OPTIMUM STUDIA EKONOMICZNE

Transkrypt

1 Czasopismo poświęcone potrzebom nauki i praktyki 2013 Nr 3 (63) OPTIMUM STUDIA EKONOMICZNE SPIS TREŚCI STUDIA I ROZPRAWY... 3 Wiktor Szydło Globalny kryzys w świetle podejścia ortodoksyjnego wybrane problemy... 3 Arkadiusz Sieroń Rola zapasów w cyklu koniunkturalnym Agnieszka Domańska Synchronizacja cykli koniunkturalnych wybrane zagadnienia metody analizy empirycznej Jerzy Borowski Teoria przedsiębiorstwa w świetle teorii ekonomii i zarządzania Joanna Moczydłowska Kategoria zaufania w zarządzaniu kapitałem ludzkim w jednostkach administracji samorządowej Agata Lulewicz-Sas Ewaluacja jako narzędzie doskonalenia organizacji MISCELLANEA Juozas Lakis Kultura konfliktu w organizacjach Marian Oliński Współpraca administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi w opinii badanych organizacji Jakub Kronenberg Prasa codzienna jako narzędzie nieformalnej edukacji ekonomicznej na przykładzie artykułów dotyczących firmy DELL w Łodzi Maciej Samson Rozwój idei ochrony konsumenta po 1962r. Konsument w ujęciu prawnym i ekonomicznym Munir Al-Kaber Techniki finansowe banków islamskich

2 Alina Gładzicka-Janowska Flexicurity koncepcja i jej weryfikacja w okresie kryzysu i spowolnienia po 2007 roku RECENZJE I INFORMACJE Katarzyna Łogwiniuk Polskie eliminacje do międzynarodowego konkursu statystycznego (ang. The International Statistical Literacy Project, ISLP) Globalizacja. Polityka. Etyka III, Fundacja Promocji Rozwoju Podlasia, Katedra Polityki Ekonomicznej i Rozwoju Gospodarczego, Wydział Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu w Białymstoku, Sterdyń, czerwca 2013 r

3 STUDIA I ROZPRAWY Wiktor SZYDŁO 1 GLOBALNY KRYZYS W ŚWIETLE PODEJŚCIA ORTODOKSYJNEGO WYBRANE PROBLEMY 2 Streszczenie Globalny kryzys z lat (nazywany często Wielką Recesją) oznacza największe przesilenie obowiązującego paradygmatu ekonomii od lat 70-tych minionego wieku. Artykuł wskazuje na potrzebę dokonania głębokich zmian w celach i sposobie prowadzenia polityki monetarnej i fiskalnej, a także w samej ekonomii. Istotne wady szkoły ortodoksyjnej uwidoczniły się już na przełomie stuleci, kiedy doszło do pęknięcia bańki na rynku nowych technologii (dot com buble). Konsekwencją utrzymania status quo było nagromadzenie się szeregu niekorzystnych zjawisk, np.: globalne nierównowagi, finansjeryzacja gospodarki, rosnące nierówności dochodowe i zadłużenie, które istotnie przyczyniły się do wybuchu globalnego kryzysu finansowego pod koniec pierwszej dekady XXI wieku. Szkoła ortodoksyjna zdaje się nie dostrzegać tych zjawisk bądź wyciąga z nich błędne wnioski, co skutkuje dalszą erozją sytuacji społecznoekonomicznej na świecie. Słowa kluczowe: globalny kryzys finansowy, globalna nierównowaga, ekonomia ortodoksyjna, polityka monetarna, polityka fiskalna, J. B. Taylor GLOBAL CRISIS OF IN ORTHODOX PERSPECTIVE: SELECTED PROBLEMS Summary The Great Recession of the years has been the most serious crisis of the current economic paradigm since the 1970s. The article calls for profound change in the aims and methods of monetary and fiscal policy. Changes are also necessary in economics itself. Substantial deficiencies of the orthodox school were already visible at the turn of the previous century with the bursting of the dot com bubble. Preservation of the status quo led to a series of unfavourable developments, e.g. global imbalances, excessive financialisation, growing income inequality and indebtedness, which prompted the global financial crisis in the late 2000s. The orthodox school seems to be hardly aware of these negative phenomena, or to draw false conclusions from them, which results in further erosion of the socio-economic situation in the world. Key words: global financial crisis, global imbalances, orthodox economics, monetary policy, fiscal policy, J. B. Taylor 1 Dr Wiktor Szydło Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, wiktor.szydlo@ue.wroc.pl. 2 W tekście autor skupi uwagę m. in. na analizie poglądów Taylora. Inspiracją do jego napisania był artykuł Unwina [Unwin 2007].

4 4 Wiktor Szydło 1. Wstęp Kryzys finansowy, który rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych w 2007 r. 3 i później objął zarówno kraje rozwinięte, jak i rozwijające się, był (może lepiej należałoby użyć słowa jest 4 ) największym załamaniem gospodarczym od czasu Wielkiego Kryzysu (Great Depression) z lat Warto podkreślić tę prawdę, gdyż skala recesji była bezprecedensowa, a koszty, mimo że trudne do dokładnego oszacowania, bez wątpienia, liczone są w tysiącach miliardów dolarów 5. Poznanie przyczyn ostatniego załamania to, niewątpliwie, jeden z najważniejszych problemów stojących przed ekonomistami i przedstawicielami nauk pokrewnych. Nie wchodząc w szczegółową analizę skutków kryzysu (zasięg i głębokość recesji 6, potężne wsparcie instytucji finansowych i firm samochodowych przez rządy, program TARP 7 (Troubled Asset Relief Program), przypadki nacjonalizacji, bankructwa banków prywatnych 8, bezprecedensowe działania największych banków centralnych 9, dramatyczny wzrost bezrobocia 10, 3 Recesja w Stanach Zjednoczonych rozpoczęła się pod koniec 2007 r. (grudzień 2007), natomiast kryzys finansowy na dobre wybuchł 15 września 2008 r. wraz z upadkiem Lehman Brothers. Pierwsze znaczące symptomy kryzysu były jednak odczuwalne znacznie wcześniej. Już w 2006 r. ceny domów w Stanach Zjednoczonych osiągnęły szczyt, a, jak zauważa Taylor, w dniach 9 i 10 sierpnia 2007 r. doszło do dramatycznego wzrostu stóp procentowych na rynku pieniężnym, co zostało określone jako wylądowanie czarnego łabędzia na rynku pieniężnym. Zatem, już w sierpniu 2007 r. sytuacja stała się bardzo poważna, czego dowodem był skokowy wzrost różnicy między Liborem (stopą procentową kredytów oferowanych na rynku międzybankowym w Londynie) a OIS (Overnight Index Swap) będący miarą oczekiwań rynkowych co do stopy funduszy federalnych w ciągu trzech miesięcy w porównaniu z trzymiesięcznym Liborem. 4 W sensie odczuwania jego poważnych skutków. 5 Według szacunków MFW z października 2010 r., spowodowane kryzysem, całkowite straty banków w latach sięgały 2200 mld USD. Do tego oczywiście należałoby dodać jeszcze większe koszty ponoszone przez inne podmioty gospodarcze i całe społeczeństwo. 6 Do najbardziej spektakularnych tąpnięć doszło w Islandii oraz krajach bałtyckich. W tych ostatnich spadek PKB sięgnął (w ujęciu rocznym) 14 18% w 2009 r. 7 TARP został ustanowiony, jeszcze za prezydentury Busha, 3 października 2008 (bezpośrednio przed wyborem obecnego prezydenta z partii demokratycznej) i opiewał na kwotę 700 mld USD. Program ten polegał na skupie przez skarb państwa (Treasury) niepłynnych i trudnych do wyceny aktywów od banków i innych instytucji finansowych [Tridico 2012 s. 148]. 8 W latach FDIC (Federal Deposit Insurance Corporation agencja odpowiedzialna za utrzymanie stabilności i wiarygodności amerykańskiego systemu finansowego) zamknęła odpowiednio 140 i 157 banków w Stanach Zjednoczonych. Nie jest to dużo w stosunku do Wielkiego Kryzysu, kiedy to w latach , jak podaje Iwanowicz-Drozdowska [Iwanowicz-Drozdowska 2002], zbankrutowało ponad 5 tys. banków. Trzeba jednak podkreślić, że tak odległe w czasie porównania nie są do końca uprawnione, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę całkowicie odmienne realia gospodarcze i strukturę sektora bankowego. 9 Są to na przykład kolejne rundy tzw. luzowania pieniężnego (quantitative easing), powiększanie aktywów banku centralnego poprzez skupowanie toksycznych aktywów od sektora finansowego. Tego typu polityka jest prowadzona m. in. przez amerykański Fed. 10 Na przykład stopa bezrobocia w Hiszpanii (kraju do niedawna uznawanym w Polsce za prymusa integracji europejskiej) przekroczyła 20%, natomiast stopa bezrobocia wśród młodzieży sięgnęła poziomu 45%, czyli podobnego jak w Polsce w okresie znacznego spowolnienia wzrostu gospodarczego, w latach , tzw. schłodzenia gospodarki. Do równie wysokiego wzrostu bezrobocia doszło w krajach bałtyckich (przede wszystkim na Łotwie). W Stanach Zjednoczonych również stopa bezrobocia jest stosunkowo wysoka utrzymuje się obecnie w okolicach 9-10%. Przed 2008 r. szereg ekonomistów i polityków (także w Polsce) oceniało, że Ameryka zawdzięcza niską stopę bezrobocia elastycznemu (flexible) rynkowi pracy. Co cie-

