2.9. MASZYNY PRĄDU STAŁEGO

Transkrypt

1 . Transformatory i maszyny elektryczne MASZYNY PĄDU STAŁEGO Budowę typowej maszyny prądu stałego przedstawiono schematycznie na rysunku.59. W stojanie, wykonanym najczęściej z odlewu żeliwnego lub staliwa, są umieszczone bieguny główne z uzwojeniem wzbudzającym (zasilanym prądem stałym - w układzie zależnym od rodzaju maszyny); mogą też być bieguny pomocnicze z uzwojeniem oraz uzwojenie kompensacyjne w nabiegunnikach biegunów głównych. Na blachowanym wirniku (tworniku) znajduje się uzwojenie prądu stałego (zamknięte, bębnowe, przeważnie dwuwarstwowe). Końce każdego zezwoju są dołączone do odpowiednich wycinków komutatora, z którym współpracują szczotki. ys..59. Przekrój dwubiegunowej maszyny prądu stałego: l - biegun główny, la - nabiegunnik, - jarzmo stojana, 3 - uzwojenie 5 wzbudzające, 4 - jarzmo wirnika, 5 - uzwojenie wirnika ułożone w żłobkach, 6 - komutatar, 7 - szczotka, 8 - biegun pomocniczy z uzwojeniem (w maszynach średniej i dużej mocy), 9 - uzwojenie kompensacyjne ułożone w żłobkach, w nabiegunniku (w maszynach dużej mocy) Pola magnetyczne stojana i wirnika są stałe i nieruchome, przy tym - dla uzyskania dużego π momentu elektromagnetycznego - przesunięte względem siebie o kąt elektryczny. Osiąga się to właśnie w wyniku działania ruchomego zestyku komutator-szczotki. stota leży w zapewnieniu przeciwnego zwrotu prądu w czynnych bokach uzwojenia twornika, położonych po przeciwnych stronach - stykających się ze szczotką - wycinków komutatora (rys..60). Szczotki przylegające do sąsiednich wycinków komutatora zwierają zezwoje, których końce są dołączone do tych wycinków. Zwierane zezwoje powinny znajdować się w strefie neutralnej (indukcja równa zeru), aby nie indukowały się w nich napięcia. W czasie przemieszczania się wycinków komutatora pod szczotkami, w zwieranych zezwojach ulega zmianie zwrot prądu. Proces przełączania zezwojów twornika przez zestyk komutator-szczotki nosi nazwę komutacji. Komutacja ma złożony charakter. Składają się na nią zjawiska natury mechanicznej, elektromagnetycznej, elektrochemicznej i termicznej. Zła komutacja, objawiająca się iskrzeniem, może spowodować zniszczenie szczotek i komutatora.

2 11 Zasady energoelektryki ys..60. Model fizyczny i wykres przestrzenny strumieni magnetycznych maszyny dwubiegunowej prądu stałego Przepływ twornika zniekształca pole w maszynie. Zjawisko to określa się jako oddziaływanie twornika. Skutki oddziaływania twornika (strumienia poprzecznego) są następujące: - przesunięcie strefy neutralnej (rys..60), a stąd gorsza komutacja; - odmagnesowywanie jednej połówki i domagnesowywanie drugiej połówki nabiegunnika, a stąd wzrost maksymalnego napięcia między wycinkami komutatora oraz zmniejszenie sem twornika (w wyniku nasycenia magnetycznego jednej połówki nabiegunnika); - wzrost strat w żelazie wirnika. Niekorzystnemu przesunięciu osi neutralnej przeciwdziała się przez umieszczenie biegunów pomocniczych (komutacyjnych), a zniekształceniu pola w strefie biegunów głównych - przez wykonanie uzwojenia kompensacyjnego (rys..59). Uzwojenia: biegunów pomocniczych i kompensacyjne, łączy się szeregowo z uzwojeniem twornika. Końcówki (zaciski) uzwojenia twornika oznacza się symbolami Al i A, przy czym napięcie między Al i A jest dodatnie. Końcówki uzwojenia biegunów pomocniczych oznacza się symbolami Bl i B, a uzwojenia kompensacyjnego - symbolami C1 i C; zwrot prądu względem wskaźników cyfrowych końcówek tych uzwojeń jest w nich taki sam, jak w uzwojeniu twornika. Końcówki uzwojenia wzbudzającego: szeregowego (łączonego szeregowo z uzwojeniem twornika) oznacza się symbolami Dl i D, bocznikowego (łączonego równolegle z uzwojeniem twornika) - symbolami El i E, zasilanego z obcego (innego) źródła - symbolami F1 i F; zwrot prądu względem wskaźników cyfrowych końcówek tych uzwojeń jest następujący: od l do - przy prawym kierunku obrotów wirnika, a od do l - przy lewym. Kierunek obrotów określa się patrząc od strony wału napędowego (zwykle - przeciwległej komutatorowi). Normalnym kierunkiem obrotów wału prądnicy jest kierunek lewy, a silnika - prawy.

