszkodzenia genomu, białko RecA indukowana aktywność proteazy, tnie m. in. represor LexA

46 Życie społeczne bakterii quorum sensing Mechanizm wyczuwania liczebności Ekspresja zależna od gęstości bakterii Komórki wydzielają cząsteczki sygnałowe autoinduktory (peptydy, związki laktonowe, pochodne S-AM) sygnał w postaci dyfundującej niewielkiej cząsteczki (gram-) sygnał w postaci dużej cząsteczki (gram+) Przekroczenie progowego stężenia autoinduktorów aktywacja systemu dwuskładnikowego, zmiana ekspresji

47 Quorum sensing Vibrio fischeri Bioluminescencja tylko przy dużej gęstości w planktonie - nie w symbiozie z głowonogiem - tak Produkowany przez enzym LuxI autoinduktor wiąże aktywator LuxR, co aktywuje operon lucyferazy

48 Quorum sensing - biofilmy Tworzenie biofilmu kluczowe dla patogenezy, oporności na antybiotyki Np. Pseudomonas aeruginosa przewlekłe infekcje w płucach Infekcje oportunistyczne, np. u chorych na mukowiscydozę Fuqua & Greenberg (2002) Nature Reviews Molecular Cell Biology 3, 6

49 Kod genetyczny Trójkowy 20 aminokwasów kodony po 3 nukleotydy: 43=64 możliwości (dwa: za mało) Dowody: badanie mutantów insercyjnych i delecyjnych (3 kolejne insercje lub delecje przywracały funkcje)

50 Kod genetyczny Nienakładający się Dowody: załóżmy sekwencję GTACA: jeden kodon: TAC, pozostałe: GTA i ACA (nakładanie 2 nukleotydów). Przy danym kodonie centralnym, możliwe tylko 42 = 16 różnych kombinacji trzyaminokwasowych. W naturze natomiast występują wszystkie możliwe kombinacje trzyaminokwasowe (202=400). Pojedyncza zmiana nukleotydowa w sekwencji kodującej zmienia tylko jeden aminokwas, a nie dwa sąsiednie

51 Kod genetyczny Bezprzecinkowy Zdegenerowany 3 kodony STOP, pozostałe 61 kodonów koduje 20 aminokwasów

52 Kod genetyczny

53 Uniwersalność kodu Kod genetyczny jest zasadniczo taki sam u wszystkich organizmów na Ziemi! Nieznaczne odstępstwa przez ewolujcję pojedynczych trna kody organellarne (np. UGA - Trp a nie stop w mitochondriach) niektore orzęski nieliczne grzyby (CUG Ser a nie Leu u Candida)

54 Regularności w kodzie Trzecia pozycja kodonu najmniej znacząca (np. UCx Ser) ale nie zawsze nieznacząca (mp. UGG Trp, UGA STOP) Aminokwasy o podobnych właściwościach często z podobnymi kodonami Np. AAA, AAG: lizyna; AGA, AGG: arginina UCx: seryna; ACx: treonina

55 Parowanie wobble W 3 pozycji kodonu (1 antykodonu) dozwolone parowanie G-U oraz I-U/A/A (I inozyna) tzw. zasada tolerancji Cricka

56 Translacja

57 Nobel chemia

58