5 Globalny kryzys deficytów budżetowych 11 i długu publicznego 12 ) można uznać, że nie było to zwyczajne załamanie koniunktury, które cyklicznie następuje po okresie boomu gospodarczego w gospodarce kapitalistycznej. Zwracał na to uwagę m. in. Kołodko: Mamy bowiem do czynienia z czymś daleko bardziej poważnym niż tylko z przejściowym faktycznie bardzo krótkotrwałym załamaniem poziomu aktywności gospodarczej i spadkiem bezwzględnego poziomu produkcji mierzonej tradycyjnie Produktem Krajowym Brutto (PKB), [Kołodko 2010 s. 117]. W istocie kryzys wcale nie trwa od pięciu lat, tylko znacznie dłużej [Wallerstain 2012 s. 20]. De facto stopniowa erozja systemu rozpoczęła się na długo przed 2008 r. [Szydło 2012 s ]. Już pod koniec lat 90. uwidoczniło się to w krajach Ameryki Łacińskiej [Szydło 2010] i w Rosji. Z drugiej strony, stosunkowo łatwe poradzenie sobie z Kryzysem Azjatyckim [Greenspan 2008] oraz pęknięciem bańki internetowej (dot-com buble) znacznie uśpiło czujność państw rozwiniętych (zwłaszcza Stanów Zjednoczonych). Jeśli zatem szereg czołowych ekonomistów nie traktuje współczesnego kryzysu jak zwykłej recesji, to należałoby zastanowić się, czy nie świadczy to o wyczerpaniu dotychczasowej ortodoksji, czyli modelu wzrostu gospodarczego opartego w głównej mierze na neoliberalnej 13 wersji kapitalizmu oraz Konsensusie Waszyngtońskim 14. Jest to pytanie o faktyczne (strukturalne) przyczyny kryzysu. W istocie występują pewne kontrowersje na poziomie stosowanych pojęć. Z jednej strony, recesję z lat dość powszechnie nazywa się Wielką Recesją (Great Recession) [Razin, Rosefielde 2011; Bianchi 2013; Kochan 2013; Fairlie 2013; Pump 2012; Auerbach 2012] co jest wyraźnym nawiązaniem do Wielkiego Kryzysu z lat 30. XX w. (Great Depression), a z drugiej niektórzy badacze, tj.: Reinhart i Rogoff [Reinhart, Rogoff 2009] proponują określenie Second Great Contraction, co tłumaczy kawe, twierdzi się obecnie, że tamtejszy rynek pracy wcale nie był taki elastyczny. Jak zatem zwolennicy deregulacji rynku pracy wytłumaczyliby teraz występowanie niskiego bezrobocia w Stanach Zjednoczonych przed 2008 r.? Z jeszcze trudniejszą sytuacją na rynku pracy mamy do czynienia w Polsce, gdzie stopa bezrobocia rejestrowanego w lutym 2011 r. wynosiła 13,2%, a liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy sięgała 2150 tys. Trudno uznać to za dobry wynik, skoro od 2004 r. około 2 mln osób (większość w wieku produkcyjnym) wyemigrowało z Polski. 11 Deficyty budżetowe w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii podskoczyły do około 12% PKB, a w Irlandii (do niedawna przedstawianej jako wzór do naśladowania na forum europejskim, a także w Polsce) osiągnęły niebotyczny poziom 35% PKB (w dużej mierze z racji pomocy udzielonej prywatnym bankom przez irlandzki rząd). 12 Według projekcji MFW z listopada 2010 r., dług publiczny krajów rozwiniętych na koniec 2011 r. będzie o 29% PKB wyższy niż przed kryzysem (przy czym do listopada 2010 r. dokonało się już 80% tego przyrostu). 13 Zwięzłe przedstawienie poglądów neoliberalnych w: [Dziubka, Szlachta, Nijakowski 2008 s ]. 14 Konsensus waszyngtoński został ukształtowany przez teorię samoregulującego się rynku: zakładał on prywatyzację, deregulację, zrównoważony budżet, sterowanie inflacją i płynny kurs walutowy [Skidelsky, 2012 s. 150]. Pewne kontrowersje dotyczą jego początku. Według Skidelskyego: era konsensusu waszyngtońskiego rozpoczęła się w latach 80. i trwa do dziś [Skidelsky 2012 s. 151]. Nieco odmienne zdanie wyraża Harvey: świat kapitalistyczny doszedł do neoliberalizacji po serii zawirowań i chaotycznych eksperymentów, które zaczęły zbiegać ku nowej ortodoksji naprawdę dopiero w latach 90., po sformułowaniu tzw. porozumienia waszyngtońskiego [Harvey 2008 s. 25]. Szersza analiza konsensusu waszyngtońskiego również w: [Fiedor, Kociszewski 2010]. Skidelsky sam przyznaje, że zarówno system z Bretton Woods, jak i system konsensusu waszyngtońskiego: nie był idealnym wcieleniem teorii w życie [Skidelsky 2012 s. 150].

6 6 Wiktor Szydło się jako Drugi Wielki Skurcz. Przy czym ta nazwa ma również zabarwienie historyczne, gdyż pierwszym Wielkim Skurczem ( Great Contraction ) w opinii Schwartz oraz Friedmana, był właśnie kryzys z lat 30. Określenie contraction jest stosowane przez monetarystów, którzy uważają, że: spadek podaży pieniądza, czyli to, co nazywali wielkim skurczem (great contraction), spowodował spadek popytu całkowitego, który z kolei przyczynił się do obniżenia wydatków, dochodów, cen i ostatecznie poziomu zatrudnienia [Roubini, Mihm 2011 s. 71]. Oczywiście, niedawna recesja nosi również inne nazwy, tj. kryzys finansowy z lat , kryzys ekonomiczny z lat W latach zawirowania na rynku finansowym stosunkowo często określano mianem credit crunch, czemu trudno się dziwić, gdyż na początku kryzys uwidocznił się w systemie finansowym. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że samo określenie ram czasowych kryzysu budzi pewne kontrowersje. Zdaniem niektórych badaczy, nie można go wiązać jedynie z latami recesji, ale także z okresem stagnacji gospodarczej, który nastąpił po recesji. W szczególności dotyczy to strefy euro, a zwłaszcza: Grecji, Irlandii, Włoch, Portugalii i Hiszpanii (GIIPS), które w dalszym ciągu borykają się z: ujemnym wzrostem gospodarczym, poważnymi problemami na rynku pracy oraz wysokim zadłużeniem. Po części odnosi się to także do niektórych państw Europy Środkowo- Wschodniej. Pewne zastrzeżenia może jednocześnie budzić określenie podejście ortodoksyjne, czy też ekonomia ortodoksyjna 15. Istotnie, według Słownika historii myśli ekonomicznej pod redakcją Kundery [Kundera 2004], ekonomia ortodoksyjna obejmuje szkoły i teorie rygorystycznie przestrzegające swoich założeń. W niniejszym opracowaniu chodzi raczej o ortodoksję praktyczną, czyli obecny paradygmat polityki gospodarczej, co nie oznacza, że teoria ekonomii nie jest poddawana przekonującej krytyce [Sedláček 2012; Sedláček, Orrell 2012; Skidelsky 2012; Stiglitz 2011a]. Niewątpliwie, główny nurt (nowy konsensus) przez kilka ostatnich dekad zmierzał w kierunku nowej neoklasycznej syntezy (New Neoclassical Synthesis), która łączy elementy klasyczne i keynesowskie. Jak zaznacza Czaja [Czaja 2012], głównym nurtem określa się szkołę neoklasyczną składającą się z: ortodoksji neoklasycznej, ekonomii dobrobytu, monetaryzmu, teorii wyboru publicznego, ekonomii podaży, Nowej Ekonomii Instytucjonalnej. Według Spychalskiego, ów nawrót neoklasyczny w nurtach ekonomicznych, zapoczątkowany w latach 70., przejawiał się renesansem koncepcji neoliberalnych i neokonserwatywnych. Pojawiły się takie doktryny, jak: monetaryzm, antyetatyzm tzw. nowej ekonomii klasycznej, nowa szkoła austriacka, ekonomiczna teoria polityki i ekonomia strony podażowej [Spychalski 1999 s. 329]. Zaliczenie New Keynesian Economics, co w klasyfikacji Czai odpowiadałoby neokeynesizmowi, do głównego nurtu można uznać za zasadne w tym względzie, że neokeynesizm przejął kluczowe elementy monetaryzmu i nowej makroekonomii klasycznej (New Classical Macroeconomics). Chodzi tu np. o hipotezę naturalnej stopy oraz hipotezę racjonalnych oczekiwań [Snowdon, Vane 2005]. Stąd New Keynesian Economics przez jednych jest nazywany nową ekonomią monetarną (new monetarist economics), [Mankiw, Romer 1991], a przez drugich postkeynesizmem monetarnym [Czaja 15 Autor artykułu składa podziękowania recenzentowi za zwrócenie na to uwagi.