3 . Transformatory i maszyny elektryczne 113 Nazwy maszyn (prądnic i silników) prądu stałego: obcowzbudne, bocznikowe, szeregowe i szeregowo-bocznikowe pochodzą od sposobu zasilania uzwojeń wzbudzających. Maszyna szeregowo-bocznikowa ma dwa uzwojenia wzbudzające: bocznikowe i szeregowe, przy czym zwrot prądu w uzwojeniu szeregowym względem wskaźników cyfrowych końcówek jest taki sam, jak w uzwojeniu bocznikowym, jeśli przepływy obu uzwojeń dodają się (mają ten sam zwrot). Przykładowe schematy połączeń prądnic i silników prądu stałego pokazano na rysunku.61. ys..61. Przykładowe schematy maszyn prądu stałego o normalnym kierunku obrotów wału (prądnice - lewy, silniki - prawy) ze wzbudzeniem: a) obcym, b) bocznikowym, c) szeregowym, d) szeregowo-bocznikowym

4 114 Zasady energoelektryki Przy założeniu równomiernego rozkładu indukcji magnetycznej B pod biegunami głównymi o długości a i szerokości b (w szczelinie), napięcie indukowane (sem) E z w zezwoju wirnika wyraża się wzorem Φ E z = z B l v = z l r ω = C E Φ ω, (.189) a b gdzie: z - liczba zwojów w zezwoju, l - długość boków czynnych uzwojenia twornika. v - prędkość liniowa przecinania strumienia magnetycznego przez boki czynne uzwojenia twornika, Φ - strumień magnetyczny pod biegunem głównym, r - promień wirnika, ω - prędkość kątowa wirnika, C E - stała konstrukcyjna; stąd w całym uzwojeniu twornika - ogólnie: lub gdzie: ' ' E, E' ' E = Φ ω (.190) C E ' ' = C Φ n, (.191) E E C C - stałe konstrukcyjne, n - prędkość obrotowa wirnika. Przy założeniach i oznaczeniach wielkości - jw., moment działający na zezwój, w którym płynie prąd 1, wyraża się wzorem r z l M z = r z B 1 l = Φ a, (.19) a b g gdzie: a - prąd twornika, g - liczba gałęzi równoległych uzwojenia twornika; stąd moment działający na wirnik - ogólnie: gdzie C M - stała konstrukcyjna. Moc elektromagnetyczna maszyny M = C M Φ a, (.193) P = E M ω, (.194) e a = czyli - po podstawieniu (.190) i (.193): a więc tzn. ' C Φ ω = C Φ ω, E a M a ' CE = CM = C, (.195) E = C Φ ω, (.196) M = C Φ. (.197) a

5 . Transformatory i maszyny elektryczne 115 ys..6. Schemat zastępczy maszyny prądu stałego (praca silnikowa) Schemat zastępczy układu elektrycznego maszyny prądu stałego, przy pracy ustalonej, przedstawiono na rysunku.6; strzałkowanie a i U SK odpowiada pracy silnikowej (przy pracy prądnicowej - przeciwne). Można przyjmować stałą wartość spadku napięcia na zestyku szczotki-komutator U SK (zwykle V na parę szczotek), ponieważ zależność rezystancji tego zestyku SK od prądu a jest w przybliżeniu odwrotnie proporcjonalna. W rozważaniach typu jakościowego można U SK pomijać. Zależnie od wymaganej dokładności modelu, uwzględnia się nieliniowość charakterystyki magnesowania, oddziaływanie twornika oraz zmiany rezystancji twornika wraz ze zmianami prądu (zjawiska cieplne). W przybliżeniu, wpływ prądu twornika l a na strumień podłużny Φ można opisać wzorem Φ = Φ Φ = Φ C, (.198) w gdzie: Φ w - strumień wywołany przez prąd wzbudzający (zgodnie z charakterystyką magnesowania maszyny), C a - stała, zaś wpływ prądu twornika a na łączną rezystancję uzwojeń: twornika, biegunów komutacyjnych i kompensacyjnego a - wzorem a az w az a a = = C, (.199) gdzie: az - rezystancja a w stanie zimnym (prąd ustalony a = 0 ), C - stała. a ys..63. Wpływ rezystancji dodatkowej wd, dołączonej do uzwojenia wzbudzającego prądnicy bocznikowej, na sem w stanie jałowym E o

6 116 Zasady energoelektryki Prądnice bocznikowe, szeregowo-bocznikowe i szeregowe są nazywane samowzbudnymi, ponieważ ich normalną pracę poprzedza proces samowzbudzenia. Zapoczątkowanie tego procesu uwarunkowane jest istnieniem magnetyzmu szczątkowego, a jego dalszy, prawidłowy przebieg wymaga właściwego przyłączenia końcówek uzwojenia wzbudzającego, aby strumień pochodzący od prądu wzbudzającego miał ten sam zwrot, co strumień szczątkowy. Z uzwojeniem wzbudzającym bocznikowym nie może być też połączona szeregowo zbyt duża rezystancja dodatkowa wd, co wyjaśniono na rysunku.63. Jeśli strumień wytworzony przez uzwojenie wzbudzenia ma zwrot przeciwny niż strumień szczątkowy, to prądnica bocznikowa ulega rozmagnesowaniu. Jeśli prądnica bocznikowa wzbudza się, ale biegunowość napięcia na jej zaciskach jest niewłaściwa, to aby zmienić tę biegunowość należy: zmienić jednocześnie kierunek wirowania i przełączyć uzwojenie wzbudzające (zamienić miejsca połączenie jego końców z zaciskami twornika), albo zmienić zwrot strumienia szczątkowego ( przemagnesować maszynę zasilając odpowiednio uzwojenie wzbudzenia z obcego źródła). Podstawową charakterystyką prądnic jest charakterystyka zewnętrzna U = f( a ). Kształt krzywych charakterystyki zewnętrznej prądnicy obcowzbudnej oraz bocznikowej (rys..64) uzasadniają teoretycznie następujące zależności: U = E, (.00) a a E = E E, (.01) 0 gdzie: E 0 - sem w stanie jałowym, E - zmiana sem spowodowana oddziaływaniem twornika oraz zmianą prądu wzbudzenia (w prądnicy bocznikowej efekt spadku napięcia na rezystancji a ). ys..64. Charakterystyki zewnętrzne prądnic: l - obcowzbudnej, - bocznikowej (o równych sem w stanie jałowym) Obniżanie się napięcia przy rosnącym obciążeniu prądnicy obcowzbudnej wynika z rosnącego spadku napięcia na rezystancji uzwojenia twornika i malejącej sem (efekt zmniejszania się strumienia wypadkowego spowodowanego silniejszym oddziaływaniem twornika). Na obniżanie się napięcia przy rosnącym obciążeniu prądnicy bocznikowej wpływa dodatkowo malenie sem wskutek zmniejszania się strumienia wzbudzającego przy malejącym prądzie w uzwojeniu wzbudzającym, zasilanym malejącym napięciem twornika. Ustalony prąd zwarcia nie jest dla prądnicy bocznikowej groźny.