7 Globalny kryzys ]. Neokeynesiści są zwolennikami tzw. rough tuning w odpowiedzi na duże odchylenia produkcji i zatrudnienia od wielkości naturalnych, a nie fine-tuning, czyli dostrajania [Snowdon, Vane 2005]. Ratowanie instytucji, które są określane mianem zbyt dużych, by upaść (to-big-to-fail), doskonale wpisuje się w obecny system kapitalizmu korporacyjnego, który zastąpił kapitalizm kooperacyjny [Skidelsky 2012 s. 149]. Równie dobrze pasuje to do, krytykowanej przez Sinna [Sinna 2012 s. 128], koncepcji tzw. kasyno-kapitalizmu (Kasino- Kapitalismus), czyli strategii zakładającej m.in. minimalizowanie udziału kapitału własnego. Zatem, trudno się dziwić, że bezpośrednio przed wybuchem kryzysu poziom lewarowania w wielu międzynarodowych instytucjach finansowych był bardzo wysoki. W tych warunkach obecny paradygmat polityki gospodarczej nie może obyć się bez neokeynesizmu. Zdaje się to potwierdzać następująca wypowiedź, wolnorynkowego ekonomisty i laureata Nagrody Nobla, Lucasa: Przypuszczam, że w okopie każdy jest keynesistą [Fox 2008]. Oczywiście, ów keynesizm głównego nurtu znacząco odbiega od pierwotnych założeń Keynesa. Stąd też w literaturze określa się go keynesizmem na złą pogodę (foul weather Keynesianism) albo dosadniej bękarcim keynesizmem [Robinson 1980 s. 34]. Paradoksalnie uwidaczniają się tu dwie, zdawałoby się sprzeczne, koncepcje z jednej strony anarchokapitalizm [Guzek 2012], a z drugiej etatyzm. Jak podkreśla Madej, polityka gospodarcza rzadko bywa monistyczna. Granice doktrynalne w ekonomii są przekraczane, co bezsprzecznie pokazał globalny kryzys z lat : Liberalni politycy zachowywali się wówczas jak typowi interwencjoniści. Bez oporów sięgali do kiesy państwowej, by wspierać upadające banki i wielkie firmy przemysłowe, mimo że deficyty budżetowe powiększali nawet w dwójnasób w ciągu jednego roku [Madej 2011 s. 176]. W istocie owe przekraczanie granic paradygmatu, zdaniem szeregu ekonomistów, nie jest przypadkowe i stanowi, de facto, element strategii działania niektórych rządów, a zwłaszcza banków centralnych 16. Stanowiłoby to ważne odejście od oficjalnie głoszonego paradygmatu. Według Gylysa: tradycyjnie ekonomiści głównego nurtu opierają swoje rozumienie gospodarki na założeniu, że egoistyczny homo oeconomicus, jako czysto indywidualistyczne stworzenie, jest całkowicie, a przynajmniej w znacznym stopniu racjonalny, a jego indywidualna racjonalność przynosi bogactwo i poprawia jakość życia całego społeczeństwa. Innymi słowy, jednostkowa racjonalność (individual rationality) automatycznie przekształca się w społeczną racjonalność (societal rationality), [Gylys 2011 s. 22]. Analizowana książka Taylora stanowi niejako odpowiedź ekonomistów głównego nurtu (mainstream) na coraz silniejszą krytykę dotychczasowego paradygmatu czy też modelu wzrostu gospodarczego 17. Zgodnie z podziałem stosowanym m.in. przez Waldmanna [Skidelsky 2012 s ], a także Krugmana i Stiglitza, byłaby to riposta 16 Pełnienie przez bank centralny funkcji pożyczkodawcy ostatniej instancji może prowadzić do pokusy nadużycia (moral hazard). Nieco szerzej na ten temat w dalszej części pracy. 17 Należy podkreślić, że entuzjastyczną przedmowę do polskiego wydania napisał Balcerowicz [Taylor 2010 s ]. Zatem, dzięki analizie przedmowy oraz tekstu, można poznać poglądy czołowych przedstawicieli ortodoksji ze Stanów Zjednoczonych i Polski, co w kontekście kryzysu może przynieść interesujące i cenne wnioski.

8 8 Wiktor Szydło ekonomistów słodkowodnych (fresh water economists 18 ) na ataki ekonomistów słonowodnych (salt water economists 19 ). Jest to tym cenniejsze, iż, jak się wydaje, wiele tego typu prac nie zostało opublikowanych. Aktywność ekonomistów ortodoksyjnych na polu wydawniczym oraz medialnym znacznie się ograniczyła, zwłaszcza w porównaniu z rosnącym zaangażowaniem ekonomistów heterodoksyjnych, o czym świadczy istotny wzrost liczby publikacji krytycznych do obowiązującego paradygmatu 20. Niejako na kanwie komentarzy, odnoszących się bezpośrednio do omawianego tekstu, autor tego artykułu będzie starać się przedstawić alternatywne koncepcje na temat źródeł kryzysu. W szczególności skoncentruje się na: teorii global savings glut (określanej w Polsce jako globalna nadwyżka oszczędności bądź nawis oszczędności ). Ustosunkuje się również do kwestii nadmiernego wzrostu i koncentracji sektora bankowego oraz nieodpowiedniej polityki płacowej w sektorze finansowym, a także do innych przejawów zawodności rynku. Niezmiernie ważnymi zagadnieniami, do których nie sposób się nie odnieść, są polityka monetarna oraz polityka fiskalna. Budzą one wiele kontrowersji. Dotyczy to zarówno okresu poprzedzającego Wielką Recesję, jak i lat Niewątpliwie, dokładne określenie źródeł kryzysu i jego mechaniki nie należy do zadań łatwych i z pewnością wymagałoby wszechstronnych analiz prowadzonych przez większe zespoły badawcze (najlepiej zawierające międzynarodowych specjalistów z różnych dziedzin ekonomia, zarządzanie, politologia, socjologia itp.). Pomimo tych ograniczeń, sformułowanie pierwszych wniosków czy też refleksji na temat Wielkiej Recesji będzie przyczynkiem do dalszej dyskusji nad tym fundamentalnym tematem. W artykule autor skupił się przede wszystkim na analizie instytucjonalnej (ekonomia instytucjonalna), która w obliczu, tak skomplikowanych, zagadnień wydaje się być jedną z najlepszych metod badawczych 21. Inną, również bardzo pożyteczną metodą analizy kryzysu, są tzw. case studies, czyli studia przypadku 22, z których także autor będzie starał się korzystać. Ponadto, zgodnie z zaleceniami koincydencji teorii rozwoju Kołodki [Kołodko 2008 s. 320], w miarę możliwości będzie stosowana porów- 18 Nazywani są również Szkołą Chicagowską z racji umiejscowienia na University of Chicago. Ekonomiści tego nurtu pracują także na innych, wpływowych uniwersytetach, m.in.: na Harvardzie (kuźnia amerykańskich elit politycznych i finansowych) oraz Stanford. Natomiast Skidelski [Skidelski 2012 s. 51] podaje, że ekonomia słodkowodna jest uprawiana przez ekonomistów z Chicago i Minnesoty. 19 Działających przede wszystkim na uniwersytetach usytuowanych na Wschodnim i Zachodnim Wybrzeżu. 20 Zwiększoną aktywność na gruncie heterodoksji daje się zaobserwować i w Polsce. Świadczą o tym artykuły wydawane m.in. pod patronatem Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego oraz Polskiej Akademii Nauk (np. Studia Ekonomiczne ). 21 Warto w tym miejscu wspomnieć o interesującym zbiorze artykułów na temat ekonomii instytucjonalnej, wydanym przez UE we Wrocławiu: [Mikroekonomia 2009]. Pozytywne zdanie na temat Nowej Ekonomii Instytucjonalnej wyraża m.in. B. Fiedor, traktując ją jako element głównego nurtu ekonomii. Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [ instytucjonalna_jako_podstawa_teoretycznej_refleksji_nad_procesem_transformacji_od_gospodarki_centralni e_sterowanej_do_ry-nkowej.html?strona=3, data wejścia: ]. 22 Ta metoda jest rekomendowana przez Taylora w książce omawianej przez autora tego artykułu.