7 . Transformatory i maszyny elektryczne 117 Podstawową charakterystyką roboczą silników prądu stałego jest charakterystyka mechaniczna ω = f(m); istotne znaczenie mają też zależności ω = f( a ) i M = f( a ). Analitycznie, w postaci uproszczonej, uzyskuje się te zależności na podstawie wzorów (.196), (.197) i równania obwodu twornika ( a + ws + ad ) a U = E +, (.0) gdzie: U - napięcie sieci, E - napięcie indukowane (sem) twornika, ws - rezystancja szeregowego uzwojenia wzbudzającego (w silniku szeregowym i szeregowo-bocznikowym), ad - dodatkowa rezystancja w obwodzie twornika. Dla silników obcowzbudnych i następująco: ω U C Φ bocznikowych, szukane zależności można wyrazić ( + ) a ad = a, (.03) C Φ ( + ad ) M U a ω =. (.04) C Φ C Φ Dla silnika szeregowego, przyjmując proporcjonalność strumienia wzbudzającego i prądu twornika, otrzymuje się zależności: M = C, (.05) 1 a ( + + ) U a ws ad ω =, (.06) C 1 a C 1 ( + ) U ws ad ω =, (.07) C M a + 1 C 1 przy czym wartość C 1 zależy od stopnia osłabienia wzbudzenia, związanego z wartością rezystancji bocznikującej uzwojenia wzbudzające. W dokładniejszych rozważaniach należałoby również wziąć pod uwagę zależność C 1 od a (ze względu na nasycenie żelaza w osi podłużnej maszyny) oraz zależności (.198) i (.199), związane z oddziaływaniem twornika i nagrzewaniem jego uzwojeń. Otrzymane wyżej wzory wyrażają wpływ różnych wielkości na właściwości ruchowe i regulacyjne silników prądu stałego. Poprzez zmiany napięcia zasilającego, strumienia wzbudzającego lub rezystancji dodatkowej w obwodzie twornika można zmieniać (regulować) prędkość ustaloną silnika obciążonego określonym momentem oraz wywoływać zmiany momentu i prądu przy określonej prędkości - w trakcie rozruchu bądź hamowania. Na rys..65 i.66 przedstawiono charakterystyki mechaniczne silników obcowzbudnych, bocznikowych i szeregowych, obrazujące wpływ podanych wielkości na pracę napędu. Fragmenty wykresów wykonane liniami przerywanymi odpowiadają pracy hamulcowej. Charakterystyki mechaniczne pokazane na rys..65a odnoszą się do pracy silnikowej (linie ciągłe) i do hamowania prądnicowego (linie przerywane), przy czym wykres 1 przedstawia tę samą charakterystykę naturalną dla silnika obcowzbudnego i bocznikowego, wykresy i 3 obrazują charakterystyki silnika obcowzbudnego przy regulacji prędkości w dół, a wykresy 4 i 5 - charakterystyki silnika obcowzbudnego i bocznikowego przy regulacji prędkości w górę (silnikiem bocznikowym można regulować prędkość tylko w górę ).

8 118 Zasady energoelektryki ys..65. Charakterystyki mechaniczne silników prądu stałego, obcowzbudnych (a - 1,,3,4,5) i bocznikowych (a - 1,4,5) oraz szeregowych (b): l - naturalne; i 3 - przy obniżonym napięciu U a3 < U a < U al = U an ; 4 i 5 - przy osłabionym wzbudzeniu α 5 < α 4 < α l = l, gdzie α = w / w1 (w silniku szeregowym w1 = a ) ys..66. Charakterystyki mechaniczne silników prądu stałego - bocznikowych (a) i szeregowych (b): 1 - naturalne;, 3, 4, 3' i 4' - przy dołączeniu rezystancji dodatkowej do obwodu twornika ad4 > ad3 > ad i zasileniu go znamionowym napięciem U = U an (3' i 4' - połączenie uzwojeń na przeciwny kierunek wirowania wału); 5, 6 i 7 - przy dołączeniu rezystancji do obwodu twornika ad7 > ad6 > ad5 i zwarciu zacisków zasilających, czyli U = 0 (hamowanie dynamiczne) Charakterystyki mechaniczne pokazane na rys..65b odnoszą się do silnika szeregowego. Silnik ten pracuje zawsze pod obciążeniem, nie można go też wykorzystywać do hamowania prądnicowego (nie licząc przeróbki silnika szeregowego w silnik obcowzbudny, tzn. zasilania uzwojenia twornika i uzwojenia wzbudzającego z oddzielnych źródeł). Wykres 1 przedstawia charakterystykę naturalną silnika szeregowego, wykresy i 3 obrazują

9 . Transformatory i maszyny elektryczne 119 jego charakterystyki przy regulacji prędkości w dół (poprzez zmiany napięcia, realizowane np. w napędach trakcyjnych na zasadzie łączenia grup silników w szereg), a wykresy 4 i 5 - charakterystyki silnika przy regulacji prędkości w górę (poprzez osłabienie wzbudzenia, realizowane na zasadzie bocznikowania uzwojenia wzbudzającego). Teoretycznie można by regulować prędkość ustaloną przy pracy silnikowej maszyn prądu stałego poprzez zmianę rezystancji obwodu twornika (rys..66a, b; wykresy - linie ciągłe, 3 i 4), ale z tej możliwości regulacji prędkości korzysta się sporadycznie. Wynika to z dużej mocy elektrycznej traconej w rezystorach, co przy dłuższej pracy obniża zdecydowanie ogólną sprawność energetyczną układu i stwarza problem odprowadzania ciepła. Oprócz wspomnianego hamowania prądnicowego (wykresy - linie przerywane: wszystkie na rys..65a oraz 1,, 3 i 4, przy ω > ω 0 - na rys..66a), można w napędach z silnikami prądu stałego realizować hamowanie przeciwprądem (linie przerywane: 3' i 4' na rys..66a, b) i hamowanie dynamiczne (wykresy - linie przerywane 5, 6 i 7 na rys..66a, b). Aby umożliwić hamowanie dynamiczne silnikiem szeregowym, należy odłączyć go od sieci i zamknąć obwód twornika przyłączając odpowiednio dobraną rezystancję, przełączając dodatkowo uzwojenie wzbudzające, tzn. zamieniając kolejność dołączenia jego końców do obwodu, aby zachować ten sam zwrot strumienia wzbudzającego po zmianie zwrotu prądu twornika przy hamowaniu (jeśli uzwojenie nie jest przełączone, to maszyna rozmagnesowuje się i nie można jej zahamować). Prąd i moment podczas rozruchu silników prądu stałego mogą być większe co najwyżej 3 razy od wartości znamionowych. ozruchu silników obcowzbudnych dokonuje się przez płynne podwyższanie napięcia zasilającego twornik (rys..65a; linie ciągłe - wykresy przejściowe 3, i wykres końcowy 1), przy rozruchu grupy silników szeregowych stosuje się przełączanie układów połączeń wywołujące skokowe podwyższanie napięcia zasilającego pojedyncze silniki (rys..65b; linie ciągłe - wykresy przejściowe 3, i wykres końcowy 1). Przy rozruchu silników bocznikowych i szeregowych, a także - między kolejnymi przełączeniami układów połączeń grupy silników szeregowych, łączy się w szereg z twornikiem sekcjonowany rezystor rozruchowy (rys..66; linie ciągłe - wykresy przejściowe 4, 3, i końcowe 1). ys..67. Charakterystyki obciążeniowe, ilustrujące rozruch rezystorowy silników prądu stalego: a) bocznikowego, b) szeregowego; 1 - prąd maksymalny; - prąd przełączania, n prąd znamionowy, ω n - prędkość znamionowa

10 10 Zasady energoelektryki Wartość rezystancji rozruchowej zmienia się skokowo, więc i prąd twornika w chwilach przełączania rezystorów zmienia się skokowo (pomijając indukcyjność obwodu twornika). Na rysunku.67 objaśniono rozruch rezystorowy silników: bocznikowego i szeregowego, przy stałych wartościach granicznych prądu (tuż po i tuż przed przełączeniami rezystorów), nazywanych: 1 - prądem maksymalnym, - prądem przełączania. Trzeba zaznaczyć, że prąd przełączania musi być większy od prądu znamionowego n. Ponieważ moment silnika - tak bocznikowego, jak szeregowego - jest funkcją prądu, więc stałym wartościom granicznym prądu: 1 i, odpowiadają stałe wartości graniczne momentu rozruchowego (tuż po i tuż przed przełączeniami rezystorów), nazywane: M r.max - momentem rozruchowym maksymalnym, M r.min - momentem rozruchowym minimalnym. Wykresy rozruchowych charakterystyk mechanicznych ω = f(m) mają zatem podobny przebieg do pokazanych na rysunku.67 charakterystyk obciążeniowych ω = f( a ). Wprowadza się następujące pojęcia: - nierównomierności rozruchu, ściśle: współczynnika nierównomierności rozruchu M = M r.max ε, (.08) r.min - prądowego współczynnika nierównomierności rozruchu 1 ε i =. (.09) W przypadku silnika bocznikowego, strumień podłużny ma praktycznie stałą wartość (wpływ oddziaływania twornika jest albo nieduży, albo skompensowany), stąd ε i = ε. Pomijając ewentualne niewielkie zakrzywienie charakterystyk obciążeniowych silnika bocznikowego, można wyprowadzić proste wzory na wartości rezystorów tzw. rozrusznika szeregowego do tego silnika. Na rysunku.68a przedstawiono schemat obwodu twornika silnika bocznikowego z rozrusznikiem szeregowym, składającym się z rezystorów: r 1, r,..., r m, nazywanych sekcjami, przy czym m jest liczbą stopni rozruchu. Na rys..68bc pokazano komplet charakterystyk obciążeniowych, wykorzystywanych przy rozruchu 3-stopniowym (m = 3), a na rys..68c - dwie charakterystyki o numerach k i k - 1 ( < k m), którym odpowiadają całkowite rezystancje obwodu twornika k i k 1 = k r k. Zastosowana antynumeracja rezystorów i prędkości przełączania, w porównaniu z kolejnością wykorzystania charakterystyk w czasie rozruchu, tj. kolejnością zwierania zestyków Ł k' (k' = 1,..., m, m + 1), pozwala uzyskać prostszy zapis zależności. Antynumerom sekcji rozruchowych k = m,..., 1 odpowiadają numery stopni rozruchowych k' = m k + 1 = 1,..., m (charakterystyce naturalnej można przypisać wartości: k = 0, k' = m + 1; charakterystyce dla fikcyjnej rezystancji m wartości: k = m + 1, k' = 0). W chwili przejścia z sekcji k do sekcji k - 1 nie zmienia się prędkość ω k, więc i napięcie indukowane E k się nie zmienia, a zatem U E = k, Wynikają stąd następujące zależności: k k k = ε k 1 = ε ac, k = rk 1 U Ek 1 = i k 1 = 1 k ε. = k 1 r ε, gdy k =,..., m, (.10)