9 Globalny kryzys nawcza metoda 23 analizy ekonomicznej oraz ujęcie interdyscyplinarne, które rekomenduje również Mączyńska [Mączyńska 2009a; Mączyńska 2009b]. Bez wątpienia, w tego typu analizach jest konieczne zastosowanie ujęcia historycznego. Artykuł stanowi próbę podejścia eklektycznego, które, zdaniem Fiedora [Fiedor 2007 s. 36], znajduje zastosowanie w analizach zjawisk wzrostowych i stagnacyjnych w gospodarkach wysoko rozwiniętych, które mają niezwykle złożony charakter. Podejście eklektyczne jest rozumiane jako: identyfikacja istoty, przejawów i źródeł omawianych zjawisk wzrostowych i stagnacyjnych, oparta na dorobku wielu, niekiedy konkurujących między sobą, teorii i modeli [Fiedor 2007 s. 36]. 2. Analiza ortodoksyjnego wyjaśnienia źródeł kryzysu na podstawie poglądów Taylora Podstawowe źródła kryzysu Książka Taylora jest próbą wyjaśnienia przyczyn kryzysu z perspektywy ortodoksyjnej 25. Taylor bezpośrednio odwołuje się do poglądów Friedmana (ojca monetaryzmu) i w pełni podziela jego poglądy na temat przyczyn Wielkiego Kryzysu z lat 30-tych [Taylor 2010 s. 80] oraz polityki pieniężnej z ostatnich lat [Taylor 2010 s. 112]. Równocześnie ekonomista zdecydowanie podkreśla swoje antyetatystyczne poglądy [Taylor 2010 s. 119] ściśle powiązane z wolnorynkową ideologią (free market ideology). Odnosząc się na wstępie do omawianej pozycji, warto zwrócić uwagę na zastanawiające tłumaczenie amerykańskiego tytułu. W wersji oryginalnej brzmi ono następująco: Getting Off Track. How Government Actions and Interventions Caused, Prolonged, and Worsened the Financial Crisis. Tytuł świadczy więc o tym, że głównym sprawcą kryzysu finansowego był rząd (chodzi tu przede wszystkim o rząd amerykański). Z kolei, polska wersja tytułu Zrozumieć kryzys finansowy. Przyczyny, skutki, interpretacje jest zupełnie inna i nie wskazuje na źródła kryzysu i jego głównego winowajcę. Najprawdopodobniej polski 23 Madej [Madej 2011 s. 175] podkreśla, że ekonomia głównego nurtu: jest zupełnie obojętna wobec chińskiego fenomenu, który od trzydziestu lat czeka na poważną naukową ocenę. Tą kwestią, jak zauważa Madej, zajmuje się ekonomia porównawcza i inne nauki społeczne. 24 Nie jest to wyczerpująca analiza tekstu. Nie pozwalają na to ograniczenia redakcyjne. W podrozdziale autor skupił się jedynie na wybranych, jego zdaniem, najbardziej charakterystycznych elementach rozumowania amerykańskiego ekonomisty. 25 Można przyjąć, że jest to podejście monetarno-neoliberalne, choć Bocutoğlu i Ekinci określają Taylora mianem ekonomisty neoklasycznego [Bocutoğlu, Ekinci 2010 s. 2]. Oczywiście, ekonomia neoklasyczna jest wykorzystywana przez zwolenników koncepcji neoliberalnej. Bresser-Pereira [Bresser-Pereira 2010 s. 517] stwierdza, że: neoliberalizm i ekonomia neoklasyczna to bliźniacy. W niektórych fragmentach autor tekstu stosuje określenia: praktyczna szkoła ortodoksyjna i teoretyczna szkoła ortodoksyjna. Przedstawicielami tej pierwszej są m.in. szefowie Fed (Greenspan, Bernanke), natomiast do tej drugiej (ortodoksja teoretyczna) można zaliczyć m.in. ekonomistów neoklasycznych, np. Taylora. W szeregu opracowaniach szkoła austriacka jest zaliczana do ekonomii heterodoksyjnej, niemniej jednak ma szereg cech wspólnych z teoretyczną szkoła ortodoksyjną. Ponadto, Dziubka i in. [Dziubka i in s. 163] zaliczają Hayeka, kontynuatora wielu idei austriackiej szkoły w ekonomii, do ekonomistów neoliberalnych.

10 10 Wiktor Szydło wydawca jest bardziej umiarkowany w swoich poglądach. Być może to umiarkowanie wynika z dłuższej refleksji nad badanym tematem (polskie wydanie jest z roku 2010, a oryginał z roku 2009). Zresztą autor sam przyznaje, że: będziemy debatować o tym, co poszło źle, przez wiele lat [Taylor 2010 s. 111]. Tym niemniej, nie należy spodziewać się znacznego zwrotu w jego poglądach 26. Widoczna jest również pewna niespójność między amerykańskim tytułem a samym tekstem 27. Trudno wytłumaczyć przewodnią tezę książki, która brzmi: nadmiar pieniężny był główną przyczyną boomu i załamania, które po nim nastąpiło [Taylor 2010 s. 23], skoro w tytule winą za kryzys obarczono rząd. Jak wiadomo, politykę pieniężną w Stanach Zjednoczonych prowadzi Bank Rezerwy Federalnej (Fed), a nie rząd. Co prawda, Fed nie cieszy się taką autonomią 28, jak NBP czy też EBC, to jednak trudno uznać, że jego poprzedni, wieloletni prezes, Greenspan 29 był jedynie marionetką kolejnych prezydentów Stanów Zjednoczonych. Można natomiast postawić odmienną tezę, że następni prezydenci chcieli współpracować z dotychczasowym prezesem, który cieszył się dużym szacunkiem i poparciem wpływowych kół finansowych (przede wszystkim Wall Street) 30. Jak podaje Harris [Harris 2009 s. 74], od stycznia 1995 r., kiedy Sekretarzem Skarbu został Rubin, a także w okresie prezydentury Georga W. Busha: polityka łagodnej presji wobec Fed ustąpiła polityce oficjalnego nieangażowania się. 31 Mimo światowego kryzysu finansowego, stabilną pozycją cieszy się również Bernanke (następca Greenspana), który 25 sierpnia 2009 r. otrzymał z rąk prezydenta Obamy nominację na drugą kadencję. Warto zwrócić uwagę na fakt, że zarówno polski, jak i oryginalny (amerykański) tytuł książki mogą świadczyć o tym, że jest to całościowa analiza źródeł kryzysu finansowego. Natomiast, jak zauważa w przedmowie Balcerowicz, autor: świadomie ogranicza się w tej pracy do dziedziny, w której jest największym światowym autorytetem reguł prowadzenia polityki pieniężnej. Wydaje się jednak, że autor traktuje książkę jako dzieło kompleksowe. Według niego, kryzys finansowy miał jednego głównego sprawcę, o czym świadczy następujący cytat z początku przedmowy: Co spowodowało kryzys finansowy? Co go przedłużyło? Z jakiego powodu nastąpiło jego dramatyczne pogorszenie ponad rok od rozpoczęcia? Rzadko kiedy w ekonomii można znaleźć jedną odpowiedź na tak postawione pytania. Jed- 26 Pod koniec swoich wywodów ekonomista konstatuje: według mnie, główna teza tej książki, że działania rządu spowodowały, przedłużyły i pogorszyły kryzys finansowy przetrwa kolejne analizy, choć dokładne szczegóły i powody będą ewoluować w miarę akumulacji informacji [Taylor 2010 s. 112]. 27 Autor miał dostęp tylko do polskiej wersji książki i niewielkich fragmentów wersji oryginalnej. 28 Niezależność Fed-u w sferze polityki pieniężnej jest znacznie większa niż w przypadku nadzoru bankowego i regulacji bankowych. Więcej na temat niezależności Fed-u w: [Blinder 2010]. 29 Greenspan był prezesem Fed-u w latach Urząd przejął po nim Bernanke, który 6 lutego 2006 r. został zaprzysiężony na czternastego prezesa Rezerwy Federalnej. 30 Do takiego wniosku może skłaniać lektura książki Greenspana [Greenspan 2008]. Świadczą o tym również nagrody przyznawane przez środowisko finansistów oraz duża popularność poprzedniego szefa Fed-u w prasie ekonomicznej i popularnej. Warto także podkreślić, że Greenspan piastował stanowisko przez blisko dwie dekady (19 lat). Uznawano go więc za,,guru świata finansów. 31 Harris zwraca uwagę na fakt, że prezydent George W. Bush już na pierwszym spotkaniu z Greenspanem zapewniał go, że nie będzie mieszał się w działanie Fed. W czasie dwóch kadencji obietnica została zachowana: administracja Busha faktycznie w żaden sposób nie komentowała kolejnych siedemnastu podwyżek, w tym trzech przeprowadzonych przez niesprawdzonego żółtodzioba Bernankego [Harris 2009 s. 74].