11 . Transformatory i maszyny elektryczne 11 oraz gdzie: ac 1 = ε ac, r 1 = ( ε 1) ac, (.11) - całkowita rezystancja uzwojeń obwodu twornika, tzn. uzwojenia twornika oraz - jeśli są - uzwojeń biegunów komutacyjnych i uzwojenia kompensacyjnego. Gdy wartość ac nie jest znana, to można ją wyznaczyć w przybliżeniu (wychodząc z założenia, że silnik ma największą sprawność przy obciążeniu bliskim znamionowemu), ze wzoru U n ac = 0,5 ( 1 η n ), (.1) gdzie: U n n η n - napięcie znamionowe silnika bocznikowego, - prąd znamionowy silnika bocznikowego, - sprawność znamionowa silnika bocznikowego. n ys..68. ozruch rezystorowy silnika bocznikowego prądu stałego: a) schemat obwodu twornika z rozrusznikiem szeregowym, b) charakterystyki obciążeniowe, wykorzystywane przy rozruchu 3-stopniowym i dodatkowa charakterystyka dla fikcyjnej rezystancji m+1 = m + r m+1, c) charakterystyki obciążeniowe o numerach: k i (k-l); k =,..., m

12 1 Zasady energoelektryki Ponieważ m U n = ε i m ac = 1 m+ 1 U n m + 1 = ac ε =, więc n n ε = m = m+ 1. (.13) Przełączenia sekcji rozrusznika zachodzą przy prędkościach ω k ω0 1 U n U ac = ω0 1 k 1 U ac ( m k + 1) k ' ( 1 ε ) = ω ( 1 ε ) = ω k = m,...,1 ; k = k gdzie ω 0 - prędkość idealnego stanu jałowego. k' = m k + 1,..., m ;, (.14) Stosując układy energoelektroniczne (przekształtniki tyrystorowe) można, oprócz regulacji prędkości w stanach ustalonych, uzyskać płynną regulację momentu i prądu silników podczas rozruchu i hamowania. Straty energii przy stosowaniu tych układów są wielokrotnie mniejsze niż w układach klasycznych (rezystorowych). W samej maszynie prądu stałego występują straty mocy w obwodzie twornika (obciążeniowe), w uzwojeniu bocznikowym lub obcowzbudnym (wzbudzenia), w żelazie wirnika i mechaniczne. Schemat zastępczy pokazany na rys..6 nie uwzględnia dwóch ostatnich..10. SLNK KOMUTATOOWE JEDNOFAZOWE Spośród maszyn komutatorowych prądu przemiennego najczęściej stosowane są w praktyce dwa rodzaje silników jednofazowych: szeregowe i repulsyjne. Pod względem konstrukcyjnym różnią się one od silników prądu stałego wykonaniem stojana z blach (a nie z odlewu); w silnikach repulsyjnych można poza tym zmieniać położenie szczotek. stotną sprawą jest indukowanie się, przy prądzie przemiennym, w uzwojeniu twornika zarówno napięć rotacji, jak i transformacji. Napięcie rotacji indukowane w zezwoju jest największe wtedy, gdy jego oś jest prostopadła do kierunku strumienia wzbudzającego; napięcie transformacji indukowane w zezwoju jest największe wtedy, gdy jego oś pokrywa się z kierunkiem strumienia wzbudzającego - zatem w silnikach komutatorowych największe napięcie transformacji występuje w zezwojach położonych w tzw. strefie neutralnej, co wpływa niekorzystnie na warunki komutacji. Strumień wzbudzający i prąd twornika w silniku komutatorowym jednofazowym zmieniają się sinusoidalnie. Jego moment obrotowy jest więc zmienny w czasie i przez moment elektromagnetyczny silnika rozumie się średnią wartość tego przebiegu czasowego. Moment elektromagnetyczny jest największy wtedy, gdy między przebiegami czasowymi strumienia wzbudzającego i prądu twornika nie występuje przesunięcie fazowe. Silnik jednofazowy szeregowy ma uzwojenie wzbudzające połączone szeregowo z uzwojeniem twornika - podobnie jak silnik szeregowy prądu stałego. Strumień główny i prąd twornika są więc praktycznie w fazie (niewielkie przesunięcie pochodzi od przepływu, wytwarzanego przez zezwoje zwierane przez szczotki), toteż moment silnika jest duży, co wyjaśniono na rysunku.69. Charakterystyki mechaniczne są podobne do charakterystyk występujących przy prądzie stałym (rys..66b).

13 . Transformatory i maszyny elektryczne 13 ys..69. Przebiegi czasowe prądu, strumienia i momentu obrotowego w silniku szeregowym jednofazowym Silnik szeregowy małej mocy, przystosowany do zasilania napięciem stałym lub przemiennym, nazywa się silnikiem uniwersalnym. Silniki szeregowe jednofazowe i uniwersalne są kilkakrotnie lżejsze od silników indukcyjnych jednofazowych o tej samej mocy, dlatego stosuje się je powszechnie w sprzęcie gospodarstwa domowego i w elektronarzędziach. Współczynnik mocy silników szeregowych jednofazowych małej mocy jest bliski jedności, a warunki komutacji nie wymagają stosowania biegunów pomocniczych. Ze względu na zakłócenia radioelektryczne, które wprowadza komutator, do zacisków tych silników dołącza się filtry przeciwzakłóceniowe. Silniki szeregowe jednofazowe dużej mocy znalazły zastosowanie w trakcji prądu przemiennego. Wyposażone są w bieguny komutacyjne i uzwojenie kompensacyjne, zwykle wymagają też zasilania napięciem o obniżonej częstotliwości, np. 16 Hz (dla zmniejszenia 3 wartości napięcia indukowanego w zezwojach zwieranych przez szczotki). W silniku repulsyjnym (rys..70) uzwojenie wzbudzające jest zasilane z sieci jednofazowej i nie ma połączenia galwanicznego z uzwojeniem twornika; to z kolei jest zwarte przez szczotki, które są osadzone w mechanizmie obrotowym. Przekazywanie energii do wirnika odbywa się na zasadzie indukcji elektromagnetycznej, podobnie jak w silniku indukcyjnym. Wypadkowe napięcie indukowane (transformacji i rotacji) w obwodzie twornika, które zależy od kąta ustawienia szczotek, wpływa na prąd twornika, przesunięcie czasowe i przestrzenne strumieni stojana i wirnika oraz na uzyskiwany moment elektromagnetyczny (wartość średniookresowa). Charakterystykę rozruchową silnika repulsyjnego pokazano na rysunku.71, a charakterystyki mechaniczne - na rysunku.7. Kąt ustawienia szczotek mierzy się w stosunku do pozycji w stanie jałowym (prąd twornika równy zeru). Kierunek wirowania jest przeciwny do kierunku przesunięcia szczotek poza położenie zerowe.