11 Globalny kryzys nak badania empiryczne, które prezentuję w tej książce, udowadniają, że określone działania i interwencje państwa powinny być pierwsze na liście odpowiedzi na wszystkie trzy pytania [Taylor 2010 s. 19]. Taylor jawi się więc jako nieprzejednany oponent rządu, który w swoich neoliberalnych i monetarystycznych poglądach sięga dalej niż Balcerowicz. Czy Taylor dobrze adresuje krytykę? W niektórych przypadkach nie, gdyż myli Fed z rządem 32 czy też instytucjami nadzoru finansowego bądź prywatnymi agencjami ratingowymi 33. Ponadto, jak już to było wspomniane, nie sposób traktować Fed za czasów Greenspana jako bezwolne narzędzie w ręce rządu, czyli prezydenta. O sile, niezależności i monetarystycznych poglądach czołowych pracowników tej instytucji mogą świadczyć zapewnienia Bernanke, skierowane pod adresem Friedmana, w listopadzie 2002 r. z okazji obchodów dziewięćdziesiątych urodzin: chciałbym przyznać Miltonowi i Annie 34 rację, jeśli chodzi o Wielki Kryzys. Tak to myśmy go spowodowali. Bardzo tego żałujemy. Jednak dzięki wam nie zrobimy tego po raz drugi [Bernanke 2002] 35. W swoim podręczniku Bernanke wymienia cztery powody świadczące o wysokiej niezależności Fed. Są to: długie kadencje urzędowania (dla gubernatorów jest to czternaście lat), stosunkowo słaby nadzór (co prawda, Fed składa okresowe sprawozdania kongresowi, ale bieżąca działalność nie podlega weryfikacji), brak zobowiązań dotyczących finansowania deficytów budżetowych, niezależność finansowa (Fed sam się finansuje), [Frank, Bernanke 2007 s. 845] Kontekst historyczny Nieco szerszego omówienia wymaga kontekst historyczny, w jakim jest opisywany kryzys. Wprawdzie, na początku pierwszego rozdziału jest przedstawiona analiza polityki pieniężnej w latach , na której autor opiera zarzut: pieniężnego nadmiaru w okresie poprzedzającym boom oraz zbyt niskich stóp odejście od reguły Taylora [Taylor 2010 s ], lecz nie uznaje się tego za główne źródła kryzysu. Aby to udowodnić, ekonomista posłużył się kolejnym cytatem z książki: Koncentruję się na okresie od początku kryzysu aż do jesieni 2008 roku, kiedy sytuacja rynkowa pogorszyła się nagle i dramatycznie. Mówiąc prościej, kiedy polityka uległa wykolejeniu zwłaszcza w porównaniu do okresu dobrych wyników w trakcie poprzednich dwóch dekad warunki ekonomiczne i finansowe znacznie się pogorszyły [Taylor 2010 s. 19]. 32 Ta uwaga dotyczy polityki monetarnej, którą w USA prowadzi Fed. Natomiast istotnym zastrzeżeniem pod adresem rządu jest działalność Fannie Mae i Freddie Mac [Taylor 2010 s ]. Do tej kwestii autor artykułu odnosi się nieco szerzej w dalszej części tekstu. 33 W tym kontekście wcześniejszą uwagę Balcerowicza (mówiącą o świadomym ograniczeniu do reguł prowadzenia polityki pieniężnej) można odebrać jako próbę ochrony autora książki przed ewentualnymi atakami heterodoksyjnych ekonomistów, którzy mogliby zarzucić mu zbyt wycinkowe podejście do problemu. 34 Chodzi tu o Annę Schwartz. 35 Jak się okazało, już w 2006 r. doszło do spadku cen mieszkań w Stanach Zjednoczonych, a pod koniec 2007 r. rozpoczęła się recesja, którą później nazwano Wielką Recesją. Jednak za symboliczny początek kryzysu uważa się upadek banku Lehman Brothers 15 września 2008 r.

12 12 Wiktor Szydło Trudno zrozumieć powyższą wypowiedź. Taylor, z jednej strony, mówi o pieniężnym nadmiarze i odejściu od reguły Taylora, a z drugiej, twierdzi, że polityka uległa wykolejeniu dopiero na początku kryzysu. Czy faktycznie ostatnie dwie dekady to okres dobrych wyników? Nie sposób je za takie uznać, biorąc pod uwagę krach na rynku nowych technologii (spadki indeksów spółek nowych technologii tzw. dot.com na świecie sięgnęły 50-60%) i znaczące zawirowania ekonomiczne w tym okresie, np. kryzysy bankowe w krajach skandynawskich na początku lat 90. W tym miejscu należałoby zwrócić uwagę na brak odniesień w tekście do bańki na giełdzie 36, a w szczególności na rynku dot.com. Warto podkreślić, że pęknięcie bańki na giełdzie oraz recesja w Stanach Zjednoczonych nastąpiły przed tragicznymi atakami na Nowy Jork. Jeden z najważniejszych amerykańskich indeksów giełdowych, obejmujący 500 spółek (S&P Composite Index), osiągnął swoje maksimum w sierpniu 2000 r. i od tego okresu rozpoczął trend zniżkowy, natomiast za początek recesji oficjalnie uznaje się marzec 2001 r. [Kotz 2003 s. 17]. Z tymi wydarzeniami powinno się wiązać drastyczne obniżenie stóp procentowych przez Fed. Równocześnie gwałtowne luzowanie polityki pieniężnej na początku XXI w. często tłumaczyło się obawą przed powtórzeniem scenariusza japońskiego (jednoczesne występowanie recesji i deflacji). W istocie trudno analizować obecny kryzys w oderwaniu od polityki gospodarczej, prowadzonej przez trzy ostatnie dekady. Niewątpliwie, były to lata tryumfu podejścia wolnorynkowego (free makret triumphalizm) 37. Wielka Recesja pokazuje, że Wielkie Umiarkowanie, nazywane również Długim Boomem [Taylor 2010 s. 65], odeszło do historii, nawet jeśli jest definiowane jako spadek wahania realnego PKB w Stanach Zjednoczonych i innych krajach rozwiniętych [Taylor 2010 s ]. W ostatnich dwóch dekadach dochodziło do różnego rodzaju boomów (mieszkaniowych, na rynkach akcji, konsumpcyjnych itp.), które potem kończyły się recesją bądź stagnacją. Co ciekawe, tytuł rozliczeniowej książki Greenspana, Era zawirowań. Krok w nowy wiek, zdaje się przeczyć tezie o Wielkim Umiarkowaniu [Greenspan 2008 s. 1] 38. W innym miejscu J. B. Taylor stosuje inną definicję omawianego pojęcia: przez dwie dekady twórcy polityki gospodarczej dali okres nadzwyczajnego rozwoju gospodarki nazwanego Wielkim Umiarkowaniem. W świetle danych zawartych w tabeli 1. ostatnie dwie dekady były okresem: wolniejszego wzrostu gospodarczego, wyższego deficytu budżetowego i znacznie wyższego bezrobocia w krajach rozwiniętych w porównaniu z latami oraz Poprawa nastąpiła jedynie w przypadku inflacji. Trudno zatem uznać ostatnie dekady za szczególnie dobry okres dla światowej gospodarki, zwłaszcza określenie Długi Boom należy uznać za nieuprawnione. 36 W ciągu pięciu lat ( ) roczna dynamika cen akcji wyniosła aż 23,6%. Wskaźnik cena/zysk dla spółek z indeksu S&P Composite podskoczył z 19,9 pod koniec 1994 r. do 44,2 na koniec 1999 roku [Kotz 2003 s ]. 37 Upadek komunizmu w Europie oraz przemiany w Ameryce Łacińskiej dodatkowo wzmocniły podejście wolnorynkowe. 38 Tytuł amerykańskiego oryginału z 2007 r. brzmi następująco: Age of Turbulence. Adventures into a New World.

13 Globalny kryzys TABELA 1. Wybrane wskaźniki makroekonomiczne (lata oraz szacunki dla ) Realna dynamika PKB Inflacja Stopa bezrobocia Sytuacja fiskalna (w % PKB) Źródło: [OECD 2011] USA 4,2 2,9 3,0 3,6 2,8 1,2 Strefa euro 5,1 2,8 2,6 1,8 2,2 0,4 OECD 5,0 3,1 3,1 2,7 2,7 1,0 USA 2,7 7,9 4,0 2,1 2,3 1,7 Strefa euro 4,0 10,3 5,5 2,8 2,0 1,6 OECD 3,7 10,9 7,9 5,1 2,7 1,9 USA 4,9 6,7 7,0 5,8 5,0 8,3 Strefa euro 2,0 3,8 8,2 9,9 8,4 9,2 OECD 3,3 4,8 6,8 7,0 6,4 7,5 USA -1,4-2,2-4,7-3,0-2,2-9,5 Strefa euro -1,4-3,4-4,7-4,7-1,8-4,3 OECD -0,9-3,0-4,0-3,8-2,1-6,3 Jeszcze mniej korzystnie kształtowała się dynamika mediany dochodu gospodarstw domowych. W ciągu 20 lat (okres między połową lat 80. a połową pierwszej dekady XXI w.) ta średnioroczna dynamika sięgała zaledwie 1,75% w krajach OECD. W Stanach Zjednoczonych była ona jeszcze niższa tylko 1%. Co ciekawe, pod tym względem bardzo słabo wypadły również Niemcy z dynamiką na poziomie 0,7% 39. Nie ulega wątpliwości, że rozszerzenie powyższej analizy o dane z lat dodatkowo pogorszyłoby wszystkie wskaźniki. Trudno się dziwić, że przedstawiciele mainstreamu unikają rozważań na temat nierówności dochodowych. Taylor nie jest tu wyjątkiem. Prace ekonomistów ortodoksyjnych ograniczają się na ogół do problemu skrajnej biedy w krajach Trzeciego Świata, np. praca Sachsa [Sachs 2005]. Jednak nawet to wąskie podejście daje złudną nadzieję (himera of hope) na zwalczenie biedy na świecie i prowadzi do rozczarowania [Unwin 2007 s. 948]. Jak słusznie zauważa Simms: w obecnym systemie ekonomicznym nawet najdrobniejsze ograniczenie ubóstwa wymusi dodatkową, ogromną konsumpcję ze strony tych, którzy i tak są już bogaci [Simms 2011 s. 34]. Na odrębną uwagę zasługują państwa rozwijające się. W tej grupie do najbardziej spektakularnych kryzysów dochodziło w krajach latynoskich, które w większości przejęły neoliberalną receptę na wzrost gospodarczy (Konsensus Waszyngtoński). Podobne zastrzeżenie można odnieść do kryzysu azjatyckiego, który dotknął tzw. tygrysy azjatyckie. Co ciekawe, Taylor w omawianej książce zdaje się nie dostrzegać, że ośmioletni kryzys rynków rozwijających się z lat 1994 do 2002 (zapoczątkowany kryzysem w Meksyku, a zakończony w Urugwaju) był na ogół wynikiem kontrowersyjnej (w większo- 39 Zob. OECD, Income distribution and poverty database, dokument elektroniczny, tryb dostępu: [ data wejścia: ].

14 14 Wiktor Szydło ści wypadków neoliberalnej) polityki gospodarczej (działalności tzw. Chicago Boys). Jego zdaniem, brak przewidywalności w kwestii wykraczania poza standardowe limity pożyczania i dostarczania pomocy na dużą skalę był istotnym czynnikiem rozprzestrzeniania się kryzysów [Taylor 2010 s. 73]. Na uwagę zasługuje również działalność tzw. Chicago Boys w krajach Ameryki Łacińskiej, w tym zwłaszcza w kontekście chilijskiej dyktatury. Dlaczego do kryzysów w ogóle doszło i co należałoby poprawić? Taylor wylicza następujące wnioski dla krajów rozwijających się: należy unikać dużego niedopasowania struktury walutowej aktywów i zobowiązań finansowych, obniżyć inflację i utrzymywać ją na niskim poziomie, przyjąć bardziej płynny reżim kursów walutowych, utrzymywać wskaźnik długu do PKB na możliwym do utrzymania poziomie oraz gromadzić rezerwy walutowe [Taylor 2010 s. 72]. Można się z tymi postulatami zgodzić, lecz równocześnie należy zaznaczyć, że wprowadzenie sztywnych bądź quasi-sztywnych kursów walutowych (tzw. kotwic walutowych) stanowiło istotny element neoliberalnych reform i było popierane przez MFW [Szydło 2010]. Autor w ogóle nie ustosunkował się do tego, że znaczna poprawa sytuacji społeczno-ekonomicznej w Argentynie i Brazylii wiązała się z odejściem od ślepego respektowania Konsensusu Waszyngtońskiego i przeprowadzeniem szeregu reform także podatkowych (np. w Argentynie wprowadzono podatek eksportowy i podatek od zysków kapitałowych) 40. Przypisywanie sukcesów gospodarek latynoskich, po 2002 r., modyfikacjom działalności MFW oraz innym, drobnym zmianom polityki gospodarczej (przesuwanie polityki w stronę bardziej przewidywalnych procesów opartych na jasnych, ekonomicznych zasadach i doświadczeniu) w ramach dotychczasowego paradygmatu neoliberalnego (tak przynajmniej należałoby odbierać wywody autora) trzeba uznać za daleko idące nadużycie. Podobne uwagi można odnieść do Rosji. Brak przewidywalności działań MFW (zwiększenie pomocy w lipcu 1998 r., a potem wycofanie się w sierpniu) jest traktowany jako główna przyczyna kryzysu [Taylor 2010 s. 73]. W tym przypadku Taylor nie bierze pod uwagę słów Friedmana 41, który tuż przed swoją śmiercią przyznał w wywiadzie, że jego recepta na reformy w Rosji (prywatyzuj, prywatyzuj, prywatyzuj) była błędna [Szydło 2011b] Globalne nierównowagi Z całą pewnością Wielka Recesja (jak określa się ostatni, światowy kryzys finansowy) została spowodowana przez szereg różnych czynników. Autor w bardzo ograniczony sposób przedstawia konkurencyjne teorie kryzysu i zaledwie na dwóch stronach stara się rozprawić z teorią światowego nawisu oszczędności (określaną w literaturze angielskojęzycznej mianem savings glut). Jako koronny dowód braku nawisu oszczędności podaje: tak jak wskazuje prosta księgowość świata jako 40 Szerzej na temat planów stabilizacyjnych w Brazylii i Argentynie w: [Szydło 2010]. 41 Jednocześnie Friedman przyznał rację Stiglitzowi, który wyrażał odmienny pogląd na ten temat.

15 Globalny kryzys całości, nie istnieje światowa luka pomiędzy oszczędnościami a inwestycjami ( ), w związku z czym nie powinien być oczekiwany żaden dodatkowy skutek dla światowych stóp procentowych. Powyższy pogląd Taylora bardzo zbliża go do monetarystów według Leijonhufvuda teoria monetarystyczna: zupełnie pomija problem oszczędności-inwestycje i pomija również wpływ rynków kredytowych na wspieranie bądź ograniczanie koordynowania oszczędności i inwestycji [Leijonhufvud 2011 s. 1]. Owszem, w skali świata ktoś musi oszczędzać, by ktoś mógł pożyczyć. Czy jednak Taylor ma rację, że nie miało to wpływu na poziom globalnych stóp procentowych czy też sytuację na rynku domów? Faktem jest, że zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Europie (zwłaszcza w strefie euro) doszło do istotnego spadku stóp procentowych. Bernanke dowodzi, że w państwach, w których doszło do pogorszenia bilansu na rachunku bieżącym oraz zwiększonego dopływu kapitału, zanotowano wyższą aprecjację cen domów. Ponadto, według obecnego prezesa Fed: zależność między rodzajem polityki monetarnej a aprecjacją cen domów jest dość słaba 11 na 20 państw znajdujących się w badanej próbie miało zarówno bardziej restrykcyjną politykę monetarną w porównaniu ze standardową regułą Taylora, jak i większą aprecjację cen domów w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi [Bernanke 2010 s. 18]. Zatem, najlepszą odpowiedzią na bańkę na rynku nieruchomości stanowiły odpowiednie regulacje, a nie działania monetarne [Bernanke 2010 s. 20]. Należałoby się zgodzić z tym poglądem, nie zmienia to jednak faktu, że Fed (w tym prezes Greenspan, a także Bernanke, który w latach był członkiem rady gubernatorów Systemu Rezerwy Federalnej) dopuścił do powstania szeregu baniek nie tylko na rynku nieruchomości. Powyższy zarzut Bernanke wobec Taylora powinno się więc traktować jako przyznanie się do winy i odejście od strategii polegającej na nieprzekłuwaniu baniek spekulacyjnych. W tym kontekście trzeba przypomnieć, że kryzys rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych, a trwa najdłużej w strefie euro. Ponadto, w teorii savings glut chodzi o nawis oszczędności napływających do Stanów Zjednoczonych, co z jednej strony powoduje obniżkę oprocentowania amerykańskich bonów skarbowych, a z drugiej może prowadzić do przerzucenia się amerykańskich inwestorów na bardziej rentowne papiery wartościowe, np. egzotyczne papiery powiązane z kredytami hipotecznymi. Według Greenspana, w firmach spoza sektora finansowego doszło do znacznego wzrostu finansowania długiem wobec obcokrajowców. To samo dotyczy budżetu federalnego: między 1995 a 2006 ( ) proporcja amerykańskich obligacji skarbowych będących długiem wobec obcokrajowców zwiększyła się z 23 do 44 procent [Greenspan 2008 s. 400]. Jednym z ubocznych skutków tegoż nawisu mogło być uśpienie czujności amerykańskich władz fiskalnych, które zaczęły tolerować narastanie długu publicznego z racji niskiego kosztu jego obsługi. Stąd mamy do czynienia z pojawieniem się problemu deficytów bliźniaczych (twin deficits), polegającym na równoczesnym występowaniem deficytu na rachunku bieżącym (w uproszczeniu oznaczającym deficyt handlowy Stanów Zjednoczonych) oraz wysokiego długu publicznego. Deficyty bliźniacze to również koncepcja głównego nurtu mówi się tu o deficycie budżetu federalnego, a pomija się problem rosnącego zadłużenia gospodarstw domowych i niektórych przedsiębiorstw. Co ciekawe, teoria savings glut spowodowała rozłam w szeregach czołowych ekonomistów głównego nurtu. Po jednej strony mamy zatem J. B. Taylora (przeciwnika teo-