14 14 Zasady energoelektryki ys..70. Silnik repulsyjny o pojedynczym układzie szczotek: a) schemat; b) zwroty napięć transformacji i rotacji, indukowanych w bokach zezwojów twornika; c) schemat zastępczy obwodu twornika ys..71. Zależność początkowego momentu rozruchowego silnika repulsyjnego od kąta ustawienia jego szczotek ys..7. odzina charakterystyk mechanicznych silnika repulsyjnego z kątem ustawienia szczotek jako parametrem Silniki repulsyjne stosowane są tam, gdzie wymagany jest duży moment rozruchowy i nastawianie prędkości obrotowej przy zasilaniu jednofazowym. Przeważają silniki małej mocy - ze względu na trudną komutację przy większych prądach. Zakłócenia radioelektryczne są nieznaczne.

15 . Transformatory i maszyny elektryczne UKŁADY WELOMASZYNOWE Postęp w wytwarzaniu elementów i konstrukcji układów energoelektronicznych wpływa ograniczająco na stosowanie elektrycznych układów wielomaszynowych. Zamiast przetwornic elektromaszynowych instaluje się obecnie przekształtniki diodowo-tyrystorowe. Wiele stosowanych dawniej wielomaszynowych układów napędowych zastępują z powodzeniem zespoły złożone z przekształtników tyrystorowych i silnika. Spośród tych elektrycznych układów wielomaszynowych, które do tej pory nie utraciły znaczenia, warto wymienić następujące: układ Leonarda (rys..73), wał elektryczny (rys..74), układ szeregowo połączonych silników szeregowych prądu stałego (rys..75), laboratoryjne układy pracy zwrotnej (rys..76). Układ Leonarda jest stosowany w napędach dźwignic, maszyn papierniczych, obrabiarek; wał elektryczny - w napędach mechanizmów jazdy dźwignic o dużych rozpiętościach (suwnice bramowe), urządzeń hydrotechnicznych (jazy, śluzy, mosty zwodzone), przenośników wielosilnikowych. Połączenie szeregowe silników szeregowych prądu stałego występuje w napędach osi wózków lokomotyw elektrycznych. Przednia oś wózka jest w czasie ruszania lokomotywy odciążona i dlatego, by zapobiec zerwaniu przyczepności kół z szynami jezdnymi, korzystnie jest obniżyć moment silnika napędzającego tę oś, co osiąga się przez osłabienie wzbudzenia. ys..73. Układ Leonarda: a) schemat podstawowy (możliwe różne sposoby zasilania i regulacji prądu uzwojeń wzbudzających), b) charakterystyki mechaniczne przy różnych prądach wzbudzających (linie przerywane - hamowanie prądnicowe); 1 - silnik przetwornicy, indukcyjny lub synchroniczny, - prądnica przetwornicy, obcowzbudna, 3 - silnik napędowy, obcowzbudny (lub grupa silników pracujących w identycznych warunkach) ys..74. Układ pracy współbieżnej (wał elektryczny) z maszynami pomocniczymi indukcyjnymi: a) schemat, b) zależność maksymalnego momentu wyrównawczego maszyn pomocniczych od poślizgu (M m, s m - moment maksymalny i poślizg krytyczny maszyn pomocniczych); 1 i - główne silniki napędowe, klatkowe lub pierścieniowe, 3 i 4 - maszyny pomocnicze pierścieniowe

16 16 Zasady energoelektryki ys..75. Para silników szeregowych prądu stałego, w układzie elektrycznym szeregowym, z osłabianiem wzbudzenia silnika mniej obciążonego: a) schemat, b) charakterystyki mechaniczne silników przy pracy współbieżnej i równym oraz różnym obciążeniu (sem silnika z osłabionym wzbudzeniem jest mniejsza i jego charakterystyka leży niżej niż charakterystyka drugiego silnika) ys..76. Układ pracy zwrotnej do badania maszyn bocznikowych prądu stałego: a) schemat, b) kierunek przepływu energii w układzie; 1 - silnik napędzający prądnicę dodawczą, - prądnica dodawcza, 3 i 4 - maszyny badane Za układy wielomaszynowe można też uważać układy napędowe z wieloma silnikami elektrycznymi, nie związanymi ze sobą elektrycznie, tylko - mechanicznie. Zagadnienia napędu elektrycznego maszyn roboczych i pojazdów są omawiane szczegółowo w ramach przedmiotów specjalistycznych.