16 16 Wiktor Szydło rii), a z drugiej Bernanke oraz Greenspana 42 (zwolenników). Nie ulega wątpliwości, że teoria nawisu oszczędności jest idealnym wytłumaczeniem bierności polityki Fed w okresie poprzedzającym Wielką Recesję w tym kontekście można tłumaczyć stosunkowo szybki spadek popularności koncepcji deficytów bliźniaczych. Część winy za spadek globalnych długookresowych realnych stóp procentowych jest przerzucana m.in. na szybko rozwijające się Chiny [Greenspan 2010 s. 4 5] 43. W tym przypadku poprzedni szef Fed przejął linię obrony od Bernanke [Bernanke 2009], który jako jeden z pierwszych sformułował omawianą teorię [Bernanke 2005; Bernanke 2007] 44. W okresie największych turbulencji na amerykańskim rynku Chiny, których nadwyżka na rachunku bieżącym podskoczyła z 1,5% do 10,6% PKB w latach , były przysłowiowym chłopcem do bicia dla niektórych polityków i ekonomistów 45. W ten sposób uwaga części opinii publicznej została odwrócona od jeszcze większych nierównowag spowodowanych przez amerykański system finansowy (dramatyczna ekspansja instrumentów pochodnych oraz lewarowania). Bezrefleksyjna wiara w globalizację oraz rozwój sektora finansowego przekłada się na postrzeganie oszczędności i inwestycji. Skoro (jak to już był wspomniane) oszczędności muszą się zawsze równać inwestycjom, to najwyraźniej nie ma potrzeby (przynajmniej, jeśli chodzi o Stany Zjednoczone) do zwiększania oszczędności krajowych, gdyż oszczędności można zaimportować. Interesujące jest to, że mimo stosunkowo szybkiego wzrostu gospodarczego w pierwszej połowie XXI w., zarówno inwestycje, jak i oszczędności w relacji do PKB znajdowały się na stosunkowo niskim poziomie potwierdza to z resztą wykres umieszczony w omawianej książce Taylora [Taylor 2010]. Znamienne są tu słowa A. Greenspana, wypowiedziane jeszcze w 2007 r. (a więc kiedy od kilku kwartałów były notowane spadki na rynku nieruchomości), w których twierdził, że niemal zerowa stopa oszczędzania nie stanowi większego problemu: Właściwie nie przypominam sobie dekady wolnej od napadów lęku związanego z rosnącym zadłużeniem gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Tego typu uwagi ignorują fundamentalny fakt współczesnego życia: w gospodarce rynkowej rosnące zadłużenie idzie w parze z rozwojem ( ). W ten sposób rosnący stosunek zadłużenia do dochodów gospodarstw domowych, lub całkowitego długu niefinansowego 46 w odniesieniu do PKB, sam w sobie nie jest powodem do obaw [Greenspan 2008]. Jednym słowem, Greenspan dawał przyzwolenie na spadek oszczędności w Stanach Zjednoczonych, który miał być pokrywany napływem środków z zagranicy. Było to przyzwolenie do napędzania wzrostu gospodarczego z rosnącego zadłużenia (rów- 42 De facto Greenspan twierdzi, że zarówno teoria savings glut, jak i teoria niedoboru inwestycji (investment draught) stanowi dobre wytłumaczenie niskiego poziomu długookresowych realnych stóp procentowych. 43 W wyniku ekspansji Państwa Środka, stopa oszczędności w krajach rozwijających się podskoczyła z 24% do 34% nominalnego PKB. 44 Jak podaje Reading [Reading 2007], już w 2004 r. Charles Dumas z Lombard Street Research zwrócił uwagę na występowanie nawisu oszczędności w Azji (Eurasian thrift) i udokumentował potencjalne niebezpieczeństwa z tym związane. 45 Odpowiednią rezolucję, nawołującą do umocnienia Chińskiej waluty (RMB), uchwalił również amerykański kongres. Oczywiście, były to działania w większości pokazowe, gdyż na wojnie handlowej z Chinami ucierpiałyby także koncerny amerykańskie. 46 Obejmuje zadłużenie: gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i rządu, ale nie bierze pod uwagę zadłużenia banków i innych pośredników finansowych.

17 Globalny kryzys nież zagranicznego). Potwierdzałoby to tezę o współzależności czy też swoistej symbiozie Stanów Zjednoczonych z państwami generującymi nadwyżki oszczędności (np.: Chinami, eksporterami ropy naftowej itd.), [Szydło 2011a]. Zwracanie bacznej uwagi na dług skarbu państwa i brak kontroli nad zadłużeniem gospodarstw domowych i przedsiębiorstw wydaje się być typowym podejściem szkoły ortodoksyjnej. Z jednej strony, mamy tu do czynienia z przejawem niechęci do państwa, a z drugiej, z uznaniem racjonalności działań ludzi (teoria racjonalnych oczekiwań). Ponadto, ekspansja kredytu konsumpcyjnego mogła świadczyć o wyższości monetarystycznej koncepcji dochodu permanentnego nad keynesowską funkcją konsumpcji [Wallusch 2005 s. 66]. Natomiast rosnące ceny aktywów, a w konsekwencji bogactwo, mogły stanowić wytłumaczenie dla wzrostu zadłużenia i konsumpcji 47. Kwestia oszczędności była odmiennie postrzegana przez polską szkołę ortodoksyjną. Zwłaszcza w latach 90. ekonomiści z tej grupy twierdzili, że jest konieczny wzrost stopy oszczędności w Polsce, gdyż finansują one inwestycje, a te, z kolei, prowadzą do wzrostu PKB. Później, jak się wydaje, poglądy te zostały zmodyfikowane i niejako dopasowane do wymogów zglobalizowanej i sfinansjeryzowanej gospodarki 48. Rozwój rynków finansowych, umiędzynarodowienie krajowego sektora finansowego poprzez prywatyzację oraz swobodny przepływ kapitałów najprawdopodobniej znacznie złagodziły stanowisko na temat wysokości krajowej stopy oszczędności. Przekonanie co do naturalnego wzrostu zadłużenia gospodarstw domowych i firm w Stanach Zjednoczonych oraz brak zdecydowanie negatywnego stosunku do rosnących deficytów na rachunku bieżącym, a także euforia związana z powstaniem strefy euro mogły dać wyjaśnienie entuzjastycznej oceny krajów bałtyckich oraz Irlandii w latach poprzedzających Wielką Recesję 49. Nawisy oszczędności, deficyty bliźniacze oraz rosnąca nierównowaga na rachunkach bieżących 50 (current account imbalances) to wszystko przejawy tzw. globalnych nierównowag (global imbalances), które narastały w latach 90. i pierwszej dekadzie XXI wieku. Co ciekawe, wysokie salda na rachunku bieżącym pojawiły się niemal równocześnie na początku pierwszej dekady XXI wieku w relacji USA-Chiny oraz między krajami europejskimi (Niemcy państwa peryferyjne). Trudno uznać oba zjawiska za przypadkowe. Niewątpliwie, niebagatelną rolę odgrywały tu czynniki instytucjonalne. W pierwszym przypadku zjawisko deficytów bliźniaczych (twin deficits) w Stanach Zjednoczonych zostało w dużej mierze wygenerowane przez ówczesne władze amerykańskie poprzez cięcia podatkowe oraz wzrost wydatków militarnych, jak również 47 Jak zaznacza Wallusch, szczególne znaczenie dla bieżącej konsumpcji ma stosunek nonhuman wealth (np.: środki pieniężne, akcje, obligacje, dobra trwałego użytku, meble, odzież, sprzęt domowy itp.) do dochodu permanentnego, a nie jego absolutna wielkość. Im wyższy jest ten stosunek, tym mniejsze potrzeby zgłasza jednostka na posiadanie dodatkowych rezerw i tym wyższa może być bieżąca konsumpcja [Wallusch 2005 s. 64]. 48 Taki sposób rozumowania przedstawia np. Greenspan [Greenspan 2008 s ]. 49 Nadmierny entuzjazm mógł być również wynikiem zbyt zawężonej oceny kondycji ekonomicznej tych państw. Ponadto, dynamiczny wzrost PKB w krajach bałtyckich tłumaczono reformami fiskalnymi, które polegały między innymi na cięciach podatków i wprowadzeniu podatku liniowego. 50 Rosnące deficyty na rachunku bieżącym występowały przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, a wysokie nadwyżki w: Chinach, Niemczech i krajach eksportujących ropę naftową.

18 18 Wiktor Szydło przyjęcie Chin do Światowej Organizacji Handlu (WTO). Równocześnie rosnące nadwyżki na rachunku bieżącym w Chinach nie byłyby możliwe bez przyjęcia sztywnego kursu walutowego (powiązanie RMB z USD), a także represyjnej polityki w stosunku do płac i konsumpcji 51. TABELA 2. Indeks cen konsumpcyjnych w Chinach (w %), w latach ,8-0,8-1,4 0,4 0,7-0, ,2 4 1,8 1,4 4,8 5,9 Źródło: [APEC 2003; Economic Outlook 2003; Bolesta 2006; Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2012]. Niewątpliwie, Chiny intensywnie przygotowywały się do członkostwa w WTO. Świadczy o tym chociażby niski wzrost cen w latach Jednocześnie w latach późniejszych utrzymywanie niskiej dynamiki cen w warunkach quasi-sztywnego kursu walutowego i nastawienia proeksportowego uznawano za priorytet (Tabela 2.). Oczywistym wyjątkiem jest tu okres zawirowań na globalnych rynkach surowcowych i żywnościowych (lata ). Stopniowa erozja swoistego status quo (przyzwolenie na występowanie wysokich deficytów i nadwyżek na rachunku bieżącym) w relacjach USA-Chiny (teoria współzależności) wynika po części z rozwoju sytuacji na tych rynkach, a recesję z lat można tu traktować jako swoiste przesilenie. Być może występuje tu pewna analogia do relacji hegemona (USA) w stosunku do innych znaczących graczy (np. Japonii), jaka miała miejsce w latach 80. ubiegłego wieku. Chodzi tu przede wszystkim o Plazza Accord z września 1985 roku, kiedy to ministrowie finansów pięciu największych gospodarek świata postanowili obniżyć wartość dolara amerykańskiego. Natomiast w przypadku państw europejskich za najistotniejszy czynnik instytucjonalny powstania deficytów bliźniaczych należy uznać powstanie strefy euro 52. Taylor (poza teorią savings glut) praktycznie w ogóle nie ustosunkowuje się do koncepcji globalnej nierównowagi. W szczególności nie odnosi się do kwestii rosnących deficytów na rachunku bieżącym w: Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i szeregu innych krajów (np.: na Litwie, Łotwie i w Estonii oraz w peryferyjnych państwach 51 Szerzej na ten temat w: [Szydło 2011a]. 52 W latach nastąpiła silna ekspansja niemieckiego eksportu na rynki UE, którego relacja do PKB zwiększyła się z 16,6% w 1999 r. do 25,7% w 2007 r. [Osiatyński 2011 s. 665]. Jest wiele racji w twierdzeniu Osiatyńskiego [Osiatyński 2011 s. 665], że: polityka hamowania płac realnych i jednostkowych kosztów pracy [w Niemczech, Austrii i Holandii przypis autora] rozsadza spójność gospodarczą zarówno obszaru euro, jak i Unii Europejskiej. De facto rosnące dysproporcje dochodowe i stopniowy zanik klasy średniej to problem stosunkowo powszechny: występuje np. w europejskich krajach peryferyjnych oraz Stanach Zjednoczonych. Jednym z wyjątków jest Brazylia, gdzie od blisko dekady notuje się stopniowy spadek indeksu Giniego. Tendencja zmniejszania dysproporcji dochodowych została zapoczątkowana przez, lewicowego prezydenta, Lula da Silva [Szydło 2010].

19 Globalny kryzys strefy euro, np. w: Grecji, Portugalii, a nawet Hiszpanii 53 ). Co ciekawe, ekonomiści z nurtu wolnościowego nie odnoszą się do kwestii wysokich deficytów na rachunku bieżącym, choć ich występowanie było podawane za jeden z głównych powodów schłodzenia polskiej gospodarki na przełomie XX i XXI wieku. Za alarmujący uznawano wówczas poziom 7-8% PKB. Mimo szeregu ostrzeżeń wysuwanych przez MFW pod adresem Łotwy, w których zwracano uwagę na wysoki poziom tego deficytu oraz przegrzaną gospodarkę, Rzońca [Rzońca 2007] przedstawił te kraje jako przykład skutecznej polityki gospodarczej 54. Taka postawa jest zastanawiająca, biorąc pod uwagę pojawienie się wysokich deficytów na rachunku bieżącym już w drugiej połowie lat Trudno oprzeć się wrażeniu, że kraje bałtyckie w pierwszej dekadzie XXI wieku miały stanowić dowód na skuteczność neoliberalnych reform gospodarczych w Europie Środkowo-Wschodniej. Była to swoista powtórka desperackich poszukiwań neoliberalnego success story, które miały miejsce dekadę wcześniej [Kotz 2003] 56. Z podobnymi tendencjami mamy do czynienia również obecnie, kiedy to, preferowana przez Unię Europejską, polityka wewnętrznej dewaluacji (internal devaluation) jest uznawana za sukces w krajach bałtyckich [Raczko 2011]. Dane MFW świadczą wyraźnie, że wzrost gospodarczy na Łotwie i na Litwie nie opierał się na eksporcie tylko na konsumpcji i inwestycjach. Polityka ta okazała się bardzo kosztowna społecznie i znacznie mniej efektywna niż zewnętrzna dewaluacja przeprowadzona w Argentynie na początku XXI wieku [Weisbrot, Ray 2011 s. 1 15]. Neoliberalna polityka wewnętrznej dewaluacji wydaje się być jeszcze mniej skuteczna w przypadku GIIPS (Grecja, Włochy, Irlandia, Portugalia i Hiszpania), a wiec krajów znacznie większych od państw bałtyckich. Szczególnie trudna sytuacja występuje w Grecji, która od 2009 roku, czyli niemal przez pięć lat, boryka się z recesją. Trudno nie odnieść wrażenia, że Grecja z lat w dużej mierze przypomina Argentynę, która bezpośrednio przed porzuceniem sztywnego reżimu walutowego (powiązanie lokalnej waluty z USD) cierpiała z powodu recesji w latach [Szydło 2010 s. 307]. Przy czym, pod względem dynamiki PKB, Grecja wypada znacznie gorzej 53 Przez dekadę deficyt na rachunku bieżącym w Hiszpanii w ujęciu rocznym kształtował się na poziomie zbliżonym do 10% PKB. 54 Dotyczyło to przede wszystkim konsolidacji sektora finansów publicznych (znaczne ograniczenie długu publicznego). Nieco dokładniejsze analizy, prowadzone przez ekonomistów heterodoksyjnych (a nawet MFW, wskazują jednak na wzrost zadłużenia zagranicznego netto sektora publicznego i bezprecedensowy przyrost zadłużenia gospodarstw domowych w walucie obcej (euro). 55 Co ciekawe, Rzońca [Rzońca 2007] kończy analizę na roku 2001 i w niektórych przypadkach na 2002 r. Rozszerzenie badań na lata pokazałoby znaczne pogorszenie bilansu na rachunku bieżącym. Zatem, w 2007 r. poziom deficytów w Estonii, na Łotwie i Litwie sięgał odpowiednio: 17,6%, 22,3% i 14,5% PKB [Purfield and Rosenberg 2010 s. 3]. Nawet w ramach okrojonej serii danych (lata ) poziom deficytów na rachunku bieżącym na Łotwie był bardzo wysoki i wynosił odpowiednio: 6,1%, 10,7%, 9,8%, 6,9%, 9,7%, 7,7%. 56 Jak podaje Kotz [Kotz 2003 s. 3], w drugiej połowie lat 90. neoliberałowie twierdzili, że znaleźli długo oczekiwany przykład sukcesu gospodarczego w samym sercu neoliberalizmu, czyli w Stanach Zjednoczonych. Podobne poszukiwania prowadzono również w Polsce przez cały okres transformacji praktycznie co kilka lat przedstawiano kolejne państwa, które przeprowadziły, rzekomo udane, reformy neoliberalne. W większości przypadków kraje te przeżywały później problemy gospodarcze [Szydło 2011 s ].

20 20 Wiktor Szydło w latach kształtowała się ona na poziomie -2,3; -4,4; -5,0; -2,0. W przypadku Argentyny nawet, występująca przez trzy lata, deflacja nie zdołała poprawić konkurencyjności gospodarki. Natomiast w odniesieniu do Grecji mamy do czynienia ze stosunkowo wysoką inflacją. Warto zwrócić uwagę na fakt, że nawet wśród ekonomistów EBRD, pozytywnie oceniających ortodoksyjny sposób walki z kryzysem w krajach bałtyckich, panuje duży sceptycyzm co do możliwości bezrefleksyjnego przeniesienia tego modelu do krajów Basenu Morza Śródziemnego [Berglöf 2012 s. 6 7]. To, co odróżnia kraje bałtyckie od państw południa Europy i tym samym umożliwia prowadzenie ortodoksyjnej polityki, jest: relatywnie krótki okres bogactwa i boomu, a także posiadanie dużego doświadczenia związanego z kryzysem. Ponadto, jak zaznacza Berglöf, główny ekonomista EBRD: ludzie w tych krajach są bardzo przyzwyczajeni do wyrzeczeń i mają elastyczny rynek pracy [Berglöf 2012 s. 6 7]. O skali zapaści w tych krajach może świadczyć np. wysoki poziom emigracji do krajów Europy Zachodniej. Problemy rosnących nierównowag, w tym nierównowag na rachunku bieżącym i dysproporcji w handlu zagranicznym, nie były należycie adresowane, zwłaszcza w pierwszej dekadzie XXI w. Doświadczenia, omawianych wyżej, państw pokazują, że w dłuższym horyzoncie czasowym wysokie deficyty na rachunku bieżącym nie są możliwe do utrzymania. Stabilizacja za pomocą wewnętrznej dewaluacji jest bardzo kosztowna. Dewaluacja waluty może przynieść relatywnie szybki powrót na ścieżkę wzrostu, np. dzięki sektorowi turystycznemu i eksportowi żywności. Dotyczy to przede wszystkim krajów południa Europy. Jednak warto powrócić do problemu nawisu oszczędności. Z jednej strony, istnieje: zadłużony amerykański rząd, klasa średnia i niższa klasa średnia, a z drugiej, występuje nawis oszczędności, wypracowany na bardzo rentownych inwestycjach w krajach wschodzących, np. Chinach. Trzeba podkreślić, że oszczędności te w dużej mierze należą do właścicieli kapitału, którymi mogą być: lokalne firmy prywatne, duże firmy państwowe bądź też zagraniczni inwestorzy (międzynarodowy kapitał). Wspomniana dochodowość inwestycji, szczególnie w Chinach, mogła być i jest wysoka dzięki, wciąż jeszcze znaczącemu, napływowi pracowników z biednego zachodu na wschodnie, uprzemysłowione wybrzeże Chin. Niebagatelną rolę w osiąganiu wysokiej rentowności i w konsekwencji akumulacji wysokich wolnych środków (oszczędności) odgrywa represyjna polityka chińskiego rządu wobec przyjezdnej siły roboczej np. brak prawa do zameldowania się itd. Zatem, tamtejsza wersja kapitalizmu nie jest egalitarna, wręcz przeciwnie, sprzyja akumulacji kapitału i oszczędności przez nielicznych. Można przypuszczać, że wynika to z przyjętego modelu wzrostu gospodarczego, który jest nastawiony przede wszystkim na eksport (export-led growth). Według jednej grupy ekonomistów, strategia ta była podyktowana obawami o stabilność wzrostu opartego na konsumpcji wewnętrznej. Twierdzi się, że obawy te nasiliły się zwłaszcza po wybuchu kryzysu azjatyckiego w 1997 roku Więcej na temat savings glut i innych teorii zakładających występowanie globalnej nierównowagi w: [Szydło 2011a].